1

POJĘCIA PODSTAWOWE. WEWNĘTRZNE GRANICE EUROPY

I. POJĘCIA PODSTAWOWE
CYWILIZACJA – obszar, grupa, okres odznaczający się wspólnymi cechami stylu życia, myślenia i
odczuwania. Czynniki wyróżniające cywilizację:



wspólnota religijna



wspólnota ideologiczna



przynależnośd do określonego porządku



wspólny system pisma



język



pewne wyróżniki technologii



kultura rolna



sposób odżywania



zgodnośd gustów artystycznych

CYWILIZACJA – proces zbiorczego wyróżnienia się ze świata uważanego za dziki, barbarzyoski lub
prymitywny (społeczeostwa oceniane jako takie, które osiągnęły poziom samookreślenia nazywane
są cywilizowanymi)

CYWILIZACJA – pewien typ zależności, relacja człowieka ze środowiskiem naturalnym,
przekształconym wskutek impulsu cywilizacyjnego tak, by zaspokajało jego potrzeby

CYWILIZACJA – przestrzeo, w której społeczeostwa kształtują swe kultury z wykorzystaniem tego
samego systemu wartości; przestrzeo, w której ludzie określają swoją przynależnośd cywilizacyjną –
czyli zdolnośd i gotowośd do identyfikowania się ponad (chod nie poza) własną kulturą; przestrzeo, w
której ludzie danego społeczeostwa mogą i potrafią to dziedzictwo wspólnych wartości przyjąd,
przechowad (odtworzyd). Cywilizacja jest budowaniem formy społecznej dla wspólnego systemu
wartości

II. EUROPA
Mit o Europie – porwanie księżniczki fenickiej Europy z plaży leżącej obecnie w południowej części
Libanu przez Zeusa, który zamienił się w byka. Przez morskie fale uciekł z nią na Kretę, gdzie spłodził z
nią dwóch synów, m.in. Minosa, legendarnego króla Krety. Od jego imienia została nazwana
cywilizacja kreteosko-minojska, uważana za początek cywilizacji europejskiej (zachodniej)

Europa – greckie euros: „ciemna woda” – w tym znaczeniu mogło byd użyte przez Homera i Herodota

Europa – znaczenie semantyczne – w języku fenickim Ereb: miejsce, gdzie zachodzi słooce, czyli
zachód. Kreta leży w prostej linii na zachód od Libanu. Czyli zachód to dla Fenicjan paostwo
kreteoskie, jedyna wówczas potęga morska zdolna do konkurowania z ich cywilizacją.

Europa w pojęciu geograficznym:



od zachodu: Przylądek Roca w Portugalii



od wschodu: Góry Ural



od północy: Przylądek Północny (Nordkyn w Norwegii)



od południa: Przylądek Matapan na koocu greckiego Peloponezu

linie te przecinają się w okolicach Radomia

III. WEWNĘTRZNE GRANICE EUROPY
1. Ereb, granica cywilizacji Grecji klasycznej:

2



granica sentymentalna



najstarsza granica cywilizacji Zachodu



granica greckiego antyku, jako czynnik sprawczy cywilizacji zachodniej:

 nauka i filozofia
 literatura i sztuka
 myśl polityczna
 koncepcja prawa

2. Limes rzymski:



linia granic tożsama z granicą uprawy winorośli



limes – w starożytności określenie linii rzymskich obozów wojskowych, strzegących imperium
przed najazdami barbarzyoskimi



biegła:

 u ujścia Renu do Morza Północnego
 w kierunku południowym wzdłuż rzeki Ren
 przez górny bieg Dunaju, dalej z jego biegiem
 do ujścia Dunaju do Morza Czarnego



w świadomości starożytnej limes to synonim rozgraniczenia tego, co cywilizowane, od tego co
barbarzyoskie



dzisiaj – nieuświadomiona granica między Europą Zachodnią a Wschodnią



to najstarszy ślad po linii dzielącej Europę



upadek cesarstwa rzymskiego 476 r. n.e.:

 w VI stuleciu – restauracja bizantyjska (znaczna częśd Italii pod wpływem wschodniej części

imperium)

 inwazja arabska – południowa Sycylia, Pireneje na zachodzie
 agresywnośd Wikingów – z kręgu oddziaływania cywilizacji łacioskiej zostały wyłączone Wyspy

Brytyjskie



odbudowa pozycji Europy:

 Germanie – Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego
 chrystianizacja do kooca pierwszego tysiąclecia objęła całą resztą Europy (przesunięcie limes z

Renu i Dunaju nad Niemen i Bug)

3. Granica systemów prawa:



rozdziela kontynent europejski od Wysp Brytyjskich



Irlandia i Wielka Brytania – tzw. prawo zwyczajowe



Europa kontynentalna – strefa prawa rzymskiego



podstawa zróżnicowania struktur politycznych i siły opinii publicznej



przyczyna:

 najazdy germaoskich Sasów, Anglów i Duoczyków przyniosły zwyczajowe prawa Germanów z

Północy, w których podstawową rolę spełniał wiec



oddolne kształtowanie prawa



jeden z czynników sprawczych anglosaskiej rewolucji przemysłowej i szybszych postępów

demokracji



dwa systemy niemożliwe do połączenia

4. Rosja



odmiennośd od cywilizacji łacioskiej:

 wchłonięcie mongolskich obyczajów politycznych i zasad funkcjonowania elit



odmiennośd od prawosławnego południa Europy



bizantyjska tradycja:

 zwierzchnośd władzy

3

 przekonanie o9 nadrzędności władzy świeckiej wobec religii i hierarchii cerkwi prawosławnej

5. Granica zachodniego chrześcijaostwa:



jedną z podstawowych cech cywilizacji europejskiej jest zachodnia odmiana chrześcijaostwa



początek 1054 – odłączenie się Kościoła wschodniego od jurysdykcji biskupa Rzymu



prawosławie – wiara prawdziwa, ortodoksyjna



granica między chrześcijaostwem zachodniego i wschodniego typu jest jedną z najważniejszych

cech różniącą cywilizację zachodniej od wschodniej (tam, gdzie zaczyna się prawosławie, kooczy
się Europa)



biegnie:

 wzdłuż wschodnich granic Finlandii i krajów bałtyckich, Polski, Słowacji, Węgier i Chorwacji

6. Europejska granica z Islamem



praktycznie dotyczy jedynie Bałkanów:

 Bośnia i Hercegowina
 Albania
 Kosowo
 Północno-zachodnia częśd Macedonii



Islam europejski jest bardziej racjonalny i zachodni



Jedno z najważniejszych rozgraniczeo między Europą i cywilizacją zachodnią a resztą świata



ma fundamentalny charakter

7. Granica otomaoska



oddziela od Europy jej częśd bałkaoską



istota Bałkanów:

 ślad panowania tureckiego
 w czasach rzymskich większą ich częśd była składową Imperium Romanum
 po upadku Rzymu stały się częścią cywilizacyjną późniejszego prawosławia (niechęd do zachodu i

wszystkiego co łacioskie)

 XV stulecie – inwazja muzułmaoska Turków (granica dochodziła do Wiednia, Siedmiogrodu i

Podola)



Granica otomaoska stanowi granicę między Europą a bałkaoskim prawosławiem oraz między

prawosławiem bałkaoskim a prawosławiem rosyjskim

8. Granica wtórnej paoszczyzny (Łaba):



Łaba:

 początek biegu w Republice Czeskiej; ujście: Hamburg



pojawia się w XVI wieku jako granica kontynentalnego podziału pracy



ten podział stworzył wspólną europejską przestrzeo gospodarczą (od Atlantyku po Ural)



czynniki tworzące ten podział:

 różnice w liczbie ludności i gęstości zaludnienia przy jednakowej wydajności związanej z tą samą

techniką uprawy roli (trójpolówka)

 ludny Zachód – niedobory żywności; rzadziej zaludniony Wschód – nadwyżki żywności



na zachód szło zboże, bydło, ,wyroby leśne i solone śledzie – na wschód – artykuły trwałego

użytku



spadek cen zboża nie zmienił tego podziału – poszukiwanie zmniejszenia kosztów i opłacalności

eksportu zboża poprzez paoszczyznę i eksploatację chłopów

9. Granica urbanizacji i chłopskiego rolnictwa



cecha europejskości – przewaga nurtu miejskiego (produkcja rzemieślnicza usługi, handel)



wyróżnik starożytnej Grecji na tle innych regionów Morza Śródziemnego

4



poziom urbanizacji starożytnego Rzymu (%) osiągnięty został dopiero na początku angielskiej
rewolucji przemysłowej



podział:

 farmerski zachód o wydajnej produkcji rolniczej
 Europa chłopska – praca ręczna, brak edukacji, niska wydajnośd, anachroniczna obyczajowośd



granica wolności gospodarczych:

 inne rozumienie przywództwa (zachód: lider – prowadzący; lead – prowadzid; wschód:

przywództwo – wódz, a nie prowadzący)

 największa wolnośd gospodarcza – prawo zwyczajowe
 rozgraniczenie geograficzne podobne do poprzednich granic

10. Żelazna kurtyna, industrializacja



obecnie najwyraźniej dzieląca Europę Zachodnią od Wschodniej



przed wojną biegła wzdłuż granicy czeskiej (granica industrializacji)



granica między biedą a bogactwem – następstwo XIX –wiecznej industrializacji:

 od zachodu wschodnie rubieże Hiszpanii
 od wschodu granica carskiej Rosji (na zachód od tej granicy: zwiększenie zaludnienia,

koncentracja ludności w miastach)



granica dawnej industrializacji oddziela „starą” UE od nowych paostw (na terenie Polski – dawna

granica zaboru pruskiego)

STAROŻYTNA GRECJA

Czynniki, które miały wpływ na rozwój starożytnej Grecji:
1. Klimat – słoneczny, zróżnicowany w zależności od pór roku;
2. Morze Egejskie – jego wyspy i cieśniny stanowiły idealną szkołę dla dwiczących się w swojej

sztuce żeglarzy, adeptów handlu i przyszłych kolonizatorów

3. Bliskośd starych, ukształtowanych już cywilizacji – ich zdobycze można było importowad i dalej

rozwijad

I. Ramy chronologiczne



epoka prehistoryczna – koncentrowała się na Krecie i Mykenach, trwała do XII w. p.n.e.



tzw. epoka heroiczna – jej kulminacją była wojna trojaoska (upadek Troi 1184 p.n.e.)



wieki ciemne – epoka słabo udokumentowana zarówno pod względem źródeł pisanych, jak i
wykopaliskach archeologicznych



złoty wiek greckich paostw-miast – VIII – IV wiek p.n.e.:

 koniec okresu archaicznego i początek epoki historycznych zapisów liczy się od 1 olimpiady –

tradycyjna data 776 r. p.n.e.

 środkowy okres największego rozkwitu Grecji – V w. p.n.e. – 338 p.n.e. (zmuszenie Greków do

poddania się Macedooczykom)

Wojny perskie, wojna peloponeska (431-404 r. p.n.e.) i jej największe osiągnięcia (Maraton 490;
Termopile, Salamina 480) przyniosły Grekom trwałe poczucie własnej tożsamości. W wolnej Helladzie
widziano „Wspaniały Zachód”, „Krainę Wolności”, „ojczyznę piękna i mądrości”. Wschód był siedzibą
niewolnictwa, brutalności i ignorancji.

II. Organizacja ustrojowo-społeczna
1. Polis – oryginalna forma ustrojowa, paostwowa w starożytnej Grecji



małe paostewko, w ramach którego łatwo było utrzymad spokój i bezpieczeostwo



greckie polis były od siebie niezależne, samodzielne ekonomicznie, terytorialnie i politycznie



specyficzny model sprawowania władzy:

5

 wspólnota obywateli rządzących się zgodnie z regułami przez nich samych ustanawianymi
 brak osobnego aparatu władzy (nie było zawodowych urzędników)
 brak armii (wszyscy obywatele teoretycznie byli żołnierzami)
 brak policji
 funkcjonowanie polis zakładało, ze obywatele będą kolejno znajdowali się w pozycji ludzi

słuchających poleceo i tych, którzy przez pewien czas będą je wydawad

 zgromadzenie wszystkich obywateli wybierało urzędników, podejmowało decyzje o finansach i

sposobie czczenia bogów, określało stosunki z sąsiadami zgromadzenie wypowiadało wojnę i
zawierało pokój

2. Struktury społeczne:



niewolnictwo elementem powszechnym (ale nie stanowiło fundamentu wszystkich instytucji
społecznych i gospodarczych)



społecznośd dzieliła się na niewolników, „cudzoziemców” na stałe mieszkających w polis
(metojków) i obywateli



niewolnicy traktowani byli jak ruchomy dobytek



wyzwoleni niewolnicy automatycznie uzyskiwali status metojków, którzy płacili podatki i byli
powoływani do służby wojskowej



obywatele mieli lprawo posiadania ziemi oraz obowiązek odbywania służby wojskowej

3. Organizacja polityczna



bardzo różnorodna i zmieniająca się w czasie



początkowo monarchie



następnie ustrój arystokracji rodowej:

 do arystokracji należała znaczna częśd ziemi uprawnej; oni też piastowali urzędy
 utrzymywali przewagę ekonomiczną



z czasem (od VII w. p.n.e.) tendencja do poszerzania się kręgu arystokracji (związana z szybkim
rozwojem gospodarczym i awansem nowych rodów)



z czasem, w niektórych polis ustrój stawał się coraz bardziej demokratyczny

4. Ateny – demokracja ateoska



w czasach archaicznych rządy arystokracji rodowej (eupatrydzi – dobrze urodzeni)



kodyfikacja prawa Drakona (621-620):

 ograniczenie samowoli arystokracji
 bardzo surowe prawo, kale obowiązujące wszystkich



reformy Solona (594-593) – miały charakter reform ustrojowych i politycznych:

 zniesienie obciążeo dłużnych
 zakaz sprzedaży obywateli w niewolę za długi
 podział społeczeostwa na cztery klasy majątkowe (dwie pierwsze miały prawo do pełnienia

wyższych urzędów)

 wszyscy mieli te same podstawowe prawa:

1) wolnośd osobistą
2) równośd wobec prawa
3) prawo do wolności słowa i wypowiedzi

 wszyscy mogli uczestniczyd w zgromadzeniu ludowym i wybierad urzędników
 klasa najbogatsza musiała świadczyd paostwu liturgię (utrzymywad na swój koszt okręty wojenne,

organizowad święta religijne itp.)

 powołał do życia Radę Czterystu i niezawisły sąd przysięgłych (6000 sędziów losowanych spośród

obywateli powyżej 30 roku życia przydzielanych w mniejszych grupach do poszczególnych
trybunów



dalsza demokratyzacja – reformy Kleistenesa (509-507):

 podział obywateli na 3, tritti – 3 trittie tworzyły fylę wyborczą, która wyłaniała swoich

przedstawicieli, z których losowano 50 bulentów, członków Rady Pięciuset

 na czele armii stali stratedzy pochodzący z wyboru

6

 decyzje o polityce paostwa i wyborze urzędników podejmowało Zgromadzenie Ludowe



największy rozkwit demokracji – panowanie Peryklesa (495-429):

 wprowadził płace paostwowe dla członków Rady Pięciuset i sędziów, umożliwiając tym samym

biednym obywatelom pełniejszy udział w życiu politycznym

5. Wielka Kolonizacja (VIII – VII w. p.n.e.); przyczyny:



głód ziemi, który występował w mało urodzajnej Grecji właściwej; w koloniach nad Morzem

Czarnym czy Italii ziemia była daleko żyźniejsza;



brak wielu surowców mineralnych niezbędnych do rozwoju rzemiosła; docierały one do Hellenów

drogą handlową (korzystniej jednak było przynajmniej częśd szlaków handlowych mied w swoim
rękach i nie dzielid się zyskami z obcymi)



chęd posiadania własnych faktorii handlowych w dalekich krajach i eksportowania z Grecji

towarów, z których słynęła – ceramiki, wina i oliwy – w zamian za żywnośd, produkty rzemiosła,
niewolników itp.



przyrost demograficzny w polis Grecji właściwej



nierówny podział własności ziemi uprawnej



napięcia społeczne wewnątrz polis – niezadowoleni i niewidzący dla siebie perspektyw mogli

szukad szczęścia w koloniach, a wpływowa arystokracja rządząca w tym czasie w polis miała
możliwośd pozbywania się niepożądanego „elementu” społecznego

III. Religia



świat był „jednym wielkim miastem bogów i ludzi”



brak diabła, ciemnych potęg, grzechu – brak pożywki dla najgłębszych lęków ludzkiej duszy



największa wada ludzka: hybris – arogancka dusza; kara za nią: nemezis – gniew bogów



mity, wyrocznie, formy kultu tworzyły obraz świata, w którym odwaga, przedsiębiorczośd
(poskramiana poczuciem smaku) przynosiły nagrodę w postaci zdrowia i fortuny



powszechna rywalizacja łącząca pobożnośd z rywalizacją

IV. Osiągnięcia
1. Filozofia



„umiłowanie mądrości”, czyli Grecja filozofia powstała w opozycji do konwencjonalnych postaw
religijnych



Sokrates (469-399 p.n.e.) – metoda zadawania wnikliwych pytao w celu weryfikacji leżących u
podstaw wiedzy założeo – podstawa wszystkich późniejszych systemów racjonalnego myślenia;
„życie nie poddawane badaniom nie jest warte, aby je przeżyd”, „wiem, że nic nie wiem”



Platon (429-347 p.n.e.) – uczeo Sokratesa; założyciel Akademii Platooskiej; twórca pierwszych
utopii, fundamentalnych teorii form i nieśmiertelności, kosmologii, krytyki wiedzy, analizy pojęcia
miłości (wpływ na myśl filozoficzną wszystkich późniejszych epok)



Arystoteles (384-322 p.n.e.) – uczeo Platona; wraz z Platonem stworzył podwaliny większości
gałęzi filozofii spekulatywnej i filozofii przyrody; twórca encyklopedycznych prac obejmujących
metafizykę, etykę, politykę, krytykę literatury, logikę, fizykę, biologię i astronomię

2. Literatura



Stworzenie poezji epickiej (Homer – połowa VIII w. p.n.e.) czerpiącej z tradycji ustnego przekazu



życie w ośrodkach miejskich sprzyjało rozwojowi sztuki pisma (które dotarło do Grecji w VIII w.
p.n.e.)



najwięksi twórcy elegii: Hezjod (ok. 700 r. p.n.e.), Kallinos z Efezu (po 690 p.n.e.), Ksenofanes z
Kolofonu (ok. 570-480 p.n.e.); twórcy liryki: Safona (ur. 612 p.n.e.), Pindar (518-438 p.n.e.),
Anakreont (ok. 530 p.n.e.), Symonides z Keos (556-468 p.n.e.); stali się oni inspiracją dla
niezliczonych rzesz naśladowców i tłumaczy od Wergiliusza po Szekspira

7

3. Dramat



początek: ceremonie związane z obchodami świąt religijnych



pojęcie tragedii (gr. Tragedia: „pieśo kozła”) wiązało się początkowo z rytualną ofiarą



pierwsze dramaty wystawiano w Atenach podczas igrzysk ku czci Dionizosa



stylizowany dialog między aktorami i chórem był środkiem wyrazu najstraszliwszych konfliktów
psychicznych i duchowych zmagao



najwybitniejsi twórcy: Ajschylos (525-456 p.n.e.), Sofokles (496-406 p.n.e.), Eurypides (480-406
p.n.e.); najsłynniejsze dzieła: „Siedmiu przeciw Tebom”, „Oresteja”, „Prometeusz skowany”,
„Król Edyp”, „elektra”, „Antygona”, „Media”, „Fedra” – są grane do dziś



przemieszane mity i legendy stały się podwalinami światowej literatury

4. Komedia



wyśmiewały wszystkich: od filozofów po polityków



Arystofanes (450-385 p.n.e.) – najwybitniejszy twórca



Rycerze, Ptaki, Chmury, Osy, Żaby – dzieła grane do dziś

Greckie piśmiennictwo tworzy zaczątek humanistycznej tradycji Europy

5. Sztuka



rzeźba – pozostawanie pod silnym wpływem motywów duchowych i religijnych – zwracanie
szczególnej uwagi na ciało ludzkie i przedstawianie „poruszenia duszy” poprzez obserwację
sposobu, w jaki wewnętrzne uczucia człowieka odbijają się w ruchu jego ciała

 twórcy: Fidiasz (ok. 490-415 p.n.e.), Praksyteles (szczyt kariery ok. 350 p.n.e.): Hermes z Olimpii,

Afrodyta z Kniodos

 inne dzieła: Apollin Belwederski, Afrodyta z Milos



architektura – „sprawnośd techniczna w służbie wrażliwości”

 pięd spośród siedmiu cudów antycznego świata (lista sporządzona w II w. p.n.e.) stanowiły

arcydzieła greckiej architektury (posąg Zeusa w Olimpii, trzecia świątynia Artemidy w Efezie,
mauzoleum w Halikarnasie, Kolos Rodyjski, latarnia morska na wyspie Faras)

6. Nauka



była częścią filozofii ogólnej – większośd filozofów zajmowała się zarówno naukami fizycznymi,
jak i spekulatywnymi



Tales z Miletu (ok. 636-546 p.n.e.)

 wszystko, co istnieje, pochodzi z wody
 zmierzył poziom fali powodziowej na Nilu, odległości między statkami, wysokośd gór
 przewidywał zadmienia Słooca,
 stworzył podstawy geometrii wprowadzając szereg pojęd (średnica to odcinek, który dzieli okrąg

na połowy, trójkąt równoramienny to taki w którym dwa kąty przy podstawie są równe, dwie
linie przecinające się tworzą równe co do miary kąty przeciwległe, kąt wpisany w półokrąg jest
kątem prostym, trójkąt jest określony, jeżeli dana jest jego podstawa i kąty przy podstawie)



Heraklit z Efezu (szczyt działalności 500 p.n.e.)

 wszystko, co istnieje podlega nieustannym przemianom i rozpadowi
 wszelka zmiana jest wynikiem nieuchronnego zderzenia przeciwności (dialektyka)
 podstawa nauk historycznych: idea zmiany zachodzącej w czasie praz idea przyczynowości



Empedokles z Akragas (483-423 p.n.e)

 filozof, lekarz, poeta
 świat materialny zbudowany jest z czterech elementów: ognia, ziemi, powietrza i wody
 elementy te bezustannie rozdzielają się i łączą ze sobą pod wpływem ciągłych stresów, które

niosą ze sobą życie wypełnione miłością i walką



Demokryt z Abdery (460-361 p.n.e.)

