notatki z wykładów

ESTETYKA

ESTETYKA

(prof. A. Jamroziakowa)

Owoc pracy Marcina i Patrycji

estetyka

strona 

2

 z 27

wykład 1 – wstępny

19.02.2007

Refleksja aksjologiczna towarzyszyła estetyce od jej zarania.
Na gruncie estetyki najważniejsza wartość – piękno (np. w etyce – dobro)

egzamin będzie pisemny, 3 pytanka z wykładów + 1 z ćwiczeń.

Literatura   (nie  będzie   z  niej   pytań  na  egzaminie,  oficjalnie   służy  do  zapoznawania  się  z  tematami,  które 

opuściło się na wykładach):

Władysław Tatarkiewicz 

Historia estetyki
Dzieje sześciu pojęć

Droga przez estetykę

Maria Gołaszewska

Zarys estetyki

Antoni B. Stępień

Propedeutyka estetyki

Jan P. Hudzik

U podstaw estetyki

Alicja Kuczyńska

Sztuka jako filozofia

Hugh Honour

Neoklasycyzm

Juliusz Starzyński

Romantyzm i narodziny nowoczesności

Irena Wojnar

Estetyczna samowiedza człowieka

Herbert Read

Sens sztuki (II wydanie)

Mieczysław Porębski

Sztuka a informacja

Hans G. Gadamer

Koniec sztuki w: Dziedzictwo Europy

Cezary Woźniak

Martina Heideggera myślenie sztuki

wykład 2

26.02.2007

Pojęcia archaiczne w greckiej estetyce

katharsis, mimesis, trójjedyna chorea

są to terminy, gdyż nie spełniały jeszcze warunków pojęciowości, choć dla Greków było oczywiste, co się za 

nimi kryje

katharsis – wywołuje je jakieś dzieło wzbudzające w nas pozytywne uczucia, które nam się podoba itp.
katartyczny – jeśli coś nas porusza, wzbudza pozytywną reakcję, tak to możemy nazwać

dla Greków podobnie, ale katharsis łączyło się z mimesis

a mimesis to realizm, odwoływanie się do rzeczywistości
właściwie dla Greków realizm = mimesis

no a dla nas katharsis nie musi się łączyć z realizmem

1. (Marcin:) Arystydes Kwintylian (przełom II i III w. p.n.e.) pierwszy wspominał o katharsis i mimesis, ale 
twierdził, że wiążą się one z wyrażaniem uczuć, nie np. z odzwierciedlaniem rzeczywistości.

2.  (Patrycja:) Arystydes  Kwintylian  (II-IIIw.n.e)   wskazywał,  że   mimesis  i   katharsis  to   najstarsze  pojęcia   w 
estetyce   greckiej.  Łączą   się   u   Greków  z  wyrażaniem  uczuć.   Odzwierciedlanie   uczuć.  Uczucia   =   emocje, 

ekspresja. 

katharsis i mimesis łączą się z niejednolitą religią Greków
religia Greków była religią olimpijską, mitologiczną, antropomorficzną

można powiedzieć, że była to religia pogodna, bez zabobonów, demonizmu
człowiek był istotą działającą racjonalnie, w świecie znanym i uporządkowanym, funkcjonował swobodnie

estetyka

strona 

3

 z 27

ale istniał też inny nurt, związany z kultem Dionizosa – religia „podziemna”, nieoficjalna – z uroczystościami tej 
religii nic wspólnego nie mieli np. urzędnicy

związana była z tradycją wschodu – praktyki orfickie, gnoza, ukierunkowanie na mistykę
to religia bakchanaliów i misteriów

Praktyki określane jako katharsis i mimesis odbywały się w jaskiniach podczas rytuałów, kapłan prowadził 

trójjedyną choreę – czyli liturgię, która tak wyglądała:
Korowód tańczy, kapłan pląsa w rytm muzyki na czele, nadaje jej harmonię, wykonuje ruchy, które można 

określić jako taneczne (nie, że źle tańczy, tylko wtedy jeszcze tańca nie znano), włącza w tę muzykę słowa, 
które można określić jako poezję. Słowa związane były z określonymi gestami i muzyką. Korowód taneczny 

szedł, ludzie za nim oddawali się praktykom, które łączyły muzykę, gest i słowo.
szło im o oczyszczenie duszy.

U podstaw leżało przekonanie o dualizmie duchowo-cielesnym. Cielesność obarcza człowieka; łączyło się to z 
inkarnowaniem: człowiek jest obarczony winami poprzednich żyć, dlatego jest obarczony ciałem. Gdyby nic go 

nie obarczało w sensie duchowym, nie rodziłby się ponownie.
Trójjedyna   chorea   umożliwiała   ludziom   (a   głównie   kapłanom)   choć   chwilowe   wyzwolenie   się   z   ciała, 

znalezienia się w innym wymiarze bytu.
Trójjedyna chorea to nie była żadna synteza czy zespolenie tych trzech rzeczy – muzyki, tańca i poezji. U 

Greków było to trójjedne, po prostu jednia, także dlatego, że nie znali wcześniej osobno poezji, tańca, muzyki – 
nie mieli pojęciowej wykładni, choć może je praktykowali. Uważa się, że wyłoniły się z trójjedynej chorei – choć 

właściwie nie ma na to mocnych dowodów.
Udział w trójjedynej chorei powodował katharsis – oczyszczenie duszy. Ale poprzez mimesis.

Oczyszczenie duszy możliwe było, jak powiedział Arystoteles, dzięki wyładowaniu emocjonalnemu – w tym 
sensie, że było to uzewnętrznienie uczuć (=mimesis).

Było to poruszenie emocjonalne związane z ekspresją.
Trójjedyna chorea była takim poruszeniem emocjonalnym, rodzajem transu.

Tak   więc   oczyszczenie   duszy   możliwe   było   dzięki   wyładowaniu   emocjonalnemu,   zaangażowaniu 
emocjonalnemu, uczuciu ożywienia wszystkich biorących udział w praktykach.

Jak się wyodrębniały poezja, muzyka, taniec z trójjedynej chorei?

Najpierw poezja odłączyła się od tańca, ale uprawiana była z towarzyszeniem muzyki.
Wędrowali bardowie, czy inaczej dziady, np. Homer, zawsze w tradycji przedstawiany z lirą.

Poezja traktowana była jako mądrość, wiedza o świecie, bogach; wiedza, która utrwaliła, ale i przetrwała religię 
olimpijską, miała udział w przetwarzaniu mitów, także w duchu racjonalnym, naturalnym.

Poezja miała charakter publiczny. Pierwiastki aktualne łączyła z tradycją, tym, co dawne.
Katharsis i mimesis należały raczej do potocznej wiedzy o estetyce.

Tak samo, jak do potocznej, archaicznej wiedzy należało:

kalón – piękno, ale inne, niż dla nas.
Dla   nas   to,   co   piękne,   jest   estetyczne,   piękno   to   wartość   estetyczna.   Dla   Greków   kalón   nie   zawierało 

znaczenia estetycznego. To było wszystko, co się podoba, pociąga, budzi uznanie. Kalón miało o wiele szerszy 
zakres,   niż   nasza   identyfikacja   piękna.   Obejmowało   widoki,   dźwięki,   wszelkie   wyglądy,   ale   także   cechy 

charakteru – co jest największą różnicą.
(vide wyrok Pytii delfickiej: najpiękniejsze jest to, co najsprawiedliwsze – postępowanie człowieka może czynić 

go pięknym)
W świecie zachodnim do dziś o jednym rodzaju czynów mówimy nie, że są dobre, a piękne, i to we wszystkich 

językach europejskich – czyny bohaterskie.
To czyny, które wykraczają poza społeczne normy.

Dzieło sztuki też wyróżnia oryginalność, przekraczanie standardów, tak jak bohater wykracza poza standardy 
dobra.

kalón – estetyczne rozumienie

znaczyło tyle, co wdzięk, ale także symmetria, harmonia

symmetria – współmierność, właściwa miara
jako ludzie nie jesteśmy symmetryczni, są ludzie bardziej i mniej, na starość coraz wyraźniejsze stają się 

odejścia od symmetrii

eurytmia – długo dotyczyła wymowy, choć za Sokratesa już nie

techne – sztuka
Grecy inaczej ją traktowali, ich myślenie wpłynęło mocno na kulturę zachodu.

estetyka

strona 

4

 z 27

Za techne uważali przede wszystkim aktywność intelektualną.
Sztuka ma u swoich podstaw coś niezbędnego – wiedzę, znajomość zasad, umiejętność posługiwania się 

regułami. U podstaw tego stał intelekt, znajomość reguł, umiejętność wykorzystywania sposobu działania np. 
urządzeń, by coś wytworzyć.

Kluczem do zrozumienia pojęcia techne oprócz intelektu jest też wytwarzanie, wytwór.
Aby wytwarzać, należy dysponować wiedzą, nie można kierować się natchnieniem, talentem wrodzonym, czy 

zdolnością manualną połączoną z podpatrywaniem innych.

Więc, zakres techne jest szeroki, znacznie szerszy, niż naszej „sztuki” - nie tylko malowanie obrazów itp. się do 
niej zalicza, lecz także np. kowalstwo, szewstwo, kołodziejstwo itp. Każda czynność, którą my łączymy z 

wytwarzaniem rzemieślniczym, dla nich była również techne.

Wszyscy technicy byli demiurgosami (kimś, kto wytwarza). Gdy ich wytwory były nieporównywalne z innymi, 
doskonałe, zostawali architektonami.

Mistrz   (architekton)   władał  kunsztem  –   to   myślenie   pozostało   nam   po   Grekach,   że   rzeczy   wyjątkowe 
obdarzone się kunsztem, który można sprawdzić, przynajmniej przez znawców z danej dziedziny, czy innych 

twórców z tej samej dziedziny. Pozwala on poznać autora po jego indywidualnym piętnie, jaki zostawia na 
swym dziele.

Podział sztuk, który grecy wprowadzili dość szybko:

1. Wolne – nie wymagają wysiłku, traktowano je jako wyższe.
2. Służebne – wymagają siły fizycznej.

Do podziału tego odwoływano się jeszcze w średniowieczu i renesansie, stąd zrodził się spór Leonarda da 
Vinci z Michałem Aniołem – ten pierwszy uważał, że malarstwo jest lepsze od rzeźby, drugi mu oponował.

Grecy   w   czasach   archaicznych   na   pewno   nie   znali   wielu   pojęć,   dla   nas   związanych   z   naturalnymi 

czynnościami artysty, np. muzyki – muzykowali i to lubili, ale nie wiedzieli o tym, nie mieli takiego pojęcia.
Za to dysponowali szeregiem bardzo wąskich terminów:

aulektyka – gra na flecie, tworzenie muzyki na flet itp.
zupełnie inne pojęcie:

kitarystyka – muzykowanie i tworzenie na instrumentach strunowych
Te pojęcia nie były związane żadnym szerszym pojęciem muzyki, jak są dla nas.

To tyle. Dzisiejsze pytanko na egzamin:

?

 Greckie archaiczne pojęcia: katharsis, mimesis, trójjedyna chorea, kalón, techne.

O tym piszemy, ale nie trzeba aż tak dużo gadać jak ja.

wykład 3

05.03.2007

Harmonia

Harmonia   to   bardzo   ważne   pojęcie   estetyczne,   które   pojawiło   się   już   w   V   wieku   p.n.e.   za   sprawą 
pitagorejczyków.

Również dziś używamy go, poszukując wzrokiem osób, zwierząt czy roślin o harmonijnym wyglądzie. Nie 
stosujemy go wobec dzieł sztuki.

Nasza wrażliwość estetyczna ukształtowana jest w stosunku do harmonii.

Pisma Pitagorasa z estetyki nie zachowały się, ale pitagorejczyków zachowało się wiele.
Byli  stowarzyszeniem   moralno-religijnym  uprawiającym   naukę,   przekazywali   swe   poglądy   z   pokolenia   na 

pokolenie. Funkcjonowali podobnie do eremitów, przekazywali, oprócz obyczajów, wierzeń, także odkrycia 
naukowe. Byli związani z tradycjami wschodnimi.

Harmonia zawdzięcza swój kształt temu, że pitagorejczycy byli matematykami – praktykowali matematykę i 

akustykę. Uważali, że świat zbudowany jest matematycznie, zasady matematyczne rządzą wszelkim bytem.

estetyka

strona 

5

 z 27

Nie posługiwali się pojęciem „piękno”, lecz „harmonia” właśnie.
Filolaos   sformułował   taką   definicję   harmonii:  harmonia   jest   zjednoczeniem   rzeczy   różnorodnych   i 

zmieszanych, zestrojeniem różnie nastrojonych

etymologicznie harmonia = zestrój, zjednoczenie, zgodność składników

Harmonia w sztuce, dziełach artystycznych jest wyrazem harmonii Kosmosu.
Harmonia   w   człowieku,   zwierzętach,   roślinach   to   fragment   harmonii   kosmicznej,   jakby   wyraz   harmonii 

Kosmosu, wyrażenia harmonii, która przekracza ich indywidualną harmonię.

Nic nie jest piękne w sobie i dla siebie, ale dlatego, że stanowi fragment piękna Bytu.

pankalia

 – wszelkie istnienie obdarzone jest pięknem

// „wszechpiękno” przetłumaczyłbym

Cechy harmonii według pitagorejczyków:

1. Jest piękna.

2. Jest obiektywną własnością rzeczy.

o harmonii stanowi regularność, prawidłowość własności

3. Nie jest własnością poszczególnych rzeczy, części, lecz jest układem ilościowym wielu rzeczy i wielu 

części.

jest po prostu matematyczna
zależy od liczby, proporcji, miary

Prace z zakresu akustyki miały dla pitagorejczyków wielkie znaczenie, to one pozwoliły im wypowiadać się na 

temat harmonii i opracować zestawienie harmonii muzycznych.
Panuje   przekonanie,   że   muzyką  zajmowali   się   przede   wszystkim  i   że   wpłynęli   na   to,   że   sztuka  Grecka 

rozwijała się w ramach kanonów – stylistycznych przemian (np. kanony w architekturze).

wyłożenie kanonów zawdzięczamy pitagorejczykom

(Rousseau np. narzekał na to, na zintelektualizowanie, że nie rozwinęliśmy możliwości porozumiewania się 
bezpośredniego, bez języka idei, telepatycznego)

kanony:

1. Porządek dorycki.

kolumna i głowica krępe, przysadziste, głowica nie miała podstawy; mało zróżnicowane

Porządek joński.

smuklejszy, wydłużony trzon kolumny, ma podstawę, jest lekka, rozbudowana głowica

Porządek koryncki.

rozbudowanie jońskiego, jeszcze trochę smuklejszy

głowica ma liście akantu i ważne elementy głowicy kolumny jońskiej – woluty
ale dominują liście, woluty są niewielkie

4. Porządek rzymski, kompozytowy.

jeszcze bardziej rozbudowany, bardziej smukły

kanony określały proporcje podstawa-trzon-kolumna-głowica

O ile zarysy kanonów zrodziły się w architekturze, to wykorzystywano je też w rzeźbie i w malarstwie.
Fakt obowiązywania kanonów pozwala nam bez trudu datować zwłaszcza rzeźbę – następuje zmiana proporcji 

od niskiego, krępego, w coraz smuklejsze joński i koryncki.

