Edukacja prawna żołnierzy humanitaryzm

background image

Edukacja prawna żołnierzy w zakresie przestrzegania

międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych

i ochrony dóbr kultury

Znajomość praw i zwyczajów wojennych zawartych w normach

międzynarodowego prawa humanitarnego jest jednym z podstawowych

obowiązków

żołnierzy. Obowiązek ten wynika z porozumień

międzynarodowych, które zobowiązują strony do upowszechniania znajomości

zasad prawa wojennego wśród personelu wojskowego własnych sił zbrojnych.

Nieprzestrzeganie norm tego prawa podczas konfliktu zbrojnego prowadzi do

eskalacji zbrodni i narastania nienawiści po obu stronach, co zdecydowanie

utrudnia poszukiwanie w przyszłości rozwiązań pokojowych. Przede wszystkim

jednak rodzi odpowiedzialność karną w stosunku do sprawców naruszeń prawa.

Rzeczpospolita Polska jako strona konwencji genewskich

1

, konwencji

haskiej

2

i protokołów dodatkowych

3

oraz kodeksu postępowania w polityczno-

militarnych aspektach bezpieczeństwa

4

, zobowiązana jest do upowszechniania

międzynarodowego prawa humanitarnego poprzez zapewnienie szerokiej

znajomości tekstów konwencji i protokołów dodatkowych, organizowanie

szkoleń - w tym wojskowego, oraz stosownego formułowania obowiązków

dowódców w zakresie znajomości międzynarodowego prawa humanitarnego.

Ratyfikowanie przez Polskę wspomnianych dokumentów nałożyło na

nasz kraj, a w tym na siły zbrojne nowe obowiązki w zakresie realizacji

przepisów tam zawartych. W świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

1

Dz. U. z 1956 r., nr 38, poz. 171.

2

Dz. U. z 1957 r., nr 46, poz. 212, załącznik.

3

Dz. U. Z 1992 r., nr 41, poz. 175, 176. Tekst w: M. Fleming, Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych.

Zbiór dokumentów, Warszawa 1992

4

Cz. Marcinkowski, Kodeks postępowania w polityczno-militarnych aspektach bezpieczeństwa. Treść.

Znaczenie. Zobowiązania, Warszawa 1996.

background image

2

wszystkie ratyfikowane konwencje są źródłem obowiązującego prawa

5

. Artykuł

91 Konstytucji RP określa dokładnie miejsce prawa międzynarodowego

w wewnętrznym porządku prawnym, natomiast przestrzeganie norm prawa

międzynarodowego zostało sformułowane w art. 42-43.

Z artykułów konwencji oraz I protokołu dodatkowego wynika między

innymi potrzeba upowszechniania i stosowania prawa wojennego. Artykuł 83

I protokołu dodatkowego zobowiązuje nie tylko do zaznajamiania sił zbrojnych

z treścią tych aktów, ale i do włączenia ich do programów szkolenia

wojskowego. Dodatkowo art. 80 I protokołu dodatkowego zobowiązuje państwa

do wydania ustaw i regulaminów w celu zapewnienia należytego stosowania

przepisów protokołu w siłach zbrojnych.

Przestrzeganie

zasad

międzynarodowego prawa humanitarnego przez siły

zbrojne jest również treścią VII rozdziału „Kodeksu postępowania w polityczno-

militarnych aspektach bezpieczeństwa”, który nakłada na państwa uczestniczące

aktywnie w procesie OBWE

6

obowiązek szkolenia sił zbrojnych zgodnie

z normami prawa wojennego.

Szkolenie z prawa wojennego oczywiście nie ma nic wspólnego

z przygotowaniami do wszczęcia wojny. Ma za to głębokie racje humanitarne.

Konflikty zbrojne wybuchają zazwyczaj z pogwałceniem Karty Narodów

Zjednoczonych. Wszczęcie wojny obciąża z reguły osoby związane ze

sprawowaniem władzy w państwie, które ponoszą pełną odpowiedzialność za

wybuch konfliktu zbrojnego. Natomiast łamania reguł prawa wojennego

podczas działań wojennych może dopuścić się każdy żołnierz i urzędnik

administracji wojskowej. W tym ujęciu niezwykłej rangi nabierają normy

prawne regulujące sposób jej prowadzenia. W obszarze międzynarodowego

prawa humanitarnego mieszczą się także normy postępowania sił zbrojnych

z dobrami kultury znajdującymi się na obszarze działań taktycznych. Siły

5

Art. 87 i 91 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., /Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483/.

