Integracja społeczna osób niepełnosprawnych jest nowym etapem ewolucji poglądów dotyczących stosunku
społeczeństwa do problemów życiowych i rehabilitacji osób z odchyleniami od normy, jest ona przejawem
humanitarnej akceptacji ich miejsca oraz podmiotowej roli w życiu społecznym.

Według opinii jej głównego propagatora w Polsce, Aleksandra Huleka, integracja „wyraża się w takim
wzajemnym stosunku pełno- i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa i w których
stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego, wszechstronnego rozwoju. Integracja
pozwala więc osobie niepełnosprawnej być sobą wśród innych. Integracja w takim znaczeniu może mieć
zastosowanie do wszystkich sfer życia jednostki niepełnosprawnej – życia rodzinnego, kształcenia ogólnego
i zawodowego, pracy, czasu wolnego, aktywności społecznej i politycznej itp.”
Podstawową przesłanką, na której budowany jest system integracyjnego funkcjonowania i wychowania osób
niepełnosprawnych umysłowo, jest to, że każda nawet najgłębsza niepełnosprawność nie przekreśla u tych
osób pozostałych sprawności, zdolności i funkcji. Integracja, to umożliwienie osobom niepełnosprawnym
prowadzenie możliwie normalnego życia na tych samych warunkach jak inni członkowie określonych grup
społecznych.

Specjaliści zajmujący się rehabilitacją i rewalidacją osób niepełnosprawnych umysłowo wyznają pogląd ,że
jednostka mimo upośledzenia jest jednostką normalną a każde nawet znaczne odchylenie od normy
rozwojowej ma w stosunku do całokształtu struktury bio- psycho- społecznej charakter cząstkowy i
wycinkowy. Niepełnosprawność utrudnia funkcjonowanie społeczne jednostki ale go nie wyklucza. Nie ma
zatem potrzeby i podstaw do wydzielania ze społeczeństwa osób z odchyleniami od normy, wręcz
przeciwnie dostrzeganie w nich przede wszystkim ludzi umożliwi im pełne uczestniczenie we wszystkich
obszarach życia społecznego.

1.Rodzaje integracji

W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele podziałów integracji: niektórzy pedagodzy jako najwyższą
formę integracji uznają integrację społeczną. Władysław Dykcik wyróżnia „integrację społeczną – jako
najwyższą formę spontanicznego uczestnictwa w każdej grupie społecznej na zasadzie pełnosprawnego jej
członka, wymagającą psychopedagogicznego przygotowania obu stron”. Integrację społeczną w szerokim
znaczeniu, rozumieć można także jako realizację zasady społecznego włączania się do powstałych w sposób
naturalny i kulturowy wspólnot z innymi ludźmi w uczeniu się, w pracy i we wspólnej zabawie zgodnie z
własnymi potrzebami, zaś w węższym znaczeniu integracja społeczna to wspólne uczenie się zachowań
społecznych przeżywanie uznania i satysfakcji w grupie oraz samoistne dopasowywanie się i wejście w
procesy dynamizujące grupę. Szkoła w tym przypadku realizować ma wymogi socjalizacyjne.

Dykcik wyróżnia też integrację funkcjonalną – niższego stopnia – kiedy osoby zainteresowane podejmują
wspólne działania na innym materiale i według nowego programu, oraz wyższego stopnia – kiedy realizują
taką samą aktywność i ten sam program”.
Dryżałowska integrację funkcjonalną rozumie jako „ stworzenie dziecku niepełnosprawnemu takich
warunków kształcenia, które pozwalają mu być sobą wśród innych”. Znaczy to, że jego niepełnosprawność
jest postrzegana, ale tak, jak różnica indywidualna, którą nauczyciel powinien poznać, zrozumieć jej
specyfikę i nauczyć się rozwiązywania towarzyszących jej trudności.
Aleksander Hulek uważa ,że integracja funkcjonalna polega na tym, że jednostka upośledzona utrzymuje
stałe kontakty ze sprawnymi, bierze aktywny udział w życiu danej grupy, czy klasy. Integracja funkcjonalna
przejawia się w takiej częstotliwości kontaktów, jakiej wymaga sytuacja i zaspokojenie potrzeb osób
niepełnosprawnych. Są one zabarwione uczuciowo i zgodnie z odpowiednimi normami .

Trzecią formą integracji społecznej wyróżnianą przez Władysława Dykcika jest integracja fizyczna.
Występuje ona wtedy, kiedy osoby poszkodowane są obok siebie, ale nie ze sobą, następuje redukcja
dystansu, ale brak współdziałania.
Ze względu na liczbę dzieci objętych integracją wyróżniana jest także integracja indywidualna i grupowa.
Integracja indywidualna występuje wówczas, kiedy dziecko niepełnosprawne uczy się w zwykłej klasie lub
w klasie zwanej integracyjną. Integracja grupowa – kiedy dzieci niepełnosprawne tworzą klasę specjalną w
szkole masowej, grupę wychowawczą w przedszkolu lub instytucjach opiekuńczych.

W integracji poznawczej rozumianej jako nauczanie można wyróżnić trzy płaszczyzny integracji w szkole.
Integrację planową - zorganizowaną przez nauczyciela wspólną naukę przy udziale dwóch nauczycieli,
integrację spontaniczną czyli taką, która „tworzy się sama i w której nie uczestniczy nauczyciel. Odnosi się
to do korzystania ze świetlicy, stołówki, korytarza i integracja okazjonalna czyli ta, która występuje podczas
wspólnych okolicznościowych imprez, wycieczek, zabaw.


2.Geneza i cele społecznej integracji

Społeczna integracja osób niepełnosprawnych stanowi humanitarny nurt przemian społecznych na rzecz
tych osób, przeciwstawiający się ich izolacji i dyskryminacji. Nurt ten zrodził się i był upowszechniany już
w latach sześćdziesiątych w Danii i w krajach skandynawskich, a do Polski został przeniesiony na początku
lat siedemdziesiątych. Głównym jego propagatorem był gorący zwolennik idei społecznej integracji –
profesor Aleksander Hulek.
Determinizm biologiczny charakteryzujący poglądy wielu ówczesnych pedagogów i decydentów służb
oświatowych sprawiał, że idea społecznej integracji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w powolnym
tempie wprowadzana była w nasz system oświatowy. Zarówno wśród teoretyków jak i praktyków
kształcenia specjalnego miała ona wielu przeciwników. Wskazywali oni na brak w szkolnictwie masowym
odpowiednich warunków kadrowych i warsztatowych niezbędnych do prowadzenia specjalnego nauczania
oraz obawiali się różnych zagrożeń rozwoju dzieci niepełnosprawnych, tkwiących w otoczeniu społecznym.
Konsekwencją tych obaw były propozycje ograniczenia społecznej integracji, np. tylko do dzieci w starszym
wieku szkolnym, tylko do dzieci z nieznaczną niesprawnością lub tylko do dzieci, które w pierwszym
okresie nauczania w szkole specjalnej zdobędą umiejętności niezbędne w nauczaniu integracyjnym.
W konsekwencji tych obaw idea społecznej integracji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie
szerzej została urzeczywistniona w pozaoświatowych dziedzinach życia społecznego, niż w samym
szkolnictwie masowym. Wyraża się to w wielu inicjatywach społecznych działań na rzecz dzieci i ich
rodziców, w powstaniu wielu poradni i specjalnych ośrodków dziennego pobytu dzieci i wspomagania
rodzin w ich rehabilitacji, w organizowaniu wypoczynku i rehabilitacji dzieci z włączeniem rodzin w ten
proces. W szkolnictwie masowym powołano jak dotąd niewiele form integracyjnego nauczania
(integracyjnych oddziałów przedszkolnych i klas szkolnych).