Poliklep – rzeźbił w połowie V w. p.n.e., przedstawiał silnie umięśnionych mężczyzn w lekkim ruchu.
Lizyp – połowa IV w. p.n.e. - jego postaci z gracją stoją, poruszając członkami, lub cali są elegancko poruszeni, 

smuklejsze, podobni bardziej do efebów niż przygotowanych do walki.

Kanony   w   greckiej   sztuce   to   doszukiwanie   się   prawidłowości   w   świecie,   oparte   na   wyliczeniach 
matematycznych i geometrycznych.

Piękno jest własnością świata widzialnego, jest rzeczą proporcji, miary i liczby.

Harmonia kosmosu
kosmos znaczy ład (po grecku)

jest to element estetyczny w kosmologii
kosmos (świat i wszechświat) ma kształt kulisty – najdoskonalszy, kula jest najdoskonalsza

Kosmos wypełniony jest muzyką, którą zwali muzyką sfer. Każdy harmonijny (prawidłowy) ruch w kosmosie 

związany jest z dźwiękiem. Muzyka ta nie tylko nacechowana jest pięknem, ona ma  ethos. Wszystko, co 
dokonuje się na Ziemi, przebiega w bliskości ethosu muzyki sfer, tylko my tego nie słyszymy, bo nasze życie 

tutaj  dokonuje   się   w  otoczeniu   tej   muzyki,  jedynie   w  momencie  katastrofy  kosmicznej,  gdyby   tej   muzyki 

estetyka

strona 

6

 z 27

zabrakło na moment, odczulibyśmy jej brak, kres istnienia w kosmosie wypełnionym muzyką sfer.
Dzięki tej muzyce możemy o wiele ufniej patrzeć na nasze życie.

Także dusze mają idealne proporcje. Tak jak ciała, muszą składać się z części, muszą być układem, zestrojem 

odpowiednich, wielkości, proporcji, części.

Dwa znaczenia harmonii:

1. szerokie – harmonia jest rzeczą ładu, prawidłowości w układzie części (najogólniejsze sformułowanie)

2. wąskie – harmonia jest rzeczą liczby, miary, a więc jest to symmetria (liczba, określona matematycznie 

miara)

O ethosie muzyki

nie był bezpośrednio wyrażeniem zestroju (symmetrii)
wychodząc z religii wschodu powiadali, że muzyka oddziałuje na duszę, jest potęgą oddziałującą na duszę, 

muzyką można ulepszać duszę, ale tylko dobrą muzyką

nazywano   to   psychagogią   –   ulepszaniem   duszy   dzięki   kontaktom   z   dobrą   muzyką   (dosłownie 

„kierowanie duszami”)
zła muzyka ma bardzo negatywny wpływ na duszę

motyw orficki – Orfeusz i zbawienie przez muzykę, które pitagorejczycy przypisywali zmysłowi słuchu (uważali 

go za wyjątkowy zmysł), oraz analogii, jaka istnieje między muzyką, jakiej słucha się tu na Ziemi, a harmonią 
muzyki sfer

Dobra muzyka doskonali człowieka, daje mu zbawienie. Również dzięki ekspresji, to ona go tak duchowo 

kształtuje, bo muzyka jest bardzo ekspresyjna.

Bardzo ważna była dla pitagorejczyków kontemplacja (też dawne pojęcie, również i dla nas nieobojętne). To 
postawa widza przeciwstawiona postawie czynu. Człowiek jest niezainteresowany ani tym, co daje zysk, ani 

tym, co daje sławę. To jednoczesne oglądanie prawdy i piękna (zakładali epistemologię, ale i estetykę).

Historia o pierwszej próbie zastosowania cenzury w Atenach – Damon, członek Areopagu, wyciągnął wnioski z 
ich  nauki   i   mówił,  że   grozi  rewolucja,   gdy  jakiś  muzyk  pociągnie   za  sobą   tłumy  z  inną   propozycją  ładu 

społecznego, ale reszta posłów się tym nie przejęła. Podobnie Platon na Syrakuzach, gdy kształcił następcę 
tronu, chciał zająć się dramatopisarzami, ale również nie znalazł uznania dla swych teorii.

Koncepcja harmonii Heraklita (V w. p.n.e.)

z pewnością inspirowali go pitagorejczycy
jego koncepcja nie jest matematyczna, lecz jakościowa

harmonia pochodzi z przeciwieństw, stanowi o niej wielorakość, zmienność, sprzeczność

największa jest, gdy pochodzi z różnych dźwięków, gdyż wytwarza się z sił przeciwstawnych, najlepiej 
dźwięczy, gdy są one najmocniejsze

odwołuje się do liry i łuku – gdy struny liry są najmocniej naprężone, to dźwięk jest najdoskonalszy, gdy cięciwa 
bardzo napięta, to strzała leci daleko i strzelać można celniej.

poza tą harmonią jest też harmonia ukryta – najbardziej jesteśmy zaangażowani w poszukiwanie jej właśnie

ona jest silniejsza niż ta widoczna
z przeciwieństw powstaje symfonia w muzyce i w przyrodzie.

A teraz pytania na egzamin:

?

 Harmonia pitagorejska.

?

 Harmonia pitagorejska a harmonia Heraklita.

oczywiście   przy   odpowiedzi   na   drugie   pytanie   nie   rozpisujemy   się   tak   nad   harmonią   pitagorejską,   jak 
gdybyśmy odpowiadali na pierwsze

estetyka

strona 

7

 z 27

wykład 4

12.03.2007

Sofiści i Sokrates

dziś powiemy sobie o próbach rozróżnień pojęciowych, z innego zupełnie źródła – estetyka sofistów
Pomysły sofistów mogą się nam wydawać bliższe, bo byli badaczami kultury, wyraźnie zhumanizowali swoje 

badania filozoficzne.

1. Byli empirykami

zajmowali się kwestiami szczegółowymi, wyraźna w ich działaniach była specjalizacja badawcza

2. Relatywizm

w zakresie piękna i sztuki. Tak jak dziś, „de gustibus non est dispunandum” i zwrócenie uwagi na 
wpływ środowiska.

Stawiali sobie za zadanie nauczyć ludzi żyć szczęśliwie, ale nie jak tam u Platonów, tylko po prostu pomyślnie, 

aby się zanadto nie przemęczać, zbytecznie nie trudzić, żyć komfortowo.
Dlatego   też   więcej   mówili   o   sztuce   (bo   dostępna   bezpośrednio),   niż   o   pięknie   (to   abstrakcja,   pojęcie 

ufilozoficznione, związane z rozważaniami bardziej ontologicznymi).

wprowadzili szereg rozróżnień pojęciowych
natura – kultura

sztuki użytecznościowe – sztuki przyjemnościowe
forma – treść

czy aby być artystą, wystarczy mieć talent, czy trzeba też się kształcić, rozwijać go? (talent – wykształcenie)

byli entuzjastami nowej sztuki (klasycznej), towarzyszyli pojawianiu się nowych realizacji
sztuka klasyczna, która pojawiła się w V w. p.n.e. była inna niż archaiczna

archaiczna – związana z kultura i religią wschodu, o wiele bardziej niż klasyczna
klasyczna – sztuka realistyczna, której my wiele zawdzięczamy, ciągle jesteśmy z nią związani

fascynacje nową sztuką związane były z fascynacją nowym językiem w sztuce – językiem iluzjonizmu

(BTW: nowa ta sztuka nie budziła uznania Platona)

sofiści byli blisko szerokiego kręgu odbiorców sztuki, sztuka ta towarzyszyła obrzędom nowej, państwowo 
akceptowanej religii

dokładniej o rozróżnieniach:

●

natura – kultura
natura to to, co jest przypadkowe

kultura – wytwór celowy człowieka
to spojrzenie na kulturę poprzez pryzmat techne, typowo greckie podejście

kultura oparta jest na wiedzy tak samo jak techne

●

sztuki przyjemnościowe – sztuki użytecznościowe

rzeźba czy poezja nie dają żadnego pożytku, natomiast z szewstwa czy tkactwa jest on ewidentny
jaka jest więc rola tych pierwszych? to wielka rola dawania człowiekowi nieporównywalnych z niczym 

innym praktycznym, przyjemności
oglądanie rzeźby to coś bardzo satysfakcjonującego, choć w inny sposób, niż korzystanie z rzeczy 

pożytecznych
to rozróżnienie wskazuje na zupełnie inną rolę sztuki w życiu człowieka (niż innych dziedzin)

Myśl ta została podjęta niezależnie od sofistów w XVIII w. Patronuje identyfikacji klasycznej sztuki aż 
do dziś. Charles Batteux w XVIII w. napisał książkę „Sztuki piękne”, używając tego terminu w stosunku 

do malarstwa, poezji itp., dziś mamy np. akademie sztuk pięknych, są to właśnie mniej więcej te 
dziedziny twórczości, które sofiści nazywali sztukami przyjemnościowymi.

ten podział uznaje  się  za bardzo znaczący, ale w starożytności nie  przyjął  się, gdyż zwalczał  go 
zawzięcie Platon, a grecka estetyka podążyła za jego estetyką.

●

treść – forma
Sofiści nie stworzyli tych pojęć. Zastanawiali się jednak nad dwoma jakościowo dającymi się określić 

wyróżnikami sztuki.
W odniesieniu do np. poezji zastanawiali się, czy konstytuuje ją coś takiego jak zestrój słów, warstwa 

estetyka

strona 

8

 z 27

brzmieniowa, melodyczna, czy też mądrość życiowa w niej obecna. Dlaczego, z powodu pierwszego 
czy drugiego, jest tak emocjonalnie odbierana?

Można zauważyć, że wyczuwali podział na treść i formę dzieła.

●

talent – wykształcenie

Protagoras dużo na ten temat pisał: nie wystarczy talent.
Talent   jest   konieczny,   nie   można   bez   niego   być   artystą,  ale   nie   wystarczy  sam,   konieczne   jest 

doskonalenie   predyspozycji   do   tworzenia,   które   w   nim   są   zawarte,   konieczna   jest   praca   nad 
umiejętnościami.   Bez   nauki   nie   zostanie   się   artystą,   co   najwyżej   wytwórcą,   rzemieślnikiem,   nie 

mistrzem – architektonem.
Protagoras zachęca do poszukiwania swego kunsztu.

Sofiści jako pierwsi zdefiniowali piękno

Piękne jest to, co przyjemne dla oczu i uszu
odwołują się, jak widać, do zmysłów – definicja sensualistyczna

a także do przyjemności – hedonistyczna
hedone, nie eudaimonia

definicja   zrywa   z   tradycją   katartycznego   wyróżnika   piękna   (odrzuca   w   ogóle   katharsis),   doskonalenia 
duchowego itp. Nawet muzykę traktowali tylko hedonistycznie.

motyw sofistów w estetyce

piękno jest względne, relatywne

sofiści odwołują się do argumentów kulturowych, socjologicznych

Dialexeis – dzieło anonimowego sofisty, będące studium socjologiczno-kulturowym.
to, co piękne, jest względne, bo np. podoba nam się kobieta z dobrym makijażem, ale już mężczyzna nie. Inny 

przykłąd: w Atenach piękny młodzieniec to wykształcony, subtelny w kontaktach z innymi intelektualista, dzięki 
swoim intelektualnym osiągom funkcjonujący w społeczeństwie. A w Sparcie tęgi fizycznie, silny, umięśniony, 

nieedukowany. W Tracji piękny koleś ma tatuaże, a w Grecji tatuuje się więźniów i świadczą one o niezbyt 
dobrej kondycji je noszącego.

Piękno rzecz jasna rozumiane było bardzo szeroko, nie tylko estetycznie.

Z tego mamy już dwa pytania na egzamin:

?

 Sofistyczna definicja piękna.

?

 Motyw sofistów (względność piękna).

jedziemy dalej z koksem:
Protagoras rzecze, że piękno jest nie ma jakiegoś jednego rodzaju, z tym zresztą łączy się jego względność.

Podobnie Gorgiasz i Sokrates: piękno różnorodne, czyli  dostosowane do celu. Ma spełniać warunki swego 
przeznaczenia. Ma do czegoś służyć i ten cel realizować.

piękno to stosowność  – takie myślenie obala myślenie tradycyjne w greckiej kulturze o absolutystycznym 
pięknie.

Protagoras – indywidualizm estetyczny – każda rzecz jest piękna po swojemu. Piękno jest też uwarunkowane 
społecznie i kulturowo.

Kolejne pytanie:

?

 Motyw gorgiaszowy (apatetyczność sztuki)

odpowiedź poniżej

Motyw gorgiaszowy

apatetyczność sztuki
Zachowała się „Obrona Heleny”, poświęcona tej apatetyczności.

apáte – omamy, omamiać
Gorgiasz wyciąga wnioski na temat dziwnego zachowania ludzi np. w teatrze: ludzie przepadają za nim i się 

zachwycają tym, z czego w codziennej praxis nie byliby zadowoleni – że są okłamywani.
Cieszą się z tego, choć na co dzień potępiają kłamstwo.

apatetyczność sztuki to właśnie to jej omamianie.