6

OBWE – Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

background image

3

Zbrojne RP nie wykonują bezpośrednich zadań dotyczących zabezpieczenia

dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego (oczywiście za wyjątkiem tych,

które znajdują się w ich zarządzie), wypełniają jednak szereg zobowiązań

mających na celu maksymalne ograniczenie strat w dziedzictwie kulturowym

powstałych w wyniku działań zbrojnych.

Aspekt ten jest szczególnie istotny, gdyż jak pokazuje historia, straty

w dobrach kultury państw i narodów na skutek działań zbrojnych towarzyszyły

wszystkim epokom historycznym. Przykładów rabowania dóbr kultury, burzenia

zdobytych miast i terytoriów, grabieży i rekwizycji nie brakowało ani

w starożytności, ani w średniowieczu, czy też w czasach późniejszych,

dwudziestego wieku nie wyłączając. Przez wojny ludzkość traciła dorobek

całych pokoleń i dziedzictwo własnej tożsamości. Równocześnie w tych

okresach zaczęły stopniowo rozwijać się nowe poglądy na wojnę i jej rolę

w niszczeniu dziedzictwa kulturowego państw i społeczeństw.

Zmiana

poglądów co do dorobku kulturalnego ludzkości i potrzeby

zapewnienia jego ochrony, uwidoczniła się dopiero w okresie Renesansu na

kanwie nawrotu do źródeł kultury antycznej, rozwoju myśli przyrodniczej

i technicznej

7

.

Postępowe poglądy co do metod prowadzenia wojny wyniesione

z humanistycznych ideałów okresu Renesansu miały też swój wpływ na postawę

wojskowych ówczesnej Polski. Począwszy od hetmana Tarnowskiego - również

wielu innych wybitnych dowódców polskich głosiło zbliżone poglądy co do

potrzeby zapewnienia ochrony dobrom kultury

8

. Stanowisko takie może być

pozytywnym przykładem dla współczesnych dowódców, w jakim kierunku

winni zmierzać w tworzeniu doktryn obronnych i regulaminów wojskowych.

7

W. Białek, Decyzja Ministra Obrony Narodowej RP w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w

działaniach sił zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w ujęciu retrospektywnym, w: Edukacja obywatelska w
wojsku. Prawo w konflikcie zbrojnym, zeszyt nr 16, Warszawa 2006.

8

Nahlik S.E. Międzynarodowa ochrona dóbr kulturalnych. Zbiór tekstów. Bioz, t. IV, Warszawa 1962, s. 109.

background image

4

Proces tworzenia się reguł prawa wojennego przebiegał z zasady przy

okazji regulowania skutków zakończonych wojen. W rezultacie tego

powstawały normy, na podstawie których można było konstruować także ogólne

zasady opieki i poszanowania dóbr kultury. Przełom w tym względzie stanowiła

konferencja haska z 1907 roku, która doprowadziła do formowania się

współczesnych norm międzynarodowego prawa publicznego, regulującego

sprawy ochrony dóbr kultury w sferze prawnej.

Wynikiem konferencji haskiej 1907 r. było podpisanie 13 konwencji,

z których 12 zostało ratyfikowanych, w tym dwie konwencje (IV i IX)

dotyczyły ochrony dóbr kultury podczas wojny.

9

. Obie konwencje pomimo, że

wąsko traktowały ochronę dóbr kultury, stanowiły jednak pierwszą

międzynarodową kodyfikacją. Polska przystąpiła do tych konwencji w 1935 r.

Konwencje haskie z 1907 roku były dokumentami o wielkiej wadze dla

uregulowania praw wojny oraz ochrony dóbr kultury przed jej skutkami. Były

zatem wyznacznikiem sposobu działania dowódców wojskowych na polu walki.

Doświadczenia II wojny światowej uzmysłowiły społeczności

międzynarodowej, jak również w Polsce, potrzebę skuteczniejszej ochrony dóbr

kultury. Przełom w tym względzie stanowiła konwencja haska z 1954 r., której

główną ideą było podjęcie przez państwa określonych czynności dotyczących

ochrony dóbr kultury jeszcze w czasie pokoju. Działania w tym względzie miała

prowadzić zarówno administracja publiczna, jak i siły zbrojne. Miało to

stworzyć odpowiednie warunki do skutecznej realizacji tej ochrony w wypadku

konfliktu zbrojnego.

Ratyfikowanie przez Polskę konwencji haskiej o ochronie dóbr

kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego stworzyło warunki prawne dla

opracowania planów zabezpieczenia dóbr kultury. Przyjęte wówczas dokumenty

normatywne stanowiły podstawę prawną jedynie dla administracji cywilnej do

background image

5

organizowania prac przygotowawczych w zakresie ochrony dóbr kultury przed

skutkami konfliktu zbrojnego. Nie podjęto jednak wówczas prac nad wydaniem

aktu normatywnego, który stanowiłby podstawę do opracowania instrumentów

realizacyjnych w siłach zbrojnych.