Głównym celem społecznej integracji osób niepełnosprawnych jest tworzenie w naturalnym środowisku
społecznym warunków dla ich rozwoju, nauki, pracy i spędzania czasu wolnego. Hulek ujmuje ten cel jako
umożliwienie tym osobom prowadzenia normalnego życia, korzystania ze wszystkich stopni szkolnictwa,
zdobyczy kulturowych i powszechnie dostępnych form czynnego wypoczynku.
Dykcik traktując społeczną integrację jako ruch społeczny i edukacyjny przypisuje jej tak szczytne cele, jak
przeciwdziałanie tendencjom segregacyjnym, izolacyjnym, stygmatyzacji, nietolerancji i dyskryminacji
osób niepełnosprawnych. Podobnie jak Hulek uważa, że społeczna integracja os. niepełnosprawnych wyraża
się w dążeniu do stworzenia tym osobom możliwości pełnego lub częściowego włączenia się do normalnego
życia, dostępu do wszystkich instytucji i usług, z których korzystają pełnosprawni.
Teoretyczne uzasadnienie tak ujmowanego celu społecznej integracji stanowi teoria wspólnych i swoistych
cech osobowości osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych stworzona przez Aleksandra Huleka. Istotę tej
teorii stanowi pogląd, że osoby niepełnosprawne mają znacznie więcej cech wspólnych z osobami
pełnosprawnymi niż cech swoistych. Niepełnosprawność stanowi tylko jeden z wielu czynników mających
wpływ na rozwój i usamodzielnienie się społeczne. Upośledzenie czy choroba stwarzają człowiekowi różne
trudności ale to, jak człowiek je pokonuje i jakie są ich skutki w jego życiu jest sprawą wysoce
indywidualną i zależy od jego dyspozycji osobowościowych (inteligencji, temperamentu, cech charakteru,
sfery emocjonalnej i motywacyjno – dążeniowej) oraz wielu czynników środowiskowych. Ten sam rodzaj i
stopień niepełnosprawności może wyzwalać różne mechanizmy obronne oraz odmienne postawy i
zachowania, np. u jednych osób pasywną zależność a u innych dążenie do niezależności i działań na
wyższym poziomie. Upośledzenie tylko w głębokich stanach zubaża sferę potrzeb psychoemocjonalnych
człowieka i możność świadomego podejmowania celowych działań. Ustalenie cech wspólnych osób
niepełnosprawnych z pełnosprawnymi oraz cech swoistych, związanych z niesprawnością tych osób,
stanowi podstawę tworzenia dla nich odpowiednich warunków ich rozwoju.

Cel społecznej integracji osób niepełnosprawnych ujmowany jest jako normalizacja ich sytuacji w
naturalnym środowisku społecznym. Wyraża się to w takim unormowaniu wszystkich czynników w
środowisku życia tych osób, aby ich odmienność była w nim zjawiskiem naturalnym i by miały one prawo
do odmienności. Każdy człowiek ma coś do zaoferowania innym ludziom, niezależnie od swego koloru
skóry, urody, zdrowia czy stopnia sprawności. Każdy jest nośnikiem pewnych dyspozycji i wartości, może
powodować u innych osób pozytywne zmiany, wyzwalać dobre przeżycia i motywacje. Należy więc dążyć
do takiego unormowania środowiska życia ludzi, by każdy człowiek mógł w nim samorealizować się i
wzbogacać je tym, co do niego wnieść może. Celem społecznej integracji jest więc normalizacja sytuacji
społecznej osób niepełnosprawnych, które były izolowane społecznie, bytowały na marginesie życia
społecznego, nie mając dostępu do wielu decyzji i działań, instytucji i dóbr dostępnych dla pełnosprawnych.

Ważnym czynnikiem społecznej integracji jest wspólność interesów i podobieństwo sytuacji życiowej
członków danej grupy. Przeciwieństwem integracji społecznej jest dezintegracja społeczna – skrajna postać
dezorganizacji społecznej, polegającej na ustaniu kontaktów, zerwaniu związków społecznych, zaniku reguł
i norm współżycia społecznego. Istota społecznej integracji zawiera się w tym, że stanowi ona
psychospołeczny proces tworzenia wspólnoty ideowej (systemu wartości, norm, ocen), wspólnoty
warunków życia oraz wspólnoty interesów, dążeń i działań ludzkich. Proces ten obejmuje relacje między
osobami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi i prowadzi do coraz wyższego stopnia włączenia osób
niepełnosprawnych w społeczność osób pełnosprawnych, upodmiotowienia ich w tej społeczności i
znormalizowania ich sytuacji społecznej.W procesie społecznej integracji dzieci znaczącą rolę odgrywa
kształtowanie między nimi więzi emocjonalnych, stanowiących konsekwencję wzajemnie pozytywnych
ustosunkowań i zachowań. W procesie tym wzrasta wzajemne zrozumienie i akceptacja między dziećmi
pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi, umacnia się spójność dziecięcej grupy, zwiększa się chęć
współdecydowania i współuczestniczenia w różnych sytuacjach i formach aktywności grupy. U dzieci
niepełnosprawnych rodzi się poczucie przynależności do grupy oraz przeświadczenie, że są one przez
członków grupy akceptowane, mimo ze nie zawsze i nie w pełni potrafią sprostać ich oczekiwaniom. Dzieci
te osiągają poczucie bezpieczeństwa w integracyjnej grupie i mają możność realizowania w niej swoich
potrzeb psychicznych. Istota społecznej integracji rozumiana jest także jako pełne „włączenie” osoby
niepełnosprawnej w społeczność osób pełnosprawnych. Włączenia danej osoby dokonują sami członkowie
grupy, a nie osoba z zewnątrz, podejmująca działania w celu jej osiągnięcia (np. wychowawca, który
integruje grupę). Dzieci pełnosprawne przechodzą wcześniej „edukację włączającą”, w procesie której
kształtowane jest u nich przekonanie, że każde z nich, niezależnie od stanu swego zdrowia i sprawności, ma
prawo do wspólnej nauki i uczestnictwa we wszystkich sytuacjach społeczności uczniowskiej i że nie należy
nikogo wykluczać(„wyłączać”) z tej społeczności ani nikogo w niej izolować i pozbawiać praw należnych
wszystkim. Dzieci te same starają się włączyć niepełnosprawnego członka grupy do swojej społeczności.
Społecz integracja dzieci dokonywana jest na drodze rozszerzania świata wartości dzieci o wartość równości
praw wszystkich ludzi, w tym szczególnie prawa każdego człowieka do normalnego życia, nauki i pracy.


