„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Elżbieta Flis

Określanie zasobów bazy pożytkowej
321[04].Z1.05

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:

mgr inż. Jarosław Stępień
mgr in

ż

. El

ż

bieta Worobik

Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł




Konsultacja:
dr inz. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

ą

programu jednostki modułowej 321[04].Z1.05,

„Określanie zasobów bazy po

ż

ytkowej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla

zawodu technik pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Podstawy o pożytkach pszczelich

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

10

4.1.3. Ćwiczenia

10

4.1.4. Sprawdzian postępów

12

4.2. Rozmnażanie roślin miododajnych

13

4.2.1. Materiał nauczania

13

4.2.2. Pytania sprawdzające

17

4.2.3. Ćwiczenia

17

4.2.4. Sprawdzian postępów

18

4.3. Pożytki nektarowe i spadziowe w Polsce

19

4.3.1. Materiał nauczania

19

4.3.2. Pytania sprawdzające

21

4.3.3. Ćwiczenia

22

4.3.4. Sprawdzian postępów

23

4.4. Zapylanie roślin przez pszczoły

24

4.4.1. Materiał nauczania

24

4.4.2. Pytania sprawdzające

26

4.4.3. Ćwiczenia

27

4.4.4. Sprawdzian postępów

28

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

29

6. Literatura

34

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasobach bazy pożytkowej,

rozmnażanie roślin miododajnych oraz zapylaniu roślin przez pszczoły.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania, to wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, ćwiczenia
pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności
praktyczne,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.
Przy wyborze odpowiednich treści pomocny będzie nauczyciel, który wskaże Ci

potrzebne informacje dotyczące zasobów bazy pożytkowej, rozmnażania roślin miododajnych
oraz zapylania roślin przez pszczoły.

Z rozdziałem „Pytania sprawdzające” możesz zapoznać się:

−

przed przystąpieniem do rozdziału „Materiał nauczania” – poznając przy tej okazji
wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści,
odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń,

Kolejny etap poznawania przez Ciebie materiału to wykonywanie ćwiczeń, których

celem jest uzupełnienie i utrwalenie informacji o zasobach bazy pożytkowej.

Wykonując ćwiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez

nauczyciela, będziesz poznawał materiał, dotyczący zasobów bazy pożytkowej, rozmnażania
roślin miododajnych oraz zapylania roślin przez pszczoły między innymi na podstawie
informacji podanych w materiale nauczania i w instrukcjach ćwiczeń.

Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdź poziom swoich postępów, wykonując

test „Sprawdzian postępów”, zamieszczony zawsze po podrozdziale „Ćwiczenia.” W tym
celu:

−

przeczytaj pytania i odpowiedz na nie,

−

podaj odpowiedź wstawiając X w podane miejsce,

−

wpisz TAK, jeśli Twoja odpowiedź na pytanie jest prawidłowa,

−

wpisz NIE, jeśli Twoja odpowiedź na pytanie jest niepoprawna.

Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię również, jakich

elementów materiału nauczania jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do
treści, które nie są dostatecznie opanowane.

Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości o zasobach bazy

pożytkowej, rozmnażania roślin miododajnych oraz zapylania roślin przez pszczoły

.

będzie

stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych
wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się Zestawem
testów zawierającym różnego rodzaju zadania. W rozdziale 5 tego poradnika jest
zamieszczony przykład takiego testu Zestaw zadań testowych, zawiera on:

−

instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

−

przykładową kartę odpowiedzi, w której, w wolnych miejscach wpisz odpowiedzi na
pytania – zadania. Będzie to stanowić dla Ciebie trening przed sprawdzianem
zaplanowanym przez nauczyciela.

Schemat układu jednostek modułowych

321[04].Z1

Produkcja roślinna

321[04].Z1.01

Planowanie zmianowania

roślin i płodozmianów

321[04].Z1.04

Organizacja produkcji roślinnej

321[04].Z1.02

Użytkowanie sprzętu

rolniczego

321[04].Z1.03

Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych

321[04].Z1.05

Określanie zasobów bazy pożytkowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

zastosować poszczególne jednostki taksonomiczne,

−

dostrzegać zagrożenia związane z wykonywaną pracą,

−

zastosować zasady ochrony środowiska,

−

dobrać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych prac,

−

określać wartość roślin pyłkodajnych,

−

scharakteryzować czynniki środowiska i ocenić ich wpływ na wzrost, rozwój
i plonowanie roślin uprawnych,

−

ocenić wpływ właściwości gleby na rośliny,

−

określić rolę człowieka w kształtowaniu siedliska,

−

określić wpływ poszczególnych składników pokarmowych na wzrost, rozwój
i plonowanie roślin,

−

scharakteryzować warunki decydujące o atrakcyjności roślin dla pszczół,

−

scharakteryzować czynniki wpływające na wartość pszczelarską roślin,

−

określać przystosowanie kwiatów do wabienia owadów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3.

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić rolę pszczół w zapylaniu roślin,

−

określić przystosowanie kwiatów do wabienia owadów,

−

scharakteryzować warunki decydujące o atrakcyjności roślin dla pszczół,

−

ocenić wartość pszczelarską roślin pyłkodajnych,

−

scharakteryzować warunki występowania pożytków spadziowych,

−

dokonać prognoz pożytków spadziowych,

−

wskazać sposoby polepszania bazy pożytkowej,

−

scharakteryzować sposoby wegetatywnego rozmnażania roślin,

−

przygotować sadzonki wegetatywne roślin do wysadzenia,

−

zaplanować założenie szkółki roślin sadowniczych,

−

wykonać szczepienie roślin sadowniczych różnymi sposobami,

−

zaplanować i wykonać właściwe zabiegi pielęgnacyjne,

−

uformować koronę drzew i krzewów,

−

zaplanować nasadzanie roślin miododajnych,

−

scharakteryzować czynniki wpływające na wartość pszczelarską roślin,

−

określić różnice w uprawie określonych roślin,

−

scharakteryzować wymagania przyrodnicze i glebowe roślin specjalnie uprawianych dla
pszczół,

−

zaplanować terminy zapylania wybranych upraw przez pszczoły,

−

scharakteryzować technologię uprawy roślin zielarskich,

−

zaplanować nawożenie, ochronę i właściwe zabiegi pielęgnacyjne w sadach i jagodnikach,

−

określić znaczenie i cel prowadzenia plantacji nasiennych,

−

scharakteryzować wybrane plantacje nasienne,

−

zaplanować wykorzystanie plantacji nasiennych przez pszczoły,

−

zaplanować zbiór i przechowywanie nasion,

−

określić rośliny miododajne występujące w poszczególnych zbiorowiskach i zaplanować
wykorzystanie ich przez pszczoły,

−

obliczyć zasobność naturalnych zbiorowisk pod względem wartości pszczelarskiej,

−

ocenić fazy fenologiczne roślin kwitnących w naturalnych zbiorowiskach,

−

zaplanować terminy zapylania roślin uprawnych w poszczególnych porach sezonu,

−

zaplanować terminy zapylania roślin różniących się atrakcyjnością kwiatów dla pszczół.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawy o pożytkach pszczelich

4.1.1. Materiał nauczania

Pszczoły zbierają nektar i pyłek kwiatowy, który jest ich pożywieniem i zapylają w ten

sposób rośliny owadopylne. Owadom poszukującym pożywienia ułatwiają odszukanie
kwitnących roślin specjalnie przystosowane do tego cechy kwiatu, zwiększające jego powab.
Powabnią dla pszczół są: jaskrawe zabarwienie płatków korony i działki kielicha oraz zapach.

Pszczoły znoszą do ula nektar lub spadź w wolu oraz pyłek kwiatowy w postaci obnóży

uformowanych za pomocą szczoteczek drugiej pary kończyn a przetransportowanych
w koszyczkach ich trzeciej pary.

Miód wytworzony z nektaru lub spadzi jest pokarmem węglowodanowym spożywanym

przez dorosłe pszczoły, zaś otrzymana z pyłku pierzga służy jako pokarm białkowy dla
czerwiu i młodych pszczół.

Pożytek pszczeli to zasób występujących w przyrodzie surowców pochodzenia

roślinnego wykorzystywanych przez pszczoły jako pokarm, służących do wytwarzania pierzgi
i miodu. Zasoby te to: pyłek, nektar, spadź oraz niekiedy inne soki roślinne.