Mają   satysfakcję   z   bycia   omamianymi,  mami   nie   tylko  literatura,   ale   także   scenografia,   która   każe   nam 

estetyka

strona 

9

 z 27

kontemplować coś, czego w rzeczywistości nie ma. 
W dodatku oba rodzaje dramatu wiążą się z sytuacjami, których na co dzień wolelibyśmy unikać:

tragedia – z ciężką sytuacją życiową, brakiem wyjścia z niej itp.

komedia – najczęściej z wyśmiewaniem się z kogoś.

Nikt nie chce ani przeżywać tragedii, ani być obiektem pośmiewiska, a w teatrze bawi się wyśmienicie.
Z drugiej strony, gdy pojawia się w naszym życiu jakaś tragedia, nie potrafimy się wobec niej zdystansować, 

natomiast w teatrze mamy możliwość poznania tragizmu.

Scenografia związana z językiem iluzjonistycznym
Grecy zaczynają wykorzystywać w sztuce wiedzę na temat perspektywy zbieżnej i barwnej, które są innym 

kłamstwem – stwarzają złudzenie odległości, na dalszym planie wszystko jest zdeformowane, na końcu tylko 
dwie kropki zamiast drzew widać, ale oglądający obraz ma wrażenie, że to się ciągnie aleja z drzewami na 

poboczach.
to jest właśnie sens teorii apatetycznej sztuki – iluzja przez deformację

SOKRATES

Etykę wyłożył Platon, choć, jak wiadomo, do końca nie wiadomo, co który gadał.
O estetyce natomiast co nieco wiem od Ksenofonta – można podejrzewać, że nie mija się on z prawdą, bo 

niektóre   przykłady   przywołuje   również   Platon   (choć   ten   z   nimi   wtedy   polemizuje,   bo   się   nie   zgadza   z 
sokratejską wizją estetyki).

Ksenofont jest zaintrygowany estetyką Sokratesa.
Sokrates był w ogóle takim gościem, że z etyki i logiki bliżej mu było do Platona, a pod względem poglądów 

estetycznych mógłby sobie z sofistami rękę podać.
Najważniejsze są jego wypowiedzi dotyczące sztuk odtwórczych. Łączą się one z motywem sokratesa (który to 

motyw jest 4 już pytaniem z dzisiejszych zajęć), który można określić mianem idealizacji piękna.

Pytanko:

?

 Motyw Sokratesa (idealizacja w sztuce)

teraz o tym właśnie:

O sztukach odtwórczych
O   ile   kowale   i   garncarze   wykonują   przedmioty   niestworzone   przez   przyrodę,   to   malarstwo   i   rzeźba   ją 

naśladują. Są więc odtwórcze, mają charakter naśladowczy. I co?

Idealizacja w sztuce
W sztuce rzeczy oddane są jako piękniejsze niż te, z którymi obcujemy w przyrodzie, realnie. Są piękniejsze 

niż rzeczywiste.
bardzo trwały pomysł: artysta w swym umyśle ma dostęp do piękna, z jakim faktycznie nie obcuje – to jest 

niezwykłość umysłu artystycznego. On to piękno obiektywizuje w sztuce, daje mu doskonały wyraz, genialność 
artysty na tym polega, że jedynie on potrafi wydobyć coś piękniejszego z rzeczywistości (niż ona sama).

Ksenofont: Sokrates zauważył to odwiedzając pracownie Skopasa i Praksytelesa. Piękni młodzieńcy malowani 
czy rzeźbieni nie są kopiami jednego człowieka, piękno powstającego obrazu nie ma odniesienia do jednego 

modelu, nie są to portrety, tylko wielu młodych, pięknych ludzi służy za modeli, malarze kreują nowe piękno – 
artystyczne.

Sokrates zachwycił się pięknem duchowym tych wyidealizowanych postaci, Ksenofont przytacza jego słowa.

Poprzez  oczy miał  wgląd  do kondycji duchowej postaci, choć to  nie był←  konkretne  osoby. Cenił piękno 
duchowe, gdyż lubił nową konwencję obrazowania – malarstwo realistyczne.

Język iluzjonistyczny pozwolił mu dostrzec także wewnętrzny duchowy przekaz, stąd wiadomo, że Sokrates 

był pozytywnym odbiorcą sztuki klasycznej, realistycznej.
Dawniej postaci w rzeźbach, malarstwie, architekturze był← sztywne, jakby martwe, przedstawione zawsze en 

face z kamiennymi wyrazami twarzy, w hieratyczny sposób, a  oczy to był wykrój migdałowaty  po prostu. 
Skopas i Praksyteles przedstawiali już żywe oczy – to intrygowało Sokratesa, indywidualizacja psychiczna 

widoczna w oczach.

Sokratesa i sofistów łączy ważna rzecz 
Sokrates: piękne to, co dostosowane do celu

Czyli różne rzeczy na rozmaite sposoby. Sokrates: złota tarcza jest brzydka, a prosty śmietnik jest piękny, gdyż 
złoto jest miękkie i miecz łatwo tarczę z niego roztrzaska, złoto do takich zastosowań się nie nadaje, a w 

prostym śmietniku łatwo utrzymać porządek.

estetyka

strona 

10

 z 27

Lecz u Sokratesa nie mamy do czynienia z  relacjonizmem, jak u sofistów. Piękno jest różnorodne, jest go 

wiele, ale mamy tu do czynienia z funkcjonalizmem.
sofiści: chodzi o gusty, upodobania, jednostki przesądzają o względności piękna

Sokrates: piękno zależy od celu, nie upodobań

wykład 5

26.03.2007

Koncepcja platońska

na podstawie notatek Półksiężyca

?

 Zadania sztuki (użyteczność, prawdziwość)

?

 Dwie koncepcje piękna

?

 Triada platońska

Koncepcja   Platona  jest  obiektywistyczna.  Była  wytyczną   tego,  co   nowe,  tego,  co   zdominowało  w  grecką 
sztukę. „Nie pytam o to, co się szerokim kołom wydaje piękne, ale o to, czym piękno jest”.

Piękno   nie   ogranicza   się   do   rzeczy   zmysłowych   –   jest   własnością   rzeczy   pięknych.   Nie   jest   relacją 
subiektywną.

kryterium – wrodzony zmysł piękna

nie wszystko, co się podoba, jest piękne, albowiem często ulegamy pozorom

Platon sformułował dwie koncepcje piękna: platońską i platońsko-pitagorejską.
Stary Platon trafił na pisma pitagorejczyków i skonstatował, że oni znaleźli to, czego on szukał.

koncepcja platońsko-pitagorejska piękna:

Piękno to ład i miara, bo istota piękna leży w symmetrii, harmonii.
Platon powiada, że koncepcja ta odwołuje się do układu części. Piękno jest zależne od układu i jest wartością 

ilościową, wyrażaną liczbowo.
Brzydkie jest to, czemu brak miary.

Wszystko, co dobre, jest piękne, a piękne nie może być bez miary.

Według Platona sztuka greków kiedyś działa dobrze, ale się zjebała (cytat z notatek :P). W Egipcie natomiast 
nadal dobrze funkcjonuje.

Platon eksperymentował z geometrią by odnaleźć idealne, prawdziwe proporcje.

platońska koncepcja piękna:
Idea piękna oparta jest na spirytualizmie idealistycznym –  filozofii zakładającej istnienie  ciał i dusz. Ciała 

przemijają, są nietrwałe, a dusze są niezmienne  i doskonalsze. Natomiast od  dusz doskonalsze są  idee. 
Dlatego estetyka to nie tylko ciała i dusze, ale też idee.

Platońska estetyka jest spirytualistyczna i idealistyczna. Intelektualne podejście do piękna.
Od ciał piękniejsze są myśli i czyny.

Najwyżej stoi idea piękna – samo piękno. Piękno ciał i dusz to podobieństwo do idei piękna. Piękno ciał i dusz 
przemija, a idea trwa wiecznie. Jako ludzie nie możemy jej zobaczyć.

Dualizm piękna cielesnego i duchowego

Platon poszerza zakres piękna lokując je w transcendencji. Piękne jest to, co niedostępne doświadczeniu. 
Wprowadza nową ocenę piękna – deprecjonuje piękno empiryczne.

Nowa miara – bliskość idei, im ona bliżej, tym rzecz piękniejsza
Przed Platonem były 3 miary:

–

pitagorejska: forma

–

sofistów: przyjemność

–

sokratejska: stosowność

Teraz Platon – idea doskonałego piękna w umyśle. Najbliżej mu do miary pitagorejskiej (Jednia jako układ).

estetyka

strona 

11

 z 27

Estetyka Platońska ma zabarwienie idealistyczne (idee są niedostępne) i moralistyczne (bo najwyżej cenione 
jest piękno moralne).

Platon stoi na stanowisku normatywnym – nie interesuje go sztuka współczesna, jego filozofia sztuki nie mówi 

jak jest, ale jak powinno być.
Platon twierdzi, że sztuka odtwarzając rzeczywistość deformuje ją, dając fałszywy obraz świata. Deformuje 

świat i charaktery, pozbawiając czujności moralnej. Potępia rozrywkowe podejście do sztuki.
Uznaje transcendentną idee piękna – piękno to własność bytu, a nie ludzkich przeżyć.

wykład 6

02.04.2007

Koncepcja Arystotelesa

Jest to ważny moment w rozwoju estetyki greckiej.

Arystoteles   jako  pierwszy  filozof  wiele   traktatów  poświęcił   estetyce  i   jej   problematyce.  Uprawiał   estetykę 
naukową, był także pierwszym teoretykiem sztuki (i jednocześnie jej entuzjastą, żył jako odbiorca sztuki).

Położył nacisk na wiedzę przekraczającą doświadczenia codziennej praksis, którą może dać nam sztuka, 

szczególnie literatura.
Podsumował i rozwinął tradycyjne wątki estetyki greckiej: pitagorejczyków, sofistów i Platona.

Potrafił wyłonić nowe pojęcia, pogodzić różne stanowiska i opcje, wyprowadzić z nich coś nowego.
Odwoływał się np. do Gorgiasza jako teoretyk sztuki, ponadto Gorgiasz świetnie znał teatr.

Odwoływał się również do Demokryta (o którym będzie na następnym wykładzie).
Najwięcej zagadnień, pojęć i twierdzeń zawdzięcza Platonowi, ale przetworzył je, gdyż jego zainteresowania 

były zupełnie inne. Nie skupiały się na pięknie (piękno stanowiło 90% wywodów Platona z estetyki) na na 
sztuce (90% jego wywodów estetycznych stanowiła sztuka).

Mimo tego Arystoteles sformułował definicję piękna (mógł, gdyż bardzo rozwinął język pojęciowy).
Odrzucił   najważniejsze  założenia   i   ukierunkowania   estetyki  Platona,   np.  koncepcję   idei,   nie   kontynuował 

intelektualizmu i moralizmu platońskiego. Nie zajmował stanowiska normatywnego   - jego estetyka nie jest 
normatywna,   Platon   mówił   jaka   sztuka   powinna   być,   Arystoteles   nie   formułuje   żadnych   normatywnych 

postulatów, jest entuzjastą sztuki, ma podejście empiryczne i analityczne.

O Arystotelesie wiemy nieco z jego traktatów estetycznych, jest on autorem traktatów estetycznych, pierwszym 
filozofem-estetykiem, który pisał estetyczne traktaty, wcześniej były tylko fragmenty tekstów wpisane w szerszą 

twórczość filozoficzną.
Zachowała się do dziś tylko jedna księga jednego traktatu: 1 księga Poetyki, w której zawarte są rozważania o 

tragedii. Znamy treść drugiej – rozważania o komedii. Doszliśmy do tego po tytule, który znamy z zestawień 
bibliograficznych, jakie czynili starożytni (coś a'la bibliografia).

Z  tychże  zestawień widać,  że Arystoteles  najwięcej  miejsca  poświęcił  literaturze,  ale  pisał  też  o  muzyce, 
sztukach wizualnych.

Poza  Poetyką  (wydaną   po  jego  śmierci)   napisał  np.  Zagadnienia   poetyckie,  Zagadnienia   homeryckie,  O 
poetach.

Wiedzę na temat jego poglądów estetycznych możemy czerpać z Retoryki, Polityki, Fizyki, Metafizyki, z obu 
Etyk (głownie Eudemejskiej).

Nikt wcześniej nie prowadził tak systematycznych badań. Arystoteles korzystał z całego dotychczasowego 

dorobku   filozoficznego,   także   z   przepisów   warsztatowych   –   był   kompetentnym   teoretykiem,   nie   tylko 
teoretyzującym.

Był   więc   po   pierwsze   dziedzicem   całego   dotychczasowego   filozoficznego   dorobku,   a   więc   dysponował 
wyspecjalizowanym dyskursem; po drugie zaś dysponował znajomością przepisów, zasad znanych artystom, 

dzięki byciu teoretykiem i jej znawcą.
Odwoływał się do Sofoklesa i Eurypidesa – konkretnych dramatopisarzy. W malarstwie zaś do Polignota i 

Zeuksisa, a w rzeźbie – Fidiasza i Polikleta.
Nie mówił „literatura jest taka i taka”, lecz wypowiadał się o konkretnych utworach czy artystach.

W jego czasach szeroko zaakceptowana była już sztuka klasyczna, to nią fascynował się Arystoteles, choć 
była  ona   przedmiotem  krytyki  Platona.  Można   powiedzieć,   że  Arystoteles,  będący   pokolenie   młodszy  od 

Platona, nie odbierał tej sztuki jako nowej i „awangardowej”.

estetyka

strona 

12

 z 27

No, to teraz po tym wstępie – do rzeczy.

Pytanie takie będzie z tego poniżej:

?

 Klasyczna koncepcja sztuki (tak ono brzmi, bo arystotelejskie pojęcie sztuki ją określiło)

Arystoteles wywodzi się z tradycji greckiej, a więc techne, archaicznego jeszcze pojęcia.

Tym, co odróżnia sztukę od przyrody jest to, że jest ona czynnością ludzką.
Przesz sztukę powstaje to wszystko, czego forma jest w duszy.

Sztuka to to, co ma źródło w wytwarzającym, nie w wytworze.
Sztuka to więc to, co nie jest związane z przedmiotowością, lecz z artystą, wytwarzającym.

Arystoteles był zainteresowany nie tylko dziełem, ale i jego twórcą.

Odwoływał się do czynności ludzkich – wyróżniał trzy rodzaje: badanie, działanie, wytwarzanie.