8

 wszelka materia powstaje w wyniku przypadkowych zderzeo maleokich cząsteczek nazywanych

przez niego atoma (grec. niepodzielny)



Hipokrates z Kos (460-377 p.n.e.)

 wyodrębnił medycynę z obszaru religii i magii czyniąc z niej samodzielną dyscyplinę
 był autorem traktatów nt. zdrowia publicznego, higieny, opieki nad chorymi i chirurgii
 wiele terminów wprowadzonych przez niego używanych jest do dzisiaj (rak, diagnosis

(rozpoznanie), prognosis (rokowanie), thearapia (leczenie), epidemia)



Eudoksos z Knidos (ok. 350 p.n.e.)

 nauczał o ruchach planet wokół Słooca
 wynalazca zegara słonecznego
 obliczanie objętości brył i pól figur geometrycznych metodą wyczerpywania



Arystoteles

 autor rozpraw z dziedziny fizyki i biologii
 jego klasyfikacja gatunków zwierząt stanowi fundament zoologii w jej obecnym kształcie



Teofrast z Eresos (370-288 p.n.e.)

 uczeo Arystotelesa
 zastosował metodę jego klasyfikacji gatunków do botaniki
 traktat „Charaktery” to pierwsze dzieło z zakresu psychologii analitycznej



Pitagoras z Samos (572-497 p.n.e.)

 dokonał klasyfikacji osiągnięd poprzedników z dziedziny matematyki
 prekursor teorii liczb
 tworzenie o kwadracie przeciwprostokątnej w trójkącie prostokątnym
 opracował matematyczne podstawy zasady harmonii w muzyce



Euklides z Aleksandrii (ok. 300 p.n.e.)

 jego „Elementy” utrzymywały swoje niezachwianą pozycję w świecie matematyki dłużej niż

jakiekolwiek inne dzieło

 chciał znaleźd trwałe (matematyczne) dowody dla całej ludzkiej wiedzy



Eratostenes z Cyreny (276-196 p.n.e.)

 oszacował średnicę Ziemi, myląc się o mniej więcej niż 1%, odraz odległośd Słooca i Księżyca od

Ziemi

 zaproponował prowadzenie roku przestępnego, czyli jednego dodatkowego dnia w kalendarzu
 podał sposób znajdowania liczb pierwszych



Archimedes z Syrakuz (287-212 p.n.e.)

 wynalazca pompy ślimakowej do piętrzenia wody
 zaprojektował katapulty i haki, dzięki którym odparto ostateczny atak Rzymian podczas oblężenia

Syrakuz

 stworzył podwaliny hydrostatyki
 prawo Archimedesa pozwala łatwo wyliczyd objętośd ciał
 mierzenie koła, obliczenie stosunku obwodu koła do średnicy (liczba pi)

7. Filozofia moralna



zmodyfikowała tradycyjną wykładnię religii



Sceptycy (Pyrron z Elidy 365-275 p.n.e.)

 nie istnieje nic, o czym dałoby się uzyskad pewną wiedzę
 jedynym celem człowieka powinno byd poszukiwanie cnoty
 celem sceptyka jest niezakłócony spokój wobec przypuszczeo, a wobec rzeczy mu narzuconych

umiarkowane ich doznawanie



Cynicy (Diogenes z Synopy 412-323 p.n.e.)

 wyzwolenie się od własnych pożądao jest cnotą
 stan doskonałej obojętności jest równoważny prawdziwej cnocie
 abnegacja swoich osobistych potrzeb, czyli pogarda dla ziemskich wygód

9

 oderwanie się i lekceważenie tradycji, wszelkich struktur społecznych i powszechnie przyjętych

obyczajów



Epikurejczycy (Epikur z Samos 341-270 p.n.e)

 ludzie powinni oddawad się pogoni za szczęściem, uwolniwszy się od strachu przed śmiercią i

przed bogami

 droga do szczęścia prowadzi do przez pracę nad sobą, spokój i wyrzeczenie



Stoicy (Zenon z Kition 335-263 p.n.e.)

 nad ludzkimi namiętnościami powinien panowad rozsądek
 jedyną wartością jest dążenie do cnoty
 osiąganie szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych

obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcie swoich emocji od
zdarzeo zewnętrznych, czyli utrzymywania stanu spokojnego szczęścia niezależnie od
zewnętrznych warunków

 budowanie w sobie odporności na ból i cierpienie poprzez poczucie obowiązku i pełen dyscypliny

autotrening

V. Klasyfikacja ustrojów politycznych wg Arystotelesa

Kto/jak rządzi

Ustrój

pozytywny

Ustrój

negatywny

Jednostka

Niewielka grupa

Wszyscy obywatele

Monarchia

Arystokracja

Demokracja

Tyrania

Oligarchia

Ochlokracja



monarchia (grec. monos – jeden, jedyny; arche – zwierzchnośd, władza) – władza jednostki,
władza królewska



tyrania (grec. tyrannos – pan, wszechwładny, tyran) – władza jednostki nieuprawnionej do
władania, władającej dzięki przemocy; nie zawsze oceniana negatywnie



arystokracja (grec. aristos – najlepszy; kratos – władza, panowanie) – władza najlepszych, grupy
starszyzny rodowej, przedstawicieli starych, znakomitych rodów



oligarchia (grec. oligoi – nieliczni; arche – zwierzchnośd, władza) – rządy nielicznych,
nieuprawnionych do sprawowania władzy, narzucających swą zwierzchnośd innym siłą lub
podstępem



demokracja (grec. demos – lud; kratos – władza, panowanie) – władza ludu, ustrój, w którym
wpływ na rządy i dostęp do urzędów mają wszyscy pełnoprawni obywatele



ochlokracja (grec. ochlos – tłum, motłoch; kratos – władza, panowanie) – władza tłumu lub
motłochu; ustrój, w którym wpływ na rządy mają wszyscy, niezależnie od urodzenia i
przynależności obywatelskiej

VI. Cechy paostwa greckiego



ograniczenie terytorialne, z silnie zaznaczonym centrum



spójnośd etniczna



suwerennośd obywatelska (zwłaszcza w porównaniu do wschodnich despotii)



ustanowienie sądowej władzy ludu



duże znaczenie praw jednostkowych



szerokie wykorzystywanie niewolnictwa w budowie stabilności ekonomicznej

STAROŻYTNY RZYM

I. Cechy



spójnośd, której nie miała Grecja, ani inne cywilizacje (starożytne i nowożytne)



wynikała ona z czynników fizycznych, organizacyjnych i psychologicznych:

10

 więzy fizyczne tworzyła sied garnizonów wojskowych rozmieszczonych we wszystkich

prowincjach oraz sied brukowanych dróg, którymi były połączone z Rzymem

 więzy organizacyjne opierały się na powszechnie obowiązujących zasadach prawa i administracji,

które tworzyła armia urzędników działająca na całym obszarze cesarstwa

 więzy psychologiczne – strach i kara, czyli niezachwiana pewnośd, że wszyscy i wszystko, co

stanowi zagrożenie dla władzy Rzymu, zostanie całkowicie unicestwione



odmiennośd ścieżki rozwoju od starożytnej Grecji:

 Grecja powstała jako konglomerat kilkunastu odrębnych miast; Rzym od początku był jednym

organizmem

 Grecja rozrastała się wzdłuż żeglownych szlaków Morza Śródziemnego; Rzym rozszerzał swoje

granice w wyniku terytorialnych podbojów

 sprawą najważniejszą dla Rzymian była organizacja, eksploatacja i obrona własnego terytorium



warunki naturalne stworzyły konieczne dla osiadłego życia umiejętności (własnośd ziemska,
gospodarka lądowa, administracja terytorialna, odpowiednie struktury społeczne) – z tych
umiejętności wyrósł rzymski geniusz organizacji wojskowej i sprawnego zarządzania



z głębokiego przywiązania do ziemi i poczucia stabilizacji, jakie stwarza rolnicza egzystencja,
zrodziły się cnoty Rzymian:

 gravitas – poczucie odpowiedzialności
 pietas – przywiązanie do rodziny i kraju
 iustita – poczucie istnienia naturalnego porządku rzeczy



wyjątkowe osiągnięcia i trwałe dziedzictwo: prawo, organizacja wojskowa, administracja,
inżynieria

II. Chronologia



powstanie: 753 p.n.e.



przeniesienie stolicy do Konstantynopola: 330 n.e.



podział cesarstwa na Zachodnie i Wschodnie (Teodozjusz Wielki): 395 n.e.



upadek cesarstwa zachodniego (najazd barbarzyoców, splądrowanie Rzymu): 476 n.e.



upadek Konstantynopola (cesarstwa wschodniego) w wyniku najazdu tureckiego: 1453



historię polityczną starożytnego Rzymu zwyczajowo dzieli się na trzy etapy:

 królestwo
 republika
 cesarstwo

1. Królestwo



ramy czasowe: 753-509 p.n.e.



rządzone przez królów etruskich



w szczytowym okresie swojego rozwoju, dzięki sojuszowi z Kartaginą panowało nad zachodnią
częścią Morza Śródziemnego



za panowania Tarkwiniusza Starego powstał w Rzymie potężny system ścieków wybudowany w
systemie robót publicznych



było zdominowane przez potężniejszych od siebie sąsiadów (zwłaszcza Etrusków)



cywilizacja etruska wywarła ogromny wpływ na Rzym, który zapożyczył od nich:

 przepisy procedury sądowej
 alfabet
 sztukę budowania świątyo
 realizm w rzeźbie i malarstwie
 wróżbiarstwo



organizacja paostwa:

 na czele paostwa stał król (rex, dosłownie kierownik), który miał pełnię władzy wojskowej,

sądowniczej i religijnej

11

 monarcha wybierany był przez zgromadzenie
 w przypadku śmierci króla, władza przechodziła w ręce senatu, który powoływał jego zastępcę

(na 5 dni, po kolejnych 5 dniach wybierano kolejnego następcę)

 następcy sprawowali władzę do momentu wybrania nowego króla i zatwierdzenia go przez

zgromadzenie kurialne – zabieg ten miał na celu uniknięcie uzurpacji i nieprawnego przejęcia
władzy w paostwie

 jako organ doradczy obok króla działał senat, czyli zgromadzenie starszych (najstarsi

przedstawiciele rodów)

 istniało również zgromadzenie kurialne, składające się z dorosłych mężczyzn, którego główną

funkcją było uznawanie nowego władcy

 jako organ władzy wykonawczej działało zgromadzenie ludowe (obejmujące rody rzymskie)
 wszystkie uchwały zgromadzenia wymagały zatwierdzenia senatu
 pod koniec monarchii pojawiły się nowe urzędy w postaci: kapłanów, dowódcy jazdy, prefekta

miasta, kolegium sędziów śledczych do spraw zdrady stanu, sędziów do spraw kryminalnych

2. Republika



rany czasowe: 509 p.n.e. – 31 n.e.



panowała kolejnym etapom rozwoju miasta – od prowincjonalnej egzystencji po panowanie nad
całym basenem Morza Śródziemnego



epoka bezustannych podbojów:

 opanowanie bezpośrednich sąsiadów (V w. p.n.e.)
 zniszczenie Kartaginy (wojny punickie: I – 264-241; II – 218-201; III – 149-146)
 podbój przedalpejskiej Galii (241-190 p.n.e.)
 podbój Iberii i znacznych obszarów Afryki Północnej (201 p.n.e.)
 podbój Macedonii wraz ze śródlądową Grecją (146 p.n.e.)
 podbój królestwa Azji Mniejszej (67-61 p.n.e.)
 podbój Syrii, Palestyny (64 p.n.e.)

3. Cesarstwo



ramy czasowe: 31 p.n.e. – 476 n.e.



dzieli się na dwa okresy: pryncypat i dominant

3.1. Pryncypat



ustrój ukształtowany przez Oktawiusza Augusta (bratanka Cezara)



cesarz skupiał władzę przy pozorach zachowania instytucji republikaoskich



cesarz przejmował kolejno tytuły:

 prokonsula (komendanta nad wszystkich wojskami w Galii, Hiszpanii, Syrii, co czyniło go

całkowicie niezależnym od Senatu, który sprawował kontrolę nad prowincjami nie obsadzonymi
wojskiem)

 Augusta – mąż opatrzności
 konsula (+ prokonsul – kumulacja urzędów)
 trybuna (prawo zwoływania senatu i zgromadzeo ludowych; prawo veta do ich uchwał)
 najwyższego kapłana
 ojca ojczyzny
 prawo przedstawiania kandydatów na najwyższe urzędy
 zaopatrywanie w zboże (Rzymu i Italii)
 nadzorowanie dróg



do pełnienia tych funkcji cesarz delegował specjalnych, mianowanych przez siebie urzędników,
noszących tytuł prefekta



cesarz posiadał wyłącznośd dowództwa nad wojskiem



w gestii senatu pozostał zarząd starymi, zromanizowanymi prowincjami oraz skarbem
paostwowym

12



słabośd: prawo nie dziedziczenia władzy z ojca na syna (przyczyna wstrząsów, wojen domowych,
intryg itp.)

3.2. Dominat



zrywał z pozorami republiki i przekazywał pełnię władzy cesarzowi



formalnie ustanowiony za panowania Dioklecjana i kontynuowany przez Konstantyna Wielkiego



cesarz nie pierwszym obywatelem, ale władcą absolutnym



senat stracił swoje znaczenie



wprowadzenie systemu tetrarchii (rządy czterech):

 wyznaczenie współrządcy z tytułem augusta – zarząd nad zachodnią częścią paostwa: ten

wyznaczał zastępcę, który po zrzeknięciu się władzy tego pierwszego obejmowałby rządy (i tak w
kółko)



powołanie nowych urzędów:

 marszałka dworu cesarskiego
 naczelnika skarbu cesarskiego
 zarządcy majątków cesarskich
 naczelnika gwardii cesarskiej
 naczelnika kancelarii cesarskiej



podział wojska na graniczne i lotne (konnica)



oddzielenie władzy cywilnej od wojskowej

III. Republika – organizacja polityczno-administracyjna



władza podzielona była między lud, senat i urzędników



najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud i wykonywał ją poprzez
skomplikowany system zgromadzeo ludowych



najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował senat (ten urząd odgrywał przewodnią
rolę w paostwie)



władzę wykonawczą sprawowali urzędnicy tworzący magistraturę o ograniczonych
kompetencjach i kadencji

1. Senat



ciało ustawodawcze i wykonawcze



kadencja trwała 5 lat



członkowie wybierani byli spośród dorosłych mężczyzn pochodzących z najbardziej wpływowych i
najznamienitszych rodzin patrycjuszy z tzw. rodów senatorskich



w senacie mogli zasiadad obywatele rzymscy o nienagannej opinii, będący w wieku powyżej 45
lat i posiadający odpowiednio wysoki majątek



stanowisko senatora było dożywotnie



wyboru senatorów dokonywali konsulowie



senatorowie m.in.:

 przydzielali namiestnikom prowincje
 zarządzali budżetem republiki
 wypowiadali wojny i zawierali pokój
 stanowili prawo
 sądzili członków rodzin senatorskich
 przeprowadzali wybory urzędników

2. Zgromadzenia ludowe



najwyższa władza prawodawcza i sądownicza

2.1. Zgromadzenie kurialne



zebranie patrycjuszy



zwoływane przez konsulów, pretorów, dyktatorów

13



uprawnienia:

 wybór króla (za czasów królestwa) i wyższych urzędników
 zatwierdzanie lub odrzucanie wyroku dot. zdrady stanu
 rozpatrywanie odwołao od decyzji urzędników
 sprawy wojny i pokoju
 ogłaszanie przejścia władzy ojcowskiej na innego członka rodziny
 decyzje o usunięciu członka z kurii
2.2. Zgromadzenie trybusowe



składało się z obywateli podzielonych wg dzielnicy zamieszkania



zwoływane przez wyższych urzędników: konsula, pretora, edyla kurulnego, trybuna ludowego



uprawnienia:

 opracowywanie projektów ustaw przedstawianych przez trybunów ludowych
 wybór trybunów ludowych, wojskowych, edyla, kwestora i niższych urzędników
 uchwały zgromadzenia od 287 p.n.e. miały moc powszechnie obowiązującą, które nie wymagały

zatwierdzenia senatu

2.3. Zgromadzenie centralne



wspólne zebranie patrycjuszy i plebejuszy



początkowo rozstrzygało kwestie militarne



zwoływane przez urzędników



z czasem przejęło rolę zarezerwowaną dla zgromadzeo kurialnych:

 elekcja głównych urzędników
 nadawanie imperium (prawa dowodzenia dowódcom wojsk)
 zatwierdzanie praw
 podejmowanie decyzji w sprawie wojny i pokoju
FORMALNIE: wysokich urzędników mianowały publiczne zgromadzenia, a wysocy urzędnicy
mianowali senat
PRAKTYKA: senatorzy kierowali działaniem wszystkich innych instytucji; kto miał przewagę w
senacie, ten rządził republiką

3. Urzędnicy
3.1. Konsul



najwyższy urzędnik



wybierany przez zgromadzenie centralne na roczną kadencję



posiadali najwyższą władzę wojskowo-religijną na terenie miasta



uprawnienia:

 kontrolowanie działalności wszystkich urzędników
 zwoływanie posiedzeo senatu i zgromadzeo ludowych
 nadzorowanie wykonywania uchwał
 przeprowadzanie wyborów innych urzędników
 przyjmowanie obcych poselstw
3.2. Pretor



wyższy urzędnik mający tzw. władzę mniejszą



stworzony w celu wydzielenia władzy sądowniczej spod władzy konsula



sprawował sądy w sprawach cywilnych i karnych oraz strzegł porządku w mieście



miał prawo wydawania edyktów, które ustalały sposoby postępowania w sprawach
niedostatecznie jasno uregulowanych przez ustawy (prawo zwyczajowe)



mianował prefektów

3.3. Kwestor



był pierwszym urzędem w karierze urzędnika



urząd dawał miejsce w senacie



wybierani przez zgromadzenie trybusowe na roczną kadencję

14



funkcje:

 nadzór nad kasą paostwową
 gromadzenie i rozdział pieniędzy
 zbieranie podatków
 zarządzanie kasą wojskową
3.4. Cenzor



jeden z ważniejszych urzędów w paostwie



wybierani na zgromadzeniu centralnym



kadencja 5-letnia bez prawa ponownego wyboru



uprawnienia:

 sporządzanie spisu obywateli i ich majątków
 ustalanie listy senatorów na następną kadencję
 kontrolowanie wydatków paostwa hacele publiczne
 określanie kosztów wojen i rozbudowy armii
 czuwanie nad moralnością obywateli
 pozbawianie praw politycznych
3.5. Edyl



wybierany przez trybunów ludowych na zgromadzeniach trybusowych



funkcje:

 nadzorowanie porządku i bezpieczeostwa
 kontrola prac publicznych
 zaopatrywanie miasta w żywnośd
 ustalanie cen
 urządzanie igrzysk na zlecenie senatu
 karanie grzywnami wykroczeo
3.6. Trybun ludowy



ochrona obywateli, głównie plebejuszy przed dominacją patrycjuszy w senacie



wybierani przez zgromadzenie trybusowe (plebejskie) na roczną kadencję



mógł nim zostad tylko plebejusz



uprawnienia:

 ingerencja w czynności urzędników (oprócz dyktatora i cenzora)
 zwoływanie zgromadzenia trybusowego
 sądownictwo w sprawach politycznych
 zgłaszanie weta przeciw wnioskom senatu (od tego czasu uchwały senatu stały się opiniodawcze

a nie obowiązujące)



z czasem urząd trybuna ludowego zyskiwał coraz większą władzę

3.7. Dyktator rzymski



urzędnik nadzwyczajny



sprawował przez 6 miesięcy władzę absolutną w czasach kryzysów (wojna, wewnętrzne rewolty)



mianowany przez konsulów na polecenie senatu

4. Struktura społeczna
4.1. Patrycjusze (patres – ojciec)



uprzywilejowana warstwa społeczna



posiadali pełne prawa polityczne i do pewnego momentu wyłącznośd na obejmowanie urzędów



rodzinne klany patrycjuszy kontrolowały rozdział ziemi



z czasem przywileje patrycjuszy uległy ograniczeniu

4.2. Plebejusze



pozostała częśd wolnego społeczeostwa



z czasem uzyskali prawo współdecydowania o losach republiki

4.3. Niewolnicy

15



można nim było zostad przez urodzenie, jako jeniec lub zdobycz wojenna, sprzedaż przez własną
rodzinę lub długi



wyzwoleocy cesarscy zostawali nawet wysokimi urzędnikami paostwowymi

5. Prawo



prawo paostwowe – regulowało stosunki między obywatelami



prawo międzynarodowe



konglomerat zwyczajów i praktyk przyjmowanych na mocy procedury prawnej



źródła prawa:

 ustawy uchwalane na zgromadzeniach ludowych
 uchwały senatu
 edykty – ustanawiane przez pretorów



prawo XII tablic: fundament idei równości wobec prawa, czyli przepisów obowiązujących w tym
samym stopniu wszystkich obywateli (449 p.n.e.)