Pożytek rozwojowy pokrywa zapotrzebowanie pokarmowe rodziny zapewniając jej

normalny rozwój, nie powodując jednak wzrostu zapasów miodu w ulu.

Pożytek główny to pora masowego kwitnienia roślinności miododajnej, kiedy pszczoły

zbierają największe ilości nektaru. Dzięki intensywności nektarowania lub długości trwania
tego pożytku uzyskuje się największe w sezonie zbiory miodu towarowego.

Baza pokarmowa pszczół to wszystkie rośliny pyłkodajne, nektarodajne i spadziodajne

występujące na określonym obszarze. Wszystkie te rośliny nazywamy umownie roślinami
miododajnymi.

Pastwisko pszczele to zasoby pożytkowe roślin miododajnych dostarczających

pszczołom nektaru, pyłku i spadzi, jakie znajdują się w zasięgu produktywnego lotu pszczół.
Przyjmuje się, że zasięg lotu produktywnego wynosi maksymalnie 2 km.

Wydajność miodowa to ilość surowca miodowego w postaci nektaru podana w kg

i przeliczona na roztwór zawierający 80% cukrów, jakiego dostarcza roślina miododajna
z l ha zwartego porostu. W przypadku drzew, często podaje się wydajność uzyskiwaną
z l dorodnego drzewa, a w przypadku żywopłotów w odniesieniu do jednostki długości
ż

ywopłotu np. 100 m.

Wydajność pyłkowa to masa pyłku podana w kg, jakiego dostarcza roślina miododajna

z l ha zwartego porostu, l dorodnego drzewa lub jednostki długości żywopłotu np. 100 m.

Podział pożytków pszczelich

Pożytki pszczele różnią się okresem ich występowania, długością trwania, źródłem

pochodzenia oraz rodzajem zbieranego surowca.

Ze względu na okres występowania pożytki podzielić można zgodnie z kalendarzem

fenologicznym. Od tego, kiedy dany pożytek występuje, zależy w głównej mierze sposób
i stopień jego wykorzystania przez pszczoły. Poniższa charakterystyka dotyczy terenów
nizinnych o dłuższym okresie wegetacji.

Pożytki wczesnowiosenne – występują w miesiącu kwietniu. To głównie wierzba iwa

i jej mieszańce, klon zwyczajny oraz występujące miejscami: podbiał, zawilec i szafran spiski
(krokus). Od ich obecności w okolicy pasieki w znacznym stopniu zależy tempo wiosennego
rozwoju rodzin pszczelich.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Cechy charakterystyczne towarzyszące tym pożytkom to duża zmienność warunków

atmosferycznych, możliwość nagłego ochłodzenia lub wystąpienia opadów deszczu, a nawet
ś

niegu. Pogoda czasem uniemożliwia całkowicie loty po pożytek. Wtedy pszczoły, dla

potrzeb rozwijającego się czerwiu, ograniczają się tylko do lotów po wodę.

Nawet podczas sprzyjających warunków atmosferycznych pszczoły nie będą w stanie

wykorzystać właściwie tych pożytków, bo rodziny są w tym czasie zbyt słabe i nastawione
przede wszystkim na rozwój. Poza tym dzień o tej porze roku jest jeszcze krótki. Tylko
najsilniejsze rodziny pszczele, przy sprzyjających warunkach pogodowych występujących
w niektóre lata, mogą dać miód towarowy z dołożonej półnadstawki.

Pożytki wiosenne – rozpoczynają kwitnienie na przełomie kwietnia i maja. Do tej grupy

należą: drzewa owocowe, rzepak, mniszek pospolity oraz klon jawor i inne rzadziej
występujące, klony (polny, ginnala i tatarski).

Dzięki specjalnym zabiegom przyspieszenia rozwoju, przy odpowiednich warunkach

atmosferycznych można z nich uzyskać znaczne ilości miodu towarowego.

W niektórych rejonach to czas, w którym najłatwiej o nektar. Duże łany rzepaku dają

wielkie możliwości pozyskania miodu, ale rodziny muszą być w tym czasie już silne.
Najlepiej jeśli, poprzez specjalne zabiegi, np.: zastosowanie nalotów, wykonanych wraz
z nastaniem pożytku (w pierwszych dniach wziątku) mają zmienioną strukturę.

Pożytki wczesnoletnie – stanowią je rośliny kwitnące na przełomie maja i czerwca. Do

najważniejszych roślin tego okresu można zaliczyć: robinię akacjową i malinę. Obficie
nektarująca robinia akacjowa bywa jednak pożytkiem bardzo zawodnym. Brak pożytków
w tym okresie lub załamanie pogody w czasie ich występowania może spowodować
przyspieszenie występowania nastroju rojowego, szczególnie w przypadku występowania
dobrych pożytków okresu poprzedniego. Silne rodziny samodzielnie przygotowują się do
wykorzystania tych pożytków. Na terenach gdzie pożytki późniejsze nie są już tak wydajne,
dobrze jest w tym okresie dokonać wymiany matek. W pasiekach nie mających możliwości
wyjazdu na pożytki późne należy ograniczać matki już w czerwieniu (niektórzy pszczelarze
robią to już na rzepaku).

Pożytki pełni lata. Do tych pożytków zalicza się rośliny kwitnące po przekwitnięciu

robinii akacjowej, aż do połowy lipca. Do tej grupy należą: koniczyna biała, chaber bławatek,
ż

mijowiec zwyczajny, osty, lipy. Dzień jest długi, a pogoda zwykle już ustabilizowana.

Nawet przy słabych opadach w ziemi są jeszcze spore zapasy wilgoci. Nawet gorzej
przezimowane rodziny powinny osiągnąć pełny rozwój. W większości pasiek trzeba
koniecznie ograniczać matkę już w czerwieniu. Na obszarach nizinnych w tym czasie dość
często spadź występuje na drzewach liściastych, po którą pszczoły wylatują od bardzo
wczesnych godzin rannych. Jeszcze niedawno pożytki tego okresu stanowiły najobfitsze
w całym sezonie źródło wziątków, bo składało się na nie najwięcej gatunków roślin
nektarujących w ogromnej większości dzikich, występujących masowo na naturalnych
stanowiskach. Dziś rola tego pożytku maleje wraz z obszarem naturalnego występowania tych
roślin.

Pożytki późnoletnie. Na ten pożytek składają się rośliny, które zakwitają pod koniec

nektarowania lip i później, aż do połowy sierpnia, czyli gryka, nostrzyk, rzepak jary,
wierzbówka, trędownik, bodziszek łąkowy, macierzanka, mikołajek polny, szałwie, mięty,
przegorzan. Są to bardzo dobre rośliny miododajne, ale, niestety, w większości miejsc
stacjonowania pasiek nie występują one masowo. Jeśli jest to możliwe, dobrze jest
przemieścić pszczoły na tereny obfitujące w rośliny miododajne tego okresu. Warto też
czynić starania, aby takich roślin w otoczeniu pasieki było jak najwięcej.

Pożytki jesienne trwają do połowy września – wrzos, nawłoć, rdest sachaliński oraz

poplony: facelia i gorczyca. Wykorzystanie tych pożytków trudno pogodzić z właściwym
przygotowaniem pszczół do zimy, zwłaszcza z zabiegami zwalczania warrozy. Warto też

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

zauważyć, że wyprawa na wrzos wiąże się z dużymi stratami pszczoły lotnej, która ginie
złapana w pajęczyny. Miód z wrzosu to jednak prawdziwy rarytas, dlatego warto wyprawić
się z pszczołami, aby go pozyskać.

Pożytki krótkotrwałe dające pszczołom pożytek przez okres nie dłuższy niż 2 tygodnie.

Do tej grupy można zaliczyć: wierzby, klon zwyczajny, drzewa owocowe, mniszek pospolity,
lipa drobnolistna, robinia akacjowa. Pożytek z tych roślin bywa zawodny przy niesprzyjającej
pogodzie. W wielu pasiekach lipa wąskolistna i robinia akacjowa to bardzo ważne źródła
miodu towarowego. W czasie trwania tego typu pożytku nie należy wykonywać w pasiece
ż

adnych prac niepokojących pszczoły, bowiem każdy dzień trwania zbioru jest bardzo

istotny. Ważne jest również, żeby pszczoły nie miały zbyt wiele pracy w gnieździe, aby jak
największa ich liczba mogła wyjść w pole.

