Ek. Rynek, w. 2, 5mar11

Rynek

istota, definicje

Mechanizm rynkowy to jeden ze sposobów społecze

stwa

decydowania o tym jak, co i dla kogo wytwarza

Czarny: Rynek jest to system współzale

nych transakcji

kupna i sprzeda

y dobra.

Begg i in.: Rynek to mechanizm koordynuj

zachowania nabywców i sprzedawców uczestnicz

cych w

procesie wymiany dóbr i usług.

Przykłady rynków:

handel ci

gły vs. periodyczny .

transakcje zawierane bezpo

rednio vs po

rednio,

transakcje po cenach okre

lonych przez sprzedawców

vs po cenie okre

lonej przez nabywców.

Rynek

funkcje

Rynki okre

laj

ceny, przy których wielko

ść

zapotrzebowania

zrównuje si

z ilo

oferowan

do sprzeda

y. Cen i ilo

nie rozpatruje si

osobno: cena nowego jaguara jest wi

ksza

np. 10-krotnie od ceny skody fabii i dlatego skód sprzedaje si

wielokrotnie wi

cej ni

jaguarów. Osób najbogatszych nie jest

wiele i dlatego tylko nielicznych sta

na je

enie

luksusowymi samochodami. Mechanizm cenowy decyduje
wi

c o tym dla kogo i co produkowa

w gospodarce.

na mówi

o funkcji informacyjnej cen – np. susza w

Brazylii zmniejsza ilo

ść

dost

pnej na rynku kawy, jej cena

wzrasta, co jest informacj

dla np. rolników w Kongo,

e teraz

zamiast bananów opłaca si

uprawia

kaw

. W ten sposób

uzupełniany jest brak kawy na rynku.

Podobnie rzecz ma si

np. z płacami (cen

pracy).

Popyt

Aby lepiej zrozumie

proces kształtowania si

cen mo

posłu

typowym modelem rynku, w którym do

podstawowych kategorii nale

żą

wła

nie post

powanie

nabywców (popyt) i sprzedawców (poda

Begg: popyt to ilo

ść

dobra, jak

nabywcy s

gotowi kupi

przy ró

nym poziomie ceny.

Czarny: popyt na dobro to przypadaj

ce na jednostk

czasu wielko

ci zapotrzebowania odpowiadaj

ce ró

nym

cenom tego dobra (ceteris paribus) (ceteris paribus oznacza,

e pozostałe (poza cen

) czynniki pozostaj

stałe –

niezmienne).

Popyt wi

c oznacza nie jedn

okre

lon

ilo

ść

dobra, ile

kombinacj

ilo

ci dóbr, które byłyby nabywane przy ró

nych

poziomach ceny.

Popyt

W poni

szej tabeli, w pierwszej kolumnie podano

ró

ne poziomy cen bułek, w drugiej ró

poziomy zapotrzebowania na bułki

Cena (zł za bułk

) Popyt (szt.) Poda

(szt.)

0,0

1000

0,05

950

0,1

900

100

0,2

800

200

0,3

700

300

0,4

600

400

0,5

500

0,6

400

600

0,7

300

700

0,8

200

800

0,9

100

900

1,0

1000

Przy innych czynnikach
niezmiennych (ceteris
paribus) wraz ze wzrostem
ceny wielko

ść

zapotrzebowania na bułki
maleje.

Generalnie wi

zapotrzebowanie na
dane dobro zmienia si

odwrotnie ni

cena

– jest to prawo popytu.

Popyt

To samo mo

emy pokaza

graficznie:

krzywa popytu obrazuje zale

ść

pomi

dzy cen

a wielko

zapotrzebowania przy pozostałych
czynnikach niezmienionych. Na rysunku,
na osi pionowej odkłada si

cen

sztuk

(oznaczamy t

zmienn

liter

P jak

price (ang. cena)). Na osi poziomej
zaznacza si

odpowiadaj

ce tym cenom

wielko

ci zapotrzebowania (oznaczone
przez Q, jak quantity (ang. ilo

ść

)).

Krzywa popytu odpowiada wi

pierwszym dwu kolumnom z tabeli .

Popyt

Nadwyżka konsumenta

Zało

ymy,

e zapotrzebowanie na osi poziomej oznacza

równocze

nie tysi

c osób, które s

tne do kupna po jednej

bułce, a ich u

yteczno

ść

z nabycia wyra

ona jest w zł.