Sztuka to wytwarzanie. Jego rezultatem jest wytwór. Jest to wytwarzanie oparte na wiedzy, ma charakter 
świadomy. Konieczna jest umiejętność posługiwania się regułami.

Zakres jest tutaj tak samo szeroki, jak dla greków archaicznych, to znaczy w jej skład wchodzą różne rzemiosła 
itp.

Sztuką   nie   jest   jedna   „sztuka”   instynktowna,   oparta   na   zwykłym   doświadczeniu   i   wprawie.   Nie   można 
pracować nawet w warsztatach tylko dlatego, że opanuje się jakieś manualne zdolności.

Jest to koncepcja bardzo wieloznaczna, jako taka też funkcjonowała potem w dziejach. Sztuką jest wytwór, 

sposób wytwarzania, zdolności niezbędne do wytwarzania, wiedza konieczna do wytwarzania.

Traktowana była jako wyróżnik sztuki w średniowieczu. Przełożenie techne na ars kazało cenić sztukę ze 
względu na wiedzę. Średniowiecze przypisywało sztuce dużą rolę, bo w niej zawierała się wiedza o świecie i 

istnieniu. Dla niektórych do dziś sztuka to przede wszystkim wytwór.

W całej wieloznaczności Arystoteles najbardziej koncentrował się na twórcy, jego wybierał i był zafascynowany 
talentem, ponadprzeciętnymi umiejętnościami związanymi z jednostką.

Arystoteles rozumiał sztukę dynamicznie, podkreślał procesy, czynności, mówił też o intelektualnym czynniku 
sztuki: „wynalazcze obmyślanie”.

Sztuka jest procesem psychofizycznym; nie przeciwstawiał jej naturze – mówił o celowości i sztuki, i przyrody.

Stosunek sztuki do tworzywa – jest 5 sposobów posługiwania się w sztuce tworzywem:
zmiana kształtu – tak powstają np. odlewy z brązu

dodawanie tworzywa – garncarstwo, tworzenie z gliny
ujmowanie tworzywa – praca w drewnie – cała ciesiołka; i, co ważniejsze – rzeźby z marmuru

składanie tworzywa – architektura

●

zmiana jakościowa – dotyczy np. brązu, terakoty to własność bytu, a nie ludzkich przeżyć.

wykład 7

16.04.2007

Koncepcja Arystotelesa – cd. 

?

 Sztuki naśladowcze w jego ujęciu.

mimetyczne  –   dziś   dużo   dociekań   na   ten   temat   prowadzą   fotograficy,   filozofowie,   estetycy  -   „teoretycy” 

fotografii
Zmienił perspektywę badawczą, poszerzył zakres pojęciowy.

Zerwał z grecką tradycją sytuującą poezję poza sztuką i włączył ją do sztuk, które od XVIII w. nazywamy 
pięknymi, a które Arystoteles zwał mimetycznymi

/malarstwo, poezja, część muzyki – ta, która naśladuje odgłosy np. ptaków itp./

Odwołuje się do podziału Platona: na sztuki uzupełniające przyrodę i naśladujące ją.

Arystoteles w naśladowaniu widzi cel sztuki, jest to pewna naturalna skłonność, czynność człowieka. Ludzie 
mają wielką przyjemność w naśladowaniu. Naśladują również to, czego przyrodzie nie lubią, nie cenią.

estetyka

strona 

13

 z 27

Naśladowanie nie było dla Arystotelesa kopiowaniem.
Rzeczywistość w sztuce może być brzydsza lub piękniejsza niż w naturze, bo jest taka, jaka powinna być w 

sztuce – idealizowana, sztuczna. Nie ma u Arystotelesa naturalizmu.
Naśladowanie   podporządkowane   jest  konieczności   artystycznej  –   nie   są   ważne   poszczególne   rzeczy   i 

zdarzenia, barwy i kształty, lecz ich nowy, artystyczny układ, zestrój, jakiego nie odnajdziemy w naturze.
Artystyczną  całość   ocenia   się   nie   przez   porównanie   jej   z   rzeczywistością,   lecz   biorąc   pod   uwagę   jej 

wewnętrzną budowę (równowagę) i konsekwencję.

mimesis to także czynności mima – aktora, który stwarza nową rzeczywistość, a nie tylko naśladuje
sztuka naśladowcza – poezja

Arystoteles   zrywa   z   dualizmem   wytwarzania   i   wieszczenia   (wcześniej   poezja   zarezerwowana   była   dla 
wyroczni, boskich szałów itp.). Powiada:

Poezja jest rzeczą raczej przyrodzonych zdolności niż szału.

- powstaje w taki sam sposób, jak wszystkie inne sztuki: angażuje twórcę na poziomie 1. umiejętności, 2. 

zdolności i 3. ćwiczeń (opanowywania zdolności tak, by dysponować kunsztem).
Poezja może być przedmiotem badań naukowych – poetyki.

Chodzi w niej o kreację świata artystycznego, jakiego po prostu nie ma w przyrodzie.

Wyłonienie pojęcia mimesis jako sztuk naśladowczych pozwoliło Arystotelesowi objąć jednym terminem sztuki 
plastyczne i poezję (oraz niektóre dzieła muzyczne).

? 

Funkcje sztuki w etyce Arystotelesa – jaki jest cel sztuki?

Z jednej strony Arystoteles odwołuje się do  katharsis  – to jest celem i funkcją sztuki, motyw oczyszczenia 

duszy.
Ale ma ono dokonywać się poprzez wyładowanie emocji przecież (zgodnie z ideą katharsis). I taki jest. Ale dla 

Arystotelesa   nie   było   to   przekroczenie   żadnych   granic,   kontakt   z   Absolutem   jakimś.   To   po   prostu   coś 
normalnego, nic nadzwyczajnego. Jest to naturalny proces psychologiczno – biologiczny.

Umożliwia katharsis muzyka, a przede wszystkim poezja – Arystoteles odkrył to jako czytelnik.
Poezja poszerza też horyzonty człowieka i kształtuje jego wrażliwość.

Katharsis nie zachodzi, gdy odbieramy rzeźbę i malarstwo.

Inne pojęcie, które Arystoteles sam sformułował, bardzo ważne – scholé

/znaczy tyle co „wczasy” - gdy człowiek jest wolny od starań o elementarne swoje potrzeby bytowe/

Funkcją   wszystkich   sztuk  jest   zapewnienie   człowiekowi   scholé,   czyli   połączenia   przyjemności   z   dobrem 
moralnym.

Kontemplacja – postawa bliska postawie uczonego, bez angażowania się w elementarne sprawy życiowe.

Arystoteles bliski jest sofistom, bierze też pod uwagę sensualistyczną, fizyczną przyjemność.
Obecny   też   Platon   –   aksjomat   o   pięknie   i   dobru,  Arystoteles   też   mówił   o   scholé   w   związku   z   pięknem 

moralnym.

? 

Autonomia sztuki i prawda artystyczna

Mówił to wbrew Platonowi. Poezji, a dalej w  ogóle sztuce, przysługuje autonomia  artystyczna. Autonomia 
rozumiana jako niezależność o moralności i wiedzy /”praw przyrody”/ (inne dziedziny, np. polityka, z założenia 

takiej autonomii nie miały, również sztuka według Platona miała być od nich zależna).
Rzecze Arystoteles:

Nie to samo jest słuszne w polityce i w poezji.
Poezja, choćby błądziła, może jednak mieć rację.

Błędy niezgodności z prawami moralnymi i natury nie dotyczą istoty sztuki (poetyckiej). Jej zdania z punktu 

widzenia poznawczego nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Jej funkcja jest inna, niż np. funkcja nauki czy 
polityki. Wypowiedzi artystyczne zawierają autonomiczną prawdę artystyczną.

? 

Przeżycie estetyczne (doświadczenie estetyczne)

Nie   posługiwał   się   tymi  terminami  z  tytułu,   ale   mówił   o   nich.   Wskazywał  na   specyficzny  rodzaj  przeżyć, 

estetyka

strona 

14

 z 27

doznań, jakie mamy w kontaktach ze sztuką.

W Etyce Eudemejskiej głównie:
Po pierwsze, przeżycie estetyczne jest doznaniem intensywnej rozkoszy.

Dalej, gdy się go doznaje, człowiek jest bezwolny, „jakby zaczarowany przez syreny”. Przeżycie to może mieć 
właściwą miarę, ale może też być niepełne lub nadmierne. Jest właściwe tylko człowiekowi, pochodzi z wrażeń 

zmysłowych, ale nie zależy od siły zmysłów (vide zwierzęta mają silniejsze, ale przeżyć estetycznych nie 
doznają). Rozkosz związana z przeżyciem estetycznym pochodzi ze zmysłów, z samych wrażeń zmysłowych, 

a nie z tego, co się z wrażeniami kojarzy.

definicja piękna Arystotelesa
Piękne jest to, co samo przez się cenne, a zarazem dla nas przyjemne.

Piękno występuje tu jako wartość, w duchu aksjologicznym – i przez całe wieki tak będzie się myślało o nim w 
estetyce.

Każde piękno jest dobrem, ale nie każde dobro jest pięknem – powie też Arystoteles. Pięknem jest więc to, co 
jest zarazem dobrem i przyjemnością.

Jakie własności muszą posiadać rzeczy, by były piękne?

ład, proporcja, wielkość

/odwołanie ewidentnie do tradycji pitagorejskiej/
dodaje swój własny element:

odpowiedniość

/można uznać to za odwołanie do funkcjonalistycznej koncepcji Sokratesa/

odpowiedniość to „odpowiednia wielkość” - kłóci się tu z pitagorejczykami, którzy mówili o absolutnie pięknej 
wielkości w porządku kosmosu, Arystoteles uznaje tylko absolutnie piękną wielkość na poziomie przedmiotów 

– każdy przedmiot ma właściwą dla siebie odpowiednią wielkość.
Piękne może być to, co jest uchwytne – każda rzecz, aby się podobać, musi być dopasowana do pojemności 

wyobraźni i pamięci.

Jest to jakiś wpływ kultury przyrodniczej, medycznej.

Gdy dzieło jest łatwo uchwytne, wtedy lepiej widzimy jego jedność.

- by uchwycić, że obcuje się z czymś tak wartościowym jak jedność (przypisywanie jedności wysokiej wartości 
jest charakterystyczne dla Greków)

Najdoskonalsza forma geometryczna – elipsa – nie, jak u Pitagorejczyków, kula.

Piękno jest różnorodne, bo jego istota leży we właściwych kształtach, odpowiedniej mierze i wielkości.

Wykład 8

23.04.2007

Greckie koncepcje mimesis

?

 Greckie koncepcje mimesis

mimesis = realizm
utożsamianie terminów mimesis i realizm jest typowe dla europejczyków

inaczej „naśladownictwo” w sensie artystycznym
sztuki naśladowcze

Greckie koncepcje mimesis są bardzo różne, można wyróżnić ich 6. Tylko niektóre z nich odwołują się do 

„mimesis = realizm”.
Zawężenie   pojęcia   mimesis   dokonane   zostało   dopiero   przez   Rzymian,   którzy   przełożyli   je   na   imitatio 

(naśladowanie).

1. Mimesis  pojawia  się  w  V  wieku  p.n.e   –  gdy  zaczyna  kształtować   się   myśl  estetyczna,  następuje 

znamienna ewolucja kulturowa:

- grecy odchodzą od sztuki symbolicznej, schematycznej, od syntetycznego języka sztuki, słowem – 
od tradycji wschodu

estetyka

strona 

15

 z 27

Wtedy mimesis nie odnosiło się do naśladownictwa.
Źródłosłów nie jest pragrecki, nie ma mimesis u Homera na przykład. Uważa się, że słowo to dotarło z 

praktykami orfickimi – w trójjedynej chorei było pierwsze użycie.

Mimesis było to wyładowanie uczuć, wyrażanie ich. Jeśli przełożyć to na sztukę – sztuka ekspresyjna. 
Trójjedyna   chorea  związana   jest   z   wyrażaniem   emocji,   uczuciowym   zaangażowaniem   kapłana 

(mimesis umożliwia katharsis).
Mimesis nie dotyczyło poezji, sztuk plastycznych itp., a głównie muzyki i tańca.

2. Pitagorejska koncepcja mimesis

 

  – wyłoniła się, a nie została sformułowana. Dotyczyła głównie muzyki, 

związana była też z liturgią.
Również uznawano przejście od mimesis do katharsis.

Mimesis była wyrwaniem się od ziemskich obciążeń tym, co nietrwałe. Jednak doznawał tego teraz nie 
tylko kapłan, ale wszyscy uczestnicy trójjedynej chorei.

(dużą rolę odgrywa tu muzyka sfer, człowiek naśladując ruchy kapłana w rytm muzyki, dzięki temu, że 
jest istotą duchową, może osiągnąć katharsis, włączyć się w harmonię kosmiczną)

3. Koncepcja jońska – głównie Demokryta

 

  (on się najczęściej o niej wypowiadał).

Mimesis to naśladowanie czynności zwierząt.
- ludzie stali się architektami i budowniczymi dzięki obserwacji czynności jaskółek

- tkactwo wzięło się z obserwowania pająków
i inne tego typu teorie

A czemu sprowadził mimesis z identyfikowania się z wszechczymś do identyfikacji z naturą?
Demokryt przekonany był (jak zresztą Jończycy i większość Greków), że umysł ludzki jest bierny – 

tylko odtwarza to, co znajdzie w przyrodzie, nic nie tworzy sam z siebie.
Mimesis w tym rozumieniu nie dotyczy malarstwa, rzeźby, poezji – nie oznacza odtwarzania jakichś 

np. widoków. 

4. Najbliższa ludziom zachodu  koncepcja Sokratesa. Odnosił on swoje rozważania dotyczące mimesis 

do malarstwa.

Źródłem naszej wiedzy o tym są wspomnienia Ksenofonta o Sokratesie.
Sokrates nie używał terminu mimesis, ale śmiało można o nim mówić, gdyż powiadał "podobizna, 

zobrazowanie". 
Naśladownictwo   zewnętrznego   kształtu  rzeczy  jest  w  malarstwie,  rzeźbie   najbardziej   pociągające. 

Malarstwo bardzo sugestywnie oddaje to, co rzeczy mają w sobie szczególnego.
Mówi głównie o martwej naturze.