IV. Istota:



bardzo ważne więzy krwi: absolutne prawo ojców do decydowania o wszystkich członkach
rodziny było podstawą rzymskiego prawa rodzinnego



życie polityczne i religijne były ze sobą ściśle powiązane



podejmowanie wszelkich decyzji towarzyszyło odczytywanie odpowiednich przepowiedni



silnie podkreślane autorytetu rodziny i lokalnych organów władzy



ludzie mieli wpojone poczucie obywatelskiej odpowiedzialności, świadomośd wymogów służby
wojskowej i poszanowania prawa



rotacja urzędników wymagała ożywionej kampanii i znacznej inicjatywy

BARBARZYOCY – EUROPEJSKIE GENY

Barbarzyostwo – każdy etap rozwoju społecznego, który nie osiągnął wyższej, stałej organizacji
paostwowej, miejskiej i terytorialnej.

Barbarzyostwo – kultura plemienna przeciwstawna do kultury miasta

Barbarzyostwo - społeczeostwo oparte na zasadzie pokrewieostwa a nie na zasadzie obywatelstwa
czy absolutnego autorytetu paostwa;

Wspólne cechy ludów barbarzyoskich:



człowiek jako częśd swojej macierzystej wspólnoty: krewniaczej, sąsiedzkiej, plemiennej



brak indywidualizacji pojęd winy i moralności



instytucje wiecowe



całkowity brak władzy królewskiej



brak administracyjnych środków przymusu – istnienie przymusu kolektywnego (zemsta
znieważonej wspólnoty na „czarnej owcy”)



zemsta (spalenie domu – wykluczenie ze społeczności) musiała byd proklamowana jednomyślnie
by uniknąd łaocucha wzajemnych gwałtów

I. Plemiona indoeuropejskie, które ukształtowały Europę
1. Celtowie



stanowili awangardę Indoeuropejczyków na równinie północnej



przypisuje się im zasługę rozpowszechnienia technik obróbki żelaza



posiadanie żelaznej broni pozwoliło im na potężną ekspansję

16



podbili wszystkie ludy zamieszkałe między Atlantykiem i Morzem Czarnym



zakładali najdalej wysunięte osiedla w sercu Azji Mniejszej i na Ukrainie; cała Europa środkowa
(dolina Renu, Rodanu, górnej Łaby, Padu i Dniestru) była w ich posiadaniu przed pokonaniem ich
przez Cesarstwo Rzymskie



w VIII w. p.n.e. zakooczyli inwazję przybrzeżnych wysp, która dała początek powstaniu Wysp
„Brytyjskich”



założyli trwałe twierdze na dalekim północnym zachodzie: na tzw. celtyckim obrzeżu Brytanii – w
Irlandii, zachodniej Szkocji, Walii i Kornwalii



za czasów panowania Celtów (V-IV w. p.n.e.) po raz pierwszy w historii większą częśd Europy
kontynentalnej jednoczy wspólna kultura (kultura lateoska): występowała jedna rasa panująca,
mówiąca tym samym językiem, reprezentująca ten sam typ organizacji społecznej, te same
obyczaje i sposób życia



kultura celtycka nie wpływała głębiej na życie poddanych ludów; nie zastąpiła również w sposób
całkowity dawniejszych lokalnych tradycji kulturowych; była jedynie kulturą wodzów i
wojowników



wyjątek: kraoce zachodnie (Irlandia), gdzie Celtowie mieli woje trwałe twierdze i posiadłości nie
niepokojone przez najeźdźców – ich kultura przeniknęła całe społeczeostwo



wywarli jednak wpływ na język Germanów (sfera gospodarki, prawo-społeczna)



ludy europejskie zawdzięczają Celtom wejście w epokę żelaza, poznanie hutnictwa i kowalstwa,
udoskonalenie garncarstwa i wprowadzenie żaren obrotowych.

2. Germanowie



stanowili najliczniejszy element wśród barbarzyoców epoki rzymskiej



zamieszkiwali tereny Skandynawii, Jutlandii i części Niemiec;



dzielą się na trzy grupy:
1. grupa skandynawska – z niej wywodzą się późniejsi Duoczycy, Szwedzi, Norwegowie i

Islandczycy

2. grupa zachodniogermaoska – przodkowie późniejszych Holendrów, Flamandów, Anglików,

nizinnych Szkotów i po części Francuzów

3. grupa wschodniogermaoska – zamieszkiwała tereny położone na wschód od Łaby



od czasów epoki brązu prowadzili handel ze światem śródziemnomorskim;



przejmowali od rzymian metody rolnictwa (z uprawą winorośli łącznie)



klany były łączone więzami pokrewieostwa, a rządy sprawowano, opierając się na
demokratycznych zgromadzeniach wojowników; we wczesnym średniowieczu zaczęto wybierad
wojskowych naczelników wywodzących się z najznakomitszego rodu (stanowisko nie było
dziedziczne; wódz sprawował władzę dożywotnio)

3. Słowianie



ich prehistoria jest słabiej udokumentowana, ponieważ mieli mniej kontaktów z cesarstwem



przypisuje się im zasługę stworzenia charakterystycznej instytucji społecznej zwanej ZADRUGĄ,
czyli wspólnoty rodzinnej, w której wszyscy krewni głowy rodu żyli pod jednym dachem, w
surowej patriarchalnej dyscyplinie



wiele słów związanych z religią (bóg, raj) – wyrazy pochodzenia sarmacko-iraoskiego;



hipotezy dotyczące pochodzenia nazwy Słowianie:
1. według Aleksa Donskiego określenie Słowianie jest słowem pochodzenia rdzennie

słowiaoskiego i wzięło się od słowackiego słowa słoboda (wolnośd)

2. według kolejnej określenie Słowianie jest słowem pochodzenia rdzennie słowiaoskiego i

wzięło się od “słowa”. Słowianie - byliby to zatem ludzie „znający słowa", potrafiący mówid,
w odróżnieniu od innych ludów, z którymi Słowianie się zetknęli, a którzy posługiwali się
niezrozumiałym dla nich językiem (por. Niemcy – „niemi”, ludzie, którzy nie mówią

17

(zrozumiałym językiem)). Potwierdza to tezę, że ukształtowanie się etnicznej świadomości
Słowian nastąpiło w momencie zetknięcia się ich z innymi ludami

3. wywód od "słowa" zdecydowanie odrzucił Aleksander Brückner twierdząc, że źródłem są gr.

sklavenoi i łac. sclavus, przy czym nazwą tą obejmowano tylko te plemiona słowiaoskie, które
graniczyły z ziemiami cesarstwa rzymskiego, co później objęło całą Słowiaoszczyznę. Wtórnie
nazwa ta (ze względu na dużą liczbę słowiaoskich braoców w Rzymie) została utożsamiona ze
słowem „niewolnik”. Teorii tej przeczy fakt, że Słowianie pojawili się na kartach historii w
momencie, kiedy łacina klasyczna zniknęła z użycia, a łacina średniowieczna, która była w
użyciu słowem "Slavus" określała paoszczyźnianego chłopa

4. kolejna teoria mówi o obcej etymologii tego wyrazu, prawdopodobnie celtyckiego lub

germaoskiego pochodzenia. Badacze J. Peisker i H. Łowmiaoski określali pochodzenie nazwy
Słowian od “slovy” - czyli błota. Tłumaczyli to upodobaniem naszych przodków do wilgotnych
terenów. W tej kwestii nie ma jednak jednoznacznego wyjaśnienia

4. Ludy bałtyckie (Bałtowie)



żyły jeszcze w większej izolacji od Słowian



należały do nich: plemiona pruskie mieszkające na wschód od delty Wisły; Litwini w dolinie
Niemna, Łotysze mieszkający w zachodniej części dorzecza Dźwiny



rozkwit cywilizacji Bałtów nastąpił w okresie II-IV w. dzięki rozwojowi handlu z Cesarstwem
Rzymskim; upadek cesarstwa i przejęcie handlu morskiego przez Wikingów przyczynił się do
kryzysu i spadku znaczenia Bałtów

II. Wędrówki ludów



stanowiły potężny proces historyczny, który z perspektywy cesarstwa rzymskiego nazywany był
„inwazją barbarzyoców”



objęły przeważającą częśd Półwyspu Europejskiego; trwały przez całe pierwsze tysiąclecie nowej
ery



podstawowe fakty na temat tego procesu pochodzą jedynie ze źródeł rzymskich;



uczestniczyły w niej trzy podstawowe typy ludności:
1. osiadli mieszkaocy miast i wiejskich posiadłości imperium rzymskiego
2. plemiona barbarzyoskie utrzymujące się z prymitywnego rolnictwa i pasterstwa
3. nomadzi



większośd ludności żyjącej poza granicami imperium była w ciągłym ruchu



poszczególne plemiona i federacje plemion, małe i duże, nieprzerwanie poszukiwały lepszych
terytoriów



tempo migracji zwiększały nieurodzaj i głód albo gwałtowna inwazja podróżujących konno
nomadów (ludów koczowniczych); w tym ostatnim przypadku plemiona, które od dziesięcioleci
lub nawet stuleci zamieszkiwały te same tereny, nagle przenosiły się w inne miejsce



ten ciągły ruch wpływał na płynny charakter układów plemiennych wśród wędrujących ludów
oraz chaotyczny charakter migracji



barbarzyocy nie przemieszczali się w poszukiwaniu przyjemności i przygody – szukali miejsca, w
którym mogliby zapuścid korzenie



wywarły głęboki wpływ na etniczną i językową strukturę półwyspu: w kilku krajach całkowicie
zmienił się skład etniczny ludności a na niektórych obszarach ludnośd wzbogaciła się o zupełnie
nowe elementy; w roku 600/700, w odróżnieniu od roku 400 w którym mieszkaocy półwyspu
dzielili się wyraźnie na „Rzymian” i „barbarzyoców”, zamieszkiwała go już o wiele bardziej
złożona mieszanina na wpół zbarbaryzowanych byłych Rzymian i na wpół zromanizowanych
byłych barbarzyoców

18

1. Przyczyny:



zmiany klimatyczne (wielka susza) w Azji oraz przegrana w walkach z Chinami pchnęła plemiona
Hunów do wędrówki na Zachód, na tereny Europy; w poszukiwaniu odpowiednich terenów do
wypasu zwierząt



terenami tymi była Nizina Europejska, otwarta od wschodu w sposób naturalny na inwazję



plemiona europejskie uciekając przed ich inwazją i okrucieostwem przesuwały się w kierunku
cesarskiego limes napierając na jego granice



wewnętrzna słabośd Cesarstwa Rzymskiego

2. Przebieg:



rok 375, nad Morzem czarnym

Hunowie

poskromili Ostrogotów, z kolei Wizygotów zmusili do

osiedlenia się w bezpiecznych granicach Imperium Rzymskiego



rok 378,

Wizygoci

po splądrowaniu posiadłości Półwyspu Bałkaoskiego, pokonali nad

Adrianopolem

legiony

armii rzymskiej



rok 406, początek zasiedlania przez plemiona germaoskie (Wandalów, Burgundów, Sasów,
Franków itd.), a później także przez plemiona słowiaoskie, granic rzymskiego cesarstwa



kontynuacja procesu:

Wandalowie

, Swebowie i Alanowie zasiedlają Hiszpanię



rok 410, zdobycie Rzymu przez Wizygotów, spustoszenie i splądrowanie miasta, powstanie
paostwa wizygockiego na terenie Galii Południowej, a po zajęciu wspomnianych terenów przez
Franków w początkach VI stulecia, przeniesienie ośrodka dyspozycyjnego

plemienia

Wizygotów

do Hiszpanii



połowa V stulecia, Brytania zostaje podporządkowana plemionom Anglów, Sasów oraz Jutów



koniec V wieku, Italia staje się własnością Ostrogotów, a następnie Longobardów



VI-VII stulecie, w Europie pojawiają się azjatyccy

Awarowie

, wkraczają oni do Cesarstwa

Bizantyjskiego, a tym samym umożliwiają plemionom słowiaoskim kolonizację Bałkanów



powstrzymanie interwencji węgierskiej w X wieku, przez paostwo niemieckie, uchodzi za ostatnią
w dziejach wędrówkę ludów

3. Skutki:



upadek cesarstwa zachodniorzymskiego



powstanie nowych paostw na gruzach cesarstwa; niektóre z nich stały się kolebką nowoczesnych
paostw narodowych



Ostrogoci – Italia



Wizygoci – Hiszpania



Frankowe – Galia



Anglowie i Sasi – Brytania



Wandalowie – Afryka Północna



umocnienienie się feudalizmu jako dominującego ustroju politycznego w nowych paostwach



umocnienie chrześcijaostwa jako ośrodka i krzewiciela kultury klasycznej



zapoczątkowanie kulturalnego i rasowego przemieszania barbarzyoców, w szczególności
Germanów z jednej strony, a społeczeostwa cesarstwa rzymskiego z drugiej, co spowodowało, że
kultura wszystkich zachodnich ludów stawała się, w różnym stopniu, rzymsko-germaoska



wzrost znaczenia cesarstwa wschodniego i zwiększenie jego cywilizacyjnego oddziaływania



spadek statusu miasta

III. Ludy koczownicze (nomadzi) w Europie
1. Charakterystyka:



nie trudnili się rolnictwem



korzystali z zasobów ziemi do całkowitego ich wyczerpania, następnie zwijali obozowiska i szukali
lepszych warunków



bardzo ruchliwi, co dawało im przewagę nad osiadłymi ludami rolniczymi



potrafili utrzymad dużą liczbę ludzi i koni

19



brak poczucia przywiązania do ziemi, czego skutkiem było niewykształcenie się pojęcia własności

2. Najazdy Nomadów na Europę



3500 p.n.e. – Praindoeuropejczycy



500 p.n.e. – Scytowie (ludy pochodzenia iraoskiego, zamieszkujące tereny nad Morzem Czarnym.
Od I w.n.e. nazywani przez Greków Sarmatami. Grecy nazywali Słowian scytyjskimi rolnikami)



300 p.n.e. – Sarmaci (ludy pochodzenia iraoskiego, zasiedlający początkowo tereny nad dolną
Wołgą. Spychani przez Hunów od IV w. n.e. przesuwali się na zachód aż po Wisłę, wypierając
Scytów. Osiedlili się ostatecznie w Chorwacji i zeslawizowali), Alanowie (lud pochodzenia
iraoskiego zamieszkujący tereny między Wołgą, Donem i Kaukazem. Zepchnięcie przez Hunów do
Europy Środkowej)



300 n.e. – Hunowie (lud pochodzenia tureckiego dotarł do Azji na równiny czarnomorskie.
Atakując osiadłych tam Gotów, stali się bezpośrednimi sprawcami wędrówek ludów, które
rozbiły Zachodnie Cesarstwo Rzymskie)



600 n.e. – Awarowie (lud pochodzenia turecko-ałtajskiego, przybyły z Azji. Podbili Słowian w
Panonii i założyli paostwo na terenach słowiaoskich. Atakowali wespół ze Słowianami Europę
Zachodnią i Bizancjum)



800 n.e. – Madziarowie (lud ugrofioski, przybyły z terenów między Uralem a Wołgą; w Polsce
zwany Węgrami), Chazarowie (prawdopodobnie pochodzenia tureckiego; w II w. p.n.e. pojawili
się w rejonie Kubania, później osiadli na stepie aż do Dniepru. W VIII w. n.e. kagan Chazarów
przyjął judaizm. Naród Chazarów „zniknął”, pokonany i zasymilowany przez Ruś



1000 n.e. – Pieczyngowie (ludy pochodzenia tureckiego, osiadłe na stepach nad Morzem
Czarnym (najazdy na Ruś, Węgry i Bizancjum), rozbici przez Rusinów w 1036 r. „zniknęli”



1100 n.e. – Połowcy (ludy tureckie, przybyłe z zachodniej Syberii na stepy południowej Rusi,
„zniknęły”



1200 n.e. – Mongołowie, Tatarzy (ludy tureckie i tunguskie podbiły trwale wielkie połacie Eurazji
od Chin na wschodzie po Ruś Kijowską na zachodzie oraz Indie na południu)



XI-XV w. n.e. – Turcy (ludy pochodzące pierwotnie z Azji północno-wschodniej podbiły Anatolię
oraz Bałkany; przejęły schedę po Bizancjum)

3. Przyczyny pojawienia się w Europie:



ukształtowanie terenu na wschód od Łaby: otwarte przestrzenie Niziny Europejskiej nie miały
naturalnych barier, dlatego też stąd bezpośrednio wychodziły wszystkie wielkie inwazje;



teren Niziny Europejskiej sprzyjał utrzymaniu zdobytego terytorium przez nomadów ze względu
na tereny nadające się na pastwiska mogące wyżywid wielką liczbę koni i innych zwierząt
hodowlanych

4. Skutki



przejęcie sposobów walki, przede wszystkim wykorzystanie jazdy



dominacja grupy krwi B (grupa koczowników) wśród mieszkaoców dzisiejszej Europy Środkowej i
Wschodniej; dominacja ta zaczyna się na wschód od Łaby

Sarmatyzm – formacja kulturowa w Polsce od schyłku XVI do połowy XVIII w., wrażający się w
ideologii opartej na mitotwórczej koncepcji utożsamiającej szlachtę, później katolików z Sarmatami
(Encyklopedia PWN, Warszawa 1999); wykpiwany pogląd polskiej szlachty, że pochodzi ona od
nomadów z czarnomorskich stepów, którzy zagrażali swoją wojowniczością, zarówno greckim polis,
jak i rzymskim władzom imperialnym