Praktycznie, od momentu ratyfikacji konwencji haskiej przez Polskę

do 1989 r., realizacja jej w części odnoszącej się do wojska, odbywała się

w siłach zbrojnych tylko fragmentarycznie.

W polskim prawie wojskowym nie było ustalonych regulacji w sprawie

zasad przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego i ochrony dóbr

kultury na wypadek konfliktu zbrojnego. W wojsku ograniczono się jedynie do

obligatoryjnego wprowadzenia tej tematyki do procesu kształcenia słuchaczy

akademii wojskowych i wyższych szkół oficerskich.

Patrząc z perspektywy minionych lat na kwestię funkcjonowania

elementów prawa wojennego w wojsku, można stwierdzić, że do 1989 roku

międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych (w tym zagadnienia dotyczące

ochrony dóbr kultury), traktowane było jako dyscyplina ściśle akademicka (co

było między innymi rezultatem obowiązującej wówczas doktryny wojennej),

która z trudem przekładana była na język praktyki wojskowej. Dopiero lata

dziewięćdziesiąte XX wieku przyniosły znaczące zmiany w organizacji sił

zbrojnych i programach szkolenia wojsk. W rezultacie dążenia do

pragmatycznego modelu edukacji kadr wojskowych, zrewidowany został model

teoretycznego nauczania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych.

W okresie tym rozwinęła się również współpraca naszych sił zbrojnych

z instytucjami i organizacjami pozarządowymi zajmującymi się

upowszechnianiem międzynarodowego prawa humanitarnego. Nawiązano ścisłą

współpracę z Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża oraz Polskim

Czerwonym Krzyżem. Oficerowie Wojska Polskiego weszli w skład Komisji do

9

Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej podpisana w Hadze 18 października 1907 r., art. 1.

Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej, art. 27. Flemming M. Międzynarodowe prawo

background image

6

Spraw Upowszechniania Prawa Humanitarnego działającej przy Zarządzenie

Głównym Polskiego Czerwonego Krzyża, jak również zaczęli angażować się

w inne obszary aktywności PCK. Przystąpienie Polski do Sojuszu

Północnoatlantyckiego oraz przyjęcie do Unii Europejskiej zapoczątkowało

konieczność wprowadzenia dalszych instrumentów realizacyjnych w zakresie

zapewnienia przestrzegania przez wojsko norm prawa wojennego i ochrony

dóbr kultury podczas prowadzenia działań zbrojnych.

W 1997 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej dokonał nowelizacji kodeksu

karnego

10

, wprowadzając zapisy karne dotyczące naruszenia prawa

międzynarodowego w zakresie niszczenia, uszkodzenia lub zabierania dóbr

kultury na obszarach okupowanych, zajętych lub na których toczą się działania

zbrojne. Stąd też konieczność uznania działań skierowanych przeciwko dobrom

kultury za zbrodnie wojenne i ścigania ich przez sądy międzynarodowe

i krajowe. Kodeks karny przewidział również kary za używanie w czasie działań

zbrojnych niezgodnie z międzynarodowym prawem humanitarnym konfliktów

zbrojnych - znaku rozpoznawczego konwencji haskiej, flagi państw neutralnych,

organizacji lub komisji międzynarodowych

11

.

Intensyfikacja w Ministerstwie Obrony Narodowej prowadzonych działań

w zakresie upowszechniania międzynarodowego prawa humanitarnego nastąpiła

pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W 2000 roku, utworzono

w Departamencie Społeczno-Wychowawczym MON Wydział Ochrony Dóbr

Kultur, który podjął między innymi szereg prac nad wdrożeniem w Siłach

Zbrojnych RP postanowień konwencji haskiej z 1954 r. Rozpoczęto wtedy

przygotowywanie na potrzeby sił zbrojnych licznych wydawnictw z zakresu

ochrony dóbr kultury. Opracowano bazę polskich obiektów kultury

podlegających ochronie na wypadek konfliktu zbrojnego oraz przeszkolono

z zakresu realizacji postanowień konwencji haskiej wszystkich żołnierzy

humanitarne. Zbiór dokumentów. Warszawa 2003, s. 175-176.

10

Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553 i 160, poz. 1083.

background image

7

kierowanych na misje stabilizacyjne w Iraku i Afganistanie. Przygotowano też

odpowiednie materiały edukacyjne dla żołnierzy Polskich Kontyngentów

Wojskowych wchodzących w skład sił pokojowych w Libanie, Syrii, Kosowie,

Kongu, Pakistanie i Czadzie.