3.Uwarunkowania efektów społecznej integracji
Społeczna integracja osób niepełnosprawnych przebiega w dwóch równoległych zakresach życia
społecznego, w jego strukturach formalnych i nieformalnych. Tworząc warunki dla integracji w strukturach
życia społecznego, np. w ramach systemu oświatowego, należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, że
swoistym weryfikatorem działań w tej sferze będzie jakość, intensywność i częstotliwość kontaktów osób
niepełnosprawnych z pełnosprawnymi w płaszczyźnie struktur nieformalnych. Brak w nich bowiem
oddziaływania zinstytucjonalizowanego, a kontakty mają charakter spontaniczny. Wprawdzie struktury
integracyjne tworzą ramy organizacyjne procesu integracji, to jednak nie mogą, nie są w stanie wymusić
pożądanych postaw, zachowań, emocji, zmiany hierarchii wartości i potrzeb. Dlatego też bardzo ważne jest,
aby działania integracyjne rozpoczynały się już w pierwszych latach życia dzieci, w ich rodzinie, gdy
jeszcze nie zostały ukształtowane, a tym samym utrwalone negatywne, naznaczone brakiem tolerancji i
zrozumienia postawy wobec mniej sprawnych osób. Kontynuacja tych działań oraz ich skuteczność także w
innych sferach życia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, w przedszkolu, w szkole, pracy, czasie wolnym,
wymaga zabezpieczenia wielu niezbędnych i koniecznych warunków, które powinno się tym osobom
stworzyć.

Warunki te obejmują czynniki o różnym charakterze i wymagają stosowania różnorodnych działań
interwencyjnych zarówno w szkole, jak i w szeroko rozumianym środowisku społecznym. Do
najważniejszych czynników zaliczyć można:
• stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych,
• stosunek rodziców i nauczycieli do dzieci niepełnosprawnych oraz stopień ich przygotowania do
wykonywanych wobec nich czynności opiekuńczych, wychowawczych i dydaktycznych,
• stosunek rodziców dzieci pełnosprawnych do dzieci niepełnosprawnych oraz do faktu ich pozostania w
przedszkolu i w szkole masowej,
• maksymalne usprawnienie dziecka ( na miarę jego możliwości ) i przygotowanie do wejścia w sytuacje
integrujące je z dziećmi sprawnymi,
• wybór odpowiedniej dla dziecka formy kształcenia specjalnego z uwzględnieniem jego sytuacji
zdrowotnej, możliwości rozwojowych oraz potrzeb,
• czynniki związane bezpośrednio z procesem wychowania i nauczania.

O powodzeniu społecznej integracji dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w równym stopniu decydują
wszystkie czynniki. Niewątpliwie najbardziej istotne znaczenie dla efektów wychowania i nauczania
specjalnego w systemie integracyjnym ma dokładne ustalenie na drodze studiów porównawczych cech
wspólnych i swoistych osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych oraz wspólnych i swoistych czynników
warunkujących rozwój, wychowanie i nauczanie obu tych kategorii osób. Cechy wspólne są podstawą
integracji niepełnosprawnych w zwykłe formy życia zbiorowego, a odmienne, swoiste wyznaczają jakość i
zakres pomocy rewalidacyjnej, która powinna być udzielona. Tak więc istotnym warunkiem powodzenia
integracji jest ustalenie pod jakim względem, w jakim zakresie nie ma różnic, a pod jakim one istnieją
między dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną i w pełni sprawną. Dominacja cech wspólnych między nimi
uzasadnia słuszność i wartość społecznej integracji.

O skuteczności społecznej integracji dzieci, młodzieży i dorosłych osób niepełnosprawnych w znacznym
stopniu decydują społeczne postawy wobec nich. Mają one wpływ na cele i organizację systemu ich
rewalidacji oraz na to, jakie miejsce ( prawa, obowiązki, przywileje ) przyznaje się tym osobom w życiu
społecznym. Najczęściej wyróżniane są postawy pozytywne (akceptujące) i negatywne (odtrącające) wobec
osób niepełnosprawnych. Postawy te mogą ulegać zmianom, np. postawa negatywna zmienia się na
pozytywną (gdy znika lub zmniejsza się obciążenie związane z niepełnosprawnymi, a równocześnie kontakt
z nimi nabiera wartości) lub postawa pozytywna na negatywną (gdy kontakt z niepełnosprawnymi traci
poprzednie wartości, bowiem wzrasta obciążenie psychiczne z nim związane). Problem kształtowania
pozytywnych postaw w stosunku do osób niepełnosprawnych i przyznania im właściwego miejsca w
społeczeństwie, nabiera obecnie w naszym kraju szczególnego znaczenia w sytuacji intensywnych działań
prointegracyjnych. Analizując problem integracji społecznej dziecka niepełnosprawnego umysłowo nie
można pominąć rodziny, która jako pierwsze środowisko społeczne stymuluje rozwój i procesy
uspołecznienia. Proces integracji dziecka niepełnosprawnego z rodziną jest warunkowany różnymi
czynnikami. Jednym z istotnych determinantów jego skuteczności jest zagwarantowanie dziecku od
wczesnych faz rozwojowych odpowiednich warunków zdrowotnych, w tym także specjalistycznego
leczenia i usprawniania. Niewątpliwie największy ciężar odpowiedzialności za leczenie i usprawnianie
dziecka spoczywa na rodzinie, bowiem dotychczasowe działania przedszkoli i szkół w tym zakresie są nadal
niewystarczające. Wszelkie zaniedbania w leczeniu dziecka, wyposażeniu go w niezbędne aparaty i pomoce
techniczne, ułatwiające w miarę sprawne funkcjonowanie, rzutują niekorzystnie na jego przyszłe osiągnięcia
w warunkach integracji z pełnosprawnymi. Zapewnienie dziecku odpowiednich warunków zdrowotnych w
rodzinie jest niewątpliwie przejawem prawidłowej, pozytywnej postawy rodziców i rodzeństwa wobec
niego. Pozytywna postawa rodziców oraz zdrowego rodzeństwa wobec dziecka niepełnosprawnego,
wyrażająca się w jego pełnej akceptacji jako pełnowartościowego członka rodziny, także warunkuje
skuteczność jego integracji ze sprawnymi. Powodzenie społecznej integracji osób niepełnosprawnych
uwarunkowane jest nie tylko celowymi i świadomymi zabiegami domu rodzinnego, ale także
intencjonalnym, zorganizowanym działaniem przedszkola i szkoły.