Przykładowo 300. bułce odpowiada 0,70 zł u

yteczno

ci, co

odczytujemy z krzywej popytu D jak demand (ang. popyt).
Jest to skłonno

ść

do zapłaty (willingness to pay) przez

nabywc

za 1 bułk

Czarny: Maksymaln

kwot

, któr

nabywca chce zapłaci

za jednostk

dobra nazywamy jego skłonno

płacenia.
Czarny: Nadwy

ka skłonno

ci do

płacenia ponad zapłacon

cen

nazywamy nadwy

konsumenta.

Popyt

Szoki popytowe

Popytu nie nale

y myli

z zapotrzebowaniem, gdy cena jest

dana.

Przy danej cenie wielko

ść

popytu zale

y od:

liczby nabywców zale

nej od:

ceny substytutów (tzn. dóbr, które mog

zast

dane dobro),

ceny dóbr komplementarnych (tzn. dóbr, które umo

liwiaj

skorzystanie z dobra),

innych czynników (np. demografii),

dochodów nabywców,

preferencji nabywców (gustów).

Substytut bułek to np. chleb. Je

eli chleb podro

eje, to

prawdopodobnie bułki b

cieszyły wi

kszym

zainteresowaniem ze strony nabywców. Dobro
komplementarne w tym przypadku to np. masło

Popyt

Szoki popytowe

Podobnie zapotrzebowanie przy danej cenie zale

y od

poziomu dochodów: np. przy zmniejszonych pensjach (albo
mniejszej ich dynamice) obserwuje si

zmniejszenie

zapotrzebowania na samochody.

Zapotrzebowanie zale

y tak

e od preferencji

konsumentów. Np. zniesienie przez papie

a obowi

zkowego

postu w pi

tki w 1966 r. spowodowało zwi

kszenie

zapotrzebowania na mi

so, a zmniejszenie

zapotrzebowania na ryby. Preferencje mo

kształtowa

przy pomocy np. reklam.

Popyt

Szoki popytowe

Na rysunku wida

e zmianom cen bułek towarzyszy

zmniejszenie zapotrzebowania na to dobro (po obni

eniu ceny

z 0,60 zł do 0,40 zł zapotrzebowanie wzrosło z 400 do 600 szt.
dziennie. Zatem zmiany zapotrzebowania w takim wypadku
zachodz

tylko pod wpływem zmiany ceny i oznaczaj

przesuni

cie wzdłu

linii popytu.

Natomiast pod wpływem zmiany cen innych dóbr

(substytucyjnych lub komplementarnych), zmiany
dochodów

lub zmiany preferencji konsumentów

przesuwa si

cała krzyw

popytu – s

to wi

przyczyny szoku popytowego. Rozró

niamy

zatem zmiany wielko

ci popytu od

zmiany popytu.

Podaż

Begg i in.: Poda

to ilo

ść

dobra, jak

sprzedawcy s

gotowi zaoferowa

przy ró

nym poziomie ceny.

Czarny: Poda

dobra to ilo

ść

dobra w jednostce czasu

oferowana na rynku przy ró

nych wysoko

ciach ceny

(ceteris paribus).

Tak jak w przypadku popytu mamy tu do czynienia nie z jedn

okre

lon

ilo

, ale zbiorem ró

nych ilo

ci, które oferowane

przy ró

nych poziomach ceny. Czarny radzi my

poda

y dóbr jako o planie działania sprzedawców. Przy

ró

nych cenach dóbr zamierzaj

oni (s

w stanie) oferowa

ró

ne ilo

ci dobra. Przy pozostałych stałych warunkach

gospodarowania oferowana na rynku ilo

ść

danego dobra

zazwyczaj zmienia si

tak (w tym samym kierunku) jak cena.

Tzn. im wi

ksza cena, tym wi

cej producenci chc

zaoferowa

danego dobra. Jest to prawo poda

Podaż

Prawo poda

y mo

na uj

ąć

graficznie tak

jak na rysunku, który ilustruje pierwsz

trzeci

kolumn

tabeli.

Cena (zł za
bułk

)

Popyt
(szt.)

Poda

(szt.)