IV. Argumenty za sarmackimi wpływami w Polsce



brak tradycji morskich, natomiast wielkie tradycje kawaleryjskie, które z reguły wiążą się z
tradycją narodów stepowych (stąd poddawanie w wątpliwośd „zachodniośd” szlachty Pierwszej
Rzeczpospolitej) [N. Acheson]



słabośd do koni wierzchowych, nie zaś do wielkich koni pociągowych (konie arabskie nigdy nie
nadawały się do orki, natomiast potrafiły przenieśd uzbrojonego jeźdźcem ważącego sto

20

kilogramów na odległośd stu kilometrów dziennie, odżywiając się przy tym znacznie skromniej niż
koo pociągowy) [T. Sulimirski]



w Polsce, podobnie jak wśród nomadów jedzenie koniny uchodzi za barbarzyostwo *Tenże+



szarmanckośd wobec kobiet :) – najbardziej arystokratyczny szczep Sarmatów, Alanowie, żyli w
matriarchacie (system dziedziczenia w linii żeoskiej)



wschodnie stroje szlachty: kontusz, zakrzywiona szabla typu wschodniego



koczownicze pochodzenie „demokracji szlacheckiej” – elekcyjny wybór króla jako kalka
zgromadzeo konnych wojowników wybierających swojego przywódcę *N. Acheson+



wspólne sarmacko-iraoskie słownictwo religijne *N. Davies+



uderzające podobieostwo między wojennymi tamgami (znaki plemienne, rodowe) konnej elity
Sarmatów a najwcześniejszymi herbami polskiego rycerstwa stanowiącego podporę monarchii
piastowskiej [T. Sulimirski, N. Davies]

CHRZEŚCIJAOSTWO

I. Powstanie, cechy charakterystyczne



podobnie jak judaizm i islam, z którymi jest spokrewnione nie jest religią europejską; pochodzi z
Azji Zachodniej



podobnie jak judaizm było orientalizmem jedynej w swoim rodzaju i bardzo indywidualnej
narodowej tradycji, która trzymała się czujnie z dala od religijnych wpływów swego wschodniego
otoczenia, a także od wszelkiego kontaktu z panująca kulturą Zachodu



oparło się na czysto hebrajskiej tradycji reprezentowanej przez Zakon i Proroków czerpiąc
inspiracje od narodu, który jako jedyny w cesarstwie dochowywał uparcie wierności swym
narodowym tradycjom pomimo atrakcyjności kultury hellenistycznej



stąd chrześcijaostwo zachowało ideał duchowego podziału i postawę nieprzejednanej opozycji
wobec świata pogan



to poczucie historycznej ciągłości i solidarności społecznej odróżniało Kościół chrześcijaoski od
religii misteriów i innych wschodnich kultów tego okresu



Jezus z Nazaretu (ok. 5 p.n.e. – 33 n.e.) urodził się w rzymskiej prowincji Judea za panowania
cesarza Augusta



skazany na śmierd przez ukrzyżowanie za panowania Tyberiusza (14-37 n.e.) i prokuratury
Poncjusza Piłata



nie wspominają o nim dokumenty historyczne ani żadne z rzymskich źródeł literackich



o jego życiu wiadomo niewiele poza faktami zawartymi w czterech krótkich Ewangeliach, które
przynoszą miejscami powtarzające się, miejscami sprzeczne relacje



jego nauki znane są tylko z kilkunastu przypowieści, ze słów, które wypowiedział przy różnych
okazjach oraz czyniąc cuda, z rozmów z apostołami oraz z garści kluczowych wypowiedzi –
Kazania na Górze, z odpowiedzi, których udzielił na pytania zadane mu w Świątyni, podczas
procesu, z rozmowy z uczniami w czasie Ostatniej Wieczerzy i ze słów, które wypowiedział,
umierając na krzyżu



głosił, że jest Mesjaszem, długo zapowiadanym zbawcą z pism żydowskich



nową religię przez długi czas uważano za niejasne zjawisko o zasięgu czysto lokalnym



starannie odróżniając duchowe „królestwo Boże” od władzy cesarza, z góry rezygnowało z
wszelkich świeckich ambicji



nie próbowało zwalczad rzymskiego cesarstwa jako organizmu politycznego czy zająd jego
miejsca a także uznawało prawa i roszczenia paostwa w porządku doczesnym z jednej strony, z
drugiej nie mogło przyjąd ideałów kultury hellenistycznej ani też uczestniczyd w życiu społecznym
cesarstwa



nowa religia, poprzez ideę stworzenia świata przez Boga, oddzielała w sposób zasadniczy sacrum
od profanum: wszystkie stworzenia jako elementy świata stworzonego są zasadniczo różne od
Boga, więc pozostają wewnątrz sfery świeckiej

21



w odróżnieniu od greckiej formy myślenia, w której świat to kosmos poddany bez reszty woli
bogów, wg zamysłu chrześcijaoskiego świat to historia w ręku człowieka



istotą chrześcijaostwa jest antropocentryzm, czyli człowiek staje się podmiotem i współautorem
historii (w przeciwieostwie do greckiej koncepcji kosmocentrycznej w której człowiek jest
igraszką w ręku bogów)



konsekwencją tych koncepcji jest stosunek do władzy:

 w tradycji hellenistycznej: szczególnym uosobieniem bożego ładu jest paostwo, w którym

najdoskonalej odbija się kosmiczna rzeczywistośd; władca jest stróżem, wykonawcą i sługą
kosmicznego porządku, który stanowi podstawę wszelkich stosunków społecznych; wszystkie
instytucje mają charakter sakralny i nie mogą podlegad żadnym złagodzeniom czy zmianom;
społeczeostwo jest jedynie odbiciem Bożego porządku panującego w naturze, który jest
zasadniczo niezmienny, ustalony raz na zawsze

 w tradycji chrześcijaoskiej: świat podlega zmianie; człowiek jako istota wolna obdarzony jest

odpowiedzialnością za historię; przez swoje wolne działania określa ona historyczne losy
ludzkości; nie istnieją zamknięte i nietykalne struktury społeczne, przed którymi człowiek miałby
jedynie skłonid głowę i pokornie się im podporządkowywad.

II. Czynniki atrakcyjności i ekspansji



nacisk na życie wewnętrzne człowieka wypełniał duchową pustkę, której nie potrafił wypełnid
styl życia Rzymu



doktryna odkupienia i triumfu nad śmiercią



odwoływało się do wszystkich tych, którzy byli niezadowoleni z istniejącego porządku rzeczy:
ubogich, uciśnionych, warstw upośledzonych



ogniskował siły niezadowolenia i opozycji wobec panującej kultury w sposób o wiele bardziej
zasadniczy niż jakikolwiek ruch wyrosły z politycznego czy ekonomicznego niezadowolenia



nowa religia nie była plemienną własnością Żydów, ale stała otworem przed wszystkimi
pragnącymi ją przyjąd



w nowej religijnej społeczności bogaty i biedny, niewolnik i wolny, obywatel rzymski i
cudzoziemiec spotykali się na absolutnie równej stopie



chrześcijaostwo odwoływało się nie do wyrafinowanej umysłowości warstw kulturalnych, lecz do
podstawowych potrzeb duszy ludzkiej i do religijnego doświadczenia przeciętnego człowieka
(pierwsi chrześcijanie byli w większości ludźmi małego wykształcenia i kultury; w miastach
należeli głównie do niższej i niższych warstw średnich natomiast na wsi wywodzili się z warstw
chłopskich)



prześladowania (oskarżenie chrześcijan przez Nerona o wzniecenie wielkiego pożaru Rzymu w 64
n.e.; oskarżanie chrześcijan o „ateizm” i skazywanie ich na śmierd przez Domicjana za odmowę
oddawania mu kultu jako bogu; zezwolenie przez Marka Aureliusza na surowe prześladowania w
Lyonie w 177 n.e.; wydany przez cesarza Decjusza w roku 250 nakaz, pod karą śmierci, składania
ofiar oficjalnym bogom paostwa, przez wszystkich poddanych; zarządzenie zniszczenia wszystkich
kościołów chrześcijaoskich oraz spalenia wszystkich Biblii przez cesarza Dioklecjana w 303 r.)
odnosiły jedynie odwrotny skutek; męczeostwo stało się źródłem bohaterstwa i nadziei



oficjalne uznanie Kościoła (edykt mediolaoski 313 r. – tolerancja wobec chrześcijan) i jego
połączenie z paostwem rzymskim (uznanie w 392 r. przez Teodozjusza Wielkiego chrześcijaostwa
za jedyną, paostwową religię) – kościół otrzymał wolnośd i stałe dochody oraz możliwośd
nawracania na wielką skalę



niemal od początku kościół miał swoją własną organizację i hierarchię, system rządzenia i praw,
reguły członkowstwa i przyjmowania w poczet członków – w przeciwieostwie do innych,
popularnych wówczas kultów i sekt



w miarę postępowania kryzysu cesarstwa kościół coraz bardziej zastępował w świadomości
ludzkiej miejsce dawnej organizacji miejskiej

22



biskup stawał się najważniejszą postacią w życiu miasta i przedstawicielem całej społeczności – w
każdym mieście późnego cesarstwa, obok dawnego społeczeostwa powstawał nowy lud kościoła
chrześcijaoskiego; gdy to pierwsze traciło swoje społeczne przywileje i polityczne prawa, drugi
stopniowo zajmował jego miejsce; w krok za tym procesem władza i prestiż duchowieostwa rosły
w miarę chylenia się znaczenia urzędów miejskich



w okresie wzrastających trudności materialnych i zubożenia późnego cesarstwa kościół
przychodził ludziom z pomocą ekonomiczną – kościół stał się stopniowo odpowiedzialny za
wyżywienie ubogich, podobnie jak za utrzymanie szpitali i sierocioców



ta odpowiedzialnośd społeczna dała popularnośd kościołowi wśród mas i osobisty wpływ
biskupom



ścisłe wzorowanie organizacji kościelnej na organizacji cesarstwa – każde miasto miało swego
biskupa, a granice jego władzy pokrywały się z terytorium miasta; prowincje świeckie były także
prowincjami kościelnymi pod rządami metropolity rezydującym w stolicy prowincji



po upadku cesarstwa rzymskiego kościół przejął wiele z jego wcześniejszych funkcji – stanowił
autonomiczny porządek, mający swoją zasadę jedności i swe własne organa społecznej władzy;
dzięki temu mógł stad się spadkobiercą i przedstawicielem dawnej rzymskiej kultury,
nauczycielem i przewodnikiem ludów barbarzyoskich

IV. Wkład w cywilizację europejską



„Europa zawdzięcza swe polityczne istnienie cesarstwu rzymskiemu, kulturę intelektualną
tradycji klasycznej, a duchową jednośd chrześcijaostwu”



Ewangelia głosząca takie wartości, jak: prawda, miłośd i wolnośd odpowiadała na marzenia i
postulaty największych geniuszy świata antycznego: Platona, Arystotelesa, Cycerona, Sofoklesa,
Eurypidesa



koncepcja człowieka jako osoby:

 człowiek uczyniony jest na obraz i podobieostwo Boga, zatem obdarzony jest godnością, i takimi

cechami jak racjonalnośd, wolna wola i zdolnośd do miłości

 człowiek stworzony został do tworzenia na ziemi kultury a nie do kultu bogów
 polecenie uprawiania i pielęgnowania ziemi, a więc praca, nie jest jedynie konsekwencją grzechu,

ale należy do pierwotnego powołania człowieka (inaczej niż u Greków i Rzymian, którzy
postrzegali pracę fizyczną jako czynnośd urągającą godności wolnego człowieka

 człowiek nie jest konkurentem, lecz partnerem stwórcy, od którego otrzymał nakaz

przetwarzania świata



uznanie Boga za Ojca wszystkich ludzi prowadziło do idei powszechnego braterstwa (ludzkośd
staje się jedną rodziną)



demokracja i prawa człowieka byłyby nie do pomyślenia bez chrześcijaostwa i przyniesionej przez
nie koncepcji osoby ludzkiej



jej idea związana jest ściśle z wezwaniem człowieka do urzeczywistnienia w życiu codziennym
godności osoby ludzkiej, w wolności indywidualnej, w szacunku dla praw każdego i poprzez
praktykę miłości braterskiej względem wszystkich (starożytne paostwa, oparte na niewolnictwie i
uwolnione dzięki tej podstawowej niesprawiedliwości o najpoważniejszych i najbardziej
niepokojących problemów ekonomicznych, nie były w istocie demokracjami)



następnym, wywodzącym się z chrześcijaostwa założeniem, niezbędnym do istnienia demokracji,
jest przekonanie o godności ludu jako całości



z tego przekonania wypływa wiara, że lud jest w stanie sam sobą rządzid



nowy ład polityczny, do którego aspirują nowożytne paostwa, nie byłyby możliwy bez
niezbywalnych praw osoby, duchowej równości, politycznych praw ludu, prymatu stosunków
opartych na sprawiedliwości i prawie, zasady braterskiej miłości



przyjęcie przez chrześcijaostwo elementów tradycji klasycznej pozwoliło przenieśd jej ideały do
wieków późniejszych (filozofia, retoryka, literatura)

23



miało to głęboki wpływ na kształtowanie się umysłowości europejskiej (nie byłoby tradycji
świeckiej nauki, literatury itp.)



przetrwanie, dzięki chrześcijaostwu, literatury klasycznej i tradycji retorycznej nie tylko
umożliwiło powstanie nowożytnych literatur, ale ukształtowało również typ umysłowości
europejskiej i umożliwiło charakterystyczną dla zachodniej cywilizacji racjonalną i krytyczną
postawę wobec życia i natury



zachodni monastycyzm (klasztory) przejął dziedzictwo klasycznej kultury i ocalił je przed
zniszczeniem (klasztorne biblioteki i skryptoria zachowały i przetłumaczyły niemal całą łacioską
literaturę klasyczną jaką dziś posiada zachodnia cywilizacja)

BIZANCJUM

Bizancjum u szczytu swojej terytorialnej potęgi w roku 550
Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:BizancjumVI.png&filetimestamp

1. Cechy charakterystyczne:



monarchia sakralna oparta na nowej religii chrześcijaoskiej o światowym zasięgu



od V wieku: Kościół-paostwo z cesarzem o charakterze kapłana-króla, którego władza uważana
była za ziemski odpowiednik Słowa Bożego



władza otoczona religijnym majestatem i ceremonialną pompą



cała władza pochodziła od cesarza (nie było miejsca na senat jako niezależną władzę
konstytucyjną ani na miasta-paostwa jako ośrodka autonomicznej administracji lokalnej), który
stał na szczycie olbrzymiej hierarchii urzędniczej



każda czynnośd społeczna i ekonomiczna poddana była skrupulatnej regulacji, a każdy obywatel,
niewolnik, sztuka bydła i kawałek ziemi były zarejestrowane w dokumentach urzędowych



mimo okresów słabości, cesarstwo przez niemal całe średniowiecze pełniło rolę dominującej
potęgi militarnej i ekonomicznej we wschodniej części basenu śródziemnomorskiego



w przeciwieostwie do Europy Zachodniej tego okresu, cywilizacja bizantyjska miała miejski
charakter – miasto pozostawało ośrodkiem życia społecznego i ekonomicznego, a jego znaczenie
opierało się głównie na handlu i przemyśle

2. Ramy czasowe

24



spory historyków co do daty początków historii cesarstwa:



czasy panowania Dioklecjana (284-305) i jego reform, które przekształciły cesarstwo (nowy

podział administracyjny – podział na diecezje, prefektury, prowincje; rozbudowa biurokracji,
rozdział władzy cywilnej i wojskowej, wprowadzenie ceremoniału dworskiego; wszystko co
dotyczyło osoby cesarza zaczęto określad mianem świętego albo boskiego)



panowanie Konstantyna, w szczególności edykt mediolaoski (313) dający gwarancję wolności

chrześcijaostwu oraz rok 330, w którym nastąpiło przeniesienie stolicy do Konstantynopola



rok 395 – podział cesarstwa rzymskiego między synów cesarza Teodozjusza na częśd

wschodnią i zachodnią



lata panowania Justyniana (527-565)



koniec cesarstwa: 1453 – oddanie Konstantynopola w ręce tureckie

3. Najważniejsze etapy w historii



historia Bizancjum to postępujące po sobie okresy ekspansji terytorialnej oraz zmniejszania się
jego terytorium, wpływów kultury rzymskiej i postępującej orientalizacji

3.1. Od Konstantyna (panowanie: 306-337) do początków VI wieku



granice Bizancjum obejmowały: cały Półwysep Bałkaoski (z wyjątkiem Dalmacji), Chersonez nad
Morzem Czarnym, Azję Mniejszą, zachodnią Armenię, Mezopotamię, Syrię, Palestynę, Egipt



organizacja cesarstwa opierała się na scentralizowanej strukturze polityczno-administracyjnej
będącej bezpośrednim dziedzictwem cesarstwa rzymskiego; składała się z:



prefektur



diecezji



prowincji



administracja paostwowa opierała się na centralnych urzędach pięciu wielkich ministerstw:



praefectus praetorio – prefekt pretorianów stojący na czele prefektur



magister officiorum – kanclerz odpowiadający za ceremoniał dworski, transport i tajną policję



comes sacrarum largittionum – minister finansów



comes privatorum – minister skarbu cesarstwa



quaestor sacri palatti – sekretarz cesarski



urzędnicy podlegli poszczególnym ministerstwom sprawowali absolutną kontrolę nad wszelkimi
sprawami administracyjnymi w najodleglejszych prowincjach cesarstwa



kształt tej organizacji wywodził się z połączenia tradycji zachodniego cesarstwa oraz tradycji
wielkich monarchii wschodnich: Persji i Egiptu



dzięki temu możliwe było zachowanie zachodniej koncepcji prymatu paostwa prawa, mimo:



utwierdzania swojej niezależności i łączenia politycznych funkcji i przywilejów z posiadaniem

ziemi przez właścicieli ziemskich i lenników korony



niebezpieczeostwa pojmowania władzy cesarza jako ubóstwianego monarchy, który nie jest

odpowiedzialny przed nikim



ośrodkiem gospodarczym i kulturalnym był Konstantynopol – wielka metropolia będąca stolicą
cesarstwa



miasto (obok Konstantynopola również Aleksandria czy Antiochia) było ośrodkiem życia
społecznego i ekonomicznego co nadawało cywilizacji bizantyjskiej miejski charakter



miasta swoje znaczenie zawdzięczały handlowi i przemysłowi, który w przeciwieostwie do Europy
Zachodniej, w Bizancjum dynamicznie się rozwijał

25



jednośd cesarstwa opierała się również na religii chrześcijaoskiej, a jednośd Kościoła była jednym
z głównych celów polityki paostwowej cesarzy



potwierdzeniem tej polityki, a zarazem ścisłego związku paostwa z Kościołem był sobór zwołany
w Konstantynopolu przez cesarza Teodozjusza w 381 roku, którego efektem m.in. było
postanowienie, iż organizacja kościelna ma wzorowad się na układzie diecezji świeckich a biskup
Konstantynopola uzyskiwał pierwszą godnośd po biskupie rzymskim; ponadto herezja stała się
przestępstwem ściganym przez paostwo



prymat patriarchy Konstantynopola opierał się zatem o jego związek z rządem cesarskim –
rozwijał się jako centrum paostwowego Kościoła i narzędzie kościelnej polityki cesarskiej, co z
kolei spowodowało, iż nauka teologiczna Konstantynopola ulegała odchyleniom zależnie od
losów polityki cesarstwa



w okresie tym jedności cesarstwa (oprócz sporów religijnych, o których dalej) zagrażało przede
wszystkim jego położenie geograficzne i jego dwa krytyczne obszary:



rozciągający się nad dolnym Dunajem, który stawał się początkowo terenem najazdów

germaoskich, natomiast w późniejszym okresie zmasowanego ataku Słowian



Syrii i Armenii graniczące z Persją mającą ambicję kontroli nad przestrzenią syryjską i

małoazjatycką



w V wieku słabości i kłopoty cesarstwa zagroziły jego jedności:



na Zachodzie Goci zakładali królestwa w prowincjach rzymskich



Wandalowie panowali nad terenami śródziemnomorskimi



na wschodzie ujawniły się tendencje narodowościowe wśród podbitych ludów wschodnich

pod postacią ruchów religijnych



uznanie monofizytyzmu (wyjaśnienie dalej) mające przywrócid spokój w Egipcie i Syrii nastąpiło
kosztem zerwania z Rzymem



cesarstwo w sposób gwałtowny ulegało orientalnym wpływom – stało się potęgą grecko-syryjską
w sferze kultury oraz monofizycką w sferze religijnej



opłacanie się ludom germaoskim za spokój (poprzez przyznanie autonomii i zwolnieo z
podatków) oraz rosnący koszt utrzymania najemnych żołnierzy oraz niepokoje we wschodnich
prowincjach (skutkujące utrudnieniami w handlu) spowodowały kryzys ekonomiczny cesarstwa