4.Integracja w edukacji
W Polsce nowej sytuacji prawnej i ekonomicznej po zmianie ustrojowej w 1989 roku ukształtowały się
następujące formy edukacyjnej integracji:
• w grupach przedszkolnych i klasach szkoły podstawowej;
a) integracja funkcjonalna polega na włączeniu dzieci niepełnosprawnych do warunków optymalnie
sprzyjających ich rzeczywistemu funkcjonowaniu w grupie;
b) integracja lokacyjna polega na włączeniu dzieci bez specjalnej pomocy wspierającej ich funkcjonowanie;
• integracja społeczna – polega na organizowaniu odpowiednich klas lub oddziałów specjalnych w szkole
masowej;
• integracja sąsiedzka – polega na organizowaniu współdziałania szkół specjalnych i masowych na różnych
płaszczyznach wewnątrzszkolnych i pozaszkolnych;
• integracja specjalnych szkół i ośrodków szkolno-wychowawczych ze środowiskiem społecznym oraz
rodziną w dni wolne od obowiązkowych zajęć;
• integracja w nauczaniu indywidualnym – poprzez kontakty nauczycieli i rówieśników obu typów szkół.
W omawianym wielopłaszczyznowym systemie integracyjnym możliwe jest wzajemne uzupełnianie się
wielu form z systemem kształcenia specjalnego, a jego organizacyjno-programowa wielofunkcyjność
stwarza możliwości wielorakiego regulowania intensywności, zakresu i jakości wzajemnych kontaktów
rówieśników, rodziców, rodzeństwa oraz nauczycieli-wychowawców.
W Polsce podstawą prawną do organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w
ogólnodostępnych i integracyjnych publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz kształcenia
specjalnego jest Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 października 1993 roku. Placówki
realizujące wychowanie i nauczanie integracyjne nastawione są na budowanie i kształtowanie pozytywnych
relacji i więzi między dziećmi. Generalnie, czynniki warunkujące skuteczność społecznej integracji,
zarówno w przedszkolu, jak i w szkole, można ująć w dwie grupy czynników - zewnętrznych i
wewnętrznych. Do pierwszej grupy czynników, zewnętrznych, należy zaliczyć te, które związane są z
koniecznością przystosowania środowiska (przedszkola, szkoły) pod względem technicznym, dydaktycznym
i organizacyjnym do potrzeb rozwoju i nauki niepełnosprawnego ucznia.
Drugą grupę czynników, wewnętrznych, stanowią te, które tkwią w zróżnicowanych właściwościach
dziecka niepełnosprawnego, w stopniu jego usprawnienia i usamodzielnienia się pod względem fizycznym,
psychicznym i społecznym, w posiadanych umiejętnościach i wiedzy oraz w prawidłowo ukształtowanej
samoocenie. Prawidłowa rewalidacja dziecka niepełnosprawnego w warunkach jego społecznej integracji w
szkole wymaga przede wszystkim zapewnienia mu odpowiedniej opieki medycznej oraz niezbędnych
ćwiczeń korekcyjnych i usprawniających. Standardowe usługi świadczone w tym zakresie przez szkolną
opiekę medyczną mogą być, w przypadku dzieci niepełnosprawnych, niewystarczające. Stąd też może
zaistnieć konieczność nawiązania przez szkołę stałej współpracy ze stosownymi placówkami
specjalistycznymi, lub zorganizowania odpowiedniej opieki medycznej na jej terenie. Może też pojawić się
konieczność przystosowania placówki pod względem technicznym, np. zainstalowanie odpowiednich
urządzeń ułatwiających dzieciom przemieszczanie się i samoobsługę oraz doposażenia pomieszczeń w
odpowiedni sprzęt i pomoce rehabilitacyjne. Niezbędna jest także adaptacja do potrzeb dzieci pomocy
dydaktycznych, będących w dyspozycji szkoły oraz zastosowanie pomocy specjalistycznych, niezbędnych w
pracy z niepełnosprawnymi. Zmiany obejmować także muszą organizację procesu wychowania i nauczania,
który należy dostosować do zróżnicowanych możliwości i potrzeb uczniów. Skuteczność społecznej
integracji dzieci niepełnosprawnych w znacznym stopniu zależy od ich właściwego doboru do grupy
przedszkolnej bądź klasy. Stosunek liczbowy między dziećmi pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi
powinien być elastyczny w zależności od stopnia i rodzaju niepełnosprawności. Zasadniczo nie powinno być
więcej niż pięcioro, ale nie mniej niż dwoje dzieci niepełnosprawnych w grupie, wiekowo o rok lub dwa
starszych od swoich pełnosprawnych rówieśników. Do klasy może uczęszczać kilkanaścioro dzieci, ale nie
więcej niż dwadzieścia. Niewskazane jest tworzenie klas bardzo licznych bądź takich układów, w których
proporcje byłyby np. równe. Sytuacja taka może spowodować wyróżnienie się dwóch grup dzieci, tylko
formalnie ze sobą zintegrowanych. Dostosowania do potrzeb i możliwości uczniów wymaga także czas
trwania zajęć i lekcji, tempo pracy oraz dobór przedmiotów prowadzonych dla uczniów sprawnych i
niepełnosprawnych oddzielnie. We wszystkich tych przypadkach przed placówką integrująca dzieci
niepełnosprawne ze sprawnymi staje konieczność spełnienia wymienionych warunków oraz przygotowania
rodziców i nauczycieli pod względem merytorycznym, metodycznym i technicznym.

Ważną rolę w integracyjnym systemie kształcenia specjalnego odgrywa stosunek rodziców dzieci
pełnosprawnych do dzieci niepełnosprawnych i do faktu ich pozostania w przedszkolu i szkole masowej.
Stosunek ten nie zawsze bywa właściwy i może powodować utrudnienia w kształtowaniu prawidłowych
kontaktów między dziećmi pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi, a także między ich rodzicami. Istnieje
zatem potrzeba propagowania wśród rodziców problematyki potrzeb rozwojowych dzieci
niepełnosprawnych i stwarzania im dobrego klimatu współżycia w szeroko rozumianym środowisku
społecznym. Skuteczność społecznej integracji dzieci niepełnosprawnych w znacznym stopniu
uwarunkowana jest odpowiednim przygotowaniem nauczycieli przedszkoli i szkół masowych (szczególnie
nauczycieli klas niższych) do pracy z nimi.

Nauczyciel wyrażający gotowość do pracy z niepełnosprawnymi powinien posiadać następujące dyspozycje:
• odpowiedni zasób wiedzy z nauk zajmujących się rozwojem, wychowaniem i nauczaniem dzieci i
młodzieży, w tym także wiedzy dotyczącej dzieci i młodzieży niepełnosprawnej;
• odpowiedni zasób umiejętności pełnienia opieki, wychowania i nauczania dzieci
i młodzieży, w tym także umiejętności specjalnych, niezbędnych w pracy z różnymi kategoriami osób;
• pozytywne postawy emocjonalne wobec dzieci i młodzieży, wrażliwość na ich potrzeby rozwojowe oraz
skłonność do ich zaspokajania;
• przekonanie o wartości integracyjnego wychowania i nauczania dzieci i młodzieży niepełnosprawnej.