Doświadczenia wyniesione podczas realizacji zadań przez Polski

Kontyngent Wojskowy działający w Iraku (okres stacjonowania kontyngentu

wojskowego w bazie wojskowej w Babilonie), uwidoczniły konieczność

uregulowania w siłach zbrojnych instrumentów realizacyjnych dotyczących

konwencji haskiej.

W wyniku prowadzonych prac została wydana Decyzja Nr 250/MON

Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie przestrzegania

zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej

Polskie

12

”. Wprowadziła ona systemowe rozwiązania dotyczące przestrzegania

postanowień konwencji haskiej w działaniach Sił Zbrojnych RP.

Decyzja ta wypełniała lukę, jaka istniała w polskim prawodawstwie

wojskowym w określeniu powinności sił zbrojnych w zakresie realizacji

postanowień konwencji haskiej na wypadek konfliktu zbrojnego.

Decyzja

sprecyzowała zadania i kompetencje osób sprawujących

kierownicze stanowiska w Ministerstwie Obrony Narodowej w zakresie

przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych RP.

Określiła także zadania i kompetencje dowódców rodzajów Sił Zbrojnych oraz

rektorów akademii wojskowych i komendantów wyższych szkół oficerskich

w zakresie realizacji postanowień wynikających z konwencji haskiej.

Równocześnie z decyzją 250/MON wprowadzono do użytku służbowego

Instrukcję w sprawie zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych

Rzeczypospolitej Polskiej, która określiła podstawowe zasady działania sił

11

Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553, Kodeks karny, art. 125, art. 126.

12

Decyzja Nr 250/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie przestrzegania zasad

ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Dziennik Urzędowy Ministerstwa
Obrony Narodowej, nr 15, poz. 135, z dnia 31.08.2005 r.

background image

8

zbrojnych w zakresie przestrzegania norm prawa ochrony dóbr kultury podczas

operacji wojskowych. Instrukcja sprecyzowała również zadania w zakresie

ochrony dóbr kultury w czasie działań Sił Zbrojnych RP w misjach poza

granicami kraju. Instrukcja dokonała też uporządkowania ochrony dóbr kultury

będących w dyspozycji resortu Obrony Narodowej

13

. Do instrukcji dołączony

został załącznik Nr 1 określający zakres tematyki obowiązującej w procesie

szkolenie żołnierzy oraz pracowników resortu Obrony Narodowej

14

.

Wprowadzenie Decyzji 250/MON potwierdza fakt, że na gruncie wojska

nie spotyka się opinii, które kwestionowałyby normy prawa wojennego, tak

w aspekcie moralnym, jak i merytorycznym. Zmierzamy w kierunku stworzenia

w siłach zbrojnych spójnego systemu upowszechniania i implementacji

międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych.

Zagadnienia

międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych zostały

również włączone do regulaminów działań taktycznych poszczególnych

rodzajów sił zbrojnych, nakazując stosowanie norm prawa wojennego podczas

prowadzenia walki

15

oraz przypominając o odpowiedzialności karnej za

naruszenia norm prawa wojennego przez wszystkie osoby, bez względu na to do

której ze stron walczących należą

16

.

Ministerstwo Obrony Narodowej doceniając wagę międzynarodowego

prawa humanitarnego, zwłaszcza w sferze edukacji obywatelskiej żołnierzy, od

kilku lat podejmuje działania zmierzające do tego, by ta dziedzina prawa była

należycie upowszechniania w siłach zbrojnych, zaś płynące z prawa

13

Instrukcja w sprawie zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. W:

Decyzja Nr 250/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie przestrzegania zasad
ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Tamże.

14

Załącznik Nr 1 do Instrukcji w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił

Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Tamże.

15

Regulamin działań taktycznych wojska lądowych, cz. I - związek taktyczny, oddział; Warszawa - wyd. 1995,

(Regulamin następująco ujmuje obowiązek stosowania norm prawa wojennego przez żołnierzy podczas
prowadzenia walki: należy przestrzegać norm prawa wojennego, zawarowanych w umowach międzynarodowych
lub uznanych zwyczajowo, zawierających nakazy i zakazy, które obowiązują walczące strony. Przestrzeganie ich
jest podstawą prowadzenia walki według zasad humanitaryzmu.

16

Służby medyczne w czasie konfliktu zbrojnego, sygn. zdr. 230/92, Warszawa 1992.

background image

9

humanitarnego wartości znajdowały należyte miejsce w działalności

wychowawczej w wojsku.