0,0

1000

0,05

950

0,1

900

100

0,2

800

200

0,3

700

300

0,4

600

400

0,5

500

0,6

400

600

0,7

300

700

0,8

200

800

0,9

100

900

1,0

1000

Ma to swoje

ródło w dwu okoliczno

ciach: pojedynczym firmom mo

e nie

opłaca

wytwarza

kszej liczby dóbr (np. zatrudni

nowego pracownika

do wytwarzania dodatkowych ilo

ci), chyba

e cena zwi

kszy si

na tyle,

eby

stało si

to opłacalne. Poza tym, przy wy

szej cenie wchodz

na dany rynek ci

producenci, którzy do tej pory nie mieli motywacji do podejmowania danej
działalno

ci.

Podaż

Nadwyżka producenta

Załó

my,

e nasze bułki produkowane s

przez 10 producentów

wytwarzaj

cych po 100 bułek ka

dy. Przy cenie 40 gr

wyprodukowanych zostanie 400 bułek, ale tak

e przy cenie 49 gr

ty piekarz nie b

dzie miał motywacji do uruchomienia

produkcji bułek. Zatem

eby piekarze wyprodukowali 500 bułek

cena musi osi

ąć

minimalny poziom 50 gr, gdy

dopiero taka

cena pokryje koszt wyprodukowania dodatkowej setki bułek.
Koszt ten nazywamy kosztem kra

cowym (ang. marginal cost –

MC), gdy

jest on kosztem zwi

kszenia produkcji o dodatkow

(kra

cow

) porcj

Czarny: Minimaln

kwot

, która pokrywa cały koszt

zaoferowania dodatkowej jednostki dobra nazywamy jej
kosztem kra

cowym.

Podaż

Nadwyżka producenta

Załó

my,

e cena wynosi 50 gr. Pierwsze 100 bułek zostaje

zaoferowanych przez producenta, który jest skłonny sprzeda

bułki za 10 gr za sztuk

, producent kolejnych 100 bułek

sprzedałby je za 20 gr. Sumuj

c koszty kra

cowe kolejnych

piekarzy mo

emy ustali

koszt całkowity = 10 gr (x 100 szt.)

+ 20 gr (x 100 szt.)
+ 30 gr (x 100 szt.)
+ 40 gr (x 100 szt.)
+ 50 gr (x 100 szt.)

= 10+20+30+40+50 zł
= 150 zł.

Nasi piekarze jednak wszyscy pobierali
takie same ceny = 50 gr. Sprzedaj

c bułk

zatem, osi

gali korzy

ść

równ

ró

nicy ceny

i kosztu kra

cowego.

Podaż

Nadwyżka producenta

Pierwszy z nich zatem osi

ł korzy

ść

netto równ

50gr-10gr za 1

szt., drugi 50gr-20gr itd. Zatem nadwy

ka producenta to:

((50gr - 10gr) x 100szt.) + ((50gr - 20gr) x 100szt.)
+ ((50gr - 30gr) x 100szt.) + ((50gr - 40gr) x 100szt.) + ((50gr - 50gr) x
100szt.) = 40 + 30 + 20 + 10 + 0 = 100 zł

eli rozpatrywaliby

my nie pi

ciu

producentów produkuj

cych po 100 bułek, ale

50 producentów produkuj

cych po 10 bułek,

wtedy nasze schodki wygładziłyby si

nadwy

ka producenta oznaczałaby całe pole

pomi

dzy krzyw

poda

y a lini

wyznaczaj

cen

(wtedy równie

do nadwy

ki producenta

nale

ałoby doliczy

pola trójk

tów, ka

dy po 5

zł (0,10 zł x100szt. x ½), tj. 125 zł.

Czarny: Nadwy

ceny nad kosztem

kra

cowym nazywamy nadwy

producenta.

Podaż

Szoki podażowe

Podobnie jak w przypadku popytu, poda

y nie nale

y uto

samia

wielko

oferty przy danej cenie dobra (bardzo cz

sty bł

d). Poda

to linia S (a wi

c kombinacja wielu cen i ilo

ci, za

konkretnej wielko

oferty odpowiada jedna cena (np. 50 groszom odpowiada wielko

ść

oferty 500 szt.). Zale

y ona nie tylko od ceny ale tak

e od takich

czynników jak:

- liczba producentów,
- technika produkcji,
- cena czynników produkcji.