Preferowane są również następujące cechy osobowościowe: cierpliwość, wytrwałość, pogodne usposobienie
i dobra kontrola emocjonalna. Na niepowodzenia w pracy pedagogicznej z dziećmi niepełnosprawnymi
narażone są osoby nadpobudliwe, mało odporne na stres, szybko ulegające zmęczeniu na skutek nie
domagań somatycznych. Ważne jest, aby nauczyciele uczący dzieci niepełnosprawne otrzymywali specjalną
pomoc od innych specjalistów, jak pedagoga, logopedy, psychoterapeuty, metodyka danej dziedziny
nauczania. System integracyjny kształcenia i wychowania polega na maksymalnym włączeniu dzieci i
młodzieży z odchyleniami od normy do zwykłych szkół i innych placówek oświatowych, umożliwiając im –
w miarę możliwości – wzrastanie w grupie zdrowych rówieśników. W przypadku zaś jednostek
przebywających w zakładach opiekuńczych – troska o zapewnienie jak najczęstszych kontaktów z
zewnętrznym środowiskiem społecznym. Problem integracyjnego kształcenia osób niepełnosprawnych od
lat wywołuje kontrowersyjne dyskusje. W dyskusjach tych w coraz mniejszym stopniu akcentowane są
stanowiska ekstremalne, opowiadające się zdecydowanie przeciwko integracji bądź za całkowitą integracją.
Skrajni entuzjaści integracji uważają, że szkolnictwo specjalne powinno być stopniowo likwidowane
albowiem segregacja, którą zakłada nie stwarza podstaw do osiągania równych szans i pełnego uczestnictwa
w życiu społecznym wszystkim dzieciom. Zwolennicy totalnej integracji dla uzasadnienia swoich poglądów
wskazują na przykłady pozytywnych osiągnięć dzieci nieraz bardzo znacznie upośledzonych w środowisku
normalnym. Przykłady istotnie budujące i zasługujące na najwyższe uznanie, przykłady ambitnych dzieci
pracujących i uczących się z zaparciem i rodziców nie szczędzących wysiłku, wyrzeczeń i wieloletniego
trudu, aby np. dziecku głuchemu czy kalekiemu umożliwić kontynuowanie nauki w szkołach normalnych.
Są to przykłady potwierdzające możliwości integracji, możliwości kształcenia dzieci upośledzonych w
środowisku normalnej szkoły, jeśli istnieją warunki sprzyjające.

Główne założenia integracyjnego systemu kształcenia specjalnego są następujące:
1. Najkorzystniejsze dla rozwoju, wychowania i nauczania dzieci niepełnosprawnych jest przebywanie w
gronie rodziny oraz społeczności osób niepełnosprawnych, przy zapewnieniu im odpowiednich warunków
zdrowotnych, społeczno - wychowawczych i dydaktycznych;
2. W procesie wychowania i nauczania dzieci niepełnosprawnych uwzględniamy ich potrzeby i dyspozycje
osobowościowe. Wspólnie dla nich i dzieci pełnosprawnych organizujemy identyczne sytuacje
wychowawcze, a wprowadzamy tylko wówczas sytuacje, metody i środki specjalne, gdy zachodzi tego
potrzeba ze względu na swoiste trudności dziecka związane z jego odchyleniem od normy;
3. Dla przygotowania dziecka niepełnosprawnego do samodzielnego życia w społeczeństwie, wysoce
korzystne jest jego spontaniczne i celowo zorganizowane uczestnictwo w tym życiu;
4. Dzieci i młodzież niepełnosprawna mają prawo do korzystania ze wszystkich stopni i profilów
szkolnictwa, z instytucji sportu, rekreacji i kultury. Instytucje te powinny do swoich obiektów i swej pracy
wprowadzić odpowiednie rozwiązania organizacyjne, zapewniające niepełnosprawnym swobodne Z nich
korzystanie;

5. Okresowa lub częściowa izolacja w zakładach specjalnych niektórych grup dzieci ze względów
zdrowotnych lub dydaktycznych nie spowoduje tylko wówczas negatywnych skutków w ich rozwoju, gdy
zakłady te umożliwią różne formy kontaktów ze środowiskiem, w tym szczególnie z dziećmi sprawnymi.

Na podstawie tych założeń łatwo zauważyć, że istotnym zagadnieniem jest stworzenie sytuacji, w której
działania w zakresie polityki socjalnej, oświatowo - wychowawczej i kulturalnej powinny być
podporządkowane zasad niczemu celowi, jakim jest integracja społeczna niepełnosprawnych. Integracyjny
system kształcenia specjalnego łączy się z nowym kierunkiem działań społecznych na rzecz osób
niepełnosprawnych. Podstawowy kierunek działań związany jest z segregacyjnym systemem kształcenia
specjalnego koncentruje się na upośledzeniu jako czynniku, który ogranicza sprawność i czyni ją odmienną
od populacji osób sprawnych. Niezbędna jest zatem akceptacja odmienności dzieci i młodzieży
niepełnosprawnej zarówno przez rówieśników, jak i przez dorosłych. Powszechnie uznaje się, że głównymi
czynnikami zakłócającymi wprowadzenie systemu integracyjnego w szkolnictwie specjalnym są bariery
społeczne. Uzależnia się proces integracji dziecka niepełnosprawnego od jego indywidualnej sytuacji i
warunków stwarzanych przez szkołę.

Integrację osób niepełnosprawnych można rozpatrywać w dwóch aspektach jako:
1. totalną
2. częściową
Wybór koncepcji integracji zależy nie tylko od rodzaju niepełnosprawności, lecz także od poglądów osób
odpowiedzialnych za jej organizację, metody i formy. Wielu badaczy stoi na stanowisku, iż przy obecnym
stanie szkolnictwa w ogóle, a szkolnictwa specjalnego w szczególności, integracja totalna jest niemożliwa.
Uznają, iż jest to sprawa przyszłości, wymagająca zmian bazy szkolnej, wykształcenia pedagogów (nie tylko
specjalnych) oraz zmiany postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych. Zwolennicy koncepcji
integracji częściowej zarzucają zwolennikom koncepcji totalnej traktowanie integracji jako celu samego
siebie, całkowicie w sobie, całkowite nielicznie się z potrzebami wszechstronnego rozwoju dzieci i
zapewnieniem odpowiednich warunków integracji społecznej. Wiadomo, że celem integracji jest
umożliwienie osobom niepełnosprawnym prowadzenia normalnego życia możliwie w tych samych
warunkach, jak innym członkom określonych grup społecznych. Przygotowanie warunków egzystencji
osobom niepełnosprawnym w normalnym społeczeństwie wymaga jednak pewnych działań. Chodzi o
stworzenie osobom niepełnosprawnym takich samych warunków, jak osobom zdrowym. Problem ten może
być rozwiązany na płaszczyźnie integracji przez zastosowanie odpowiednich urządzeń (w państwach
skandynawskich określona mianem normalizacji) polega na wprowadzeniu technicznych i organizacyjnych
ułatwień zapewniających osobom upośledzonym jak najlepsze funkcjonowanie.
Integracja w procesie wychowania przebiega w rodzinie, szkole i szerszym (pozarodzinnym i
pozaszkolnym) środowisku wśród rówieśników i osób dorosłych. Integracja w rodzinie przebiega od
obojętnego traktowania, tolerowania i naturalnego przyjęcia w skład rodziny, aż do świadomego
akceptowania. Integracja w szkole jest zagadnieniem bardziej skomplikowanym, szczególnie gdy w grę
wchodzą jednostki z poważnymi odchyleniami. W tym przypadku konieczne jest stwierdzenie, czy można
zapewnić im dodatkowe, konieczne warunki w domu i w szkole. Integracja w szerszym środowisku,
środowisku wśród rówieśników i dorosłych może przebiegać w formie zorganizowanej lub
niezorganizowanej. Formami zorganizowanymi będą np. koła sportowe, wycieczki, zabawy w szkole.
Formy niezorganizowane wystąpią w czasie dowolnych spotkań i zabaw z kolegami z sąsiedztwa, szkoły,
ulicy i kontaktów z dorosłymi sąsiadami oraz osobami przypadkowo spotkanymi. Ważne są obie formy i
należy dążyć, by obie występowały w życiu dzieci.