3.2. Rozkwit Bizancjum za panowania Justyniana (527-565)



jego największą ambicją była odbudowa cesarstwa na Zachodzie oraz złączenie go ze Wschodem
i tym samym realizacja idei uniwersalistycznej, której źródłem była religia chrześcijaoska



idea ta była żywa wśród mieszkaoców Bizancjum – władza jednego imperium rzymskiego i
jednego Kościoła chrześcijaoskiego przedstawiała realizację porządku boskiego na ziemi, gdzie
pax christiana był ponad pax romana



pierwszym krokiem na tej drodze była odbudowa wspólnoty z Rzymem oraz likwidacja wpływów
syryjskich dominujących za poprzednich cesarzy, w szczególności za cesarza Anastazjusza



za jego panowania Bizancjum osiągnęło największe rozmiary terytorialne



zdobycze Justyniana objęły:



odebranie Wandalom Afryki (534)



odebranie Ostrogotom Italii (555)



odebranie południowo-wschodniej Hiszpanii Wizygotom (554)



w tym okresie Morze Śródziemne i Morze Czarne ponownie stały się „jeziorami rzymskimi”



otworzyło to drogi handlowe (m.in. w kierunku Chin) i przywróciło prymat Bizancjum w tej sferze

26



jednocześnie z rozszerzaniem terytorium nastąpiły reformy polityczne, administracyjne i
gospodarcze :



porzucenie zasady rozdzielenia władzy cywilnej i wojskowej – kumulacja tych władz nastąpiła

jednak jedynie w wybranych okręgach (jednocześnie uprawienia władzy cywilnej i wojskowej
skupiały się bądź w organach wojskowych, bądź cywilnych)



usprawnił, ale jednocześnie rozbudował administrację; jego starania szły w kierunku

zaprzestania sprzedaży urzędów oraz ograniczenia wielkiej własności ziemskiej – w okresie
jego panowania cesarstwo nie było rządzone ani przez duchownych, ani przez prostych
żołnierzy ale przez świetnie wykształconych urzędników



zwiększył fiskalizm paostwa chcąc zapewnid odpowiednie wpływy – przede wszystkim

kosztem sytuacji materialnej chłopów, których poddaostwo bardzo się rozpowszechniło



przeprowadził kodyfikację prawa rzymskiego (Kodeks Justyniana) równocześnie oddzielając

prawo karne od cywilnego; Zbiór Prawa Cywilnego stanowiło główną częśd Kodeksu –
kodyfikacja prawa umożliwiła ujednolicenie norm prawnych na terenie całego cesarstwa



Kodeks regulował z niespotykaną ścisłością i w sposób niezwykle jasny całokształt życia

społecznego i indywidualnego, określał uprawnienia paostwa, jednostki, rodziny, wzajemne
stosunki obywateli, ich działalnośd gospodarczą oraz ich prawa majątkowe



jednocześnie kodyfikacja prawa rzymskiego nie była jedynie zebraniem i spisaniem

wcześniejszych norm – zostały one dostosowane do struktury społecznej cesarstwa, jego
wschodnich tradycji oraz etyki chrześcijaoskiej (co znalazło odzwierciedlenie m.in. w prawie
rodzinnym)



umocniony został absolutyzm władzy cesarskiej



cesarz popierał handel i przemysł – nawiązywał kontakty handlowe z Chinami oraz dla ożywienia
wymiany handlowej ze Wschodem i zapewnienia sobie drogi morskiej do Indii przez Morze
Czerwone utrzymywał przyjazne stosunki z królestwem Etiopii



rządom Justyniana towarzyszył rozkwit kultury i sztuki, w szczególności w literaturze (która,
mimo sakralnego charakteru cesarstwa, podejmowała wątki świeckie, a nawet pogaoskie) oraz
architekturze (która wypracowała własny styl – połączenie helleoskich proporcji i wdzięku z
orientalnym bogactwem i różnorodnością dekoracji wnętrza)



rozkwit cesarstwa nie zniwelował, a wręcz pogłębił jego słabości:



koncentrując swoje wszystkie wysiłki na odzyskaniu panowania na Zachodzie, Justynian nie

dostrzegł niebezpieczeostwa płynącego od strony sił bałkaosko-słowiaoskich, oraz ze strony
Persji



postępujące najazdy Słowian, Hunów i Bułgarów na rejon Bałkanów otworzyły drogę

słowiaoskim podbojom i przyczyniły się do utworzenia niezależnego paostwa bułgarskiego



presja Persji oddziaływała na zachodnią częśd Azji Mniejszej – by zapewnid sobie spokój

Jusytnian płacił ogromne trybuty Persji (upokarzające dla prestiżu i rujnujące finanse
paostwa)



kampanie wojenne bardzo osłabiły siły ekonomiczne cesarstwa



niepowodzeniem okazała się również polityka religijna prowadzona przez Justyniana, której
celem miało byd pogodzenie różnych poglądów teologicznych i zbliżenie Konstantynopola do
papiestwa – bezpośrednia ingerencja w dogmaty przysporzyła jedynie cesarstwu wrogów i
wzmogła nietolerancję religijną m.in. wobec Żydów

3.3. Kryzys wieku VII i najazdy islamskie

27



sytuacja finansowa i gospodarcza cesarstwa ulegała stopniowemu i systematycznemu
pogorszeniu



rozluźnieniu uległa dyscyplina w wojsku, m.in. z powodu opóźniania lub braku wypłat żołdu dla
wojsk najemnych



osłabienie powiązao między Wschodem i Zachodem, niewielka jednolitośd etniczna podległych
terytoriów oraz wzrost sił narodowowyzwoleoczych, których źródłem były m.in. spory religijne –
wszystkie te czynniki stanowiły poważne zagrożenie dla władzy centralnej



w pobliżu granic cesarstwa pojawili się, oprócz dotychczasowych zewnętrznych wrogów, nowi
najeźdźcy: Longobardowie we Włoszech, ludy mongolskie, tureccy Awarowie



w tym okresie, za cenę jedności cesarstwa, utracone zostały:



większa częśd Włoch



duże obszary Hiszpanii (629)



cesarstwo rozdzierane było również buntami wewnętrznymi (powstanie pod wodzą Fokasa, który
obaliwszy prawnie panującego cesarza Maurycjusza, został cesarzem na 8 lat, w okresie 602-610)



panowanie Herakliusza (610-641) i jego sukcesy militarne: obalenie Fokasa, pokonanie Persji:
zdobycie Ktezyfontu (miasto położone ok. 30 km od dzisiejszego Bagdadu), zmuszenie Persów do
opuszczenia zajętych przez nich terytoriów oraz zagwarantowanie wypłaty odszkodowao
wojennych oraz zdobycie nowych ziemi w Armenii przyczyniły się do krótkotrwałego
powstrzymania rozpadu cesarstwa



ekspansja Islamu rozpoczęta w 633 roku nastąpiła w dwóch kierunkach:



Eufratu i terytoriów poza nim, co stworzyło islamowi drogę do Azji



Północnym, co szybko doprowadziło do spotkania Arabów z cesarstwem bizantyjskim



Podboje islamskie objęły:



Syrię



Mezopotamię



Armenię



Egipt



Cypr



Rodos



Kos



Chios



po inwazji arabskiej, utracie na rzecz Serbo-Chorwatów Ilirii i Dalmacji oraz utworzeniu przez
Protobułgarów niezależnego paostwa między Dunajem a Bałkanami, granice cesarstwa
zredukowały się do około jednej trzeciej



ograniczone terytorium o bardziej jednolitym etnicznie charakterze okazało się dla cesarstwa
czynnikiem wzmacniającym, a nie niszczącym jego dalsze trwanie



dla lepszej obrony terytorium nastąpiło przekazanie władzy cywilnej w ręce administracji
wojskowej



cesarstwo podzielone zostało na tzw. temy, czyli okręgi wojskowe które z czasem stanowid
zaczęły nowe jednostki administracyjne cesarstwa, które przyczyniły się do jego organizacyjnego
scalenia



wraz z rozprzestrzenianiem się temów (których powstawanie dyktowane było potrzebami
wojskowymi wynikającymi z zagrożeo zewnętrznych a nie jednorazową decyzją) zanikowi uległy
dawne jednostki, takie jak prefektury, pretoria i diecezje

28

3.4. Odrodzenie za panowania dynastii macedooskiej (867-1056)



odrodzone w VIII wieku cesarstwo było paostwem całkowicie azjatyckim (ulegało stopniowej
orientalizacji w wiekach poprzednich), opierającym się na żołnierzach i mieszkaocach z prowincji
anatolskich i armeoskich



cesarstwo stało się ponownie potęgą śródziemnomorską dzięki dobrze prosperującej gospodarce
i sile politycznej



w tym okresie cesarstwo prześcignęło znacznie Europę Zachodnią pod względem ekonomicznym
i cywilizacyjnym, a podbój Bułgarii i nawrócenie się Rusi spowodowały kulturalną ekspansję



nastąpiło odrodzenie idei uniwersalizmu rzymskiego, chod o geograficznie ograniczonym zasięgu



w chwili śmierci Bazylego II Bizancjum nie miało pod panowaniem tak wielkich obszarów od
czasów Justyniana; granie cesarstwa sięgały:



od Dunaju do Antiochii i po północną Syrię



od Armenii po Włochy



wpływy cesarstwa poszerzone zostały poprzez chrystianizację Rusi Kijowskiej



Konstantynopol stał się centrum politycznym, administracyjnym i kulturalnym, nie tylko
cesarstwa, ale również obszaru południowo-wschodniej Europy



wraz z rozszerzaniem się terytorium nastąpiły zmiany w organizacji administracyjno-wojskowej:



pojawiły się nowe stanowiska wojskowe koncentrujące w rękach niewielu zaufanych

współpracowników cesarza dowództwo wojskowe odebrane cywilom w wyniku reformy
związanej z tworzeniem temów



narodowe oddziały wojska zastąpione zostały płatnymi żołnierzami zawodowymi



w prowincjach władze cywilne dążyły do uniezależnienia się od władz wojskowych



ekonomiczna stabilnośd cesarstwa przyczyniła się do powstania dynamicznej burżuazji

kupieckiej



w tym okresie nastąpiła intensywna działalnośd legislacyjna, której celem było zastąpienie
kodeksu Justyniana – jej wynikiem stało się opublikowanie zbioru praw w sześddziesięciu
księgach (Bazylika – Basiliká)



IX i X wiek to również okres rozkwitu kulturalnego i intelektualnego, który należy wiązad nie tylko
z siłą polityczną i ekonomiczną cesarstwa, ale również (a może przede wszystkim) z triumfem
czcicieli obrazów nad ikonoklastami co oznaczało renesans greckiej kultury i zmierzch wpływów
dalekowschodnich:



nauka przestała ograniczad się do klasztorów, ponieważ administracja paostwowa odzyskała

swoją dawną pozycję przedstawiciela klasycznej i świeckiej tradycji wykształcenia



wskrzeszony w 863 uniwersytet w Konstantynopolu stał się ośrodkiem odrodzenia

helleoskiego (studia klasyczne i odzyskanie nauki starożytnej)



w owym czasie uczeni bizantyjscy (m.in. Focjusz, Aretas, Suidas, Konstantyn Kefalas) uosabiali

wszystkie cechy późniejszych włoskich humanistów: kult starożytności (w szczególności
Aten), podziw dla Homera i Platona, naśladownictwo klasycznych manier i stylu



w sztuce nastąpiło odejście od orientalnego abstrakcjonizmu na rzecz naturalistycznego

ideału tradycji helleoskiej co znalazło odzwierciedlenie w ilustracjach czy mozaikach



w architekturze nastąpiło połączenie tradycji wschodniej (budowla w kształcie krzyża z

pięcioma kopułami) z helleoskimi wpływami (pojawienie się dekoracji na zewnątrz budynku)
– najwspanialsza budowla z tego okresu: kościół Świętego Marka w Wenecji

29



u schyłku okresu macedooskiego nastąpiła schizma między cesarstwem bizantyjskim a
papiestwem i w konsekwencji ostateczny podział Kościoła chrześcijaoskiego na Wschodni i
Zachodni (1054); u jej podstaw legły:



odnowiona świadomośd własnego prestiżu polityczno-kulturalnego wśród Bizantyjczyków



wzmagająca się rozbieżnośd między kulturą Wschodu a Zachodu



bezpośrednią przyczyną zerwania stał się: spór o prymat papieski, napięcia między Rzymem a
Bizancjum w kwestii kontroli nad południem Włoch (wprowadzenie rzymskich zwyczajów w
zakresie liturgii) oraz osobista niechęd między legatem papieskim Humbertem a patriarchą
Konstantynopola Michałem Cerulariuszem (ten pierwszy, w odpowiedzi na zamknięcie w
stolicy Bizancjum kościołów obrządku łacioskiego wkroczył w lipcu 1054 roku do kościoła
Hagia Sofia i złożył na ołtarzu pisma nakładające ekskomunikę na tego drugiego. Legat działał
on na własną rękę, ponieważ w czasie owych wydarzeo papież już nie żył i nie było jego
intencją zaostrzenie konfliktu. Legat podjął własną decyzję o ekskomunice, aby sprowokowad
patriarchę do działania. W odpowiedzi na to patriarcha zwołał synod, na którym spalono ową
bullę i zatwierdzono klątwę nałożoną na Kościół rzymski)

4. Spory religijne w Bizancjum



miały ogromny wpływ na życie polityczne i społeczne cesarstwa



przyczyniały się do pogłębiającego się rozdźwięku między zachodnim a wschodnim
chrześcijaostwem



zajmowały nie tylko świeckie i duchowne elity, ale szerokie rzesze mieszkaoców cesarstwa



wynikały często z ekspansji terytorialnej cesarstwa i wchłaniania w swoje granice społeczności o
bardzo różnych tradycjach kulturowych, które przenikały do myśli chrześcijaoskiej; władcy dbając
o jednośd cesarstwa starali się zachowad jednośd religijną, często poprzez ingerowanie w
dogmaty i podporządkowywanie władzy kościelnej władzy cesarskiej

4.1. Spór o naturę Chrystusa w IV-V wieku



rozpoczęty został przez dwie szkoły teologiczne: szkoła w Aleksandrii podkreślała przede
wszystkim boskośd Chrystusa, natomiast szkoła w Antiochii uwypuklała dwoistośd jego natury
objawiającej się w jednej grzesznej osobie; spór przerodził się w otwarty rozłam na tle przyznania
Marii tytułu matki Bożej, jak chciała Aleksandria lub matki Chrystusa wg szkoły antiocheoskiej;



próby rozwiązania sporu podjęto dwukrotnie:



na soborze powszechnym w Efezie (431-433) zwołanym przez cesarza Teodozjusza II, na

którym, dzięki przewadze przedstawicieli Aleksandrii i wsparciu legatów biskupa Rzymu,
uznano jedną osobę Boską w Chrystusie (monofizytyzm) a wobec Marii zachowano tytuł
matki Boga – zwolennicy szkoły antiocheoskiej zostali wygnani z cesarstwa i znaleźli
schronienie w niedalekiej Persji; rozwiązanie przyjęte w Efezie zaowocowało dalszym
usztywnieniem stanowiska Aleksandrii i Konstantynopola i w konsekwencji przedkładaniu
boskiego wymiaru Chrystusa i przypisywaniem mu tylko jednej, boskiej natury



na soborze w Chalcedonie (451), na którym, po raz pierwszy, obecny był ze swoją inicjatywą

polityczną i doktrynalną Kościół rzymski, przyjęto (zgodnie z dążeniami Antiochii i
Konstantynopola, a wbrew Aleksandrii) rozwiązanie duofizyckie uznające w Chrystusie dwie
natury: ludzką i boską. Rozwiązanie przyjęte w Chalcedonie miało ogromne znaczenie dla
późniejszych losów cesarstwa oraz całej religii chrześcijaoskiej i jej późniejszego podziału: 1)
Egipt, zachodnia Syria i Armenia zerwały unię z Kościołem cesarstwa i stały się monofizyckie
lub nestoriaoskie co pogłębiło i wzmocniło świadomośd narodową w ich społeczeostwach, 2)

30

świadomośd ta i opór wobec Konstantynopola tłumaczy późniejszą łatwośd z jaką te
prowincje oderwały się od cesarstwa i stały się łupem podbojów arabskich, 3) przyjęcie
doktryny współistnienia dwu natur i pełnego człowieczeostwa Jezusa umocniło przymierze
między cesarstwem a Kościołem zachodnim przyczyniając się do opóźnienia schizmy między
Wschodem a Zachodem i tworzenia się zachodniego chrześcijaostwa

4.2. Nieporozumienia monofizyckie z VII wieku



odzyskanie przez cesarza Herakliusza wschodnich prowincji spowodowało, że monofizytyzm
zaczął ponownie oddziaływad na świadomośd mieszkaoców cesarstwa – koniecznym zatem stał
się nowy kompromis teologiczny



kompromis ten opracowany został przez patriarchę Konstantynopola Sergiusza, który skupił się
nad wolą Chrystusa co do jedności której nie mogło byd rozbieżności; stąd, opowiadając się za
istnieniem w Jezusie dwóch odrębnych natur jednocześnie opowiedział się za istnieniem w nim
tylko jednej energii i jednej woli (monoteletyzm)



rozwiązanie to, które początkowo poparł papież, przyjęte zostało przez cesarza Herakliusza i
poprzez edykt narzucone zostało wszystkim cesarskim poddanym; nie zostało ono jednak
zaakceptowane ani przez monofizytów, ani przez zwolenników ortodoksji (duofizytów)



powyższy kompromis pogłębił różnice między Wschodem a Zachodem, w szczególności w
momencie, gdy następcy papieża Honoriusza potępili go i uznali monoteletyzm za herezję na
miarę zamaskowanego monofizytyzmu

4.3. Spory ikonoklastyczne w VIII-IX wieku



ikonoklatyzm – termin oznaczający dosłownie „zerwanie z wyobrażeniami”



święte obrazy, silnie związane z ruchem monastycznym, symbolizowały ścisły związek jednostki
ze świętym, bez konieczności pośrednictwa instytucji Kościoła i hierarchii cesarstwa; na
Zachodzie kult obrazów był umiarkowany, natomiast na Wschodzie często nosił cechy
fanatyzmu; jednocześnie świętym przedstawieniom sprzeciwiały się prowincje wschodnie, co
związane było z tradycją monofizycką i przekonaniem, iż boskośd nie może mied swojej widzialnej
(obrazowej) postaci oraz rosnącymi wpływami islamskimi;



tłem dla ruchu ikonoklastycznego były, oprócz sfery religijnej, były również czynniki polityczne



w roku 725 cesarz Leon III rozpoczął ikonoklastyczną reformę kościoła, nakazując rok później
niszczenie świętych przedstawieo; po stronach tego sporu stanęli: z jednej strony cesarz, armia i
wschodnie prowincje, z drugiej mnisi, papiestwo i Zachód; można go podzielid na następujące
etapy:



w roku 731 papież Grzegorz III obłożył ikonoklastów ekskomuniką



odpowiedzią na to był zwołany w 754 roku w Konstantynopolu sobór, na którym ogłoszono,

że kult obrazów jest niezgodny z doktryną chrześcijaoską. Po soborze nastąpiła bezwzględna
walka z zakonami (które nie zgodziły się z soborową wykładnią), których dobra konfiskowano
a klasztory zamieniano na koszary



sobór zwołany w Nicei w roku 786 (w którym uczestniczyli patriarchowie Rzymu, Antiochii,

Aleksandrii, Jerozolimy i Konstantynopola) zanegował ekumeniczną ważnośd poprzedniego
zgromadzenia, skazał ikonoklastów i ogłosił ortodoksyjnośd kultu obrazów



postanowienia soboru nicejskiego napotkały opór na Wschodzie: cesarze Leon V, Michał II i

Teofil przez kolejne trzydzieści lat prowadzili walkę z obrazami, a za jej pośrednictwem
również z mnichami

31



w roku 843 podczas uroczystości odbywającej się w kościele Hagia Sophia proklamowano

powrót do kultu obrazów (data ta obchodzona jest w obrządku prawosławnym jako Święto
Ortodoksji)

KAROL WIELKI. RENESANS KAROLIOSKI. FEUDALIZM

Frankowie – plemię germaoskie zamieszkujące na dolnym Renem i Skaldą (rzeka płynąca przez
obecną Francję, Belgię i Holandię). Osiedlili się w Galii (obecnie tereny Francji, Belgii i północnych
Włoch) już połowie IV wieku. Byli poganami w przeciwieostwie do innych plemion germaoskich
rywalizujących o panowanie nad Galią, które wyznawały arianizm.