Pożytki średniotrwałe. Zalicza się do nich zasiewy rzepaku ozimego oraz gryki, jak

również plantacje i naturalne zwarte łany malin i wrzosowiska. Pożytki te są bardziej
przewidywalne i pewniejsze, bo zwykle pogorszenie pogody częściowo tylko ogranicza ich
wykorzystanie. Zagrożeniem dla tych pożytków są susze w okresie wiosennoletnim. Mogą
one skutecznie zniweczyć nasze nadzieje na mód z tych roślin.

Pożytki długotrwałe. Wiele z roślin kwitnie długo, obficie nektarując. Kłopot jednak

w tym, że bardzo trudno spotkać ich większe skupiska. Pożytek długotrwały może zapewnić,
wysiewana dla potrzeb pszczół, facelia, szczególnie, jeśli poletka obsiewa się w różnych
terminach.

Ze względu na źródło pochodzenia, rośliny miododajne podzielić można na rośliny

uprawne i dziko rosnące.

Rośliny uprawne podzielić można na:

−

uprawy polowe;

−

sady;

−

rośliny warzywne i nasienne;

−

ogrody kwiatowe;

−

rośliny zielarskie;

−

parki i drzewa alejowe.
Rośliny dziko rosnące podzielić można na:

−

lasy i zarośla;

−

łąki i pastwiska;

−

torfowiska i moczary;

−

nieużytki, pasy przydrożne i przychacia;

−

chwasty pól uprawnych i ogrodów.
Rośliny uprawne. Zwykle człowiek uprawiający jakąś roślinę z chęci zwiększenia zysku

stwarza jej optymalne warunki środowiskowe (gleba, nawożenie, brak konkurencji innych
roślin). Cały łan zakwita w tym samym czasie (1–3 dni). Praca pszczół w takich warunkach
jest bardzo efektywna, z powodu bliskich przelotów między kwiatami. W okolicach dużych
miast sporo nektaru jest do wykorzystania z zieleni miejskiej oraz z dużych skupisk ogrodów
działkowych, których właściciele angażują w swoje hobby wiele serca i energii. Nawet, gdy
susza wyda wyrok na nektarowanie gryki czy wrzosu, działkowicze dostarczą roślinom
wilgoci, choćby za pomocą konewki. Pożytek z ogrodów działkowych niesie za sobą jednak
pewne niebezpieczeństwo, bowiem nie każdy właściciel ogrodu, stosując środki ochrony
roślin, myśli o pracowicie uwijających się na nich pszczołach.

Rośliny dziko rosnące. Zwarte obszary naturalne tworzą w Polsce tylko wrzos, mniszek

pospolity, malina, nawłoć i robinia akacjowa (tylko miejscami lipa i jodła). Zwykle mamy do
czynienia z określonymi zespołami siedliskowymi (łąki, poręby leśne, odłogi i nieużytki).
Występuje na nich wiele gatunków roślin, kwitnących w różnych terminach. Część z tych
roślin nie przedstawia dla pszczół żadnej wartości. Na ogół rośliny te rosną na glebach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

słabszej klasy. Miód z takich pożytków zwykle jest bardziej „ekologiczny” i dlatego należy
do najwartościowszych.

Ze względu na rodzaj zbieranego przez pszczoły surowca pożytki podzielić można na:

pyłkowe, nektarowe i spadziowe.

Pyłek kwiatowy przynoszony jest do rodziny w formie obnóży pyłkowych. Pszczoły

zbierają pyłek zarówno z roślin owadopylnych, jak i wiatropylnych. Obnóża gromadzone są
w tzn. koszyczkach znajdujących się na goleniach trzeciej pary odnóży. Z pyłku złożonego
w komórkach plastra, po fermentacji mlekowej powstaje pierzga. Jest ona dla pszczół
ź

ródłem białka i witamin. Roczne zapotrzebowanie rodziny pszczelej na pyłek wynosi

20–30 kg.

Nektar to słodka wydzielina nektarników kwiatowych i pozakwiatowych. Zawiera

5–70% cukrów. Są to głównie cukry proste (glukoza i fruktoza) oraz sacharoza. Nektar
zawiera także kwasy organiczne, olejki eteryczne, barwniki oraz pewną ilość aminokwasów,
soli mineralnych i witamin. Z nektaru przyniesionego do ula powstaje miód nektarowy zwany
też kwiatowym.

Spadź to słodka wydzielina spotykana na liściach i gałązkach roślin zarówno iglastych

jak i liściastych. Jest ona produktem małych owadów: mszyc, czerwców i miodówek, które są
szkodnikami roślin. Odżywiają się one sokiem roślinnym, zawierającym duże ilości cukrów
i małe ilości związków azotowych. Owady, po wykorzystaniu potrzebnych składników,
głównie, potrzebnych im, związków azotowych, wydalają ich nadmiar w postaci słodkiej
rosy. Jest ona chętnie zbierana przez pszczoły. W spadzi znajdują się cukry proste (glukoza,
fruktoza), dwucukry (sacharoza, maltoza), trój cukry (maltoza, rafinoza) oraz wielocukry
(dekstryny). W spadzi znajduje się też duża ilość soli mineralnych, garbników i żywic. Ze
spadzi powstaje bardzo poszukiwany na rynku miód spadziowy. Ze względu na pochodzenie
spadź dzielimy na iglastą i liściastą.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest wydajność miodowa i nektarowa?
2. Co to jest pożytek, a co wziątek?
3. Co to jest spadź?
4. Jak dzielimy pożytki ze względu na źródło pochodzenia?
5. Jak dzielimy pożytki ze względu na okres występowania?
6. Jak dzielimy pożytki ze względu na długością trwania?
7. Co to jest baza pożytkowa?
8. Czym charakteryzują się pożytki późne?
9. Kiedy sadzimy drzewa roślin miododajnych?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określanie pory kwitnienia roślin miododajnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z kalendarzem kwitnienia roślin miododajnych,
2) określić średnią datę zakwitania,
3) określić średnią długość kwitnienia najważniejszych roślin miododajnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4) wypełnić poniższą tabelkę,

Nazwa rośliny

Średnia data

zakwitania

Średnia długość

kwitnienia

Rodzaj pożytku

Uwagi

Leszczyna

Podbiał pospolity

Dereń właściwy

Wierzba iwa

Klon zwyczajny

Ś

liwa ałycza

Wierzba biała

Wierzba krucha

Wiśnia

Mniszek pospolity

Jabłoń

Kasztanowiec

Jawor

Głóg szkarłatny

Jarzębina

Malina

Kruszyna pospolita

Chaber bławatek

Koniczyna biała

Robinia akacjowa

Ś

nieguliczka

Lipa szerokolistna

Lipa drobnolistna

Ostrożeń polny (oset)

Przegorzan kulistogł.

Łopian większy

Nawłoć późna

Wrzos

5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kalendarz kwitnienia roślin miododajnych,

−

foliogramy,

−

rzutnik.

Ćwiczenie 2

Sadzenie roślin na wyznaczonych miejscach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym dotyczącym sadzenia roślin,
2) przygotować miejsce do posadzenia drzew miododajnych,
3) wykopać dołek i umieścić w nim sadzonkę drzewka,
4) zasypując dołek sadzonką potrząsamy,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

foliogramy ze sposobami sadzenia drzewek,

−

rzutnik pisma,

−

sadzonki drzew miododajnych,

−

sprzęt do sadzenia drzewek.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić charakterystyczne cechy pożytków wiosennych?

2) definiować pojęcia: baza pożytkowa, wziątek, pożytek?

3) rozróżnić spadź od nektaru?

4) określić

pożytki ze względu

na źródło pochodzenia?

5) wymienić pożytki

z

e względu na długością trwania?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4.2. Rozmnażanie roślin miododajnych

4.2.1. Materiał nauczania

Znane są dwa sposoby rozmnażania roślin: wegetatywne i generatywne.