Podaż

Szoki podażowe

Na rysunku zmianom ceny towarzysz

zmiany ilo

ci oferowanej do

sprzeda

y (ceteris paribus). Na przykład w punkcie A przy cenie 50gr

sprzedawcy chc

sprzeda

500 bułek dziennie, a po podniesieniu ceny

do 70 gr chc

sprzeda

700 bułek. Efektem zmiany ceny (ceteris

paribus) s

zmiany oferty wzdłu

linii poda

y (zmienia si

wielko

ść

poda

y a nie poda

). Natomiast np. na skutek zwi

kszenia

efektywno

ci wykorzystywanej technologii mo

liwe jest produkowanie

przy kra

cowym koszcie 50 gr ju

nie 500 bułek, tylko 800 (albo te

wskutek obni

enia ceny m

ki,

zmniejszenia opodatkowania itd.).
Powoduj

one przesuni

cie całej krzywej

poda

y – czyli szoki poda

owe, czyli

zwi

kszenie ilo

ci oferowanej przy

dym poziomie ceny. Je

eli zało

ymy,

e zwi

kszenie to wynosi 300 szt., to

dzie to oznaczało przesuni

cie krzywej

poda

y z S do S’.

Rynek

Cena równowagi

Na rynku dochodzi do transakcji pomi

dzy kupuj

cymi a sprzedawcami.

W ten sposób zostaje ustalona cena równowagi:

Załó

my,

e pocz

tkowo cena wynosi 30 gr za bułk

. Producenci przy

takiej cenie s

w stanie wyprodukowa

i zaoferowa

do sprzeda

y 300

bułek. Przy tej cenie nabywcy byliby skłonni naby

700 bułek, zatem

powstaje nadwy

ka zapotrzebowania nad ilo

oferowan

(potocznie:

popytu nad poda

żą

) – odcinek AB. Na ryku nie ma a

700 bułek i

dlatego ci z konsumentów, którzy maj

ksz

yteczno

ść

z nabycia

bułek (nadwy

konsumenta) (lub s

po prostu najbogatsi) s

skłonni

zaoferowa

40 gr (600 z nich), a cz

ęść

(500)

nawet 50 gr. Sprzedawcy mog

w tej sytuacji

wykorzysta

szans

i podnie

ść

cen

– sprzeda

za 40 gr, a nawet za 50 gr. Zwi

ksza si

ilo

ść

oferowana a zmniejsza si

zapotrzebowanie. Po

pewnym czasie cena osi

gnie 50 gr, co

spowoduje,

e zapotrzebowanie zrówna si

oferowan

ilo

dóbr.

Rynek

Cena równowagi

emy teraz zało

e cena wynosi 70 gr. W tej sytuacji ilo

ść

oferowana tego dobra jest wi

ksza ni

zapotrzebowanie (odcinek CF) i

ęść

bułek nie znajduje zbytu. Sprzedawcy zatem s

skłonni do

udzielania rabatów, wyprzeda

y i po prostu obni

enia ceny – tzn. ci z

nich, którzy produkuj

po kosztach ni

szych i maj

najwi

ksz

nadwy

producenta. Po obni

eniu ceny do 60 gr wi

cej nabywców

jest skłonnych naby

oferowane bułki. W ten sposób po pewnym czasie

dojdzie do obni

enia ceny do 50 gr za 1 szt. I do

zrównania wielko

ci oferowanej z

zapotrzebowaniem.

Czarny: Cena równowagi to cena, przy której
zapotrzebowanie zrównuje si

z ilo

oferowan

na rynku.

Rynek

Efektywność rynku

li pa

stwo nie wpływa na cen

równowagi, to rynek nazywamy

wolnym.

Ceny odczytywane z linii popytu D mierz

warto

ść

dóbr dla nabywców,

a ceny odczytywane z krzywej poda

y S koszt ich wytworzenia.

Tzn. obszar AB0 odpowiada warto

ci dóbr pomniejszonej o koszt

wytworzenia tych dóbr (ABQ*0 minus BQ*0) czyli sum

nadwy

konsumenta i producenta (P*AB + P*B0), tzn. nadwy

całkowit

(ang.

total surplus).

Gdyby wszystkie dobra powstawały na rynkach
wolnych, to mieliby

my do czynienia z

najwi

kszymi korzy

ciami z gospodarowania.

Niestety tak nie jest.

Rynek

Ceny maksymalne

Czarny: Cena maksymalna jest to najwy

sza cena, któr

uzgodni

w legalnej transakcji kupna i sprzeda

stwo zazwyczaj stosuje ceny maksymalne w imi

pewnej zasady

sprawiedliwo

ci: np. w dost

pie do

ywno

ci (takie same

oł

dki), albo

innych rzadkich dóbr (np. sprzeda

biletów na mecze).