Chodzi nie tylko o zewnętrzny kształt oddany dzięki umiejętnością warsztatu iluzjonistycznego - ważne 
jest też to, że nie jest to kopiowanie - sztuka odtwarza, ale też selekcjonuje, oddaje to, co najbardziej 

pociąga w zewnętrzności odtwarzanej rzeczy.

5. Platon

 

  - sformułował dwa ujęcia mimesis:

- kontynuacja pitagorejskiego

dotyczy muzyki,  tańca,  łączy  się   z pitagorejską  koncepcją   katharsis,  ale mimesis,  dzięki  muzyce, 
tańcom, ma pozytywny wpływ na charakter człowieka

- dotyczące sztuk plastycznych (malarstwo, rzeźba) i trochę poezji (choć jej nie uważał za sztukę)
krytykuje bardzo tę mimesis

Sztuka mimetyczna to nic innego, jak kopiowanie. Im Platon starszy był, tym bardziej zawzięty na te 
sztuki mimetyczne i poezję. Tak mówił:

Malarstwo nic innego nie robi, tylko naśladuje.
Sztukę   klasyczną   traktuje   jako   naturalizm   związany   z   iluzjonizmem   -   i   nie   jest   to   dla   niego 

komplement. Język tej sztuki wart jest tylko odrzucenia, artyści powinni zaprzestać posługiwania się 
nim - bo jest to posługiwanie się tylko złudzeniem optycznym, barwnym, skrótem perspektywicznym = 

propagowanie fałszu. To nic innego, jak mamienie widza, okłamywanie. Co gorsze, ludzie to lubią i 
cieszą się z tego - że nie są odbiorcami bytu w tym, jak on naprawdę istnieje.

Zadaniem sztuki nie powinno być oddawanie wyglądów rzeczy, lecz wieczystych form, odwiecznych 
praw Bytu (a nie wyglądu winogron).

Naśladownictwo   stroni   od   prawdy  -   mówi.   Widok   nie   ma   nic   wspólnego   z   prawdą   -   myślenie 
metafizyka.

6. Arystoteles.

 

 

mimesis dotyczy głównie poezji - literatury pięknej.
Kładzie nacisk na dramaty.

estetyka

strona 

16

 z 27

Najważniejszą cechą poezji jest mimesis.
Bada   też  czynności  mima   -  aktora.  Zastanawiał  się,   na   czym  polega  dobre  aktorstwo  -   i   nie   na 

zwykłym naśladowaniu. Tylko na powoływaniu do istnienia czegoś, co nie jest tylko kopiowaniem, lecz 
przedstawieniem wydarzeń, charakterów.

W sztuce mamy do czynienia z fikcyjnym przedstawieniem świata.
Przedstawienia są charakterystyczne dla danych artystów, różnią się między sobą, ale wszystkie są 

związane z kreacją własnego świata artystycznego, która dokonuje się dzięki środkom, których nie ma 
w naturze (np. rytm, melodia, miara - ergo nie możemy tego kopiować z natury).

Artysta stwarza swój język - nie ma tu realizmu.
scholé (patrz: poprzedni wykład)

Język w odniesieniu do twórczości literackiej może być badany i robi to sztuka poetycka, poetyka.
Są zasady, które tym językiem rządzą i kierują.

U Arystotelesa nie ma mowy o żadnym dosłownym naśladowaniu, naturalizmie itp. Sztuka stwarza 
coś, z czym w rzeczywistości naśladowanej nie mamy do czynienia. to własność bytu, a nie ludzkich 

przeżyć.

wykład 9

23.04.2007

Plotyn

Żył sobie w III wieku i był Rzymianinem. Okres hellenistyczny w kulturze greckiej już od dawna dominował, a w 

Rzymie kształtowało się chrześcijaństwo.
Nie podzielał poglądów współczesnych sobie estetyków, miał inne poglądy na piękno, jego wartość i rolę 

sztuki.
Wywarł  wpływ  na   sztukę   bizantyńską,   średniowieczną   w  ogóle  -  zwłaszcza   na   malarstwo.  W  renesansie 

obecny był we Florencji, tłumaczony przez koryfeuszy nowożytności.

Żył   600   lat   po   Platonie,   ale   do   niego   sięgał.   Wbrew   estetyce   hellenistycznej   podejmował   zagadnienia 
zasadnicze - inni zajmowali się sprawami szczegółowymi, byli to specjaliści podejmujący szczegółowe badania 

na wąskim odcinku sztuki.

Napisał 54 rozprawy, które podzielono na sześć dziewiątek i nazwano je Enneadami.
Dwie z tych ennead poświęcone były estetyce.

Estetyka  jego   była  idealistyczna,   spirytualistyczna   i   transcendentna.   Mówi   o   dwóch   światach.   Ten   jest 

niedoskonały i zmysłowy, tamten zaś doskonały, bo duchowy - możemy do niego sięgać myślą.
O ile dla Platona piękno istniało tylko w tamtym świecie, to Plotyn dostrzegał także piękno zmysłowe. Ono tutaj 

po prostu jest, bo jest odblaskiem świata nadzmysłowego w zmysłowym. Co więcej, świat zmysłowy także 
posiada piękno doskonałe, można w nim z owym pięknem obcować.

Definicja piękna Plotyna

Zerwał ze starym sposobem definiowania piękna jako symmetrii (co wywodziło się od pitagorejczyków).
Piękno nie polega na relacjach, stosunkach, proporcjach, bo dostrzegalibyśmy je w tym, co złożone, a tak nie 

jest. Ludzie piękno widzą w tym, co poszczególne - barwie, błyskawicy, złocie. O pięknie nie przesądza układ 
części, piękno jest jakością.

Ci, którzy piękna szukają w rzeczach złożonych i mówią o symmetrii, mówią tylko o zewnętrznych objawach 
piękna. Istotą piękna nie jest symmetria, ale to, co przez nią prześwieca - jedność.

Jedności nie ma w materii, jest nią duch, on też jest źródłem piękna. Pięknem jest dusza, a duszy podoba się 
tylko dusza. Aby odbierać piękno, dusza musi być piękna.

Świat zmysłowy jest piękny dzięki temu wzorowi pięknej duszy.
Piękne są kształty zewnętrzne, jeśli mają źródło w kształtach wewnętrznych.

Jeśli ktoś jest piękny (dusza), to postrzega piękno od pierwszego wejrzenia, bez żadnych badań relacji i 
rekonstrukcji.

Estetyka Plotyna jest spirytualistyczna, ale nie antropocentryczna. Nie tylko człowiek jest bowiem obdarzony 

duszą, ale całe istnienie. Plotyn mówi nawet, że w przyrodzie jest więcej piękna niż w sztuce.

estetyka

strona 

17

 z 27

Związki piękna ze sztuką
Tylko sztuka odzwierciedlająca ducha jest pięknem i je realizuje.

Jakie są jej funkcje? Plotyn i tu mówi zupełnie inaczej, niż inni. Rzymianie stworzyli sztukę naśladowczą, której 
zadaniem było naśladowanie natury (imitatio). Według Plotyna sztuka sięga zasad, powstaje dzięki idei, którą 

dysponuje artysta.
Np. rzeźby Fidiasza - tak stare, a zachwycają.

Artysta ma w umyśle idee. Nie rzeźbił Zeusa dlatego, że go zobaczył, lecz miał jego ideę. Zeus byłby taki, 
jakim go wyrzeźbił, gdyby chciał nam się objawić (to podchwycono w renesansie).

Fidiasz widocznie był piękny - miał dostęp do piękna.
Artysta w swym umyśle ma potencję bycia kreatorem.

Sztuka jest poznaniem - ludzie poznają piękno. Ujmuje ducha, który jest prawdziwym Bytem.

Ale poznanie to jest inne niż naukowe (poszukiwanie), które wymaga nieustannej pracy intelektualnej. Sztuka 
zaś umożliwia poznanie bezpośrednie, "obrazowe". Zasadniczym celem sztuki jest tworzenie piękna, a ono 

powstaje wówczas, gdy kształt wewnętrzny przenika materię (co dzieje się dzięki artyście).

Można więc powiedzieć, że koncepcja Plotyna to metafizyka piękna i sztuki, bo piękno to coś niezwykłego, 
trwałego.

Plotyn nie budował swojej estetyki na bazie kontaktów ze sztuką. Nie dzieło sztuki, lecz Absolut i emanacja są 

najważniejszymi pojęciami w jego koncepcji.

Byt jest jeden - Absolut, ale ma wiele postaci.
Absolut emanuje, obejmując sobą całe istnienie. Obejmuje więc zarówno idee, dusze, jak i wszystkie postacie 

materii.
(piramida)

Program dla sztuki

Z   powodu   emanacji   Absolutu,   która   się   na   wszystko   rozciąga,   sztuka   to   wyjątkowa   dziedzina   ludzkiej 
aktywności. Nic nie jest tak wspaniałe jak sztuka, bo odzwierciedla ona ducha.

Sztuka jest podążaniem w górę piramidy, jedyną ludzką praktyką, która to umożliwia.

program malarstwa
Obraz powinien przybliżać do piękna absolutnego.

–

unikać należy tego, co jest rezultatem zmysłu wzroku (niedoskonałości)
a więc odejść od całego, wspaniale rozwiniętego malarstwa iluzjonistycznego, złudzeń, światłocieni itp.

–

Pokazać   przedmiot,  jakby  był  on  zupełnie   blisko  oka,  oddać   wszystkie   szczegóły  –   wszystkie   rzeczy 
przedstawione w obrazie muszą być na pierwszym planie

jednolite światło, bez dziwactw, barwy lokalne

Materia jest cielesnością, duch światłem – sztuka powinna pomijać materię; światło jest formą – umysł widzi 

formę

Program ten zrobił furorę w średniowieczu i wcześniej w Bizancjum.
Ojcowie kościoła interesowali się estetyką Plotyna, zwłaszcza Pseudo-Dionizy, który go tłumaczył.

W renesansie (2 poł. XV w.) Plotyn pojawia się jako filozof patronujący florenckiej Akademii (Platońskiej). 
Wielcy jej mędrcy tam Plotyna przekładali.

3 pytania z tego wykładu.

?

 Program artystyczny Plotyna.

?

 Metafizyka Plotyna, estetyka jako metafizyka, rola metafizyki.

?

 Plotyna koncepcja piękna.

estetyka

strona 

18

 z 27

wykład 10

07.05.2007

Klasycyzm

?

 

Z całego wykładu (pojęcia, estetyka klasycyzmu, najważniejsze terminy)

KLASYCYZM
V wiek p.n.e do XVII wieku, a nawet do końca XVIII wieku.

Nowe pojęcia, które pojawiły się w związku z klasycyzmem. Terminologia naszego zachodniego uczestnictwa 
w tym co klasyczne, czyli między XV a XVII wiekiem (I połowa XVIII)

Co to jest klasycyzm?
Dotyczy tych zjawisk w sztuce jak i świadomości wyłonionych między XV wiekiem a I połową XVIII. Bierze się 

od  przymiotnika  „klasyczny”  do   oznaczenia  sztuki   nawiązującej  do   starożytnej.   Odnowienie   i   kontynuacja 
sztuki starożytnej. Klasycyzmem jest również nazywana sztuka zmierzająca do prawidłowości, równowagi, 

harmonii. 
- wszelka wielka sztuka wymaga kontynuowania antyku

- pogląd, że dobra sztuka wymaga równowagi, proporcji, przejrzystości, harmonii
Te   dwa   ujęcia   występowały   łącznie.   Chociaż   można   ujmować   też   tak,   że   jest   to   ujęcie   języka   sztuki   – 

klasycznej, bo uniwersalna, specyficznie ludzki. 
Teoria klasycyzmu występowała w traktatach jak i realizacjach artystycznych. W traktatach od odrodzenia 

przez wiek 16,17 aż do końca 18 właściwie. Klasycyzm jako ideologia jest wyjątkowo trwała i niezmienna. 
Klasycyzm trwał,  bo miał swoich  wyrazicieli w postaci  teoretyków i  artystów. Wielu artystów  było  również 

teoretykami. 
Przekonaniem klasycyzmu było, że piękno jest obiektywną własnością rzeczy. Nie uważano, żeby piękno było 

tylko subiektywną reakcją człowieka.
Alberti – architekt, sformułował kilka terminów



concinnitas – przekonanie, że piękno jest czymś obiektywnym, bo związane jest z zachowaniem ładu, 
przejrzystości, harmonii. Zgodność części itp.

L. Ghiberti – mówi, że proporcje są podstawą wszelkiego piękna
W XVI Palladio mówi o potędze proporcji. Zestrój jest do odnalezienia dla ludzi, którzy poszukują piękna w 

sztuce
P. Della Mirandola – mówi o układzie części, chodzi o zgodność formy z treścią, odpowiedniość



il decoro – odpowiedniość formy i treści

Piękno obiektywne w dziele jest dostępne dzięki wiedzy, nie np. intuicji. Związane z intelektem. 

Leonardo – nie wystarczy widzieć i słyszeć, trzeba tez wiedzieć
Wymaga   rozwoju   pojęciowości,   podejścia   teoretycznego.   Piękno   łączy   się   z   koniecznością   naukowego 

opracowania   zasad,   którymi   się   rządzi.   Piękno,   które   urzeczywistnia   sztuka,   jest   związane   z   racjonalną 
dziedziną jaką jest nauka o sztuce



ars liberalia (Leonardo)/leggiadria (Alberti) – w sztuce nic się nie dzieje bez nauki, bez wykształcenia, 
istotnym warunkiem sztuki jest prawda, niezbędna jest wiedza

Wręcz narzucanie artyście ideału bycia myślicielem, poszukiwaczem prawdy, a nie tylko rzemieślnikiem. Że tak 
było wiemy od Alberta Dürera. Był doskonałym artystą, ale miał problemy z podjęciem filozoficznej dysputy. 

Sztuka powinna odwoływać się do natury. Jest naśladowaniem natury. Metafizycy Ficino, Mirandola mówią: nie 

może być wielkiej sztuki, która nie odwoływałaby się do natury, która nie byłaby naśladownictwem natury. Ciało 
ludzkie jest niezastąpionym wzorem do naśladowania i dotyczy nie tylko sztuk wizualnych jak malarstwo i 

rzeźba. Odnoszą do architektury. Ciało ludzkie jest doskonałe jako najdoskonalszy twór natury, stąd nie można 
odchodzić od niego. Należy w sztuce jeszcze to doskonałe ciało doskonalić. Wzorce czerpane z natury artysta 

czyni w swoich realizacjach czymś doskonalszym .
Plotyn: artysta posiada w swoim umyśle możliwość doskonalenia (jak Ficino)

Idea doskonałości, do której odwołuje się klasycyzm jest dostępna dla umysłu. Dostęp do jakości wartości 
mamy dzięki artyście. 