Rozmnażanie wegetatywne

Metoda ta ma wiele zalet w stosunku do rozmnażania generatywnego (z nasion):

−

rośliny wiernie powtarzają cechy rośliny matecznej,

−

uzyskany materiał szkółkarski jest wyrównany,

−

sadzonki możemy uzyskać nawet z bardzo młodych roślin, które jeszcze nie wydały
nasion,

−

możemy wyprodukować sadzonki roślin, których nasiona są trudnodostępne,

−

wchodzą szybciej w okres kwitnienia (często w tym samym roku).
Jeśli tylko jest to możliwe, rośliny pszczelarskie powinniśmy rozmnażać w ten właśnie

sposób. Dla wielu ciekawych gatunków roślin, które w naszym klimacie wydają nasiona
jałowe (np. barbula clendoe, perowskia), jest to jedyna metoda reprodukcji.

Najprostszą metodą wegetatywną jest podział, zazwyczaj połączony z przesadzaniem.

Stosujemy go zwykle w przypadku bylin. Doskonale dzielą się w ten sposób byliny w rodziny
jasnotowatych (kłosowce, pysznogłówki, kocimiętki, itd.).

Warto pamiętać, że podziału roślin kwitnących późnym latem i jesienią dokonujemy

wczesną wiosną, a w pozostałych przypadkach zaraz po przekwitnięciu, nie później jednak
niż początkiem września.

Byliny wytwarzające bulwy (trędownik, żeleźniak, czyściec, topinambur) oraz

podziemne rozłogi (trojeść amerykańska) najlepiej wykopać późną jesienią i przechować
w chłodnej piwnicy, w lekko wilgotnym podłożu składającym się z torfu i piasku (po równo).
Tak przechowane bulwy bądź rozłogi wysadzamy wczesną wiosną na nowe stanowiska.

W przypadku krzewów i drzew miododajnych zazwyczaj stosujemy rozmnażanie poprzez

sadzonki zielne i zdrewniałe (sztorby) oraz szczepienie (okulizację).

W praktyce rozmnażanie poprzez sadzonki zdrewniałe (sztorby) jest bardzo łatwe, nie

wymaga bowiem specjalnych urządzeń ani wiedzy. Jest to najbardziej godna polecenia
metoda dla pszczelarzy o niewielkim doświadczeniu ogrodniczym. Zastosowanie
ukorzeniaczy powoduje, że można ją stosować w przypadku większości krzewów
miododajnych i sporej części gatunków drzew.

Sadzonki najlepiej pobrać w listopadzie, gdy opadną liście, bo przemarznięcie pędów

może spowodować znacznie gorsze przyjmowanie sadzonek.

Sadzonki tniemy ze zdrewniałych, najlepiej jednorocznych, dobrze wyrośniętych pędów

grubości ołówka. Najlepsze efekty uzyskuje się z ich dolnych części, zawierających „śpiące
oczka”, a górną część pędu z pąkami szczytowymi najlepiej odrzucić. Sadzonki, w zależności
od długości międzywęźli powinny mieć długość 10–30 cm.

Dolne cięcie wykonujemy prostopadle do pędu centymetr pod pąkiem, górne ukośnie,

około 2 cm, nad pąkiem. Takie cięcie pozwala szybko określić dolny i górny koniec sztorbu.

Przed porażeniem przez choroby grzybowe chroni zamoczenie końcówek sztorbów

w roztworze środka grzybobójczego (np. Funaben). Przechowujemy je włożone pionowo do
doniczek lub skrzynek wypełnionych wilgotnym piaskiem tak, aby ponad piasek wystawało
ok. 10–20% długości sadzonki. Sadzonki można też całkowicie przykryć wilgotnym
piaskiem. Przechowuje się je do wiosny w temperaturze 0–5°C w chłodnej piwnicy lub
zadołowane. Piasek, w którym się znajdują, powinien być stale lekko wilgotny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Wiosną sadzonki, po zastosowaniu ukorzeniacza wysadza się na specjalnie przygotowane

zagony. Ukorzeniacz to zazwyczaj proszek, zawierający, oprócz hormonalnych substancji
stymulujących ukorzenianie, również dodatek fungicydu. Stanowisko na zagon powinno się
znajdować najlepiej na glebie gliniasto-piaszczystej, z dużą zawartością próchnicy. Należy
unikać stanowisk mocno nagrzewających się, czyli południowych stoków oraz stanowisk
przylegających do nagrzewającej się ściany.

Na zagonie robimy otwory o głębokości dostosowanej do wielkości sadzonek, które

umieszczamy tak, aby nad powierzchnię ziemi wystawały jedynie krótkie, kilkucentymetrowe
odcinki z górnym oczkiem (lub parą oczek). Ważne jest, aby w czasie sadzenia nie uszkodzić
dolnej części pędów, bo są już tam, zwykle niewidoczne, zaczątki korzeni. Po kilku lub
kilkunastu tygodniach, zależnie od gatunku, pojawią się listki – znak, że roślina się
ukorzeniła.

W trakcie ukorzeniania należy bezwzględnie pamiętać o utrzymywaniu odpowiedniej

wilgotności gleby, płytkim spulchnianiu i odchwaszczaniu. Bardzo dobrze jest teren szkółki
wysypać torfem lub kompostem, co chroni glebę przed wysychaniem. Musimy zapamiętać, że
ukorzeniających się roślin nie wolno nawozić.

W przypadku zaobserwowania na sadzonkach objawów chorób grzybowych należy

podlewać je fungicydami. Sadzonka powinna rosnąć na tym stanowisku do jesieni. Potem
można przesadzić ją w wybrane miejsce.

Najłatwiej ukorzeniają się sadzonki wierzb (poza iwą), które można ciąć nawet wiosną po

ruszeniu soków. Wystarczy wstawić je do naczynia z zalanym wodą torfem, gdzie puszczą
korzenie i się zazielenią. Po przymrozkach można je wysadzić na zagonie.

Rozmnażanie poprzez sadzonki zielne (asymilujące) wymaga już od ogrodnika trochę

doświadczenia i nakładów. Bardzo przydatna jest mnożarka. Może to być: mały namiot
foliowy, inspekt lub mini szklarenka. Na małą skalę możemy wykorzystać nie nasłonecznione
okno w domu. Zaletą tej metody jest, że możemy rozmnożyć gatunki roślin, których nie uda
się rozmnożyć przez podział, ani też poprzez sztobry. Musimy tylko zapewnić im
odpowiednie warunki, a sadzonki pobrać w optymalnym dla danego gatunku terminie. Można
w ten sposób rozmnożyć takie cennie drzewa miododajne jak perełkowiec japoński. Musimy
jednak liczyć z tym, że drzewa uzyskane w ten sposób nie urosną zbyt okazałe, a ich
ż

ywotność będzie zdecydowanie mniejsza niż okazów wyhodowanych z nasion.

Sadzonki do tego sposobu rozmnażania pobieramy zwykle z pędów tegorocznych. Okres

pobierania określa się często na podstawie sztywności pędu, z którego mają być wykonane
sadzonki. W niektórych przypadkach ustala się to przez próbę przełamywania pędu (dobra
sadzonka powinna łatwo przełamywać się, nadmiernie elastyczna, nie nadaje się).

Sadzonki tnie się długość od 2 do 4 międzywęźli (zazwyczaj 3). Górne cięcie

wykonujemy nad, a dolne pod węzłem, w odległościach takich samych jak w przypadku
sztorbów. U roślin z pustymi przestrzeniami w pędzie cięcie wykonujemy „przez węzeł”.
Wierzchołki, jako zbyt miękkie, z reguły się odrzuca. Materiał na sadzonki pozyskuje się, gdy
liście rośliny nie są mokre, najlepiej w godzinach dopołudniowych. Pędy, po odcięciu, do
czasu sadzonkowania utrzymuje się w cie niu, chroniąc przed utratą wody. Sadzonki tnie się
ostrym nożem. Można też ciąć odpowiednimi sekatorami, które nie miażdżą pędu. Od dołu
sadzonki usuwamy liście na taką wysokość, aby nie dotykały podłoża. Gdy sadzonka posiada
dużo liści, częściowo je usuwamy. Duże skracamy w zależności od ich wielkości. U podstawy
sadzonkę lekko z boku kaleczymy (nacinamy). Tak przygotowane sadzonki zanurzamy
w ukorzeniaczu, a następnie umieszczamy w podłożu. Najlepsze jest specjalne ogrodnicze
podłoże do ukorzenia (z perlitem). W warunkach amatorskich stosujemy mieszaninę torfu
i piasku 2:1.