PAOSTWO FRANKÓW
Powstanie paostwa Franków :



zjednoczenie plemion frankooskich przez Chlodwiga z rodu Merowingów (V w.) i utworzenie
paostwa obejmującego obszar północnej Galii, dorzecza Sekwany i Loary



przyjęcie chrztu przez Chlodwiga w 496 r. w obrządku łacioskim



korzyści z przyjęcia chrztu:



zbliżenie rzymskiej ludności Galii do Franków



stworzenie platformy porozumienia z cesarzem rezydującym w Konstantynopolu



podporządkowanie terenów między Sommą, La Manche a Loarą 486



pokonanie Burgundów



pokonanie Wizygotów (507)



zajęcie przez Chlodwiga prawie całej Galii z wyjątkiem wybrzeża Morza Śródziemnego



po śmierci Chlodwiga (511) do paostwa przyłączono Alamanię, Turyngię, Bawarię i Burgundię



w połowie VI paostwo Franków było największym paostwem w Europie Zachodniej

Organizacja paostwa:



miało charakter patrymonialny – władca tytułował się królem Franków, a ziemie swego królestwa
traktował jako swoją własnośd (patrymonium)



ziemie dzielone były przez króla wedle jego uznania – między swoich synów (tradycja frankooska
– dzielenie królestwa przez władcę przed śmiercią między swoich synów, co przyczyniało się do
coraz większego rozbicia wewnętrznego i osłabienia autorytetu władcy) oraz przekazywał w
użytkowanie tym, których chciał wyróżnid lub wynagrodzid



dwór składał się z dostojników świeckich i duchownych powołanych do obsługiwania osoby
monarchy



na czele dostojników stał intendent dworski posiadający tytuł majordoma; z czasem rola tego
urzędu uległa wielkiemu wzmocnieniu (majordomowie przejmowali władzę w poszczególnych
dzielnicach paostwa uzurpując sobie coraz większą władzę)



dostojnicy dworscy spełniali funkcje publiczne na mocy każdorazowego zlecenia króla (brak
urzędów paostwowych)



monarcha zapewniał im środki utrzymania w drodze nadawania własności; korzystali również ze
specjalnej opieki monarszej (patrocinium) oraz najwyższego okupu sądowego (wergeld)

Administracja



zniesiony został rzymski podział administracyjny (prefektury, diecezje, prowincje civitas)



pozostawiono najniższy szczebel podziału, nazywając go pagi (ziemie)



na czele ziemi stał comes civitas, później nazywany hrabią, który łączył w swym ręku uprawnienia
wojskowe i cywilne



w zamian za pełnione obowiązki król obdarowywał go ziemią, mógł również zatrzymad 1/3 opłat
sądowych z dawnej ziemi, gdyż to on właśnie sprawował sądy

32

Skarb



dawny system kar i opłat sądowych



dochody płynące z dóbr fiskalnych



podatek gruntowy o niezmiennej skali



cła i myta – podatki pośrednie



służenie kwaterą i utrzymaniem podróżującemu monarsze i jego orszakowi – podatek
zwyczajowy



VII w. – cała ludnośd bez względu na pochodzenie została zrównana w obowiązkach
podatkowych



Wszystkie dochody skarbowe były traktowane przez króla jako jego osobista własnośd

Wielka własnośd



przetrwała w postaci dawnych rzymskich latyfundiów



została wzmocniona dopływem frankijskiego możnowładztwa oraz waśniami dynastycznymi
pomiędzy potomkami Chlodwiga, którzy w poszukiwaniu stronników gotowi byli na ustępstwa na
rzecz latyfundystów



przodująca rola wielkiej własności wynikała z nawrotu do gospodarki naturalnej, w której
rolnictwo wysuwało się na czoło życia ekonomicznego



miała charakter czynszowo – paoszczyźniany



dążyła do samowystarczalności

Beneficja i Prekaria



posiadaczami wielkich posiadłości ziemskich, byli oprócz możnowładztwa frankijskiego i
potomków senatorskich rodów rzymskich król i kościół



dobra królewskie, w miarę zmniejszania się wpływów podatkowych, stawały się głównym
źródłem dochodów monarchy



król musiał utrzymad, oprócz siebie, również dwór i urzędników



stąd król nadawał osobom, którym chciał zabezpieczyd byt materialny, w użytkowanie ziemię



nadania takie, od słowa łacioskiego „dobrodziejstwo” zaczęto nazywad wówczas beneficjami;



w ten sposób częśd posiadłości królewskich (znaczna), znalazła się w rękach użytkowników
(którzy niejednokrotnie usiłowali czasowe posiadanie przekształcid we własnośd zupełną)



w podobnej sytuacji do króla znajdował się kościół – dzięki ofiarności wiernych stał się
właścicielem rozległych obszarów, których często nie był w stanie zagospodarowad



oddawał więc ziemie w użytkowanie (temu, kto o to poprosił) w zamian za uiszczanie czynszu
rocznego i odnawiania umowy dzierżawnej co pięd lat



od łacioskiego słowa prośba – nadanie takie nosiło nazwę prekarium; prekaria miały trzy rodzaje:



precaria data – nadanie ziemi kościelnej z wyżej opisaną procedurą (droga zjednywania sobie
ludzi)



precaria remuneratoria – obdarowany w zamian za dożywotnie użytkowanie określonej
działki darowywał kościołowi ziemię o znacznie mniejszej powierzchni (powiększanie z
czasem swego majtku)



precaria oblata – petent darowywał ziemię, którą natychmiast otrzymywał z powrotem w
użytkowanie (poza zaspokojeniem celu dewocyjnego, zyskiwał opiekę kościoła)

Immunitety (bannus)



przywileje przyznawane początkowo możnym świeckim, w późniejszym okresie również
instytucjom kościelnym, które zakazywały urzędnikom królewskim wstępu na obszar będący w
posiadaniu jednostki lub instytucji uprzywilejowanym;



jego rozszerzanie było skutkiem nadużyd urzędników królewskich, którzy bogacili się kosztem
miejscowej ludności

33



immunitet (bannus) przewidywał dla pana możliwośd rządzenia ludnością, sprawowania władzy
sądowniczej, nakładania na swoich poddanych obowiązku wykonywania określonych prac i
korzystania z określonych płatnych usług, a także nakładania podatków: od sprzedaży produktów
na rynku lub od użytkowania młynów, tłoczni i pieców, myta (płaconego przy przejeździe przez
mosty, drogi, brody rzek)



konsekwencją – przejmowanie funkcji urzędników przez panów gruntowych (zastępowanie przed
sądem pozwanych, ściąganie należnych z tego tytułu opłat, pobieranie danin na rzecz króla)



wraz z powstaniem posiadłości ziemskiej na prawie immunitetu, latyfundia oznaczały w coraz
mniejszym stopniu ziemiaoskie przedsiębiorstwo produkcyjne, a coraz bardziej określone
terytorium w kluczu władzy publicznej

Komendacja



umowa zawierana między ludźmi wolnymi



na jej podstawie: człowiek słaby, potrzebujący opieki czy też pomocy materialnej (wasal)
zobowiązywał się dobrowolnie pełnid różnorodną służbę nie uwłaczającą jego godności osobistej
u potężniejszego od siebie sąsiada (seniora), który w zamian zapewniał mu zarówno opiekę, jak i
pomoc materialną



powodowało to skupienie przez możnowładców korzystających z immunitetów wokół siebie
masę drobnych rolników



rozpowszechnianie się immunitetu i komendacji przekształciło obszar monarchii Merowingów w
konglomerat półpaostewek patrymonialnych

PAOSTWO KAROLA WIELKIEGO

Cechy charakterystyczne:



paostwo Karola nigdy nie osiągnęło ekonomicznej i społecznej organizacji paostwa
cywilizowanego



podstawą imperium nie była tradycja rzymska lecz religia chrześcijaoska – cesarz postrzegany był
przede wszystkim jako obrooca i gwarant bezpieczeostwa ludu Bożego, jako ten, który przygotuje
na ziemi nadejście „Króla Bożego”



w przeciwieostwie do paostwa Merowingów, które miało charakter świecki – cesarstwo
karolioskie miało charakter teokratyczny, czyli stanowiło polityczny wyraz jedności religijnej:



Karol Wielki był prawodawcą Kościoła (posiadał władzę duchową i świecką)



w paostwie aspekty świeckie i religijne pozostawały nierozłącznie ze sobą splecione



król był zwierzchnikiem zarówno Kościoła, jak i paostwa (prawodawstwo regulowało

postępowanie kleru, doktrynę i rytuał)



rząd w dużej mierze złożony był z duchownych (biskup z hrabią dzielił lokalną administrację)



cesarz rościł sobie prawo do bezpośredniej władzy nad Kościołem i ingerował nawet w

sprawy dogmatów

Powstanie paostwa Karola Wielkiego



po śmierci Chlodwiga (511) jego paostwo ulegało ciągłym podziałom między członków dynastii
merowioskiej



w warunkach słabości Merowingów rządy w poszczególnych dzielnicach paostwa przechodziły w
ręce najwyższych w hierarchii dostojników dworskich – majordomów



jeden z majordomów – Pepin z Heristalu połączył pod swym zwierzchnictwem (687) trzy dzielnice
północno-wschodnie (Neustrię, Austrazję, Burgundię), co uczyniło z niego niekoronowanego
władcę monarchii Merowingów

34



po śmierci Pepina urząd majordoma przejął jego nieprawy syn Karol Młot, który faktycznie rządził
paostwem (władca merowioski był tylko figurantem); umocnił pozycję swojego rodu dzięki
powstrzymaniu ekspansji Arabów



Pepin Mały (Krótki), syn Pepina z Heristalu uzyskał zgodę papieża na przejęcie tronu frankijskiego
z rąk przedstawiciela ostatniego przedstawiciela Merowingów (w zamian papież oczekiwał
pomocy w walce z Longobardami dążącymi do opanowania całej Italii) (751)



trzy lata później uzyskał od papieża sakrę królewską dla członków całej swojej rodziny



Pepin Krótki był pierwszym władcą z dynastii Karolingów



by silniej związad ród z papiestwem, ziemie Egzarchatu Raweoskiego w Italii odzyskane w walce z
Longobardami przekazał papieżowi Stefanowi II; w ten sposób powstało Paostwo Kościelne



Pepin Krótki rozszerzył terytorium paostwa Franków (zmuszenie Saracenów (Arabów) do
wycofania się za Pireneje, przyłączył do paostwa Akwitanię)



po śmierci Pepina Krótkiego władzę przejął starszy syn – Karol

Podboje i koronacja Karola Wielkiego



777 wyprawa przeciwko Sasom i systematyczny podbój Saksonii zakooczony w 804



781 koronacja syna Karola na króla Włoch



VIII w. podporządkowanie plemion Słowian Połabskich



788 przyłączenie Bawarii



796 poprzez podbój Chanatu Awarskiego przesunięcie granic paostwa aż na Dunaj



wojna z Arabami – przesunięcie granicy po rzekę Ebro (rzeka w północnej Hiszpanii)



granice mocarstwa: na północy sięgały Morza Północnego i Atlantyku, na zachodzie opierały się o
rzekę Ebro w Hiszpanii, na wschodzie sięgały do rzeki Łaby, na południu do rzeki Dunaj i
północnych Włoch



podboje łączone były z misją chrystianizacji pogan



jego ambicją było stworzenie cesarstwa uniwersalistycznego obejmującego całą chrześcijaoską
Europę



dążył do zawarcia związku małżeoskiego z cesarzową bizantyjską, chcąc połączyd cesarstwo
zachodnie i bizantyjskie



odpowiedź papieża na te zamiary – 800 koronacja Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego przez
papieża Leona III co spotkało się z niezadowoleniem Bizancjum



koronacja stała się dopełnieniem unii między monarchią frankooską a Kościołem rzymskim



od tego momentu monarchia frankooska stała się uznanym obroocą i protektorem Stolicy
Świętej



od momentu koronacji uniwersalna władza na Zachodzie otrzymała sankcję rzymskiego prawa i
rzymskiej tradycji



papiestwo z koronacji również odniosło korzyści: polityczna zależnośd papieża nie była już
podzielona między autorytetem cesarza w Konstantynopolu (zależnośd prawna) a władzą króla
frankooskiego (zależnośd praktyczna) – Karol jako cesarz wszedł w określony stosunek prawny z
głową Kościoła

Organizacja paostwa



monarchia miała charakter patrymonialny – Karol uważał swoje paostwo za prywatną własnośd



w swoich rządach Karol opierał się przede wszystkim na frankooskiej arystokracji, która związana
była z władcą więzią opartą o wspólnotę krwi, wiernośd i honor – by tę więź utrzymad władca
miał okazad wdzięcznośd



wdzięcznośd ta miała wyraz rekompensaty stosownej do zasług – w paostwie Karola miała ona
niemal wyłącznie charakter przyznawania dóbr terytorialnych – razem z ziemią obdarowany
zyskiwał również określoną funkcję publiczną

35



dla zachowania jedności cesarstwa – wszyscy poddani musieli, począwszy od roku 789, złożyd
przysięgę wierności wobec króla i jego synów – w roku 802 przysięga została powtórzona jako
złożenie wierności nie królowi, ale cesarzowi



obowiązek złożenia przysięgi dotyczył każdego z poddanych, który ukooczył 12 lat – przysięgę
złożyło także całe duchowieostwo (od biskupów i przeorów po kleryków i mnichów)



przysięga musiała byd złożona w kościele na relikwie i w obecności określonej liczby świadków –
co łączyło tradycję germaoską (wiernośd) z elementem religijnym (kościół, relikwie)



złożenie przysięgi oznaczało nie tylko stanie się podwładnym cesarza, ale również wejście do
ponadnarodowej społeczności, cesarstwa, postrzeganej jako jednośd polityczno-religijna – święte
paostwo



kompetencje urzędników (dostojników dworskich) pomagających w zarządzaniu paostwem
zostały ostatecznie ustalone



cesarz mianował i odwoływał urzędników



urzędnicy dworscy (urzędy centralne):



kanclerz – zarząd kaplicy dworskiej i kancelarii



palatyn – zastępował monarchę w sądzie w dworskim



stolnik – zarządzał stołem królewskim, kontrolował służbę



cześnik – opiekował się piwnicą



komornik – dysponował komorą i szatnią



koniuszy – opiekował się stajniami władcy



ciałem doradczym była rada królewska, składająca się z dostojników kościelnych i świeckich –
podczas tzw. obozów majowych (placitum generale, magiscampus), czyli ogólnego zgromadzenia
wielkich panów świeckich i duchownych rozwiązywane były problemy paostwa



ich efektem były kapitularze (capitularia), które dotyczyły nowych ustaw, decyzji dotyczących
wąskich grup (np. instrukcje dla wysłanników władcy) lub pojedynczych dyspozycji

Administracja



hrabstwo – okręg administracyjny, na czele którego stał hrabia, czyli urzędnik lokalny; sprawował
sądy, wykonywał polecenia króla, zwoływał ludzi pod broo; mianowany przez króla i przez niego
odwoływany; za zarząd powierzonym hrabstwem otrzymywał ziemię i mógł zatrzymad 1/3 opłat
sądowych; cesarstwo było podzielone na 700 hrabstw



marchia – okręg przygraniczny, na czele którego stał margrabia posiadający specjalne
uprawnienia wojskowe; jego zadaniem była ochrona granic paostwa i ich rozszerzanie; za czasów
cesarstwa: Marchia Duoska, Awarska, Friulska, Hiszpaoska Bretooska – zapory przed poganami i
muzułmanami



okręgi inspekcyjne – by zapobiec nadużyciom każdy urzędnik lokalny był poddawany kontroli
inspektów, których było zawsze dwóch (duchowny + świecki) tzw. missi dominici; mieli prawo
rewizji wyroku wydanego przez hrabiego, informowali władcę o nadużyciach; ludnośd miała
prawo się do nich odwoład jeżeli uważała, że hrabia nadużywa swojej władzy



obowiązki missi dominici:



publikacja otrzymanych instrukcji, praw i nakazów cesarskich oraz zgodna z nimi kontrola

stanu lokalnej administracji i działalności hrabiów oraz niższych urzędników



przewodnictwo nad zgromadzeniami sądowymi i rozstrzyganie apelacji oraz spraw większej

wagi



odbieranie przysięgi wierności w imieniu władcy



wybór ławników i innych urzędników



prowadzenie spisu ludności



kontrola stanu i sprawowanie administracji nad dobrami należnymi do korony

Wojsko



służba wojskowa uzależniona została od posiadanego majątku

36



do armii wcielano wolnych mężczyzn, których stad było na kupno i utrzymanie ekwipunku
wojskowego



ubożsi musieli się składad na wyekwipowanie jednego spośród siebie, co nie zwalniało ich od
pieszej służby pomocniczej



w razie najazdu wroga następowała ogólna mobilizacja



sposoby uchylania się o służby wojskowej:



powszechne komendacje, czyli oddawanie się w służbę możnym,



wchodzenie w zależnośd od kościoła



wyrzekanie się wolności osobistej (w wojsku służyli tylko luzie wolni)



aby zapobiec kurczeniu się siły zbrojnej Karol uczynił seniorów odpowiedzialnymi za służbę
wojskową wasali; jednocześnie przyznał prawo seniorów do własnych wasali i usankcjonował
równoległą do paostwowej sied administracyjną



komendacje z instytucji prywatno-prawnej stały się publiczno-prawnej stając się jedną z podstaw
ustroju karolioskiego

Skarb



system dochodów paostwa jak za Merowingów



dawne podatki bezpośrednie spadły do minimum, wzrosły daniny płacone przez ludy trybutarne
oraz wpływy ze zdobyczy wojennych



wzrost liczby usług na rzecz króla: robocizny (np. utrzymanie i budowa dróg), nocleg i utrzymanie
dla podróżującego monarchy, jego orszakowi, urzędnikom

Gospodarka



podboje arabskie przewały kontakty handlowe ze Wschodem



Europa stała się krajem rolniczym opartym o gospodarkę naturalną



ziemia traktowana była jako jedyna podstawa egzystencji



mała własnośd wchłonięta została przez wielką, którą nadawała ton stosunkom rolnym w
paostwie



każdy z majątków prowadził samowystarczalną gospodarkę zamkniętą – silne ograniczenie
wymiany handlowej



powstanie handlu okolicznościowego (np. w razie nieurodzaju lub konieczności nabycia takich
produktów jak sól czy żelazo)



dwa ośrodki handlowe w dawnym stylu: Wenecja (handel niewolnikami), Fryjya (wyrabianie
płaszczy stanowiących przedmiot pożądania każdego bogatszego człowieka na Zachodzie)



upadek życia miejskiego (konkurencja rzemiosła dworskiego); znaczenie zachowały jedynie
największe miasta portowe; funkcje miasta przejął dwór królewski i wielkie opactwa

Reformy Karola Wielkiego



reforma monetarna – wprowadził do obiegu srebrnego denara zastępując nim złotego solida
bizantyjskiego



reforma szkolnictwa – reformie uległy szkoły przyklasztorne; przy każdej diecezji utworzono
szkołę przykatedralną; przy dworze w Akwizgranie utworzono szkołę pałacową, do której
uczęszczali dworzanie; przywrócono stary, klasyczny system nauczania oparty na siedmiu
sztukach wyzwolonych:



gramatyka – umiejętnośd czytania i pisania, opanowanie terminologii łacioskiej



retoryka – umiejętnośd pisania listów i redagowania dokumentów



dialektyka – umiejętnośd logicznego rozumowania



arytmetyka – umiejętnośd dodawania, odejmowania, mnożenia, dzielenia, obliczenia
kalendarzowe



geometria – opis ziemi i przyrody

37



astronomia – umiejętnośd tworzenia kalendarza



muzyka – nauka muzyki potrzebnej do liturgii



dzięki reformie udało się przywrócid czystośd łacinie i podnieśd poziom wykształcenia
duchowieostwa



do szkół mogli uczęszczad również ludzie świeccy



szkoła pałacowa stała się wzorcem kulturalnym dla większej części zachodniej Europy