Santi: malarz, także odwoływał się do idei doskonałości. Pisał o tym w liście do B. Castiglione’a  (pośrednik 
między mecenasem a innymi artystami)

Nie ma dobrej sztuki, która by nie była odzwierciedleniem natury. Piękno jest obiektywną własnością istnienia – 
leży w naturze rzeczy. Piękno jest w bycie (platońskie myślenie). Właśnie dlatego warto je poznawać, a nie 

wymyślać (odwoływać się do fantazji, mrzonek). Piękno jest naturalne i wrodzone, stałe i niezmienne. 



Primus Ac  rectum –  naśladowanie  natury, ale nie jako kopiowanie, ale poszukiwanie porządku w 

estetyka

strona 

19

 z 27

doskonałych proporcjach. Pitagorejskie myślenie o poszukiwaniu piękna. 



Sacra   bellezza   –   sztuka   nie   jest   dziedziną,   która   przynosi   człowiekowi   przyjemność   przez 
powierzchowną urodę. Piękno daje pełne zadowolenie umysłu, a nie spełnia tylko rolę przyjemności 
zewnętrznych. 

Palladio: „Ani uszy ani oczy nie mogą być zadowolone bez rozumnej zgodności”. Jego architektura nie była 
użytkowa, centralna (koło, ?)

Witruwiusz – bez niego by nie było klasycyzmu, a bez Arystotelesa by nie było Witruwiusza.
Sięgnięcie   do   Pitagorejczyków,   koncepcja   naśladowania   natury   sięga   do  Arystotelesa.   Umysłowa   natura 

piękna – Plotyn. Decorum – pochodzi od stoików. 
Kolejne   pokolenia   miały   jakby   swoją   starożytność.   Starożytność  XV   wieku   łączyła  się   ze   słabą   jeszcze 

znajomością starożytnych, sztuka nie była jeszcze odkryta, słaba znajomość tekstów. Ogromna czołobitność 
wobec starożytnych. 

Wiek XVI  - stwarza sobie nową starożytność, dużo lepsza znajomość starożytności. Przekonani byli jednak, 
że   stworzą   coś   znacznie   lepszego   niż   starożytni.   Nowe   stylistyczne   rozwiązania,   które   mają   wyprzedzić 

starożytnych.
Wiek XVII – klasycyzm na całą Europę, tereny na północ od Alp, Francja, Niemcy. Francja nadawała ton. 

Związany   z   absolutyzmem  monarszym  z   rygoryzmem.  Akademie  literatury,   malarstwa   i   rzeźby.   Nie   tylko 
zasady, ale także reguły. Prawdziwa sztuka łączy się ze znajomością reguł. Felidię (?) – przygotowanie reguł 

dla malarstwa, rzeźby, architektury.

wykład 11

14.05.2007

Neoklasycyzm

NEOKLASYCYM

Okres w sztuce i estetyce, który  traktowany był jako zjawisko mało ważne, bo nie oryginalne. Przewrotu 
dokonał Francuz Hugh Honour, udowodnił że sztuka neoklasycystyczna jest oryginalna. Neoklasycyzm jest 

pomiędzy klasycyzmem a romantyzmem. Wiąże się to z badaniem historii. Wiek XIX zaczyna się prędzej niż 
wskazują na to daty, właściwie od Rewolucji Francuskiej. Stendhal, autor dwutomowej książki poświęconej 

malarstwu włoskiemu. Nie ma jasności co do podporządkowania neoklasycyzmu.
Styl ze schyłku XVIII wieku (lata 80). Związany jest z formacją kulturową odrodzenia. Przyświeca mu idealizm 

wolnomyślicielski. Żarliwość i powaga. Uniwersalizm : racjonalny humanitaryzm. Termin neoklasycyzmu został 
nadany w XIX wieku na te zjawiska, powstała wtedy ta nazwa. Przedrostek „neo” pojawił się, bo przede 

wszystkim dominowała sztuka dekoracyjna, rzemiosło artystyczne. Wnętrza Roberta Adama (teraz uważa się, 
że był romantykiem, a nie neoklasykiem) był uważany za typowego twórcę neoklasycznego. Wnętrza, meble, 

porcelana. 
W XIX wieku neoklasycyzm był więc pograniczem sztuki. Honour (lata 60) przewartościował, odwołał się do 

zupełnie innych twórców – do J.L. David (malarz), A.Canova (rzeźbiarz) do Ledoux (architekt) – to byli artyści, 
których dzieła powoływały do istnienia nową jakość, styl oryginalny, właśnie neoklasycyzm. Ci artyści byli 

cenieni, ale nie jako neoklasycyzm, ale jako odrodzenie sztuk. Sztuka prawdziwa, Risorgimento. Podjęcie tego 
co wielka sztuka oferowała w dziejach, to nie była moda tylko sięgnięcie do tego co stanowi arcydzieła sztuki. 

Ci artyści byli kontynuatorami tej sztuki wielkiej. Druga połowa XVIII wieku to nowa świadomość (tak twierdził 
Honour),   nowa   uczuciowość,   Honour   zdecydował   się   iść   innym   torem   niż   ówczesne   nurty   w   nauce. 

Neoklasycyzmowi przyświecało racjonalne, rygorystyczne podejście do świata, życia, człowieka. Takie, które 
reprezentowali koryfeusze oświecenia (Diderot itp.)

Z   racjonalnością   łączył  się   aspekt  moralny   –   krytyka  rokoka,  a   z   drugiej   strony   atakowanie   przesądów, 
dogmatów, wiary, krytyka swobodnej moralność rokokowej, wyuzdania. W sztuce neoklasycystycznej krytyka 

rokoka   była   bardzo   wyraźna,   bo   tematyka   hedonistyczna   była   czymś   nie   do   przyjęcia,   amoralne. 
Hedonistyczna w sensie wydobywająca zmysłowość. Krytyka (pustej) wirtuozerii formalnej rokokowej. Pusta 

wirtuozeria   formalna   pochodzi   od   neoklasyków,   odrzuca   efekty  iluzjonistyczne  w   malarstwie,   też   rokoko. 
Honour mówi, że neoklasycyzm to – nagie mary i cnotliwa wdowa, a nie szezlong i coś tam (rokoko). Inna 

obyczajowość, przyjemność, co innego ludzi zbliżało.
Nowa uczuciowość jako antyrokoko Neoklasycyzm proponuje swojskie cnoty – to nie jest prymat dworskości. 

Stoickie przykłady prostoty, wstrzemięźliwości, czystości obyczajów, szlachetnego poświęcenia, bohaterstwa, 
heroiczny patriotyzm. 

Stylistycznie   –   następuje  proces  oczyszczenia   i   uproszczenia. Tę   rokokową   fakturę   malarską,   migoczącą 
świetlistość, neoklasycy zastępują wyraźnym konturem i plamą barwną, śmiałe, gładkie płaszczyzny barwne. 

estetyka

strona 

20

 z 27

Ten   proces   dotyczy  również   kompozycji,  miejsce   rokokowej,   diagonalnej   kompozycji,  zastąpiono   ujęciem 
frontalnym. Rokokowe, pastelowe, jakby przypudrowane tony zastąpione zostały plamami jasnymi, ale także 

posępnymi, bliskim barwom podstawowym. Nie popisywanie się trudnościami. Odejście od tej powierzchownej 
dekoracyjności. 

Neoklasycyzm odwołuje się do starożytności. Nie chodzi tutaj o kopiowanie, ale że stoi przed klasycyzmem 
zadanie   rygorystycznego   wyboru   z   tego   z   starożytności   co   wpasowuje   się   w   prostotę   stylistyczną, 

neoklasycyzm. Winckelmann odwołuje się do Greków. Styl a’la grecque : taki rodzaj realizacji, który wskazuje 
na   to,   że   neoklasycyzm   jest   pomiędzy   .   To   nie   było   odwzorowanie,   obowiązywał   w   ramach   strojów 

maskaradowych, fryzur, drobnych mebli. Styl ten łączył się z neoklasycyzmem, zainteresowanie greczyzną. 
Erupcja tekstów pisanych z teorii sztuki, historii sztuki. Nie istniała teoria bez historii. Książki Wincklemanna, 

ale też Mens’a. Winckelmann – II tomy „historia sztuki starożytnej”, cała Europa czytała te książki, był głód na 
taką wiedzę.

Honour – rola Rzymu. Rzym był pierwszym takim miastem, które stanowiło forum artystyczne. W Rzymie 
można było pobierać lekcje rysunku i malarstwa, zwłaszcza akwarelowego. Rzym był pełen artystów. Wszyscy 

liczący się malarze mieli przez jakiś czas pracownie w Rzymie.

Risorgimento sztuki
Zmartwychwstanie,   odrodzenie   sztuk,  lata   80   XVIII   wieku.   Termin   dotyczył  twórczości   Davida,   Canovy   i 

Ledoux,   którzy   w   tamtym  okresie   nie   mieli   żadnych  kontaktów  ze   sobą.   To   dowodzi,   że   była  to   sztuka 
oryginalna. Sposób artykulacji artystycznej właściwy zarówno malarstwu, rzeźbie i architekturze. Nowe całości 

artystyczne, które oni tworzą …. 
Nie   tworzyli   organizacji  artystycznej  ani   nic,  nie  ma   „naciągania”   poprzez  manifest  itp.  Zjawisko  zupełnie 

niezależne od jakiegokolwiek marketingu artystycznego.

Pytania na Egzamin 

?

 

Neoklasycyzm

? 

Risorgimento

?

 Neoklasycystyczne wizje (wizja) starożytności

„Przysięga Horacjuszy”, David

 

 

Tematem   jest   historyczna   anegdota   wyniesiona   do   rangi   uniwersalnego   tematu.   Morał,   jest   związany   z 

tematem,  chwała  obywatelskich  cnót,  cnoty  rzymskie,   surowe.   Można   się   odwołać  do  „Żywotów  mężów” 
Plutarcha. Klarowność kompozycji przez formalne skontrastowanie grup postaci. Oświetlenie – przejrzyste, nie 

ma   śladów   światłocienia,   bez   operowania   grą   świateł   i   cieni.   Surowe   wnętrze,   nie   ma   zróżnicowania 
przestrzennego, nie ma głębi w tym obrazie, wieloplanowości. Jedyne elementy, które wskazują, że to wnętrze 

dworskie – kolumny doryckie. Sposób malowania, język artystyczny były związane z pewną wizją świata.

Wizja starożytności
Sądzono długo, że neoklasycyzm to nic innego niż wyciągnięcie tematyki, zainteresowań, które łączyły się z 

odkryciami archeologicznymi, które miały funkcję budowania sensacji. W 1848 odkopano Pompeje, w 1846 

estetyka

strona 

21

 z 27

Herkulanum.  Rozwój  Rzymian  był dalej posunięty niż się  wtedy wydawało.  Wspaniałe malarstwo odkryto, 
iluzjonistyczne.   Znajomość   drobnych   przedmiotów   (?).   Neoklasycyzm   jako   wyciągnięcie   wniosków   z   tej 

fascynacji, sensacji. Ale były to zjawiska niezależne, David nie inspirował się tym co widział w Herkulanum i 
Pompejach. Inne było to malarstwo, nieiluzjonistyczne. Słyną z obsceniów, a u Davida ani śladu obsceniów. 

Obraz Parys i Helena – ani śladu frywolności, seksu. Honour wskazuje do jakich źródeł obrazowych zwraca się 
David – sięga do płaskorzeźb i malarstwa wazowego.

wykład 12

21.05.2007

Neoklasycyzm cd., Estetyka Kanta

? Neoklasycystyczna wizja starożytności
Dwie koncepcje, wizje.

1:  filohelleńska  – Winkelmann, typowy człowiek oświecenia. Entuzjastycznie podchodził do tego, czym się 
zajmował. Był pierwszym badaczem starożytności, który nie był archeologiem, ale „człowiekiem czującym”, 

pierwszy esteta. Przejawiał misjonarski zapał,  który  widoczny był zwłaszcza  w jego podejściu do  greckiej 
rzeźby. Był wielbicielem greczczyzny.

Rzeźba grecka to nie tylko relikty cywilizacji, to żywe dzieła sztuki. Mogą stanowić wzór, zaklęty w nich jest 

doskonały i ponadczasowy kanon.

Winkelman był autorem podziału stylistyczno-historycznego sztuki greckiej na 4 okresy:

–

archaiczny – do Fidiasza

–

wzniosły/wielki – Fidiasz i jemu współcześni

–

piękny – od Praksytelesa do Lizypa

–

style naśladowcze – aż do upadku Rzymu

Grecy byli najpiękniejszą rasą, gdyż obiektywizacji piękna sprzyjały tereny – znakomity klimat stworzył ludzi 
będących nośnikami uniwersalnego piękna.

Od   czasów   Winkelmanna   sztuka   stawiana   jest   bardzo   wysoko   –   w   Europie   funkcjonuje   zamiast   religii. 

Przeżycie estetyczne bardzo angażuje człowieka, jest jakby przeżyciem mistycznym (kult piękna ma źródło w 
w kulcie sztuki greckiej). Sztuka grecka to „szlachetna prostota i spokojna wielkość”.

2:  prorzymska  – Piranesi, znany grafik, autor akwafort. Przedstawiał na nich głównie ruiny Rzymu, potem 

bogaci turyści rozwozili je po Europie.
Przedstawiał   heroizowane   widoki  ruin   Rzymu,  bez   szczegółów.   Geometryczna   czystość,  działająca   przez 

syntetyczną formę.

ESTETYKA KANTA

Krytyka Władzy Sądzenia

Najważniejsze jest wartościowanie, wartość, ocenianie – to interesuje Kanta w estetyce.
ocena estetyczna i wartościowanie

Trzecia krytyka jakby zespala metodę transcendentą z Krytyki Czystego Rozumu i powszechnie ważną ocenę 
moralną – poczucie moralne z Krytyki Praktycznego Rozumu.