Głębokość sadzenia nie powinna być zbyt duża, bo może to utrudniać dostęp tlenu do

korzeni. Posadzenie zbyt płytkie spowoduje przewracanie się sadzonek w czasie podlewania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

lub innych czynności pielęgnacyjnych. Sadzonki nie powinny dotykać się liśćmi, bo może to
doprowadzić do ich gnicia.

Podstawowym

wymogiem

zapewniającym

ukorzenienie

się

sadzonki

jest

przeciwdziałanie odwodnieniu. Zapobiegamy temu przez zwilżanie powierzchni liści za
pomocą opryskiwacza. Powierzchnię liści należy pokrywać równomierną warstwą wody
3 razy dziennie, w ilości nie powodującej jej skapywanie do podłoża. Możemy też
przeciwdziałać odwodnieniu sadzonek przez zminimalizowanie strat pary wodnej unoszącej
się z wilgotnego podłoża. Do odizolowania w mnożarce sadzonek od otoczenia, możemy
używać folii polietylenowej lub szkła. W obu wypadkach należy przeciwdziałać skapywaniu
kondensatu pary na sadzonki. Zalanie podłoża może zniweczyć naszą pracę.

Drugim ważnym czynnikiem, bez którego nie jest możliwe ukorzenianie dostęp światła

do ukorzenianych roślin jest zbyt słabe oświetlenie sadzonek w okresie budowy kallusa
i korzeni, co prowadzi do niepowodzeń w rozmnażaniu. Nadmierna ilość światła
(bezpośrednie promieniowanie słoneczne) może jednak zbyt podnieść temperaturę
w mnożarce. Przeciwdziała temu cieniowanie w okresie największej operacji słonecznej.

Optymalną temperaturą do ukorzeniania sadzonek liściastych jest 27°C. Temperatura

w mnożarce powinna wynosić 20–30°C. Powyżej i poniżej tych temperatur proces budowy
nowej tkanki jest praktycznie zahamowany. Młode sadzonki warto raz na dwa tygodnie
dokarmić dolistne, używając nawozów z zawartością mikroelementów całkowicie
rozpuszczalnych w wodzie.

Sadzonki mogą być atakowane przez choroby grzybowe (szarą pleśń, zgorzele). Dlatego

należy profilaktycznie spryskiwać sadzonki wodą z dodatkiem fungicydów (np.: Previcur
0,3%). W przypadku wystąpienia choroby, zarażone siewki usuwamy, a całość delikatnie
podlewamy Previcurem. Sadzonki roślin liściastych ukorzeniają się w zależności od
warunków w czasie kilku tygodni.

Nie należy nadmiernie spieszyć się z przesadzaniem sadzonki ukorzenionej. Korzenie

w pierwszym okresie, w zależności od gatunku, są grubsze, białe, ale sztywne i kruche. Łatwo
je uszkodzić podczas wyjmowania sadzonki z podłoża, zwłaszcza podczas sadzenia jej do
pojemnika lub gruntu. Przesadzonym roślinom zapewniamy cień i wilgotną atmosferę.
Sadzonki, które nie mają jeszcze korzeni, sprawdzamy, czy są zdrowe. Dolna ich część
powinna być jasna, żywa bez nadmiernie rozwiniętego kallusa. W razie potrzeby większość
kallusa usuwamy, a sadzonkę powtórnie umieszczamy w podłożu.

Szczepienie lub okulizacja wymaga sporej wiedzy popartej praktyką. Proces produkcji

jest długi, bo trwa od wysiewu nasion podkładki do otrzymania gotowych do wysadzenia
drzewek mija 4–5 lat (rys. 1). Trzeba sprawdzić matecznik zrazikowego. W praktyce tę
metodę stosujemy jedynie w przypadku rozmnażania cennych gatunków lip (okulizacja lub
szczepienie na siewkach lipy szerokolistnej lub, rzadziej, drobnolistnej).

Metodą szczepienia mnoży się też robinię lepką. Z pszczelarskich ciekawostek – można

czasem spotkać w szkółkach szczepione drzewka słonisza srebrzystego na podkładce
z karagany syberyjskiej).

Dodatkową możliwością pozyskiwania szczególnie wartościowych drzew jest

wykorzystanie sadzonek korzennych.

Przy wykopywaniu drzew ze szkółki często mamy możliwość pozyskania odcinków

korzenia grubości ołówka i długości 10–20 cm. Sadzonki takie przechowujemy przez zimę
jak sztorby, a wiosną sadzimy na ukos, tak, aby koniec sadzonki znajdował się około 2 cm
pod powierzchnią ziemi. Metoda jest kłopotliwa ze względu na możliwość uszkodzenia
wschodzących roślin podczas zabiegów pielęgnacyjnych w szkółce.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

a)

b)

c)

d)

Rys. 1. Okulizacja: a) zraz, b) wycinanie oczka, c) nacinanie podkładki, d) łączenie komponentów [6]

Krzewy i drzewa o gałęziach pokładających się po ziemi możemy rozmnożyć,

przyginając wiosną gałązki do ziemi, tak, aby miały z nią styczność lub były lekko
zagłębione. Gałązkę możemy skaleczyć i zastosować ukorzeniacz. Koniecznie należy ją
obciążyć (np. kamieniem, cegłą). W jesieni odcinamy ukorzenioną gałązkę i delikatnie
wykopujemy sadzonkę.

Rozmnażanie generatywne

Wysiew nasion jest jedyną praktyczną metodą rozmnażania roślin jedno i dwuletnich.

Z uwagi na prostotę tej metody jest ona powszechnie stosowana również przy uprawie bylin.
Jedynym czynnikiem, na który musimy zwrócić uwagę, jest termin siewu, i w niektórych
przypadkach, sposób przygotowania nasion, czyli zabiegi, jakim musimy je poddać przed
wysiewem.

Nasiona umieszcza się na określony czas w wodzie o temperaturze 20°C. Co 6–8 godzin

powinno się wymienić wodę na świeżą. Woda zmiękcza skorupkę i nasiąka do wewnątrz,
czego wynikiem jest pęcznienie nasion.

To jeden z podstawowych sposobów skracania okresu naturalnego spoczynku nasion

i osiągania przez nie zdolności kiełkowania. Polega ona na przetrzymywaniu nasion
w czystym piasku lub substracie (mieszaninie piasku i torfu w proporcji 1:1) w odpowiednio
regulowanej temperaturze i wilgotności przy zapewnionym dostępie tlenu. Niektóre nasiona
wymagają na początku cyklu przetrzymywania w temperaturze 15–25°C (stratyfikacja
ciepła), a później w temperaturze 0–5°C (stratyfikacja zimna).

Proces przygotowania nasion tą metodą trzeba rozpocząć w takim terminie, aby nasiona

zaczęły kiełkować na wiosnę. Różne partie nasion tego samego gatunku mogę mieć jednak
dość odmienne okresy dochodzenia do kiełkowania.

Jeśli nasiona kiełkują zbyt wcześnie, można ten proces zatrzymać, umieszczając

pojemnik w temperaturze -3°C.

Bardzo ważną sprawą jest odpowiednia wilgotność substratu, w którym znajdują się

nasiona. Manualnie można to ocenić w ten sposób, że wzięty w palce wymieszany piasek
pozostawia ślady wilgoci, ale wyciśnięcie go nie powoduje wysączania się kropelek wody.
Kolejną ważną czynnością jest okresowe (raz na dwa tygodnie) mieszanie, a zarazem
przewietrzanie nasion, połączone z dowilżaniem (jeśli jest taka potrzeba). Po pojawieniu się
pierwszych kiełków stratyfikację przerywa się, a nasiona wraz z substratem wysiewa
w szkółce.

Uszkodzenie skorupki (skaryfikacja nasion) polega na rozmiękczaniu lub kaleczeniu

łupinki nasiennej mającym na celu ułatwienie pobrania wody i przyspieszenie kiełkowania.

Odbywa się to poprzez:

−

moczenie nasion w wodzie zimnej lub ciepłej, zwykle przez 24 godziny z wymianą wody
co 6 godzin,

−

krótkotrwałym traktowanie nasion wrzątkiem,

−

długotrwałe mieszanie nasion z piaskiem np. w betoniarce, w celu osłabienia ich łupiny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są sposoby rozmnażania roślin miododajnych?
2. Jakie zalety posiada sposób wegetatywnego rozmnażania

w stosunku do rozmnażania

generatywnego

?

3. Na czym polega rozmnażanie przez podział?
4. Co to są sztorby?
5. Jak rozmnaża się rośliny poprzez szczepienie?
6. Jakie są metody generatywnego rozmnażania roślin?
7. Na czym polega cięcie drzew i krzewów miododajnych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotowywanie sadzonek wegetatywnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygiąć wiosną gałązki krzewu do ziemi, tak, aby miały z nią styczność lub były lekko

zagłębione,

2) skaleczyć lekko gałązkę i zastosować ukorzeniacz,
3) obciążyć gałązkę np. kamieniem lub cegłą lub przysypać ziemią,
4) odciąć jesienią ukorzenioną gałązkę i delikatnie wkopać,
5) narysować poszczególne etapy rozmnażania roślin poprzez kopczykowanie,
6) opisać obok rysunku,
7) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

krzew o gałęziach pokładających się,

−

kamień,

−

ukorzeniacz,

−

okulizak.

Ćwiczenie 2

Przygotowywanie materiału do szczepienia roślin sadowniczych i wykonywanie

szczepień.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć film video „Szczepienie roślin sadowniczych”,
2) wysadzić jesienią roczne siewki (podkładki) na kwaterę,
3) ściąć okulizakiem oczko z pędu, powierzchnia musi być gładka,
4) wsunąć oczko za korę podkładki, cięcie i odginanie kory wykonać delikatnie aby nie

uszkodzić miazgi,

5) obwiązać oczko rafią, powinno być mocno związane, aby tarczka przylegała ściśle do

podkładki,

6) narysować oczkowanie (szczepieni) i opisać,
7) zaprezentować ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film video „Szczepienie roślin sadowniczych”,

−

podkładka,

−

okulizak,

−

rafia,

−

pędy z oczkami.

Ćwiczenie 3

Cięcie drzew i krzewów miododajnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć film video „Przycinanie drzew owocowych”,
2) prześwietlić koronę drzewa owocowego, wycinając wilki, krzyżujące się gałęzie,
3) przyciąć pęd główny drzewa,
4) narysować cięcie drzewa owocowego i opisać,
5) zaprezentować ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film video „Przycinanie drzew owocowych”,

−

sekatory,

−

okulizak,

−

drabina,

−

piła ogrodnicza.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić metody wegetatywnego rozmnażania roślin?

2) opisywać cięcie drzew owocowych?

3) określić metody przygotowywania nasion do wysiewu?

4) charakteryzować metody wegetatywnego rozmnażania roślin?

5) wyjaśnić pojęcia: sztorba, okulizacja, podkład?

6) rozmnażać rośliny przez podział?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

4.3. Pożytki nektarowe i spadziowe w Polsce

4.3.1. Materiał nauczania

Lasy pierwotne dostarczały pszczołom obfitego pożytku od wiosny do jesieni.

W dzisiejszych, zmienionych przez człowieka lasach jest inaczej. Większość drzew (sosna,
ś

wierk, jodła, modrzew, brzoza, olcha, dąb, grab, buk, jesion) oraz krzewów (leszczyna,

jałowiec, cis) należy do roślin wiatropylnych, nie nektarujących, które (poza leszczyną) są
raczej mało wartościowe dla pszczół. Nektarodajne gatunki drzew, np. lipy, klony, jarzębina,
nie tworzą większych skupisk, lecz występują pojedynczo. Głównym źródłem nektaru dla
pszczół w lasach są więc krzewy, przede wszystkim kruszyna, malina oraz niektóre rośliny
runa leśnego, jak borówka, wrzos, macierzanka. Rośliny te mogą jednak dobrze rosnąć
i nektarować tylko w lasach widnych. Drzewostany zwarte i cieniste są dla pszczół zwykle
tylko źródłem spadzi. Najobficiej i prawie corocznie spadziuje jodła i świerk, czasem również
dąb, buk, klony, lipy i leszczyna, rzadko sosna.

Pożytki leśne wykazują duże zróżnicowanie, w zależności od typu lasu, o którym

najbardziej decyduje podłoże. Na suchych piaskach i wydmach rośnie bór sosnowy suchy,
w którego ubogim runie występuje słabo nektarująca borówka brusznica, rzadko borówka
czarna, a w widniejszych miejscach i na porębach wrzos, macierzanka piaskowa, jasieniec
piaskowy, rozchodnik ostry, nawłoć pospolita. W tym typie boru nieco obfitszego pożytku
może dostarczyć w sierpniu tylko wrzos, jeżeli jest go dużo wśród runa. Ostatnio roślina ta
ma, niestety, mniejsze znaczenie niż dawniej.

Mniej suche tereny piaszczyste porasta bór sosnowy świeży. W jego piętrze krzewów

występuje kruszyna, malina, głóg, szakłak, wierzba ostrolistna i leszczyna, zaś w runie
przeważa często borówka czarna, pszeniec gajowy, a w miejscach widniejszych i na porębach
– wrzos, nawłoć, wierzbówka. Ten typ boru dostarcza pszczołom dość równomiernego
pożytku od wiosny do jesieni.

Na terenach równinnych, o płytko zalegającej wodzie gruntowej, rośnie bór bagienny.

W jego podszyciu występuje kruszyna, malina, jeżyna, wierzba uszata, a w runie – borówka
czarna w dużym zagęszczeniu, borówka bagienna (łochynia), bagno zwyczajne, wrzos,
pszeniec. Bór bagienny jest zwykle dość wilgotny, co sprzyja dobremu rozwojowi roślin
piętra dolnego. Dostarcza on pszczołom dość dobrego pożytku nektarowego i pyłkowego
z borówki, maliny, kruszyny, wierzbówki i wrzosu.

Poza wymienionymi typami boru, w których głównym gatunkiem drzewiastym jest

sosna, na nieco bogatszych glebach rosną lasy liściaste lub mieszane. Pod okapem zieleni
ocieniających glebę drzew liściastych mogą rosnąć tylko niektóre, wcześnie kwitnące rośliny
pyłkodajne i nektarodajne, jak przebiśnieg, przylaszczka, zawilec, kokorycz, miodunka,
groszek wiosenny, rzeżucha, dąbrówka, marzanka. Natomiast w wilgotnych lasach
mieszanych występuje często także wawrzynek wilcze łyko oraz malina, jeżyna, kruszyna,
wierzby, jarzębina, a na polanach wierzbówka. Lasy mieszane dostarczają dość dobrych
pożytków wiosną i wczesnym latem.

Pożytki z łąk i pastwisk

Łąki, podobnie jak lasy, wykazują duże zróżnicowanie, w zależności od podłoża. Rozróżnia

się łąki o uregulowanym poziomie wód gruntowych i łąki, mniej lub bardziej podmokłe
(z moczarami). Na tym pierwszym typie łąk występują takie rośliny pożytkowe, jak koniczyna
biała, białoróżowa (szwedzka) i łąkowa (czerwona), komonica zwyczajna i błotna, lucerna
sierpowata, wyka ptasia, kuklik zwisły, bluszczyk kurdybanek, firletka poszarpana, chaber
łąkowy, barszcz pospolity, bodziszek łąkowy, ostrożeń łąkowy, czarcikęs łąkowy, driakiew
gołębia, świerzbnica polna, żywokost lekarski, brodawnik jesienny, nawłoć późna i inne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Na łąkach podmokłych z ważniejszych dla pszczół gatunków roślin występują: rdest

wężownik, krwawnica pospolita, ostrożeń warzywny, ostrożeń błotny, mięta długolistna
i inne gatunki mięty, karbieniec, wierzbownica kosmata, rzeżucha łąkowa, wiązówka błotna,
kozłek lekarski, rutewka orlikolistna i inne. Rosnąca na łąkach podmokłych knieć błotna
i jaskry nie wydzielają nektaru, a ich pyłek jest uważany za szkodliwy dla pszczół. Dawniej
większe obszary łąk dostarczały dobrego pożytku towarowego na przełomie maja i czerwca.
Obecnie łąki podsiewane trawami szlachetnymi, silnie nawożone i często koszone, przestały
być dla pszczół dobrym źródłem pożytku.