RENESANS KAROLIOSKI



znaczne podniesienie poziomu kultury



miał ścisły związek z reformą szkolnictwa



stworzenie nowego typu pisma tzw. minuskuła karolioska, czyli nowy kształt małej litery w
alfabecie łacioskim (stała się bezpośrednim wzorem nowożytnej drukarskiej czcionki łacioskiej)



reforma szkolna stworzyła zapotrzebowanie na pomoce naukowe i pracę kopistów
przepisujących nie tylko Pismo Święte, ale i teksty liturgiczne, pisma Ojców Kościoła oraz teksty
autorów starożytnych



osobiste zainteresowanie Karola Wielkiego stanem wiedzy, zagadnieniami naukowymi i
teologicznymi zmuszało jego otoczenie do naśladownictwa, oddziałując korzystnie na
podniesienie poziomu umysłowego dworu

Dziejopisarstwo



roczniki królewskie – oficjalna historiografia dworska doprowadzona do 829



życiorysy papieży – od apostoła Piotra do Stefana V (891)



biografia cesarza autorstwa Einharda (zm. 840)

Sztuki plastyczne



powstanie sztuki dworskiej opartej na wzorach późnorzymskich i bizantyjskich



powrót do postaci ludzkiej i ornamentu klasycznego



odrodzenie malarstwa ściennego



rozwój sztuki iluminatorskiej – malarstwa książkowego



sztuka nabrała charakteru nie tylko dekoracyjnego

Architektura



bazyliki nawiązujące do tradycji rzymskich i stanowiące kontynuację sztuki merowioskiej



kościoły o założeniach centralnych (zbudowane na planie ośmioboku)

Słabości monarchii karolioskiej



brak wspólnej więzi oprócz osoby władcy



brak jednolitej bazy gospodarczej



separatyzmy lokalne



feudalizacja urzędów (po śmierci Karola Wielkiego Hrabowie stali się dożywotni i nieusuwalni);
przekształcenie stosunków służbowych (król – urzędnicy) w stosunki lenne



wielkie majątki ziemskie stawały się de facto małymi paostewkami



843 traktat z Verdun – podział paostwa między trzech synów Karola: zachodnia częśd paostwa
(późniejsza Francja) trafiła do Karola Łysego, wschodnia (późniejsze Niemcy) do Ludwika Niemca,
centralny pas ziemi od Morza Północnego po Alpy oraz północne Włochy wraz z tytułem
cesarskim otrzymał Lotariusz; po jego śmierci jego częśd została podzielona – tak rozpoczęła się
historia paostw narodowych Francji i Niemiec

38

FEUDALIZM
1. Ustrój społeczno-ekonomiczny utworzony na zachodzie Europy w IX-X w., oparty na podziale
własności ziemi na użytkową własnośd chłopów i zwierzchnią własnośd panów feudalnych, którzy z
tytułu własności narzucali chłopom poddaostwo i rentę feudalną
2. Ustrój społeczno-polityczny zapoczątkowany w paostwie Karola Wielkiego, rozpowszechniony w
średniowieczu, głownie w Europie Zachodniej, związany z systemem gospodarczym opartym na
podzielonej własności ziemi oraz zależnościach osobistych między wolnymi. Powstał w wyniku
przekazywania przez monarchę w lenno uprawnieo paostwowych swoim urzędnikom jako wasalom,
którzy w podobny sposób uzależniali od siebie niższych wasali, przerywając łącznośd między nimi a
monarchą. Społeczeostwo feudalne przedstawiało się jako piramida, której szeroką podstawę
stanowili chłopi. Wyraźnie rysował się podział funkcji społecznych – produkujący – walczący –
modlący się.

Przyczyny powstania
1. Zmiany w życiu gospodarczym (od V w.)



ziemia jako najcenniejsza rzecz; jej posiadanie określało warunki życia i pozycję społeczną



przewaga wolnych osobiście rolników – wojowników, zobowiązanych do służby wojskowej i
zależnych tylko od monarchy; tworzyli oni tzw. wspólnoty sąsiedzkie – marki; jej członkowie
użytkowali swoją ziemię indywidualnie, ale wspólnie korzystali z lasów, łąk, pastwisk stawów; w
miarę upływu czasu słabły więzi spajające markę – chłopi usamodzielniali się, co spowodowało
zróżnicowanie majątkowe



obok marek istniały wielkie majątki ziemskie, należące głównie do monarchy jako właściciela
całości ziem królestw oraz kościoła i możnych

2. Początek gospodarki naturalnej



początek procesu rozpadu dawnego systemu towarowo-pieniężnego (VI w.); powstanie licznych
paostw barbarzyoskich doprowadziło do zerwania więzów gospodarczych łączących
poszczególne prowincje cesarstwa rzymskiego



ograniczenie obiegu wartościowego pieniądza srebrnego i złotego, który powoli przestawał byd
środkiem płatniczym



ciężar życia gospodarczego przeniósł się z miasta na wieś



wielkie majątki ziemskie i gospodarstwa chłopskie stawały się coraz bardziej samowystarczalne
(wszystkie najbardziej potrzebne rzeczy były wytwarzane na miejscu)



wymiana skurczyła się do handlu zamiennego, towar za towar – gospodarka barterowa,
naturalna

3. Upadek miast i załamanie się handlu



na większości terenów Zachodniej Europy nastąpił proces agraryzacji miasta starożytnych, czyli
zmniejszania się liczby ludności, zaniku działalności handlowej, a w konsekwencji do
przeobrażenia się ich w osady o charakterze ma wpół wiejskim; zjawisko to trwało do X w.



niszczenie miasta przez liczne wojny, najazdy i epidemie; ludnośd miasta nie mogąc utrzymad się
z handlu i rzemiosła uciekała na wieś



miasta przestały byd ośrodkami życia gospodarczego i kulturalnego



zanik handlu spowodowany został wzrostem niebezpieczeostwa na drogach, samo
wystarczalnością wsi oraz podbojami arabskimi

Rozwój stosunków feudalnych na wsi



lenna – istota funkcjonowania wczesnośredniowiecznego paostwa; nadania ziemskie udzielane
urzędnikom przez króla w zamian za ich służbę; lenna królewskie obejmowały również warstwę
zawodowych wojowników – rycerzy oraz kościół



szukanie przez chłopów oparcia u możnych (przyczyny: brak możliwości wypełniania obowiązków
wobec monarchy, np. służby wojskowej, nieurodzaje, klęski żywiołowe, itp.) oddając się im w
opiekę

39



ceną za pomoc (materialna: pożyczki ziarna, zwolnienie ze służby wojskowej) była utrata
wolności i ziemi



nie było to niewolnictwo – chłop (teraz poddany) użytkował swoja ziemię dożywotnio, mógł ją
przekazad swoim dzieciom, ale nie był jej właścicielem;



za możliwośd użytkowania już nie swojej ziemi chłop uiszczał tzw. rentę feudalną (naturalna,
odrobkowa, danina pieniężna)

Gospodarka latyfundiów (Curtis)



curtis były zazwyczaj podzielone na dwie części:

1. rezerwę, częśd paoską (pars dominica) – zarządzaną bezpośrednio przez właściciela, za

pośrednictwem pracy służby żywionej i zamieszkałej w części paoskiej (w warunkach niewiele
różniących się od tych, jakie mieli antyczni niewolnicy); razem z nimi pracowała również
grupa kolonów z części włościaoskiej, których paoszczyzna zapewniała funkcjonowanie
gospodarstwa

2. włościaoską (pars massaricia) – podzieloną na liczne, mniejsze gospodarstwa, które

wydzierżawiane były zależnym lennikom (wolnym lub niewolnym - kolonom), którzy
wykorzystywali je na własne potrzeby



każdy grunt części włościaoskiej obciążony był zobowiązaniami: okresowymi daninami oraz
określonymi usługami



poza uprawą ziemi przyznanej na własne utrzymanie koloni zobowiązani byli do płacenia
właścicielowi rocznego czynszu (zazwyczaj w naturze – od połowy do 1/10 zbiorów w zależności
od rodzaju uprawy)



rodzaje usług uzależnione zostały od tego, czy świadczone były przez wolnych chłopów czy
chłopów paoszczyźnianych (niewolnych)



w pierwszym przypadku najemca, używając własnych zwierząt pociągowych, musiał realizowad
określone zadania: transport (zabezpieczenie połączeo między centrum produkcyjnym a
konsumentami), uprawa ziemi



w drugim przypadku (niewolnych chłopów) – najemcy wraz z członkami swych rodzin musieli
oddawad do całkowitej dyspozycji administratora pewną liczbę dni roboczych lub wykonywad
prace (operae) na pars dominica dworu (najczęściej trzy dni w tygodniu)

Społeczeostwo feudalne



na szczycie wolnego społeczeostwa stal król (władca); był on seniorem i właścicielem ziemi



senior nadawał swoim wasalom (lennikom) ziemie na określonych warunkach, wynikających ze
stosunku lennego



wasal (człowiek wolny) otrzymywał od seniora beneficjum (lenno), czyli dobrodziejstwo w
postaci ziemi, co odbywało się w wyniku komendacji (oddania się pod opiekę seniorowi)



w zamian za beneficjum wasali zobowiązywali się do określonych świadczeo na rzecz pana



silny i zamożny wasal mógł byd seniorem dla swoich wasali – w ten sposób tworzyła się tzw.
drabina feudalna



system danin roboczych spełniał, oprócz ekonomicznej, ważną funkcję kontroli społecznej w
postaci zależności osobistej, który wiązał pracowników z właścicielem ziemi



system curtis pozwolił na skoncentrowanie rozproszonej energii ludzkiej dla dzieła kolonizacji i
ekspansji rolnictwa, a także potwierdzid arystokracji świeckiej i kościelnej własną dominację
społeczną nad ludźmi



feudalizm ujednolicił (poprzez mieszanie się wolnych i niewolnych kolonów) warstwy wiejskie
zrównując ich poprzez zależnośd od pana, z pominięciem odrębności sytuacji osobistej włościan

Obowiązki seniora



sprawowanie władzy nad lennikiem

40



nadanie lennikowi inwestytury, czyli symbolu lenna (rycerzowi włóczni bądź chorągwi, biskupowi
– pierścienia bądź pastorału)



sprawowanie opieki nad wasalem, chronienie wasala

Prawa i obowiązki wasala



złożenie przysięgi wierności seniorowi



pomoc zbrojna dla seniora do 40 dni w roku, konno i w uzbrojeniu na rozkaz pana



złożenie seniorowi hołdu lennego



obowiązek udziału w radzie parów (tzw. consilium)

Feudalizm kontynentalny – zasada wasal mojego wasala nie jest moim wasalem – król mógł
oddziaływad jedynie na swoich bezpośrednich wasali

Feudalizm angielski – zasada wasal mojego wasala jest moim wasalem – król mógł wpływad na
wszystkich bez względu na to, czy byli jego bezpośrednimi wasalami czy nie

RENESANS

CZYNNIKI NARODZIN



rozwój miast i handlu w późnym średniowieczu (renesans narodził się i najwcześniej rozwijał w
bogatym mieście włoskim: Florencji)



powstanie zamożnego i wpływowego patronatu kapitalistycznego



postęp techniczny



głęboki, głównie moralny kryzys Kościoła i wynikające z niego zwątpienie wobec jego tradycyjnej
nauki

ISTOTA



łac. renatio – odrodzenie, kalka greckiego terminu teologicznego palingenesis – odrodzenie
duchowe, zmartwychwstanie



pierwszy etap ewolucji prowadzący do (przez reformację i rewolucję naukową) do oświecenia



siła, która poprzez dezintegrację (rozbicie uniwersalnej cywilizacji średniowiecznej) ukształtowała
nowożytną Europę



ograniczenie władzy Kościoła do sfery religijnej a wiary do prywatnej sfery sumienia



silne przekonanie, iż człowiek potrafi objąd panowanie nad światem, w którym żyje



człowiek staje w centrum zainteresowania wszelkich sfer działalności (naukowej, artystycznej,
filozoficznej)



zerwanie z mentalnością średniowiecza, która widziała człowieka (przekonanego o własnej
niedoskonałości i niemocy) jako bezbronną marionetkę w rękach opatrzności – w renesansie:
poczucie wyzwolenia i odnowy płynące z rosnącej świadomości własnych, ludzkich możliwości

I. NAJWAŻNIEJSZE PRĄDY UMYSŁOWE
1. Humanizm



koncentruje uwagę na sprawach ludzkich, godności człowieka, jego wolności, propaguje rozwój
fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne współżycie w społeczeostwie, podkreśla
możliwości ludzkiego rozumu, oraz wartośd wiedzy o świecie i możliwośd jej zdobycia oraz
rozwoju;



ożywił studia klasycznej łaciny i greki powodując odnowę naukowej i filozoficznej myśli greckiej
oraz klasycznej poezji i sztuki

41



uznawał ludzi za urodzonych bez brzemienia grzechu odziedziczonym po przodkach, z
potencjałem zarówno do dobrych jak i złych cech, które mogą się rozwinąd podczas formowania
ich charakteru



wypracował wzorzec „człowieka renesansu”, który swoją kreatywnośd rozwija w wielu różnych
dziedzinach, osiągając w ten sposób pełnię człowieczeostwa



podkreślał wartośd istoty ludzkiej i jej indywidualną godnośd



kładł nacisk na problem wychowania i wykształcenia – nauki wyzwolone (gramatyka, dialektyka
(logika), retoryka, geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka) powinny byd uprawiane
niezależnie od stanu majątkowego



najwybitniejsi przedstawiciele: teolog Erazm z Rotterdamu (1466-1536), angielski autor (i święty
kościoła rzymskiego) Thomas More, francuski pisarz François Rabelais, włoski poeta Petrarka i
Włoch Giovanni Pico della Mirandola (twórca maksymy "Człowiek jest kowalem swojego losu")

3. Neoplatonizm



kierunek filozoficzny w świetle, którego tworzyli i działali humaniści renesansowi



sprzeciwiał się on arystotelizmowi, będącemu zalążkiem znienawidzonej scholastyki
średniowiecznej



najwybitniejszym neoplatonikiem był Marsilio Ficino z Florencji, który głosił doskonałośd
człowieka jako Bożego stworzenia



drugim znanym przedstawicielem kierunku był Giovanni Pico della Mirandola, który widział w
człowieku wielką moc wyboru dobra i zła oraz możliwośd zadecydowania o swej miłości do Boga;



w formie neoplatonicy musieli jednak nawiązad do Arystotelesa, bo to on ustanowił kanon
metody filozoficznej



czytano Arystotelesa w oryginale, omijając średniowieczne naleciałości interpretacji
scholastycznych.

3. Racjonalizm



przekonanie o rozumności i uporządkowaniu świata



dotarcie do prawdy możliwe jest poprzez użycie samego rozumu, z pominięciem doświadczenia
(odrzucenie zmysłów jako narzędzia poznania)



całośd wiedzy można wywieśd poprzez dedukcję z systemu opartego na systemie aksjomatów
(aksjomat – zdanie przyjęte za prawdziwe, których nie dowodzi się w obrębie danej teorii)



najwybitniejsi przedstawiciele: Kartezjusz („myślę więc jestem”), Spinoza



racjonalizm najpełniej rozwinął się w XVII i XVIII wieku w epoce oświecenia

4. Empiryzm



źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim, bodźce zmysłowe docierające do
naszego umysłu ze świata zewnętrznego



wszelkie idee i teorie są wtórne w stosunku do zmysłów



postęp nauki powinien odbywad się metodą uporządkowanych i systematycznych doświadczeo,
na drodze wniosków indukcyjnych z danych uzyskanych dzięki doświadczeniom



stał w sprzeczności z racjonalizmem



najwybitniejszy przedstawiciel Francis Bacon

II. PRZEJAWY
1. Sztuka



muzyka: pojawienie się świeckich utworów chóralnych; układów polifonicznych w muzyce
kościelnej, rozpowszechnienie madrygału (wokalna forma muzyczna o charakterze świeckim,
podporządkowana tekstowi poetyckiemu)



malarstwo: odkrycie perspektywy i jej zastosowanie (chęd przedstawienia świata takim, jakim
widziało go ludzkie oko); w tematach powrót do wątków mitologicznych; przedstawienie aktu

42

ludzkiego; pejzaż jako zwrot malarstwa ku naturze; sztuka portretu z uchwyceniem emocji i
osobowości malowanego; najwybitniejsi przedstawiciele: Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Michał
Anioł, Tycjan, Albrecht Dürer



architektura: zerwanie z gotykiem; styl klasyczny nawiązujący do antyku; architektura pałacowa
wyparła architekturę zamkową; początek architektury miejskiej (stricte świeckiej i użytkowej) –
renesansowe kamienice; architektura najwyższej próby nie tylko w służbie budownictwa
sakralnego ale również świeckiego; styl harmonijny, pełen elegancji i klasy



rzeźba: dążenie do realizmu, w ramach którego chciano jak najwierniej naśladowad naturę,
człowieka i jego ciało, a także możliwie najwierniej ukazad uczucia; skłaniano się ku
monumentalizmowi i schematom kompozycyjnym, opartym na prostych formach
geometrycznych;

zerwano

z

zasadą,

która

podporządkowywała

rzeźbę

ramom

architektonicznym; rzeźby tego okresu charakteryzuje: realizm, zainteresowanie postacią,
naturalizm, studia nad anatomią, krzywizny; duże znaczenie zaczęła odgrywad kompozycja,
przestrzeo wokół dzieła; wprowadzono również pomniki konne, cechujące się wielkim
realizmem, monumentalnością wykonania i mistrzostwem technicznym; najwybitniejsi twórcy:
Donatello,

2. Literatura



eksplozja języków narodowych (Polska – Jan Kochanowski; Anglia – dramaturdzy elżbietaoscy:

Spenser, Marlowe, Szekspir; Francja – P. Ronsard, J. Du Bellay; Hiszpania – Miguel Cervantes)



tematyka świecka; opisywanie świata, charakterów ludzkich



dramat (kanon dramatu stworzony przez Szekspira):



naruszenie klasycznej reguły trzech jedności – miejsca, czasu i akcji, stosowanej w dramatach

antycznych. Utwory rozgrywają się w wielu przestrzeniach, akcja trwa wiele lat, występują
liczne wątki poboczne



złamanie zasady decorum, czyli odpowiedniości stylów i środków wyrazu



naruszenie wprowadzonej przez Sofoklesa zasady, w myśl, której na scenie mogło przebywad

jednocześnie nie więcej niż trzech aktorów; w dziełach Szekspira zdarzają się sceny zbiorowe



występowanie scen krwawych, drastycznych, ukazanych bezpośrednio, a nie pośrednio,

poprzez opis



bohaterowie ulegają transformacjom, popadają w skrajne stany emocjonalne, mają bogate

życie psychiczne



występowanie sfery fantastycznej, ponadnaturalnej, upiorów, duchów, czarownic;



plastyczny język, pełen metafor, porównao, dialogów.