2 aspekty przedmiotu transcendentalnego – rozum teoretyczny (nauka) i rozum praktyczny (moralność) dzięki 
pośrednictwu władzy sądzenia zbliżają się do siebie.

Aspekt poznawczy 1 i 2 krytyki jest uruchamiany przez władzę sądzenia.

1. W ocenie i wartościowaniu udział ma z jednej strony stosunek podmiotu do doświadczenia – rzeczy 

zewnętrznej. To upodabnia ocenę do nauki (rozum teoretyczny).

2. Refleksyjny stosunek podmiotu do świata.

Chodzi o procesy porównywania do pewnych wzorców. To zbliża estetykę do etyki, normy moralnej – 

rozumu praktycznego.

estetyka

strona 

22

 z 27

Kant  poszukuje   transcendentalnej   władzy  sądzenia   –   takich   podmiotowych  warunków,   które   pozwolą   na 
powszechnie ważny model oceny świata.

intelectus archetypus – rodzaj intuicji, intelekt intuicyjny, nie konstruujący pojęć

Możemy dokonywać rozbioru całości, mamy do niej dostęp, ale na niej nie poprzestajemy, możemy od niej 

przechodzić do elementów ją tworzących, do tego, na jakiej zasadzie całość jest stworzona.
Ów   wartościujący   intelekt   operuje   całością,   a   nie   zbiorem   części   –   całość   nas   zachwyciła,   ale   całość 

zorganizowana, wewnętrznie zróżnicowana.
Ocena ma charakter refleksji podmiotowej, a jej składnikiem jest stan emocjonalny – uczucie rozkoszy lub 

przykrości.

Celowość – przysługuje jej aprioryczność i ważność powszechna, na niej Kant oparł zasadę wartościowania 
świata, pozwala na na ujęcie go jako zorganizowanej całości (celowość a priori) i teleologicznej oceny.

2 odmiany teleologicznej oceny

–

estetyczna ocena – poczucie smaku estetycznego – wywołuje piękno przyrody lub dzieła sztuki

–

właściwa ocena teleologiczna – odnosi się do organizmów biologicznych i całości przyrody

Kant   bada   podmiotowe   warunki   smaku   i   odczuwania   piękna.   Interesuje   go   swoistość   piękna   –   jest 
autonomiczne.   Jest   jak   najdalsze   od   nauki,   Kant   kwestionuje   poznawczą   wartość   sztuki.  Uwalnia   ją   od 

moralności, moralizowania, celów dydaktycznych.
Piękno łączy się z nadaniem formy danym zmysłowym – celowy układ formalny. Wzbudza on rozkosz, na 

podstawie której daje znać/kształtuje się smak estetyczny.

Kantowski formalizm estetyczny ma aspekt podmiotowy –  forma  nie  jest przedmiotowo  immanentna,  lecz 
wyznaczona a  priori  przez  podmiot.  Piękno  odznacza się bezinteresownością –  przeżycie estetyczne  jest 

bezinteresowne, więc piękno jest też autoteliczne („celowość bez celu”).
Upodobanie estetyczne jest bezpojęciowe – niepoznawalne.

Mamy  do   czynienia   z  bezpośrednim  wrażeniem  piękna   przedmiotu.  Inaczej   niż   w  sądzie   poznawczym  – 
wyobraźnia i umysł współdziałają, harmonia. Zachodzi wolna gra zdolności – człowiek tak angażuje się w 

obłok piękna, całości formalnych.
Przeżycie estetyczne pobudza wrażenia zmysłowe, wyobrażenie, sąd

→ sensus communis
Dlatego ocena estetyczna jest intersubiektywna – zachodzi intuicyjne porozumienie. Niedyskursywna zdolność 

udzielania się uczuć, z sensus communis wyłania się intersubiektywny smak estetyczny.
Aprioryczność ocen ma charakter uczuciowy.

Kant odwołuje się też do geniusza – ma on też biologiczny fundament. Piękno jest jego dziełem, jako podmiotu 

twórczego – dysponuje on zdolnością tworzenia dzieł oryginalnych – bez wzorów i reguł, bo on ustanawia 
nowe   zasady.   Powołuje   do   istnienia   celowy  system  –   nadaje   formę.  To   sfera   przyrodnicza   przesądza   o 

genialności, dlatego obejmuje przeżycia, emocje, które umykają intelektualnym schematom.
Romantyzm czerpie z geniusza.

Wzniosłości doznać  można w przedmiocie  także nie posiadającym  formy –  jeśli  on lub z jego  przyczyny 

wyobrażona zostaje nieograniczoność.
Nie   ma   harmonii   między   rozumem   a   wyobraźnią.   Żadne   przedstawienie   nie   jest   zdolne   adekwatnie 

zobrazować idei rozumu. Zmysłowość nie dorasta do idei rozumu. Idea jest czymś niewyobrażalnym.

wykład 13

28.05.2007

Estetyka Kanta cd., Estetyka romantyczna

?

 

Wzniosłość Kanta

Wzniosłości doznać można także w przedmiocie, który jest pozbawiony formy, nie piękna. Gdy doznajemy 

wzniosłości nie ma harmonii między wyobraźnią a rozumem. Żadne zmysłowe wyobrażenie (przedstawienie) 

estetyka

strona 

23

 z 27

nie jest w stanie w adekwatny sposób zobrazować idei rozumu. Idea jest czymś niewyrażalnym. Zmysłowość 
nie   dorasta   do   idei   rozumu.   O   ile   piękno   można   przypisać   przedmiotom   to   wzniosłość   pozostaje   tylko 

uczuciem. Wzniosłość tylko wywołuje jakieś zjawisko, do którego nie przynależy. W tym nieprzystosowaniu jest 
pozytywny moment. Rozum sięga tego co nadzmysłowe. Przez to co zjawiskowe docieramy do tego co nie 

przedstawiane. Rozum sięga nieprzedstawialnego, idei Boga. To zdaniem Kanta budzi uznanie i szacunek. 
Dlatego Kant nie mówi o wzniosłość w stosunku do sztuki, ale samoistnych zjawiskach przyrody – spotkanie z 

nimi   dotyczy   moralnej   strony   istnienia   człowieka,   bo   podnosi   duszę   człowieka   ponad   przeciętną   miarę. 
Człowiek czuje się zobligowany do mierzenia się z wszechmocą przyrody. Wzniosłość ujawnia nieograniczoną 

boskość całości. Daje możliwość doświadczenia wielkości człowieka. Kant mówi o wzniosłość opisując ocean, 
potęgę   tego   żywiołu.   Człowiek   owładnięty   jest   uczuciem   wzniosłości.   Wzniosłość   nie   tkwi   w   żadnym 

przedmiocie   przyrody,   ale   naszym  umyśle.   Kontakt   z   pięknem   jest   czymś   co   możemy   zaplanować.   Ze 
wzniosłością nie. 

W dzisiejszych czasach coraz mniej piękna, a coraz więcej kontaktowania się ze wzniosłością. 
Wzniosłość   pozwala   człowiekowi   uwypuklać   swą   autonomię.   Wzniosłość   jest   dynamiczna,   jest   ponad 

przeciętną   miarą.   U   Kanta   jest   też   wzniosłość   matematyczna   –   ta,   która   dotyczy  przyrody.   Po   Kancie 
zespolenie piękna i wzniosłości. Def. Piękna 1924 (II wydanie) w książce Michała Sobeskiego „Filozofia sztuki”

”Istota piękna zawarta jest w estetycznym upodobaniu. Estetyczne zaś jest takie upodobanie, które cechuje 
bezinteresowność, bezpojęciowość, powszechność i konieczność. Sprawiają je przedmioty posiadające formę 

celowości lecz nie wywołujące w nas wyobrażenia o jakimkolwiek konkretnym celu”
Estetyczne upodobanie = sąd smaku. Forma celowości związana jest z oceną estetyczną i teleologiczną.

ESTETYKA ROMANTYCZNA

Koncepcja korespondencji. Correspondance des arts. 
Romantyzm   związany   z   koncepcją   correspondance   był   negatywnie   oceniany   w   okresie   międzywojnia. 

Dlaczego romantyzm był tak krytykowany przez awangardę? Najważniejsza idea romantyczna – idea jedności 
sztuki była nie do przyjęcia przez poszukujących czystości gatunków artystycznych, poszukujących formalnej 

specyfiki  sztuki. Awangardowe   spojrzenie   na   dzieło   ze   względu   na   jego   autonomizm.   Z   lekceważeniem 
odnoszono się do romantyków. 1934 „O konieczności walki z upiorami romantyzmu” Strzemiński, był związany 

z koncepcjami sztuki jako produkcji, sztuka buduje nowy język, nowe struktury społeczne, mentalne. („Sztuka 
jest  produkcją   formy”)  Strukturalizm.   Strzemiński   neguje   indywidualizm.  Właśnie   indywidualizm  zarzucano 

romantyzmowi. Wiązano go z ekshibicjonistami. Przerost literatury. Myślenie o sztuce z punktu widzenia jej 
służebności, sztuka na usługach religii, narodu. 

Pozytywne   głosy   pojawiły   się   już   w   latach   30   wśród   surrealistów   (ona   powiedziała   surrealistów).  Cenili 
romantyczną wizję świata. Sztuka życia – sztuka jako moralność. Surrealizm wyłonił się z dadaizmu, jako 

protest   wobec   tego   czego   być   nie   powinno   w   rzeczywistości   społecznej.   Wykazywanie   absurdu. 
Zaangażowanie indywidualności artysty, który ten absurd wykazuje.

Chronologia (Juliusza Starzyńskiego) lata 1817-1867

- Stendhal 1817 wydał „Historię malarstwa we Włoszech”
- 1867 data śmierci Baudelaire’a – koniec romantyzmu (późno, bo na salonach impresjoniści już odgrywają 

znaczącą rolę) Zola – sztuka Maneta, inny język po prostu



Co to jest koncepcja correspondance des arts?

Prawo penetracji środków wyrazowych pomiędzy różnymi dyscyplinami artystycznymi. To była koncepcja, którą 

zrodzili romantycy. Potem podejmowane było w sztuce symbolizmu, a także w działaniach twórczych XIX – XX 
wieku, okres secesji. Poszukiwanie integracji sztuk, zacieranie się poszczególnych gatunków artystycznych. 

Teoria estetycznych odpowiedników, która to opierała się na takim przekonaniu o wewnętrznej jedności sztuk. 
Muzyka,  malarstwo   i   poezja.   Udział   brali   twórcy,   artyści,   a   także  ci   co   oceniali   :   często  te   same   osoby 

(Delacroix „dzienniki” wypowiadał się na temat sztuki, obracał się w kręgach artystycznych, z „dzienników” 
dowiadujemy się, że romantycy znali syntezję (nakładanie, przenikanie się w kontakcie ze sztuką różnych 

wrażeń zmysłowych). Współczesna psychologia. Nie używali oczywiście tego dużo późniejszego pojęcia. W 
odbiór sztuki ludzie angażują się nie tylko w sposób mechaniczny) [Teofil Gautier w „Pamiętnikach” (1974) też]

U podstaw rozmaitych dziedzin sztuki jest sztuka, correspondance. Nie chodziło w koncepcji korespondencji o 
tworzenie   jakiegoś   nowego   gatunku   artystycznego,   nowego   gatunku   sztuki   syntetycznej   (   o   to   chodziło 

Wagnerowi, reprezentantom symbolizmu)
Correspondance  służyło  spotęgowaniu  inspiracji  artystycznych.  Rozszerzeniu  wrażliwości. Nowe  realizacje 

artystyczne odnosiły się do tradycyjnego języka, do tradycyjnego tworzywa artystycznego, środków. Wstrząs – 
obejmował świadomość artysty i odbiorcy sztuki. Dotyczy to aktu twórczego genialnej jednostki, nie każdy 

wchodzi w to pole twórcze, i odbiorców. Wszyscy, którzy oglądają dzieło odczuwają poszerzenie świadomości. 
Czerpanie z rozmaitych źródeł. Budowanie nowej całości. Sięgnięcie do podskórnej, ukrytej tradycji orfickiej 

filozoficzno-religijnej, sięgnięcie do poety kapłana, jego stanowiska. Genialna jednostka to właśnie taki kapłan. 

estetyka

strona 

24

 z 27

Chodzi o idee pierwotnej jedności sztuk, a nie o religię.
Panpoetyzm, czyli romantyczny pogląd na świat. Odwołanie koncepcji correspondance do tradycji orfickiej już 

przy nauczaniu malarzy, praktyki : działalność grupy wtajemniczonych
(Gericault, Ary Scheffer)

Sięgnięcie do Homera, Biblii. Filozoficzne źródła, pitagorejczycy, dualizm materii, formy, duszy i ciała.

wykład 14

04.06.2007

Estetyka romantyczna cd., Utopie

?

 

Jaka idea światopoglądowa stanowiła uzasadnienie romantycznej koncepcji 

korespondencji?

Idea mikro i makrokosmosu. Zastosowaniem tej idei jest romantyczna koncepcja correspondance. Mówił o tym 

Juliusz Słowacki, Teofil Gautier, Baudelaire, Edgar Allan Poe (mówił o całości i jedności sztuki)

Baudelaire:
„Instynkt Piękna każe nam pojmować Ziemię wraz ze wszystkimi jej przejawami zaledwie jako zarys Nieba 

jego odpowiednik correspondance”
Do tego odnosi się pojęcie natury moralnej, mianowicie wrażliwość wyobraźni rządząca smakiem. To znaczy 

wewnętrzną muzykalnością twórcy i odbiorcy sztuki. Jest warunkiem harmonii, ale ta estetyczna harmonia 
romantyczna   zachodzi   nie   tylko   na   gruncie   dzieła   sztuki,   ale   także   między   jednostką,   światem   i 

wszechświatem.   Poszukiwanie   tej   harmonii   jest   celem   kreacji   twórczych.   Artysta  romantyk   tej   harmonii 
poszukuje.

?

 

Na czym polega harmonia romantyczna?