Na pastwiskach większe znaczenie dla pszczół ma mniszek pospolity, koniczyna biała,

która kwitnie mimo częstego zgryzania, a ponadto nie wyjadane przez zwierzęta chwasty, jak
ostrożeń, bodziszek, głowienka pospolita, wilżyna, zagorzałek, itp. Większą wartość
pożytkową przedstawiają pastwiska, na których rosną kępy wierzb.

Pożytki z pól uprawnych i sadów

Na polach i w sadach znaczenie dla pszczół mają nektarodajne i pyłkodajne gatunki

uprawne oraz chwasty. Z ważniejszych roślin sadowniczych wymienić należy agrest,
porzeczkę czarną, czereśnie, wiśnie, śliwy, jabłonie, grusze, maliny i truskawki; z roślin
rolniczych – rzepak i rzepik ozimy oraz jary, gorczycę białą, grykę, koniczynę białą,
białoróżową, czerwoną i perską, komonicę, lucernę, esparcetę, wykę kosmatą, bobik,
seradelę, słonecznik, facelię; z roślin warzywnych fasolę wielokwiatową, ogórki, dynię oraz
nasienniki cebuli, pietruszki, selera, marchwi; z roślin przemysłowych i zielarskich – kolendrę
siewną, malwę czarną, lawendę, czarnuszkę siewną, ostropest plamisty, a także (ostatnio)
ogórecznik lekarski i wiesiołek dziwny.

Wśród nektarodajnych i pyłkodajnych chwastów polnych, na pierwszym miejscu należy

wymienić chaber bławatek i rzodkiew świrzepę (łopuchę), a następnie gorczycę polną
(ognichę), mlecz polny, ostrożeń polny, koniczynę polną i złocistożótą, rdesty, zagorzałek
późny, czyściec błotny, powój, wykę drobnokwiatową, bratek polny, ostróżeczkę polną,
jasnotę różową.

Pola uprawne najobficiej dostarczają pożytków w maju, kiedy kwitną sady i rzepaki oraz

w czerwcu i lipcu, kiedy kwitnie większość roślin uprawnych i chwastów polnych.
W sierpniu i wrześniu pożytku z pól dostarczają głównie wsiewki seradeli, łopucha i ognicha
oraz wysiewana na poplony gorczyca biała i czasem facelia błękitna.

Pożytki z terenów osiedlowych, pasów przydrożnych i nieużytków

Pożytków tych dostarcza roślinność wysadzana, wysiewana, lub dziko rosnąca na

terenach osiedli mieszkalnych, ogrodów, parków, skwerków, cmentarzy, przydroży oraz
tzw. ruderalisk i nieużytków. Z gatunków drzewiastych największe znaczenie dla pszczół
mają tu lipy, robinia akacjowa (zwana białą akacją) oraz wierzby, klony, kasztanowiec,
jarzębina i inne drzewa ozdobne, a także owocowe. Z krzewów ozdobnych najważniejsze są
irgi, a zwłaszcza irga błyszcząca oraz czarna, klon Ginnala, głogi, suchodrzewy, żylistek,
ś

nieguliczka, karagana, tamaryszek, oliwnik, parczelina, moszeniec i inne, a z krzewów

jagodowych agrest, porzeczka czarna, malina.

Z uprawnych roślin zielnych na terenach osiedlowych pożytku pszczołom dostarczają

gatunki rosnące w ogródkach kwiatowych. Należą do nich: śnieżyczka, cebulica, krokusy,
sasanki, fiołki, bratki, gęsiówka, żagwin, ubiorek, niezapominajka, wielosił, lilie, dzwonki,
maki, chabry, rozchodniki, czyściec włochaty, szałwia omszona i ogrodowa, lawenda,
tymianek, hyzop lekarski, mięta, bazylia, driakiew, naparstnica, ślazówka ogrodowa,
rudbekia, rezeda pachnąca, dalie, przegorzany, nawłocie, dzielżan, astry jesienne i wiele
innych.

Spośród dzikich gatunków nektarodajnych i pyłkodajnych, rosnących na terenach

piaszczystych, wymienić należy żmijowiec zwyczajny, farbownik lekarski, rezedę żółtą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

i żółtawą, nostrzyk żółty i biały, chaber nadreński, macierzankę piaskową, rozchodnik ostry,
dziewannę, wiesiołek i inne. Na glebach zwięźlejszych rośnie m.in. podbiał, jasnota biała,
mniszek, kuklik zwisły, chaber łąkowy i drakiewnik, bodziszek łąkowy, głowienka pospolita,
bluszczyk kurdybanek, kilka gatunków mięty, przetacznik, koniczyna biała, białoróżowa
i czerwona, komonica rożkowa, wyka ptasia, nostrzyk biały i żółty, dziurawiec, oset zwisły,
inne osty, mlecz, mikołajek płasko listny, cykoria podróżnik, szałwia okręgowa, lebiodka
pospolita, szanta, serdecznik, kocimiętka mierznica, łopian, popłoch, nawłoć późna
i kanadyjska, ślazówka turyngska, ślaz leśny.

Roślinność nektarodajna i pyłkodajna terenów osiedlowych, pasów przydrożnych

i nieużytków dostarcza pszczołom pożytków podtrzymujących od wiosny do jesieni, a dzikim
owadom pszczołowatym ciągłego pokarmu. Większe skupiska robinii i lip pozwalają na
uzyskiwanie również miodu towarowego.

Spadź

Jest słodką i lepką cieczą, pojawiającą się na liściach i gałązkach niektórych gatunków

drzew i krzewów, a niekiedy też na roślinach zielonych. Jest ona efektem bytowania drobnych
owadów będących szkodnikami roślin mszyc (Aphidinea) i czerwców (Coccinea), czasem też
miodówki (Psyllinea).

Owady te swym gębowym aparatem kłująco-ssącym nakłuwają liście i młode pędy,

z których wysysają sok, zawierający dużo cukrów, lecz niewielką tylko ilość substancji
azotowych. Pluskwiaki, aby zaspokoić potrzeby białkowe swego organizmu, muszą
przerabiać dużą ilość pokarmu. Nadmiar cukrów wydalają w postaci drobnych kulek, które
pokrywają liście i gałązki poniżej. Czasem chodniki pod spadziującym drzewem wydają się
być mokre jak po deszczu.

Spadź najobficiej występuje w miejscach zacisznych, wilgotnych i dobrze

nasłonecznionych. Spośród drzew liściastych najlepiej spadziują lipa, wierzba, dąb, grab, klon
i osika. Spore znaczenie dla wydajności spadziujących drzew liściastych ma występowanie
mrówek, które bronią mszyc przed naturalnymi wrogami.

Najlepiej spadziującym drzewem iglastym jest jodła. Nieco gorzej spadziuje świerk.

Często i dość długo występuje spadź również na modrzewiu.

Czynnikami powodującymi zanik pożytku ze spadzi są:

−

susza, połączona z utrzymywaniem się temperatury powyżej 30°C,

−

wystąpienie ulewnego deszczu.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak nazywamy zielne wieloletnie rośliny?
2. Jaką wartość dla pszczół mają rośliny dwuletnie?
3. Jakie jednoroczne rośliny dostarczają pożytku?
4. Jakie rośliny naszych lasów przedstawiają wartość dla pszczół?
5. Z jakich uprawianych roślin korzystają pszczoły?
6. W jakich miejscach najobficiej występuje spadź?
7. Jakie rośliny z terenów osiedlowych dostarczają pożytku?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznawanie wybranych gatunków roślin uprawianych specjalnie dla pszczół.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć przeźrocza i rysunki roślin miododajnych,
2) określić charakterystyczne zewnętrzne cechy roślin,
3) uzupełnić poniższą tabelkę,

Nazwa rośliny

Barwa kwiatu

Pora kwitnienia

Barwa obnóża

Wysokość rośliny

Rzepak ozimy

ż

ółta

maj

cytrynowo-żółta

ok. 120 cm

4) zaprezentować ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przeźrocza i rysunki roślin miododajnych,

−

zielnik,

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie nasion roślin miododajnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć nasiona roślin miododajnych,
2) narysować nasionko, zaznaczając jego charakterystyczne cechy,
3) opisać każdy rysunek,
4) zaprezentować ćwiczenie

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kolekcja nasion roślin miododajnych,

−

lupa.