3. Nauka



trzy podstawowe elementy: kult zaniedbywanych autorów klasycznych; kult greki uznanej za

godnego partnera łaciny; rozwój studiów biblijnych opartych na krytycznym badaniu
oryginalnych tekstów hebrajskich i greckich



zmieniła pogląd ludzkości na naturę człowieka i jego kondycję



największe osiągnięcia i rozwój w dziedzinach astronomii, matematyki i fizyki;



astronomia: Kopernik, Galileusz (wynalazca teleskopu) – teoria heliocentryczna (odrzucająca

Arystotelesowską idę nieruchomej Ziemi, stanowiącej centrum świata i zasadniczo odmiennej od
innych planet) poparta szczegółowymi eksperymentami i pomiarami



matematyka: logarytm i suwak logarytmiczny (J. Napier); geometria analityczna i sprowadzenie

jej do arytmetyki (Kartezjusz); podwaliny rachunku prawdopodobieostwa (B. Pascal, J. i J.
Bernoulli)

43



fizyka: nowy paradygmat metody naukowej (przyroda jest racjonalna i da się opisad

matematycznie); oddzielenie fizyki od filozofii; obalenie teorii ruchu stworzonej jeszcze przez
Arystotelesa; wynalazek barometru; odkrycie próżni;

4. Przemiany społeczno-polityczne



powstanie nowej warstwy społecznej: mieszczaostwa, co związane było ze wzrostem znaczenia

miast – dzięki odkryciom geograficznym i rozwojowi handlu



mieszczaostwo odegrało ogromną rolę w rozwoju sztuki: wykształciła się instytucja mecenatu

świeckiego – artyści stali się popularni a na ich dzieła był popyt



początek świadomości narodowej wśród wyższych warstw, w szczególności poprzez rozwój

języków narodowych



początek paostw narodowych, a co za tym idzie rozwój dyplomacji jako gry międzynarodowej

(Machiavelli)



początek korpusów dyplomatycznych, ambasad, przedstawicielstw i reguł dyplomatycznych:

immunitetów, wymian praw i przywilejów, eksterytorialności, systemu listów polecających,
dyplomatycznych precedensów



umacnianie i zbieranie w kodeksy odrębnych praw narodowych



artysta przestaje byd anonimowy – tworzy dla własnej sławy i nieśmiertelności, a nie dla Boga

5. Edukacja



dzięki instytucji mecenatu edukacja mogła objąd tych, którzy dotychczas nie mieli szans na

zdobycie wykształcenia



wykształcenie, obok zasobności i urodzenia, stało się jednym z kryterium oceny wartości

jednostki



powstał nowy szczebel edukacji, czyli gimnazjum, które proponowało program oparty na modelu

klasycznym, nawiązującym bezpośrednio do tradycji starożytnych



powstają różne modele edukacyjne, kładące nacisk na różne dziedziny wiedzy, wprowadzane do

praktyki przez ich twórców:



Pier Paolo Vergerio (1370-1444) – za podstawę całej edukacji uznał nauki humanistyczne,

czyli literaturę i wymowę, historię i filozofię, które powinny byd uzupełniane studiowaniem
poezji, muzyki, nauk przyrodniczych, medycyny, prawa, metafizyki i teologii; w wyniku tego
uczeo powinien mied świadomośd wzajemnych więzów łączących różne dziedziny wiedzy



Guarino Guarini z Werony (1374-1460) – dokonał podziału programu nauczania na trzy kursy:

elementarny, gramatyczny i retoryczny, które miały, poprzez wprowadzanie coraz
trudniejszych treści, dostosowad się do naturalnego rytmu uzyskiwania wiadomości przez
uczniów i rozwoju i ich zdolności



Vittorina de’Rambaldoni da Feltre (1378-1446) – proponował rozpoczęcie edukacji od kursu

gramatyki, obejmującego czytanie tekstów Wergiliusza, Homera, Cycerona i Demostenesa,
następnie wprowadzał kurs wymowy uzupełniając ją nauką dialektyki i retoryki; nauczanie
miało strukturę encyklopedyczną, na której szczycie znajdowały się matematyka, arytmetyka,
astronomia i muzyka



w nauce, działalności intelektualnej zwraca się coraz większą uwagę na technikę i te dziedziny,

które znajdują zastosowanie w życiu codziennym

6. Skutki wynalazku druku



rozszerzenie nowych źródeł informacji – pojawienie się możliwości konfrontowania i
porównywania różnych tekstów, a także poszerzenia wachlarza ocen tych informacji



wzrost działalności intelektualnej – zgromadzenie tekstów w tym samym miejscu umożliwiało
połączenie różnych systemów myślowych i dyscyplin specjalistycznych



wymiana informacji w działalności wydawniczej – działalnośd wydawnicza zyskała rys działalności
intelektualnej

44



popularyzacja i upowszechnienia czytelnictwa, do którego przyczyniały się poradniki i podręczniki
ułatwiające życie codzienne



wzrost poczytności Biblii



wzrost produkcji książek i zmiany w ich wyglądzie



dotarcie książek do biedniejszych warstw społecznych



zmiany w uczeniu się i nauczaniu – zmniejszenie się znaczenia nauczania ustnego i technik
pamięciowych



powstanie nowych zawodów związanych z drukiem

7. Gospodarka



początki kapitalizmu, czyli gospodarki towarowo-pieniężnej: odkrycia geograficzne i bogactwa
będące ich efektem wprowadziły do gospodarki europejskiej pieniądz; rozwój miast stworzył
popyt na dobra wysoko przetworzone (towary rzemieślnicze) i usługi



początek międzynarodowego podziału pracy: Zachód: gospodarka miejska, rzemieślnicy, usługi,
zapotrzebowanie na żywnośd; Wschód: rolnictwo, pogłębienie stosunków feudalnych;
zapotrzebowanie na towary wysoko przetworzone



merkantylizm: interwencjonizm paostwowy w handlu zagranicznym: popieranie wszelkimi
środkami eksportu (dopłaty, dotacje) oraz maksymalne ograniczenia importu (cła); merkantylizm
wynikał z założenia, iż bogactwo i potęga danego kraju zależy od ilości zgromadzonego przez nie
złota;



wszystkie formy merkantylizmu kładły nacisk na umacnianie źródeł siły ekonomicznej: kolonii,
manufaktur, floty i systemu ceł

REFORMACJA I KONTRREFORMACJA

I. REFORMACJA
1. Definicja



ruch religijny, polityczny, społeczny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku, mający na
celu odnowę chrześcijaostwa;



był reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w katolickiej hierarchii kościelnej, a także
stanowił opozycję do katolickiej doktryny dogmatycznej



podwaliny pod wystąpienie Marcina Lutra położyła działalnośd Jana Husa na początku XV wieku –
ruch husycki (husyci) odegrał ważną rolę w rozwoju reformacji

2. Przyczyny



rozluźnienie dyscypliny kościelnej, symonia (handel godnościami i urzędami kościelnymi, handel
sakramentami), powszechna ignorancję duchowieostwa, liczne przywileje stanu duchownego i
Kościoła, wielorakie i dotkliwe obciążenia na rzecz duchowieostwa i Kościoła (dziesięcina)



kryzys ideologiczny i społeczny Kościoła, oraz pojawienie się nowych sił politycznych, które były w
stanie stworzyd i utrzymad nowy Kościół



osłabienie organizacyjne Kościoła i demoralizacja jego przedstawicieli.



Papieże w tym czasie dbali o wzmocnienie swojej pozycji politycznej, a także o rozszerzanie
terytoriów Paostwa Kościelnego we Włoszech, oraz zwiększenia dochodów papiestwa



w Kościele szerzył się nepotyzm, a Papieże byli „wątpliwej wartości moralnej” – w szczególności
papież Aleksander VI Borgii, będący głową Kościoła w latach (1492-1503)



papiestwo było niechętne reformom, które miałaby usunąd nadużycia; wskutek tego
demoralizacja i nadużycia zamiast zniknąd, rozwijały się, co wywoływało krytykę i opozycję



postulowane zmiany dotyczyły przede wszystkim:



przyjmowania komunii świętej w dwóch postaciach



zniesienia celibatu duchownych



rezygnacji kościoła z posiadania majątku

45



postrzeganie kościoła przez elitę polityczną Niemiec jako głównego konkurenta do władzy i
bogactwa



język łacioski jako obowiązujący w Kościele (ograniczał liczbę osób czytających i interpretujących
Biblię)

3. Najważniejsze prądy:
3.1. Luteranizm (1517)



twórca: Marcin Luter:



mnich augustianin, wykładowca i doktor teologii na Uniwersytecie w Wittenberdze



myśliciel religijny i kaznodzieja – nie był działaczem społecznym



obawiał się o zbawienie duszy i dążył do zyskania pewności jej zbawienia wiecznego;

studiował św. Pawła i św. Augustyna



31 października 1517 roku przybił na drzwiach kaplicy elektorskiej w Wittenberdze 95 tez

skierowanych przeciw odpustom; było to jego pierwsze publiczne wystąpienie przeciw
Kościołowi



tezy miały doprowadzid do debaty publicznej z przedstawicielem papiestwa sprzedającym

odpusty, Johannem Tetzlem, i udowodnid, że odpusty nie gwarantują nikomu zbawienia, a
stanowią jedynie niebezpieczeostwo dla duszy i nadużycie kościelne



tezy Lutra wywołały dyskusję wśród antyrzymskich grup; wobec tego rozgłosu został on

poproszony o wycofanie swych tez, czego odmówił; zwrócił się do papieża o rozstrzygnięcie
sporu ; 15 czerwca 1520 r. Papież wydał bullę Exsurge Domine, polecając Lutrowi ukorzyd się i
odwoład błędy w przeciągu dwóch miesięcy;



wszystkie zarzuty wobec Lutra wywoływały wzrost popularności jego i jego tez w Niemczech



w odpowiedzi na bullę Luter napisał trzy broszury polemiczne; 10 grudnia 1520 r. spalił

publicznie egzemplarz bulli papieskiej, wskutek czego został ekskomunikowany; nie było to
jednak łatwe wobec rozgłosu sprawy i rosnącego poparcia dla Lutra w Niemczech



by zabezpieczyd Lutra przed represjami, jego zwolennicy ukryli go na zamku Fryderyka

Mądrego w Wartburgu; Luter w tym czasie tłumaczył Biblię na język niemiecki, by przybliżyd i
uprzystępnid ją wiernym



najważniejsze założenia doktryny:



jedyną podstawą religii jest Pismo Święte



dwa sakramenty (komunia, chrzest)



wolnośd wewnętrzna i zewnętrzna – wola Boska nie jest decydująca. Luter uznając wolnośd

do życia wewnętrznego człowieka pozostał wierny zasadzie uznawania autorytetu i władzy
świeckiej



Kościół paostwowy – kościół uzależniony w swym materialnym i ideologicznym rozwoju od

władzy świeckiej



głośne czytanie Biblii



śpiewanie psalmów



Kościół instytucją tanią



liturgia w języku narodowym (aby mogli ją zrozumied wszyscy obecni na Mszy Świętej)



komunia pod dwiema postaciami (chleb i wino)



negacja nieomylnośd papieża i jego zwierzchnictwa nad Kościołem



negacja sakramentu spowiedzi za pośrednictwem kapłana



negacja płatnych odpustów



zniesienie celibatu

3.2. Kalwinizm (1536)



twórca: Jan Kalwin:



Jan Kalwin (Jean Cauvin) był twórcą drugiego, obok luteranizmu, wielkiego wyznania

protestanckiego

46



swoją doktrynę wyłożył w Instytucjach z 1539 r. i Katechizmie z 1542 r.



podstawą doktryny Kalwina była Biblia, której lekturę zalecał, ale swobodniej, indywidualnej;

nie dopuszczał jednak racjonalistycznej jej interpretacji



z Biblii czerpał wnioski na temat wiary, moralności i polityki



punktem wyjścia doktryny była wiara rozumiana jako dar boski



człowiek wg Kalwina, jako istota skłonna do grzechu, powinien mied nad sobą prawa

wywiedzione z Biblii, których musi przestrzega



moralnośd kalwioska wymaga od ludzi przede wszystkim trzech cech: wstrzemięźliwości,

sprawiedliwości i pobożności



najważniejsze założenia:



jedynym źródłem wiary jest Biblia



odrzucenie tradycji kościelnej



zerwanie z Rzymem



surowe zasady moralne



obowiązek prowadzenia prostego, cnotliwego życia



rezygnacja z przyjemności, które mogłyby oddalad od Boga (zakaz udziału w taocach czy w

grze w kości)



wprowadzenie kontroli całego życia codziennego, surowej cenzury wiary i obyczajów



obowiązek wykonywania tego, co Bóg wyznaczył danej osobie



przekonanie, że Bóg jednych obdarza łaską konieczną do zbawienia, innych nie (teoria

predestynacji)



tylko ludzie obdarzeni tą łaską bogacą się i są szczęśliwi

3.3. Anglikanizm (1534 Henryk VIII),



Reformacja w Anglii:



początkowo akt polityczny, nie była gwałtowną przemianą ideologiczną



przyczyną był konflikt pomiędzy Henrykiem VIII, a papieżem Klemensem VII; Henryk VIII

chciał rozwieśd się z Katarzyną Aragooska, by poślubid Annę Boleyn



Papież pod naciskiem cesarza nie zgodził się na rozwód, co zaowocowało tym, że Henryk VIII

postanowił podporządkowad Kościół angielski władzy królewskiej



spór z Rzymem doprowadził 11 stycznia 1531 r. do uznania przez kler angielski króla jako

protektora Kościoła angielskiego



w 1533 r. Król potajemnie poślubił Annę Boleyn, a w maju przeprowadził unieważnienie

kościoła rzymskokatolickiego



w odpowiedzi papież rzucił na króla ekskomunikę, co spowodowało wydanie szeregu ustaw

uchwalonych przez parlament, które zapewniały Kościołowi angielskiemu niezależnośd od
Rzymu



w 1534 r. ogłoszono króla najwyższym zwierzchnikiem Kościoła; jednocześnie rozpoczęły się

represje w stosunku do przeciwników rozwodu Henryka VIII, której ofiarą padli w 1535 r.
Thomas More i John Fisher



schizma niewiele zmian wprowadziła w zakresie liturgii i dogmatyki; reformy

przeprowadzono dopiero za czasów panowania syna Henryka VII, Edwarda VII.;
wprowadzono wówczas komunię pod dwiema postaciami, małżeostwo księży; reformy
przeprowadził Cranmer, który był zwolennikiem kalwinizmu



w 1553 r. Maria Tudor próbowała przywrócid w Anglii katolicyzm - gwałtowna restauracja

katolicyzmu w Anglii nie wywołała szerokiej opozycji w społeczeostwie



niechęd okazywali przede wszystkim przedstawiciele arystokracji, wyższego duchowieostwa

oraz posiadacze dawnych dóbr klasztornych i biskupi, którzy poczuli się zagrożeni w swej
pozycji materialnej i społecznej; Królowa nie wahała się zastosowad surowych represji wobec
heretyków; w rezultacie stracono w latach 1555-1558 273 osoby m.in. Cranmera

47



po śmierci Marii Tudor na tron wstąpiła Elżbieta I; jej doradcą był William Cecil, który

doprowadził do wydania w 1559 r. „Aktu supremacji”, zgodnie z którym królowa stała się
najwyższym zarządcą kościoła angielskiego, przywrócono jako obowiązującą Księgę Modlitw



lata 1560-1570 to okres zakorzeniania się reformacji w Anglii



w 1567 r. rewolta feudalna próbowała obalid Elżbietę na korzyśd Marii Stuart; było to ostatnie

większe wystąpienie katolików – wystąpienie wywołało surowe represje w formie 800
egzekucji



papież Pius V ekskomunikował Elżbietę, co przekreśliło wszelkie możliwości ugody z Rzymem,

gruntując w ten sposób samodzielnośd Kościoła angielskiego



zakooczeniem budowy Kościoła anglikaoskiego było utworzenie, już po śmierci Elżbiety, tzw.

Wysokiego Kościoła jako ostatecznego kształtu Kościoła w Anglii; łączył on większośd
dogmatów kalwioskich z zachowaniem hierarchii duchownej na wzór katolicki oraz uznaniem
luteraoskiej zasady podporządkowania Kościoła paostwu



najważniejsze założenia:



rozwiązanie zakonów



dobra kościelne własnością paostwa



zniesienie przymusowego celibatu duchownych



jedynym źródłem wiary jest Biblia



udzielanie komunii pod dwiema postaciami - chleba i wina



liturgia w języku angielskim



zachowanie dogmatów i obrzędów katolickich

4. Wpływ na Europę:



rozwój języków narodowych dzięki tłumaczeniom Biblii na te języki i odprawianie w nich liturgii



złamanie monopolu kościoła katolickiego w sferze edukacji i szkolnictwa – od poziomu
podstawowego po uniwersytecki



kalwioski etos pracy, bogactwo jako zwiastun zbawienia oraz zniesienie potępienia dla
pobierania procentów od pożyczek sprzyjał rozwojowi wczesnego kapitalizmu



odrzucenie autorytetu papieża zrywał z chrześcijaoskim uniwersalizmem, co przyczyniło się do
rozwoju paostw narodowych



ożywczy wpływ na Kościół katolicki i impuls do wewnętrznych reform



przyczyna licznych wojen religijnych (przede wszystkich wojna trzydziestoletnia)



wpływ na duchowośd ludzką – droga do Boga bez pośrednictwa innych ludzi czy instytucji



podporządkowanie władzy kościelnej władzy świeckiej otwierało drogę do absolutyzmu



konfiskując dobra Kościoła katolickiego, paostwo przejmowało też obowiązek kontynuowania
jego charytatywnej działalności; Luter dobitnie sformułował program opieki społecznej paostwa
nad sierotami, wdowami, kalekami i chorymi, jednakże zadanie to było przez paostwa
protestanckie zaniedbywane.

II. KONTRREFORMACJA
1. Istota:



prąd w Kościele katolickim zwalczający reformację, powołany w celu odbudowy własnej potęgi
oraz politycznych, gospodarczych i kulturalnych wpływów



piez jednej strony wyrażała się w dążeniu do reformy wewnątrz Kościoła, pogłębienia życia
religijnego, wzmożenia dyscypliny i likwidacji największych nadużyd kleru,



z drugiej stanowiła reakcję katolicką i obronę stanu posiadania ideologicznego i materialnego, w
obliczu zagrożenia krytyką i propagandą nowych idei i konkurencyjnych nowych wyznao

2. Pierwsze reformy w łonie Kościoła:



zapoczątkowane przez papieża Pawła III :

48



powołał nowych kardynałów o tendencjach erazmiaoskich , m.in.: kapelusz kardynalski,



przeprowadził reformy administracji rzymskiej, usuwając z Rzymu 80 biskupów tytularnych,



zwołał sobór powszechny do Trydentu (1545 i obradował on z przerwami aż do 1563),



skupił się wokół utrzymania niezależności politycznej papiestwa od cesarza Karola,



popierał –dopiero się organizujący-zakon jezuitów



jego następca Paweł IV (jeszcze jako kardynał) odnowił inkwizycję rzymską (1542 r.)
i sam stanął na jej czele; w swoich działaniach opierał się na niej



Pius IV –kontynuował obrady soboru i przeprowadził reformę kurii rzymskiej

3. Sobór trydencki



podczas, gdy władcy świeccy pragnęli zmian w Kościele, papiestwo myślało o zachowaniu całego

dorobku dogmatycznego i organizacyjnego, z nienaruszalnością władzy papieskiej włącznie



postanowienia:



podkreślił i wzmocnił bardzo poważnie autorytet i władze papiestwa,



ogłoszono mszał rzymski-unifikujący liturgię w całym Kościele katolickim, a Wulgata stała się
obowiązującym tekstem,



w zakresie organizacji i dyscypliny kościelnej: zniósł największe nadużycia popełniane przy
nadawaniu beneficjów, zakazując ich kumulacji, rezerwacji itd.,



wprowadził seminaria dla kształcenia kleru oraz obowiązek prowadzenia metryk w parafiach.

4. Inkwizycja rzymska:



jedna z bardzo potężnych broni papiestwa w walce z herezją i ludźmi podejrzanymi o nią,



to instytucja sądowo-policyjna, pochodząca z XIII w., prawie zaniknęła już w tym czasie w

Europie; na jej czele stało Święte Officjum,



początkowo skierowana przeciwko książkom heretyckim, bardzo szybko objęła swym działaniem

ludzi. Inkwizycja nie mogła oszczędzad osób wysoko postawionych (nawet kardynałów), a nawet
przykładnie je karad, nie przebaczad i nie pobłażad, w ten sposób sięgając do przywódców herezji,



dbając o czystośd religijna, objęła później nadzór nad drukarniami i opracowała Index librorum

prohibitorum (Indeks ksiąg zakazanych)

5. Nowe zakony; reforma już istniejących:



dopiero reforma kapucynów-poprzez żądanie pełnego ubóstwa, odegrali poważna rolę w polityce

kościelnej;( z wcześniejszych zakonów często wyłaniali się późniejsi reformatorzy);



największe znaczenie miało powstanie jezuitów (Ignacy Loyola), ich zadaniem miała byd obrona

autorytetu papieskiego, odzyskanie strat poniesionych na rzecz heretyków, misje wśród pogan i
niewiernych oraz obrona interesów rzymskich w krajach katolickich

6. Sztuka, architektura i muzyka baroku:



sztuka staje się odzwierciedleniem ducha reformacji; jest dynamiczna i dramatyczna zarazem,



barok to oficjalny styl Kościoła katolickiego czasów potrydenckich (sztuka sakralna) - chce byd

bezpośredni i poruszający emocje, wzniosły i religijny, aby oddziaływad na odbiorcę,



cechy baroku: niepokój, ruch, nieład, skomplikowana forma, niejasnośd i dysharmonia.