Aleksander Hulek proponując ideę integracji społecznej w kształceniu specjalnym zwracał szczególną
uwagę na potrzebę starannego przygotowania warunków do systemu integracyjnego. O powodzeniu i
wynikach integracji decydują:
- przygotowanie do niej osób niepełnosprawnych;
- przygotowanie personelu wprowadzającego ją w życie;
- przygotowanie środowiska społecznego;
- przygotowanie otoczenia fizycznego.

W odniesieniu do jednostek niepełnosprawnych ważne jest maksymalne ich usprawnianie fizyczne,
psychiczne i społeczne. Chodzi zwłaszcza o kształcenie pozytywnych postaw wobec innych osób i uczenie
umiejętności społecznego zachowania w różnych sytuacjach życiowych. Ważne jest także przygotowanie
jednostek niepełnosprawnych do pełnienia określonych funkcji społecznych i pracy zawodowej.
W odniesieniu do środowiska społecznego istotne są:
- właściwe postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych,
- włączenie rodziny jako istotnego ogniwa integracji,
- uchylenie przepisów prawnych ograniczających społeczne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych,
- wychowanie dzieci i młodzieży w zrozumieniu i tolerancji.
W odniesieniu do otoczenia fizycznego ważne jest zniesienie barier architektonicznych i urbanistycznych w
infrastrukturze.
Integracja jest tendencją słuszną i uzasadnioną i niewątpliwie jej formy organizacyjne będą się nadal
rozwijały i pogłębiały. W realizacji dążeń do integracji trzeba jednak uwzględnić szereg kryteriów, które
powinny być spełnione, aby możliwa była autentyczna integracja.
Międzynarodowy Rok Niepełnosprawnych (1981) przyniósł kolejne impulsy dla upowszechnienia szkolnej,
rówieśniczej integracji jako alternatywnych form opieki, kształcenia i wychowania dzieci z odchyleniami od
normy oraz opracowania podstaw prawnych dla funkcjonowania niektórych specjalnych koncepcji
edukacyjnych.

W Europie najbardziej znane są następujące podstawowe koncepcje zniwelowania dystansu między
szkołami specjalnymi a szkołami powszechnymi.
Są to:
• szkoły integracyjne – dzieci z różnymi odchyleniami od normy uczęszczają do zwykłych klas szkoły
masowej;
• klasy integracyjne – włączanie całkowite lub częściowe dzieci niepełnosprawnych do zajęć w zwykłych
klasach;
• klasy współpracujące – uczęszczanie tylko na niektóre wspólne zajęcia;
• klasy pomocnicze – organizowanie grup specjalnych w zwykłych szkołach;
• nauczyciele wspierający – włączanie specjalistów z określonej dziedziny jako dodatkowych w klasie;
• nauczanie indywidualne – praca według indywidualnego programu w stałym kontakcie z rówieśnikami w
domu i szkole prowadzona przez nauczycieli szkół specjalnych i masowych.
Integracja niepełnosprawnych w masowej szkole stanowi obecnie najbardziej preferowany program
docelowych działań dla wielu rzeczników ruchu prointegracyjnego w polityce oświatowej i społecznej wielu
krajów oraz dla licznych nowych organizacji pozarządowych i lokalnych, lansujących ideę pomocy i
wsparcia dla osób upośledzonych.
System integracyjny kształcenia i wychowania „polega na maksymalnym włączeniu dzieci i młodzieży z
odchyleniami od normy do zwykłych szkół i innych placówek oświatowych, umożliwiając im – w miarę
możliwości – wzrastanie w grupie zdrowych rówieśników. W przypadku zaś jednostek przebywających w
zakładach opiekuńczych – troska o zapewnienie jak najczęstszych kontaktów z zewnętrznym środowiskiem
społecznym”


5. Prawa osób niepełnosprawnych

Według standardów światowych i europejskich, sformułowanych w licznych dokumentach
międzynarodowych dotyczących praw człowieka, każdy – a więc i człowiek niepełnosprawny – ma prawo
do pełnego uczestnictwa i równych szans w życiu społecznym. Do najważniejszych mówiących o tym
dokumentów należą: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka , Konwencja Praw Dziecka , Światowa
Deklaracja Edukacji dla Wszystkich , Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych
, Deklaracja z Salamanki – Wytyczne dla Działań w Zakresie Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych ,
Deklaracja Madrycka . We wszystkich tych dokumentach kluczowe miejsce zajmuje kwestia edukacji jako
podstawowego prawa wszystkich ludzi, niezależnie od rasy, płci, miejsca zamieszkania czy stopnia
niepełnosprawności. „Edukacja dla wszystkich oznacza w istocie edukację dla każdego, szczególnie dla
najsłabszych i będących w największej potrzebie”

Do zadań społeczeństwa należy zatem eliminowanie, zmniejszanie lub kompensowanie barier, tak aby
każdej osobie umożliwić korzystanie z dóbr publicznych, jednocześnie respektując jej prawa i przywileje. W
dniach 20 – 24 III 2002 w Madrycie odbył się Europejski Kongres na rzecz Osób Niepełnosprawnych.

Wynikiem jego prac było wydanie Deklaracji Madryckiej. Jest to dokument w , którym postuluje się
przejście:
• „od traktowania osób niepełnosprawnych jako przedmiotu działań charytatywnych do postrzegania ich
jako osób obdarzonych prawami,
• od traktowania osób niepełnosprawnych jako pacjentów do postrzegania ich jako konsumentów i
niezależnych obywateli,
• od sytuacji, w której profesjonaliści podejmują decyzje w imieniu osób niepełnosprawnych do sytuacji, w
której same osoby niepełnosprawne podejmują niezależne decyzje i biorą odpowiedzialność za sprawy,
które ich dotyczą,
• od koncentrowania się na indywidualnych uszkodzeniach i zaburzeniach do usuwania barier, rewidowania
norm społecznych, polityki i wzorców kulturowych oraz promowania wspierającego i dostępnego
środowiska,
• od określania ludzi mianem zależnych lub nie nadających się do pracy do podkreślania ich uzdolnień i
tworzenia aktywnych form wspierania,
• od tworzenia warunków ekonomicznych i społecznych do niewielkiej garstki do kreowania przyjaznego,
elastycznego świata dla wszystkich,
• od niepotrzebnej segregacji w edukacji, zatrudnieniu i innych sferach życia do integrowania osób
niepełnosprawnych w normalny nurt życia,
• od ograniczenia polityki wobec osób niepełnosprawnych do kompetencji specjalnych ministerstw do
włączenia polityki wobec osób niepełnosprawnych w całokształt zadań, za które odpowiedzialność ponosi
cały rząd”

Z kolei w Deklaracji z Salamanki - dokumencie, który powstał podczas obrad Światowej Konferencji
dotyczącej Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych, jaka odbyła się w dniach 7 - 10 VI 1994r. w Hiszpanii ,
stwierdza się, że :
- „każde dziecko ma fundamentalne prawo do nauki i należy dać mu szansę osiągnięcia i utrzymania
odpowiedniego poziomu kształcenia;
- każde dziecko ma charakterystyczne indywidualne cechy, zainteresowania, zdolności i potrzeby w zakresie
nauczania;
- systemy oświaty powinny być tworzone, a programy edukacyjne wdrażane z uwzględnieniem dużego
zróżnicowania tych charakterystycznych cech i potrzeb;
- dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych muszą mieć dostęp do zwykłych szkół, które powinny
przyjąć je w ramach nauczania, stawiającego w centrum zainteresowania dziecko i zdolnego zaspokoić jego
potrzeby;
- zwykłe szkoły o tak otwartej orientacji są najskuteczniejszym środkiem zwalczania dyskryminacji,
tworzenia przyjaznych społeczności, budowania otwartego społeczeństwa oraz wprowadzania w życie
edukacji wszystkich. Co więcej, zapewniają one odpowiednie wykształcenie większości dzieci oraz
poprawiają skuteczność, a także efektywność kosztową całego systemu oświaty”.

Tak więc z przytoczonych dokumentów wyłania się idea edukacji i szkoły przyjaznej dla wszystkich dzieci,
a więc i tych o specjalnych potrzebach edukacyjnych, wynikających zarówno z niepełnosprawności
fizycznej, psychicznej, intelektualnej czy społecznej, jak i ze sprawności wybitnych.

6.Bariery społecznej integracji
Społeczna integracja osób niepełnosprawnych napotyka na różnego rodzaju bariery tkwiące w otoczeniu
cywilizacyjnym, w środowisku społecznym, w sferze kulturowych wartości i sposobów zachowania się
ludzi oraz w procesie edukacji dzieci i młodzieży. Ze względu na ich charakter można je podzielić na:
- fizyczne,
- społeczne,
- kulturowe,
- edukacyjne.

Bariery fizyczne to głównie bariery architektonicznych, które uniemożliwiają swobodne funkcjonowanie
osób niepełnosprawnych. Bariery te tkwią w konstrukcji tras komunikacyjnych, obiektach
architektonicznych, w środowiskach komunikacji. Z tego powodu dzieci i młodzież z wysokim stopniem
dysfunkcji narządu ruchu skazywane są na nauczanie indywidualne w domu, a dzieci z głębszym
uszkodzeniem narządu wzroku i słuchu umieszczane w specjalnych ośrodkach, daleko od domu rodzinnego.

Inny rodzaj niepowodzeń integracji niosą za sobą bariery społeczne. Są to wszelkiego rodzaju postawy oraz
przesądy w stosunku do osób niepełnosprawnych. Powodują one ograniczenia w życiu społecznym,
aktywności i pełnieniu różnych ról. Wyznaczają dla nich wąski wachlarz zawodów i stanowisk pracy.
Pomimo, że bariera ta została w ostatnich latach złagodzona to jednak spotyka się przypadki niechęci
niektórych pracowników do udostępniania osobom niepełnosprawnym miejsc pracy, pewnych ról i
stanowisk. Czasami uprzedzenia te mają charakter emocjonalny, który polega na unikaniu kontaktów
towarzyskich i zawodowych z niepełnosprawnymi a nawet niechęci nauczycieli do pracy w integracyjnych
formach edukacji.
Bariery kulturowe tkwią w oddziaływaniach kulturowych, którym od wczesnych lat życia podlegają dzieci
w swoim środowisku. Od wczesnego bowiem dzieciństwa kształtuje się w psychicznych strukturach
poznawczych wyobrażenie schematu budowy ludzkiego ciała, wyglądu fizycznego. Dziecko stale
uwrażliwiane jest na wartość zdrowia i sprawności. Przekonuje się je, że uroda zapewnia atrakcyjności i
powodzenie społeczne. Dlatego często dzieci podczas pierwszych kontaktów z osobami dotkniętymi
widoczną niepełnosprawnością przejawiają wobec nich negatywne emocje i zachowania.
Czasami dzieci i młodzież pełnosprawna skłania się do tzw. kamuflażu swoich negatywnych emocji wobec
osób niepełnosprawnych. Stosują wyrafinowane sposoby unikania tych kontaktów z rówieśnikami, maskują
swoją niechęć. Badacze podkreślają, że uczniowie niepełnosprawni na ogół nie są lubiani przez innych
uczniów w klasie i nie czują się dobrze. Najczęściej integracja zaczyna i kończy się w ramach klasy czy
szkoły. Aktualna jest tylko pod kontrolą nauczyciela. Uczniowie pełnosprawni, znając oczekiwania
nauczycieli w zakresie integrowania się, dostosowują się do nich. W sytuacjach kontrolowania przejawiają
określone pozytywne zachowania wobec swoich kolegów z niepełnosprawnościami. Powoduje to, że często
nauczyciel nie zdaje sobie sprawy, że osoba niesprawna jest izolowana w grupie.
Podobnie reagują osoby dorosłe. Podczas kontaktu z osobą niepełnosprawną czują dezorientację, czują brak
kompetencji w zakresie pożądanych zachowań i często wycofują się z kontaktu. Czasami maja oni
negatywne wyobrażenie o niepełnosprawności – osoba niepełnosprawna to osoba niepełnowartościowa.

Istota bariery edukacyjnej, tkwi w procesie dydaktycznym tradycyjnej szkoły oraz stosowanych zabiegach
organizacyjno – wychowawczych. Strategia motywowania uczniów do osiągnięć nie sprzyja kształtowaniu
się pozytywnych więzi między młodzieżą pełnosprawną i niepełnosprawną. Osiągnięcia edukacyjne
oceniane są wg. standardowych wymagań. Nie uwzględniają indywidualnych różnic. Niepełnosprawni
narażeni są na stres związany z rywalizacją w warunkach nierównych szans. Osoby, które przegrywają nie
są atrakcyjnymi uczestnikami. Z drugiej zaś strony osoby sprawne czują się pokrzywdzone, gdy ich
niepełnosprawni rówieśnicy otrzymują oceny wyższe za wykonanie np. pracy plastycznej o wiele niższym
poziomie wykonania. Podobnie strategia oceniania zachowania dzieci nie przyczynia się do rozwijania więzi
między nimi. Nauczyciele mają bowiem tendencję do wyodrębniania z klasy uczniów „ najlepszych” i „
najgorszych”. W ocenie nie uwzględnia się zdrowotnych, osobowościowych i społecznych uwarunkowań.
Ten sposób oceny nie uczą dzieci wzajemnego rozumienia swego zachowania, zwłaszcza zachowania tych
słabych, przyhamowanych, chorych. Niesprawność stanowi często czynnik dzielący grupę. Zdarza się, że
nauczyciele polecają uczniom niepełnosprawnym siedzenie w oddzielnych ławkach. Przyczynia się to do
stygmatyzowania tych osób i zwiększenie psychicznego dystansu dzieci pełnosprawnych do
niepełnosprawnych. Niedostatek kompetencji metodycznych nauczycieli niezbędnych w udzielaniu
specjalnej pomocy w nauce uczniom z niepełnosprawnością intelektualną, wzrokową, słuchową sprawia, że
obniżają oni wymagania dydaktyczne oraz kryteria oceny. Nadmierna pobłażliwość powoduje regres ich
osiągnięć w nauce. Doping osób pełnosprawnych i pobłażliwość dla niepełnosprawnych różnicują te grupy i
rzutują niekorzystne na ich wzajemną akceptacją i współdziałanie. Problem dotyczy także sfery
organizacyjnej podczas nauczania obu tych grup. Uczniowie z niepełnosprawnościami o ograniczonych
możliwościach nie tylko uczenia się, lecz również kontaktowania, wymagają dodatkowo więcej czasu ze
strony nauczyciela. W grupie są też takie osoby, których możliwości i zdolności wyprzedzają okres
rozwojowy rówieśników tzw. dzieci zdolne.

Nauczyciel nie jest w stanie optymalnie nauczać wszystkich uczniów. Inny problem wiąże się z tym, że
uczniowie pełnosprawni zmuszania są do uczenia się w atmosferze pewnego dyskomfortu psychicznego.
Równolegle prowadzone zajęcia z uczniami niepełnosprawnymi dekoncentrują ich uwagę, zwalniają tempo
uczenia się, często obniżają wymagania. Badania na temat integrowania się osób pełnosprawnych z
niepełnosprawnymi dowodzą , że często mamy do czynienia z tzw. „grą w integrację ”.Osoby pełnosprawne
grają rolę przyjaciela osób niepełnosprawnych jedynie w strukturach formalnych. Natomiast jeśli chodzi o
sytuacje pozaformalne pomiędzy młodzieżą sprawną i niepełnosprawną nie zachodzą stosunki przyjacielskie
ani partnerskie. Nie ma sytuacji by osoby niepełnosprawne zapraszane były do domów swoich sprawnych
rówieśników, nie spędzają też z nimi czasu wolnego. Czasami bywa, że osoby sprawne przeciążane są
opieką i pomocą nad niepełnosprawnymi, co prowadzi z biegiem czasu do odsuwania się od osób z
niepełnosprawnościami. Dochodzi do sytuacji, że niepełnosprawni rówieśnicy staja się męczący. Dotyczy to
szczególnie osób z utrudnionym kontaktem werbalnym i niepełnosprawnych intelektualnie.
Okazało się, że zainteresowanie osobami niepełnosprawnymi w klasach początkowych zanika z czasem.
Dzieci pełnosprawne przyzwyczajają się do niepełnosprawnych rówieśników. Pomimo, że wykazywały w
stosunku do nich tolerancję to jednak spontaniczne kontakty zanikały. Jedną z naczelnych wartości, którą
powinniśmy jak najwcześniej przekazywać dzieciom, jest równość praw wszystkich ludzi, w tym
szczególnie prawa do pełni normalnego życia, nauki i pracy. Z prawem tym łączy się także prawo do
odmienności jako zespołu tych cech indywidualnych, które nie stanowią dla nikogo zagrożenia. Tolerancja a
nawet życzliwość dla indywidualnej odmienności ludzkiej powinna stanowić jeden z podstawowych celów
demokratycznego wychowania. Niepełnosprawność dziecka jako pewna jego odmienność nie będzie
wówczas wyzwalała u rówieśników negatywnych reakcji emocjonalnych i będą oni bardziej skłonni do
akceptowania go jako równoprawnego członka swojej grupy. W szkole należy kształtować u dzieci
przekonanie, że każde z nich, niezależnie od stanu swego zdrowia i sprawności ma prawo do wspólnej nauki
oraz uczestnictwa we wszystkich sytuacjach społeczności uczniowskiej, że nie należy nikogo wykluczać z
tej społeczności.

Zakończenie
Integracja społeczna osób niepełnosprawnych intelektualnie jest korzysta nie tylko dla nich. Niesie ona
także wiele dobrego pozostałej części społeczeństwa:
• uczy w naturalny sposób tolerancji, wrażliwości, otwartości, wyrozumiałości, serdeczności;
• uczy wzajemnej akceptacji w oparciu o życzliwe odnoszenie się do innych;
• wpływa na poprawę kontaktów międzyludzkich
• uczy radości z dawania
• daje właściwe spojrzenie na świat i ludzi
• łagodzi obyczaje, uczy mądrze sobie pomagać,
• pozwala pozbywać się egoizmu, uczy rozumieć innych.
• powoduje zanik niezdrowej rywalizacji na rzecz wspólnego współdziałania;
• pozwala na głębsze spojrzenie na siebie
• uczy empatii
• wpływa na pogłębienie wiedzy o sobie (zdobywanie doświadczenia poprzez poruszanie emocji i umysłu),
Mimo, że hasło integracji wzbudza wiele kontrowersji, ma licznych zwolenników i przeciwników to zawsze
należy pamiętać o tym, że każde dziecko pomimo niesprawności danego organu czy funkcji pragnie być
kochane i akceptowane. Pragnie odnosić w szkole sukcesy, być uznawane w grupach koleżeńskich, móc
aktywnie uczestniczyć w tych wszystkich zabawach i zajęciach w których uczestniczą jego pełnosprawni
koledzy. Natomiast w dorosłym życiu ci ludzie chcą pracować i współdecydować nie tylko o swoim życiu
ale także o życiu środowiska i społeczności, której są częścią. Integracja wyraża dążenie do stworzenia tym
osobom możliwości pełnego lub częściowego włączenia się do normalnego życia, dostępu do wszystkich
instytucji i usług, z których korzystają pełnosprawni. Ostatecznym celem integracji jest więc przygotowanie
dzieci i młodzieży i dorosłych do godnego życia w otwartej społeczności oraz aktywnego podejmowania
różnorakich społecznych ról rodzinnych, zawodowych i kulturalnych. Reasumując rozważania na temat
prób integracji osób niepełnosprawnych z pełnosprawnymi należy pamiętać, że jest to idea stosunkowo
nowa. Poszukiwane są wciąż nowe drogi, sposoby podejść do scalania ludzi z różnymi dysfunkcjami a tak
zwanymi pełnosprawnymi. Coraz więcej ludzi rozumie, że samopoczucie i osiągnięcia osób z odchyleniami
od normy intelektualnej zależą głównie od naszych postaw wobec nich.