Na rysunku, pod wpływem ustalenia ceny
maksymalnej rynkowa cena bułek spada z
50 gr do 30 gr. W efekcie zmniejsza si

wielko

ść

produkcji bułek (przy ni

szej

cenie mniej firm b

dzie skłonnych

produkowa

bułki, a ci którzy si

na to

zdecyduj

mieli mniejsz

liwo

ść

np. zatrudniania dodatkowych
pracowników). Ponadto po zmniejszeniu
ceny zwi

ksza si

wielko

ść

popytu –

zapotrzebowanie.

Rynek

Ceny maksymalne

Mamy wi

c nadwy

zapotrzebowania nad ofert

. Ludzie chc

kupi

cej ni

oferuj

sprzedawcy – a owa nadwy

ka to odcinek AB. Czyli

niedobór (700-300 = 400 bułek).

W efekcie o tym kto dostanie towar decyduj

i) kolejki, ii) czarny rynek,

iii) bony – tzw. kartki. W efekcie zmniejsza si

i tak skromna oferta

(zmniejszenie wielko

ci produkcji), poniewa

ęść

osób handluje

nielegalnie.

Przy tym zmniejsza si

efektywno

ść

gospodarowania: na rynku wolnym
nadwy

ka konsumenta i producenta

dawały zsumowane pole 0FE (górna
cz

ęść

trójk

ta, to nadwy

ka konsumenta,

dolna, to nadwy

ka producenta). Obecnie

pole nadwy

ki całkowitej zmniejsza si

pola 0FE do 0FCA, a strat

dla

społecze

stwa jest bezpowrotne

znikni

cie pola ACE.

Rynek

Ceny minimalne

W przypadku ceny minimalnej mamy do czynienia z ochron

pewnych

grup producentów. Cz

sto nakłada si

ceny minimalne na artykuły

rolne, tak aby koniunkturalne i uzale

nione od zmian pogody wahania

cen nie doprowadziły do upadku producentów rolnych (lub te

płace

minimalne – tu producentami s

pracownicy „sprzedaj

cy” swoj

prac

W efekcie dochodzi do zmniejszenia zapotrzebowania np. z 500 do

300, a wzrost oferty – np. z 500 do 700. Pojawia si

nadwy

ka, której

nie chc

kupi

konsumenci (odcinek CF) i nie wszyscy oferuj

cy mog

sprzeda

towar. Stosuje si

wtedy

nast

puj

ce rozwi

zania:

- limituje si

produkcj

(kwoty produkcyjne

– np. w UE kwoty mleka czy cukru dla
krajów członkowskich);
- pa

stwo wykupuje nadwy

produkcji.

Ubocznym tego skutkiem jest
subsydiowanie jednych grup społ.
kosztem innych grup – czyli redystrybucja

dochodów.

Rynek

Ceny minimalne

Tak

e tu maleje efektywno

ść

gospodarowania, co wyra

a si

zmniejszeniem ł

cznej nadwy

ki o pole trójk

ta ACE. Mamy te

czynienia z przemieszczeniem korzy

ci od konsumentów 0,70GC do

producentów 0 0,70 CA (oczywi

cie tylko do tych, którzy przetrwali na

rynku – miejsca dla nowych nie ma – tak jak przy płacy minimalnej
zyskuj

zatrudnieni, a miejsca dla młodych niewykwalifikowanych

nie ma).

Rynek

Ceny minimalne

„(...) ojciec majora Majora był (...) farmerem (...) i

cie wierzył,

pomoc federalna dla kogokolwiek poza farmerami to krecia robota
socjalistów (...). Jego specjalno

była lucerna i

ył z tego,

e jej nie

uprawiał. Rz

d płacił mu dobrze za ka

dy korzec lucerny, którego nie

zebrał. Im wi

cej lucerny nie uprawiał, tym wi

cej pieni

dzy dostawał od

du i za ka

dy nie zapracowany grosz kupował ziemi

, aby zwi

kszy

ilo

ść

nie uprawianej lucerny. Ojciec majora Majora pracował bez

wytchnienia nad nieuprawianiem lucerny. Długie zimowe wieczory
sp

dzał w domu nie naprawiaj

c uprz

ęż

y i codziennie koło południa

zrywał si

z łó

ka, aby dopilnowa

, czy nic nie zostało zrobione. M

drze

inwestuj

c stał si

wkrótce najpowa

niejszym nieproducentem lucerny

w okolicy.”
(J. Heller, Paragraf 22, tłum L. J

czmyk, 2005, s. 90).