Problematyka

międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów

zbrojnych została uwzględniona jako element kształcenia obywatelskiego kadry

zawodowej oraz żołnierzy zasadniczej służby wojskowej. Jest ona realizowana

według „Wytycznych do kształcenia obywatelskiego w Siłach Zbrojnych

Rzeczypospolitej Polskiej”, wprowadzonych decyzją Ministra Obrony

Narodowej nr 289/MON/PSSS z dnia 28 września 2004 roku

17

. Dokument ten

określa zakres problematyki kształcenia, włączając w to między innymi

problemy prawne i etyczne służby wojskowej, walki zbrojnej i bezpieczeństwa

regionalnego

18

.

Upowszechnianie

międzynarodowego prawa humanitarnego jest ważnym

zadaniem, jednak nie mniej istotnym jest jego implementacja do praktyki

szkoleniowej, obecność tej problematyki w programach szkół wojskowych,

podczas ćwiczeń, realizacji zadań związanych z misjami pokojowymi itp.

Chodzi tu o kształtowanie postaw i nawyków wśród kadry zawodowej

i żołnierzy zasadniczej służby wojskowej wykluczających zachowanie się

w sytuacjach nadzwyczajnych niezgodne z normami prawa międzynarodowego.

Misja ta jest tym trudniejsza, że w warunkach pokojowych nie zawsze

uświadamiamy sobie skalę problemu, o czym przypominają nam działania

wojenne, które mają miejsce obecnie w różnych regionach naszego globu.

Aktualnie kształcenie z zakresu prawa wojennego odbywa się we

wszystkich szkołach i akademiach wojskowych. Programy szkół wojskowych,

w zależności od ich rodzajów, zawierają problematykę międzynarodowego

prawa humanitarnego w różnej ilości godzinowej. Kształcenie programowe

realizowane w uczelniach wojskowych jest jedną z wielu form upowszechniania

17

Wytyczne Ministra Obrony Narodowej do kształcenia obywatelskiego w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej

Polskiej, Warszawa 2004.

18

Od 2008 r. w Siłach Zbrojnych RP wprowadzona zostanie decyzją Ministra Obrony Narodowej – „Metodyka

do kształcenia obywatelskiego w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej”.

background image

10

prawa wojennego w Siłach Zbrojnych RP. Z całą pewnością jest zarazem jedną

z ważniejszych w procesie przygotowania nowych kadr dowódczych Wojska

Polskiego.

Szczególny wysiłek w zakresie upowszechniania i implementacji prawa

wojennego został skierowany na żołnierzy zawodowych biorących udział

w misjach poza granicami kraju. W ramach szkolenia podstawowego żołnierze

poznają definicje, pojęcia i dokumenty dotyczące praw człowieka oraz

międzynarodowego prawa humanitarnego. Natomiast podczas szkolenia

taktycznego żołnierze są zapoznawani z zasadami organizowania i prowadzenia

działalności humanitarnej, z procedurami dotyczącymi ochrony dóbr kultury,

wymiany jeńców oraz praktycznym wykonywaniem zadań mandatowych.

Za nieprzestrzeganie norm prawa wojennego ponosi się pełną

odpowiedzialność dyscyplinarną i karną. Zasada ta jest jedną z najważniejszych

zasad szkolenia obowiązujących w siłach zbrojnych i powinna być regułą

postępowania w każdym przypadku użycia sił zbrojnych, również w wypadku

udziału wojska w misjach poza granicami kraju. W związku z tym

przestrzeganie norm międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, jak

również międzynarodowych standardów praw człowieka staje się obecnie dla

każdej armii wizytówką jej sprawności bojowej, dyscypliny i morale - świadczy

o jej profesjonalnym przygotowaniu do misji.

Upowszechnianie i implementacja międzynarodowego prawa

humanitarnego jest ważną częścią aktywności sił zbrojnych. Kształcenie

w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego (w tym dotyczące ochrony

dóbr kultury) należy dostrzegać w szerszym ujęciu. Wiedzę teoretyczną zdobytą

w czasie wykładów i seminariów dowódcy muszą doskonalić praktycznie

w czasie ćwiczeń dowódczo-sztabowych, gier decyzyjnych, treningów

sztabowych i ćwiczeń z udziałem wojsk. Tylko takie działanie może

zagwarantować w przyszłości w naszych siłach zbrojnych skuteczne

ugruntowanie problematyki prawa wojennego, a w tym zasad postępowania

background image

11

zgodnego z normami dotyczącymi ochrony dóbr kultury podczas konfliktu

zbrojnego.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron