zespół dziecka potrząsanego

(shaken baby syndrom)

espół dziecka potrząsanego* jest

terminem używanym do opisania

symptomów powstałych w wyniku

gwałtownego potrząsania lub/i uderzania

niemowlęcia lub małego dziecka w głowę.

Wielkość szkód w mózgu wywoływanych

przez takie zachowanie zależy od intensyw-

ności i czasu trwania potrząsania, a także

od siły uderzeń. Symptomy wahają się od

niewielkich (drażliwość, ospałość, drżenie,

wymioty) do bardzo poważnych (napady

padaczkowe, śpiączka, stupor, śmierć).

Powyższe zmiany neurologiczne są wy-

nikiem uszkodzeń komórek mózgowych,

spowodowanych urazem, niedotlenieniem

mózgu lub jego obrzękiem. Często spotyka

się również rozległe krwotoki w siatkówce

jednego lub obu oczu. Klasycznej triadzie

objawów (krwiakowi podtwardówkowemu,

obrzękowi mózgu i krwotokowi w siatków-

ce) w niektórych przypadkach towarzyszą

siniaki występujące w tych częściach ciała,

za które dziecko było trzymane podczas

potrząsania. W wyniku takiej sytuacji mogą

mieć miejsce również złamania kości dłu-

gich lub/i żeber**.

Szacuje się, że zespół dziecka potrząsa-

nego w 20% przypadków powoduje śmierć

dziecka w pierwszych dniach po urazie,

a większość pozostających przy życiu no-

worodków jest dotknięta upośledzeniami

o szerokim zasięgu: od łagodnych, takich

jak zaburzenia w nauce czy zmiany w za-

chowaniu, do umiarkowanych i ostrych –

umysłowego i rozwojowego upośledzenia,

paraliżu, ślepoty czy stanu wegetacji.

Około 60% potrząsanych dzieci stanowią

chłopcy. Dzieci pochodzące z rodzin, które

Zespół dziecka potrząsanego

(Shaken baby syndrom)

Potrząsanie niemowlęciem może mieć bardzo poważne konsekwencje dla jego zdrowia, a nawet

życia. Fundamentalnym wymiarem profilaktyki zespołu dziecka potrząsanego jest edukacja ro-

dziców, którzy mogą stać się sprawcami kalectwa swojego dziecka z powodu braku świadomości

następstw potrząsania dzieckiem i braku umiejętności radzenia sobie ze stresem i agresją.

* W artykule korzystano z informacji zamieszczonych na stronach internetowych: www.dontshake.com oraz

www.kidshealth.org.

** Definicja prof. Roberta Reece, The National Center on Shaken Baby Syndrome (www.dontshake.com).

85

1

zespół dziecka potrząsanego

(shaken baby syndrom)

3

2

żyją poniżej poziomu ubóstwa, zaliczane są

do grupy narażonej na ryzyko wystąpienia

syndromu dziecka potrząsanego, jak rów-

nież innych rodzajów krzywdzenia. Szacu-

je się, że sprawcami potrząsania w 65% do

90% przypadków są mężczyźni, przeważ-

nie ojcowie lub partnerzy matek.

W większości przypadków dzieci z trwa-

łymi urazami głowy mają od 5 do 9 mie-

sięcy. Duża podatność mózgu noworodka

na urazy wynika z kilku czynników, m.in.

z nieproporcjonalnie dużej głowy nowo-

rodka, stosunkowo słabych mięśni szyj-

nych, nie zarośniętego ciemiączka, rozległej

przestrzeni podpajęczynówkowej oraz du-

żej zawartości wody w strukturach mózgu.

Powyższe czynniki w sposób szczególny

predysponują niemowlęta do poważnych

urazów, gdy są chwytane za tułów lub ra-

miona i potrząsane.

Zdrowy noworodek płacze od 2 do 3 go-

dzin dziennie, ale 20% do 30% noworodków

znacznie przekracza tę dzienną normę. No-

worodki często płaczą z pozornie nieracjo-

nalnych przyczyn i mogą nie reagować na

próby uspokajania przez rodziców. Napa-

dy płaczu pojawiają się głównie w okresie

od 6 tygodnia do 4 miesiąca życia dziecka,

co pokrywa się z okresem najczęstszego

występowania syndromu dziecka potrzą-

sanego.

Bezpośrednim następstwem potrząsania

jest to, że dziecko jest spokojniejsze, a nawet

ospałe, i może nie okazywać symptomów

poważnych urazów, co w konsekwencji

utwierdza rodziców w przekonaniu, że po-

trząsanie stanowi skuteczną metodę reago-

wania na płacz dziecka.

Skala występowania syndromu dziecka

potrząsanego jest trudna do oszacowania,

gdyż nie przyjęto żadnej standaryzowanej

metody prowadzenia statystyk. Syndrom

jest rozpoznawany jako najczęstsza przy-

czyna upośledzeń i umieralności noworod-

ków oraz dzieci w związku z fizycznym

krzywdzeniem.

Jak to się dzieje?

W 2003 r. magazyn „American Medical

Association” opublikował wyniki badań,

które mówiły, że każdego roku około 1300

dzieci w Stanach Zjednoczonych doświad-

cza dotkliwych bądź śmiertelnych urazów

głowy. Te same badania wykazały, że 30

na 100 tys. dzieci poniżej roku życia cierpi

w wyniku zadanych urazów głowy.

Gdy dziecko jest gwałtownie potrząsane,

jego głowa obraca się w niekontrolowany

sposób. Dzieje się tak dlatego, że mięśnie

szyjne niemowląt nie są dobrze rozwi-

nięte i podtrzymują jedynie głowę. Przy

gwałtownych ruchach, mózg noworodka

przemieszcza się w przód i w tył w obrębie

czaszki, co może skutkować pęknięciami

naczyń krwionośnych i nerwów w całym

mózgu oraz uszkodzeniami tkanek mó-

zgowych. Uderzenia mózgu o wewnętrzne

ściany czaszki mogą prowadzić do stłuczeń

i krwawień w mózgu.

Uszkodzenia mogą być nawet poważ-

niejsze, gdy potrząsanie jest zakończone

uderzeniem (np. o ścianę lub dziecię-

ce łóżeczko). Po potrząsaniu, gdy mózg

jest spuchnięty, w czaszce wytwarza się

ogromne ciśnienie, prowadzące do ucisku

naczyń krwionośnych, co zwiększa uraz

delikatnej struktury czaszki niemowlęcia.

Normalna zabawa z dzieckiem, jak np. bu-

janie na kolanach, nie wywoła syndromu

dziecka potrząsanego, jednakże ważne

jest, by pod żadnym pozorem nie potrzą-

sać dzieckiem, gdyż nawet delikatne po-

trząsanie może, w określonych sytuacjach,

gwałtownie nasilić się.

Nie można jednoznacznie określić, jaka

liczba potrząśnięć lub jaki czas trwania po-

trząsania dzieckiem wywołuje uraz głowy

u dziecka. W większości zdiagnozowa-

nych przypadków czas potrząsania wy-

nosił od 5 do 10 sekund. W rozpoznanych

zespół dziecka potrząsanego

(shaken baby syndrom)

klinicznie przypadkach, syndrom dziecka

potrząsanego wystąpił w konsekwencji

potrząsania dzieckiem z dużą siłą przez

osoby dorosłe.

Jakie są objawy i symptomy?

Syndrom dziecka potrząsanego często

powoduje nieodwracalne uszkodzenia,

tj. częściową lub całkowitą ślepotę, utratę

słuchu, opóźnienie w rozwoju, trudno-

ści w mowie i uczeniu się, upośledzenia

umysłowe. Niestety, jeśli lekarz nie posia-

da wyraźnych dowodów, by podejrzewać

wystąpienie syndromu dziecka potrząsa-

nego, mniej jednoznaczne przypadki (kie-

dy noworodek wydaje się ospały, niespo-

kojny lub też niewłaściwie odżywiany) są

często mylnie diagnozowane. Bez jasno

zdiagnozowanego syndromu dziecka po-

trząsanego i odpowiedniej interwencji

wobec rodziców lub opiekunów, dzieci

te mogą być nadal potrząsane, w wyni-

ku czego uszkodzenia i obrażenia mózgu

mogą się pogłębiać.

Gdy podejrzewany jest syndrom dziec-

ka potrząsanego, lekarze powinni zwrócić

baczniejszą uwagę na:

– krwotoki w obrębie siatkówki oka (są

one niezwykle rzadkie przy przypadko-

wych obrażeniach, takich jak upadki),

– pęknięcia czaszki,

– opuchliznę mózgu,

– krwiaki podtwardówkowe (nagroma-

dzenie krwi powodujące ucisk na powierzch-

nię mózgu),

– pęknięcia żeber i kończyn,

– sińce w obrębie głowy, szyi i klatki

piersiowej.

Pierwszymi oznakami syndromu dziec-

ka potrząsanego mogą być:

– ospałość,

– drażliwość,

– wymioty,

– słaby odruch ssania i połykania,

– zmniejszony apetyt,

– bark uśmiechu i gaworzenia,

– sztywność,

– problemy z oddychaniem,

– niedobór wzrostu,

– niezdolność podnoszenia głowy,

– niezdolność do skupiania wzroku na

poruszającym się punkcie.

Dokładne zdiagnozowanie urazów wy-

nikłych z potrząsania można uzyskać jedy-

nie przy użyciu specjalistycznego sprzętu,

tj. tomografu komputerowego i rezonansu

magnetycznego. Dzięki badaniu tomo-

grafem komputerowym lekarz uzyskuje

szczegółowy obraz fragmentów tkanki, co

stanowi wystarczająco dokładną diagno-

zę, umożliwiającą podjęcie decyzji co do

dalszego leczenia. Badanie tomografem

komputerowym jest bezbolesne, nieinwa-

zyjne i nie wymaga żadnych specjalnych

przygotowań. Wstępne badania tomogra-

fem powinny być przeprowadzone bez

kontrastu uwydatniającego i w niewiel-

kich odstępach czasu, tak aby możliwe

było zarejestrowanie aktualnego obrazu

mózgu.

Rezonans magnetyczny powinien być

przeprowadzony dla potwierdzenia dia-

gnozy lub uzupełnienia badania pacjenta

z urazem głowy. Przy użyciu rezonansu

można lepiej zilustrować uraz i zlokalizo-

wać nagromadzenie się płynu osiowego

wokół mózgu. Obrazowanie metodą re-

zonansu magnetycznego umożliwia zide-

ntyfikowanie zmian w tkankach miąż-

sznych mózgu po upływie 6 do 8 tygodni

od wstępnego stwierdzenia nieprawidło-

wości, jakie zaszły w mózgu. Większość

pęknięć czaszki najlepiej pokazują zdjęcia

rentgenowskie.

3

2

zespół dziecka potrząsanego

(shaken baby syndrom)

Syndrom dziecka potrząsanego jest w stu

procentach możliwy do uniknięcia. Klu-

czowym aspektem prewencji syndromu

dziecka potrząsanego jest podnoszenie

świadomości na temat potencjalnych za-

grożeń wynikających z potrząsania dziec-

kiem. Znane są programy prowadzone

w szpitalach, dostarczające młodym rodzi-

com informacji na temat niebezpieczeństw

związanych z potrząsaniem dzieckiem oraz

na temat zapobiegania powstaniu obrażeń.

W ramach omawianych programów rodzi-

com przekazywana jest także wiedza, jak

powinni reagować, gdy dziecko jest niespo-

kojne i płacze.

Przekazanie rodzicom i opiekunom in-

formacji na temat sposobów rozładowy-

wania stresu, zwłaszcza w momentach

krytycznych, gdy dziecko nie przestaje pła-

kać, może w znacznym stopniu zmniejszyć

ryzyko, na które narażone jest niemowlę.

Skutecznym rozwiązaniem może okazać

się metoda „Pięciu S” , zaproponowana

przez Harvey’a Krapa, rekomendująca:

– uciszanie (shushing): stosowanie „bia-

łego szumu” lub rytmicznych dźwięków,

imitujących warkot stale powstający w ma-

cicy. Takie dźwięki można wydobyć za

pomocą odkurzacza, suszarki do włosów,

wody płynącej z kranu, czy też suszarki do

ubrań;

– ułożenie na boku lub brzuchu (side/sto-

mach): kładzenie dziecka na lewym boku

ułatwia trawienie; kładzenie dziecka na

brzuchu, przy jednoczesnym podtrzymy-

waniu go, po czym przeniesienie śpiącego

dziecka do łóżeczka, albo kołyski i ułożenie

w pozycji na plecach;

– ssanie (sucking): podawanie dziecku

piersi, butelki ze smoczkiem, palca do ssa-

nia lub smoczka;

– opatulenie (swaddling): zawijanie dziec-

ka ciasno w kocyk, by czuło się bezpiecz-

niej;

– kołysanie (swinging): kołysanie się

z dzieckiem na fotelu bujanym, bujanie

dziecka w kołysce lub zabieranie dziecka

na przejażdżkę samochodem – wszystko to

w celu uzyskania efektu ciągłego ruchu, ja-

kie dziecko odczuwało w macicy.

Czy można zapobiegać syndromowi dziecka potrząsanego?

PORADY DLA RODZICÓW I OPIEKUNÓW NIEMOWLĄT

Gdy dziecko nie przestaje płakać:

•

Upewnij się, że podstawowe potrzeby dziecka są zaspokojone (np. że nie jest głodne i że ma

suchą pieluszkę).

•

Sprawdź, czy nie wystąpiły objawy chorobowe (gorączka, spuchnięte dziąsła).

•

Pospaceruj lub pokołysz się z dzieckiem.

•

Mów do dziecka albo coś mu zaśpiewaj.

•

Zaproponuj dziecku smoczek lub grzechoczącą zabawkę.

•

Zabierz dziecko na przejażdżkę wózkiem lub samochodem, pamiętając o ułożeniu i zapięciu

dziecka w odpowiednim foteliku.

•

Przytul dziecko do siebie i oddychaj spokojnie i miarowo.

•

Poproś przyjaciela/ółkę lub członka rodziny o pomoc lub zastąpienie cię przy opiece nad

dzieckiem i zrób sobie przerwę.

•

Jeśli nic innego nie pomaga, połóż dziecko na plecach w łóżeczku i zamknij drzwi pokoju, po

upływie 10 minut sprawdź, co się dzieje z dzieckiem.

•

Gdy nic nie pomaga twojemu dziecku i przypuszczasz, że płacz może być spowodowany

problemami zdrowotnymi, zadzwoń do lekarza.

5

4

zespół dziecka potrząsanego

(shaken baby syndrom)

Aby zapobiegać syndromowi dziecka

potrząsanego, rodzice i opiekunowie nowo-

rodków powinni mieć zapewnione wspar-

cie w radzeniu sobie z własnym stresem.

Niezwykle istotne jest, by mieli możliwość

rozmowy z kimś, komu zależy na dobru

ich dziecka, o zagrożeniach wynikających

z potrząsania dzieckiem i sposobach prze-

ciwdziałania takim reakcjom.

Opracowała: Magdalena Roszkowska

Fundacja Dzieci Niczyje

Shaking a baby may seriously threaten the child’s health or even life. The fundamental aspect of

the shaken baby syndrome prevention is educating parents, who may cause permanent disability in

their child due to their unawareness of the potential effects of shaking a baby and to their inability

to cope with stress and aggression.

5

4