Ona   jest   inna   niż   klasyczna   (pitagorejska).   Związana   jest   z   dramatycznym,   wręcz   samobójczym 

poszukiwaniem,   za   cenę   życia,   bluźnierstwa.   Artysta   staje   naprzeciw   Absolutu   w   imię   harmonii,   której 
poszukuje.   Jest   to   antynomiczna   harmonia,   właściwie   jest   jej   duchowe   rozdarcie,   sprzeczności.   Celem 

zakładanym, ale nieosiągalnym jest harmonia dzieła, świata i kosmosu.
Indywidualność artystów romantyków. Opuścił warstwę rzemieślników, feudalne układy. Artysta nie był tylko 

wykonawcą, był twórcą wielkich idei zaklętych w dziele.
Błędem   badaczy   było   poszukiwanie   źródeł   romantyzmu   w   czasie   przełomu   renesansowego.   Starzyński 

twierdzi, że w renesansie nastąpiła tylko zmiana w strukturze społecznej artysty, to co innego. Indywidualizm 
jako zjawisko jakościowo nowe. Ten indywidualizm cechuje wielopostaciowość, współistnienie wielu konwencji 

w   tej   samej   osobowości   i   w   tym   samym   dziele.   Delacroix   wypowiada   się   o   tym   w   „Dziennikach”   jak 
niebezpieczne jest poszukiwanie jakichś cech wyróżniających indywidualizm artysty.

?

 

Czym jest piękno romantyczne? 

Spotkanie wszystkich konwencji – definicja, najbardziej widać to w „Dziennikach” Delacroix. Podróżował, bo 
zafascynowany był malarstwem nowożytnym – dokonywał analizy i spisywał. Potrafił ocenić nawet wartość 

obrazów Dawida – neoklasyka, przeciw któremu się zbuntował. Powiada na czym polega piękno, tak różne 
piękno. To jest właśnie spotkanie tych wszystkich konwencji. Romantycy wcale nie byli rewolucjonistami, czyli 

poszukiwaczami nowej „awangardowej” wykładni artystycznej. Nie poszukiwali nowego gatunku artystycznego. 
Romantycy byli renowatorami bardziej, wielkiej tradycji malarstwa Europejskiego – stąd te konwencje (ale nie 

coś co wyzute z twórczego dalszego działania, nie w sensie powielania schematów) Dzieła różne, ale każdy ,a 
przekaz wart skupienia, ale nie powielania. (1817-1857) – w miarę oddalania się widać przenikanie wzajemne 

klasycyzmu i romantyzmu, że tak było przekonywał już Baudelaire. „Salon 1846” w 4 pierwszych rozdziałach 
właściwie wydobywa tę bliskość, ukazuje ją pierwszy manifest romantyzmu – podkreśla indywidualizm artysty. 

Podkreśla   związek   piękna   i   metafizyki  (orfizm),   sztuka   –   różnorodność   w   jedności,   wszelka   sztuka   jest 
uczuciem wyrażonym przez człowieka. Jedność sztuki i nauki. Sonet Baudelaire „correspondance”.

estetyka

strona 

25

 z 27

UTOPIE ESTETYCZNE
XVIII –wieczne utopie

Autor F.Schiller, znakomity dramaturg, poeta. „Listy o estetycznym wychowaniu człowieka” poczytywane były 

przez wiek XIX, że wyposaża człowieka kulturalnie. Miał pomysł jak odnaleźć zbawcze siły sztuki. Dlatego 
mówi   się,   że   to   eschatologia   artystyczna/estetyczna.   Zbawienie   przez   sztukę.  A  tytuł   adresuje   do   osób 

prywatnych, więc kieruje indywidualnie do ludzi jako  jednostek. Przekonanie  o sile  zbawienia sztuki na 2 
sposoby: 1 wątek historiozoficzny (był też autorem tez z antropologii filozoficznej) po to uruchamia te wątki, 

żeby powiedzieć, że piękno stanowi konieczny warunek człowieczeństwa. Grecki ideał człowieka (odwołanie 
do Wincklemanna) od tego wychodzi Schiller. Mówi, że współcześnie mamy do czynienia z dezintegracją 

człowieka,  chodzi   o   całe   człowieczeństwo,   aktywność   zmysłu  i   ducha   –   to   całe   człowieczeństwo,   które 
uruchamiali w sobie Grecy. Ale jesteśmy przededniu rewolucji przez sztukę, która zmieni świat i pojawi się 

królestwo wolności, wszyscy będą „królami” ludźmi wolnymi, kreatywnymi, wszyscy będą artystami. Ale nie, że 
wszyscy będą malować, rzeźbić itp, w sensie profesjonalnych artystów. 

Wątek   historiozoficzny:   społeczności   ludzkie   rozwijają   się   w   triadzie.   Najpierw   było   państwo   siły,   potem 
państwo prawa. Państwo prawa stoi wyżej niż państwo siły. Umowa społeczna spowodowała, że nie wyłącznie 

represja stanowiła o pozycji społecznej. Odkąd istnieje państwo prawa tylko niektórzy są artystami, bo państwo 
kładzie  nacisk tylko na to, żeby  nie dopuścić  do dominacji siły.  Jesteśmy blisko końca tego państwa, bo 

wkrótce nastąpi rewolucja przez sztukę i nie tylko, żeby strzec przed „rozbojem”. Rewolucja łączy się bowiem 
nie   tylko   z   rozwojem   człowieka   i   antropologicznymi   fundamentami   istnienia   człowieka,   które   Schiller 

uruchamia. Natura ludzka jest dwoista. Człowiekowi właściwe są dwa popędy – popęd zmysłowy i popęd 
formy. Popęd zmysłowy to bezpośrednia obecność, to że jesteśmy zawsze w jakimś czasie, nie możemy od 

tego abstrahować. Drugi popęd (formy) to wieczne i konieczne, a więc to co możemy nazwać jaźnią, to co 
stanowi o naszym duchowym przekazie. Ta dwoistość powoduje, że człowiek nie jest wyłącznie duchem ani 

materią. Trzeci popęd – gry, ludyczny – ten popęd harmonizuje to co zmysłowe i to co rozumowe. Daje pełnię 
człowieczeństwa, ingerencja 3 popędu zdarza się rzadko, tylko artystom, twórcom, tym którzy mają prawdziwy 

kontakt   ze   sztuką.   Pełnia   człowieczeństwa   to   sztuka   życia.   Wolność   spełniania   człowieczeństwa,   bycia 
człowiekiem w pełni zakorzeniona jest w tym co ludzkie, bo nie ma tu konieczności ingerencji z zewnątrz, to nie 

transcendencja. To się wyłoni z samego człowieczeństwa. 3 popęd będzie uczestniczył w życiu człowieka w 
pełni.  To   nie   transcendencja  doprowadzi   do  eschatologii,   ani   intelekt.  To   sztuka,   która   jest   twórczością   i 

radosną grą obejmie wszystkie działania ludzi. Kładzie nacisk na autokreację. Inicjator myślenia o człowieku 
jako istocie integralnej, która realizuje swoją osobowość w królestwie wolności (czuł zmiany, ale zmarł przed 

Rewolucją Francuską).

wykład 15

11.06.2007

Utopie

Utopia XIX i XX-wieczna

XIX wiek – John Ruskin (1819-1900) – krytyk i teoretyk sztuki, pierwszy profesor historii sztuki na Oksfordzie. 
Jego prace dokonały wielkich zmian w obszarze myślenia o sztuce.

Kamienie wenecji
7 lamp architektury – aktualne do dziś 

Jego doktorat o malarstwie Turnera odkrył twórczość tego malarza światu.
Związany był z wczesnym romantyzmem, charakteryzowały go eskapistyczne nastroje poetów jezior (Blake, 

Wordsworth, Coleridge)
bronił natury, sztuki, społecznej moralności

moralna siła sztuki i piękna

Był na swój sposób romantykiem, miłował przyrodę jako swoiste piękno. Buntował się przeciw złu świata – 
idealna jest wizja dobra i piękna, z jaką mamy do czynienia w sztuce, powinna też być realizowana w życiu 

człowieka.
Krytyka krzywd społecznych spowodowanych przez dziewiętnastowieczny kapitalizm.

Uznał naturę za świętą, jej piękno stawia najwyżej i wg tego wartościuje sztukę.

Cenił poezję Byrona i Waltera Scotta zbójnickie powieści, choć mieli ci dwaj zupełnie inne natury.

Jego praca doktorska też wiązała się z naturą – Turner malował m.in. Alpy. 

estetyka

strona 

26

 z 27

Zmysł wzroku jest najważniejszy ze zmysłów – gwarantuje bezpośredniość. Była ona dla Ruskina ważna w 
przeżywaniu sztuki, a wzrok ją gwarantował. Właściwy jest artystom i dzieciom, związany z niewinnością wizji.

Przeżywanie piękna to sprawa nie tylko wartości estetycznych, ale i moralnych. Mówił o „stanie serca”. Sztuka 

nie   jest   tylko   sprawą   estetycznego   smaku,   lecz   całej   osobowości   człowieka.   Wymaga   to   pełnego 
zaangażowania uczuć, umysłu, moralności, wiedzy, pamięci.

Wychowanie (estetyczne) to środek, celem jest istota ludzka moralnie ukształtowana. Chodzi o kształtowanie 

charakteru, nie wiedzy estetycznej – na bok erudycja itp. 
Natura jest otwartą księgą, nauczycielką życia

Był ekologiem, ale żył w czasach, gdzie za wyznacznik postępu uważano rozwój. Traktowano go więc jak 

dziwaka i konserwatystę pod tym względem.

Z jednej strony opowiadał się za sztuką gotycką, ale nie odwoływał się do niego ze względów konstrukcyjnych, 
ale ze względu na formy organiczne, motywy roślinne; odrzucał sztukę renesansu (szczególnie malarstwo, też 

barokowe), nie cenił Rembrandta (szok!), był przeciwnikiem sztuki ekspresyjnej, ekspresyjnego światłocienia.
Bardzo wysoko cenił prerafaelitów, ale barbizończycy (i ich pejzaże) niespecjalnie go urzekli, bo związki z 

impresją było widać.

Nie poddawał się modom. Ideałem społeczeństwa było dla niego średniowiecze – jedność ładu społeczno 
ekonomiczny, dostępnego każdemu sensu życia. Wytwórca czujący i doświadczający społecznego sensu swej 

pracy – łączył to z małymi grodami, rzemieślnikami. Społeczność miasta orientowała się, jakie wytwory są 
udane, ceniła dobrych rzemieślników.

Sztuka, obojętnie kiedy powstała, jest cenna – umożliwia porozumienie międzyludzkie. Znaczenie ma w niej 

praca wolna, angażująca, a nie tylko nastawiona na zysk.
Był przekonany, że odrodzenie sztuki, które zapewne nastąpi, związane jest z odrodzeniem życia.

Założył „Arts and Crafts (Movement)” wraz z Williamem Morrisem. Otaczali się tam tylko pięknem, estetyzacja 

rzeczywistości. Zbudowali osadę, całkowicie z drewna, nawet gwoździ nie używali, lecz stosowali doskonałą 
ciesiołkę, znali materiały itp.

Wielka sztuka pojawia się, gdy ludzie mają piękne myśli, czyste serca i swobodny czas.
Pytany na starość, nigdy nie żałował swojego życia, niezrozumienia i przedsięwzięć, na które stracił majątek :(

XX wiek

Herbert Read
Miał duży wpływ na rozwój badań estetycznych itp., choć niektórzy go krytykowali za eklektyzm – nic nie 

wymyślił, tylko naczytał się.

Co jest sensem sztuki?
(Lew Tołstoj stawia pytanie „co to jest sztuka?” i odpowiada, że to przekazywanie uczuć, dlatego jest tak 

uniwersalna, gdyż są one wszystkim bliskie).
Sztuka to po prostu zarażanie uczuciami.

Sztuka to coś uniwersalnego, zmysł estetyczny człowieka przysługuje mu jako gatunkowi. Wszyscy ludzie się z 
nim   rodzą,   nawet   Neandertalczyk  już   go   miał   ('najpierw   miał   zmysł   estetyczny,   a   potem   dopiero   tłuczki 

kamienne').

Celem jej jest organizacja swoistego porozumienia międzyludzkiego. Umożliwia to jej język – symboliczny (to 
od   Ernsta   Cassirera).   Sztuka  jest   dziedziną   myślenia   symbolicznego,   to   operowanie   znakiem,   obrazem, 

symbolem – każde dzieło sztuki zawiera ładunek poznawczy (Jung tak powiada – obrazy pierwotne).
Język nauki to język idei, jest późniejszy, wtórny.

Wszyscy rodzimy się artystami, lecz deformuje nas wychowanie.

Model człowieka integralnego, człowiek uskrzydlony – to sztuka wyzwoli ukryte w nim siły i wartości.

Stanowisko   naturalistyczne   w   antropologii,   anarchistyczny  naturalizm   –   odwołuje   się   do   indywidualności, 
jednostki,   kieruje   się   rozważaniami   Henri   Bergsona:   „rytm   życia”.   Każdy   człowiek   ma   w   swoim   nurcie 

wewnętrznym odwołanie do tego rytmu. Sztuka jest naturalną manifestacją gatunkowych dyspozycji człowieka. 
Już troglodyta obdarzony był wolą twórczą.

Riegel i kunstwollen – społeczeństwa pierwotne miały wolę twórczą.

estetyka

strona 

27

 z 27

Read: kunstwollen po prostu człowiekowi przysługuje jako istocie gatunkowej, ze względu na nią prawdziwa, 
wielka sztuka jest jedna, zmieniają się tylko motywy tematyczne.

To odnosi się też do sztuki stosowanej.
Wola   twórcza   nie   daje   się   zracjonalizować  (Zarzucano  mu   właśnie,   że   posługuje   się   niejasnościami  i   je 

akceptuje). Przejawia się w sposobie realizacji dzieła.
Sztuka zawsze była zarazem abstrakcyjna i humanistyczna.

abstrakcyjna – zawsze była próbą wyjścia z chaosu; uproszczenie, rytmizacja ideału, takich sensów i treści, 
jakie wiążą się z ideami filozoficznymi.

Sztuka awangardowa (tzn. Wielka, bo antysztuka mu się nie podobała) zawsze jest humanistyczna (wyraża 
jakiś niepokój), witalno-organiczna i geometryczna. Witalno-organiczna – ekspresja, geometryczna – forma.

Człowiek  twórczy – animal symbolicum
Kulturę rozpoczyna od sztuki, nie rozwoju narzędzi (najpierw zmysł estetyczny, a potem te tłuczki kamienne).