Ćwiczenie 3

Określanie ilości wysiewu roślin miododajnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym dotyczącym wysiewu roślin miododajnych,
2) określić ilość nasion potrzebnych do obsiania 1 m

2

,

3) uzupełnić poniższą tabelkę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Nazwa rośliny

ilości wysiewu roślin miododajnych na

1 m

2

w dkg

Pora wysiewu

4) zaprezentować ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kolekcja nasion roślin miododajnych,

−

normy wysiewu roślin miododajnych.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) charakteryzować zielne rośliny wieloletnie?

2) określać ilość potrzebnych nasion do wysiewu?

3) rozpoznać nasiona roślin miododajnych?

4) określić rośliny uprawiane specjalnie dla pszczół?

5) określić miejsca występowania spadzi?

6) opisywać rośliny naszych lasów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

4.4. Zapylanie roślin przez pszczoły

4.4.1. Materiał nauczania

Pszczoły miodne są niemal wyłącznymi zapylaczami wielu roślin kwitnących wiosną,

zimują bowiem całymi bardzo licznymi rodzinami, podczas gdy u innych owadów
zapylających kwiaty zimują tylko zapłodnione samice, które dopiero na wiosnę zaczynają
zakładać gniazda. W późniejszym okresie dzikich owadów – zapylaczy jest wprawdzie
więcej, lecz liczba ich mogłaby być wystarczająca do zapylenia roślin tylko na niewielkiej
przestrzeni.

W tych okolicach, gdzie uprawia się na dużych obszarach rośliny owadopylne, może się

okazać, że nie tylko liczba owadów dzikich, ale także liczba utrzymywanych pszczół jest tam
za mała do dobrego zapylania kwiatów, co powoduje znaczne nieraz obniżenie plonów. Aby
zapewnić dobre urodzaje, należy wtedy przywieźć dostatecznie liczną pasiekę i odpowiednio
ją rozmieścić na obszarze kwitnących roślin, a w razie potrzeby zastosować specjalne sposoby
zwiększania nalotu pszczół na kwiaty.

Dochód, jaki pszczoły przynoszą przez zapylanie roślin, przewyższa wielokrotnie dochód

otrzymywany z miodu, wosku i innych produktów pszczelich, a o wielkiej przydatności
pszczół świadczyć może to, że w niektórych krajach uważa się za konieczne utrzymywanie
pasiek wyłącznie w celu zapylania, chociażby uzyskany miód nie pokrywał kosztów ich
utrzymania.

Rozmieszczenie pni na zapylanym obszarze. Dobre zapylanie uprawnych roślin

owadopylnych może być tylko. Wtedy zapewnione, gdy w pobliżu znajduje się dostatecznie
duża pasieka. W miarę jednak oddalania się od pasieki liczba pszczół na kwiatach maleje,
zapylanie staje się niedostateczne i następuje spadek plonów. Aby zapylenie było dobre,
każdy kwiat powinien być odwiedzany przez pszczoły 2–3 razy, a ta wymaga dużej liczby
pszczół na jednostkę powierzchni uprawnej.

Najintensywniejsza działalność pszczół zaznacza się na obszarze o promieniu

500–1000 m wokół pasieki, a wiosną, gdy z powodu chłodów pszczoły nie lecą na odległe
pożytki, promień ten częsta nie przekracza 250 m. Ważne jest więc odpowiednie
rozmieszczenie pasiek i ustawienie pni pszczelich możliwie jak najbliżej zapylanych roślin.
Uzyskamy wówczas maksymalne zagęszczenie pszczół na jednostce powierzchni i możemy
oczekiwać dobrego zapylenia plantacji.

Przewożenie pszczół do zapylenia roślin uprawnych. Jeżeli zachodzi potrzeba

specjalnego przewożenia pszczół na uprawy roślin owadopylnych, to wybrane pnie należy
zawczasu do tego przygotować, aby na czas kwitnienia danej rośliny miały dużo pszczół
lotnych. Przewiezienie pszczół na odległość większą niż 5 km poza transportem nie sprawia
ż

adnych dodatkowych kłopotów. Często jednak opłaci się w celu uzyskania zwyżki planów

przewieźć pewną liczbę pni na odległość nawet 1,5 km, lecz wtedy wszystkie lotne pszczoły
wrócą na dawne miejsce. Aby uniknąć strat, należy już wiosną, przed oblotem pszczół,
ustawić ule parami blisko siebie. Gdy jeden z dwóch uli przewieziemy na bliską odległość, to
pszczoły lotne wrócą na dawne miejsce, do pozostawionego tam pnia sąsiedniego. Wracające
pszczoły zostaną przyjęte tylko w okresie obfitego pożytku. Jeżeli przewóz pni pszczelich
odbywa się w okresie bezpożytkowym, to zarówno rodziny przewiezione, jak i pozostawione
na starym miejscu powinny być podkarmione.

Pnie przewiezione na bliską odległość stracą wszystkie lotne pszczoły, dlatego. przez

kilka dni powinniśmy im dawać wodę. Dostateczną liczbę lotnych pszczół do zapylania będą
one miały dopiero po 10-15 dniach, a więc o tyle dni wcześniej przed zakwitaniem roślin
należy je przewieźć na nowe miejsce.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Pasiekę przewiezioną na zapylanie należy ustawić w środku zapylanej powierzchni lub na

jej skraju. Jeżeli plantacja ma kształt wydłużony, to należy pasiekę podzielić na dwie części
i ustawić na skrajach obszaru. Im bliżej kwitnących roślin ustawi się pasiekę, tym lepiej będą
one zapylane, a przy tym i zbiory miodu będą większe. Najlepsze zapylenie uzyskuje się
wtedy, gdy odległość od pasieki do najdalszego skraju plantacji nie przekracza 500 m.

Tresura pszczół

W celu dobrego zapylenia roślin, których kwiaty obficie nektarują i są łatwo dostępne dla

pszczół, wystarczy tylko zgromadzenie odpowiednio licznej pasieki. Natomiast aby uzyskać
dobre zapylenie roślin o kwiatach trudno dostępnych dla pszczół trzeba stosować zabiegi
dodatkowe. Jednym z nich jest tzw. tresura pszczół.

Tresurę pszczół przeprowadza się w sposób następujący. Wieczorem przygotowuje się

syrop, dając na 1 litr wody 0,5 kg cukru. Po przegotowaniu i ostudzeniu go do temperatury
30°C wrzuca się do syropu świeżo zebrane kwiaty tej rośliny, na którą chcemy skierować lot
pszczół. Kwiaty zanurzone w syropie powinny być oczyszczone z kielichów i innych części
zielonych, a ilość ich powinna być równa około 1/4 objętości syropu. Syrop należy
przygotować w czystych szklanych lub emaliowanych naczyniach bez żadnego obcego
zapachu i nakryć pokrywką. Nabiera on przez noc zapachu kwiatów. O świcie przecedzony
przez sito syrop nalewamy do podkarmiaczek i dajemy pszczołom przed rozpoczęciem się
lotu w ilości 1/2 szklanki na pień. Pierwszą dawkę dajemy zwykle dwukrotnie większą.

Pszczoły pobudzone w ten sposób do lotu na określoną roślinę, np. na koniczynę

czerwoną, po nieudanych próbach dosięgnięcia do nektaru dość szybko mogą zrezygnować
z oblatywania niedostępnych kwiatów i dlatego podkarmianie takie trzeba stosować
codziennie przez cały czas kwitnienia rośliny, sporządzając co wieczór świeży syrop.

Najlepsze rezultaty daje tresura młodych pszczół, które jeszcze nie zbierały nektaru. Aby

otrzymać rodziny z młodymi pszczołami, należy na 10–15 dni przed datą przewidywanego
początku kwitnienia utworzyć sztuczne roje i od razu wywieźć je na zapylany obszar. Od
pierwszego dnia trzeba młode roje podkarmiać aromatyzowanym syropem, a początkowo
dawać im również wodę.

Pszczoły zbieraczki pyłku i nektaru cechują się m.in. tym, że najpierw wykorzystują

rośliny znajdujące się najbliżej pasieki, a w miarę potrzeby dopiero zwiększają promień
swego lotu. Normalnie na łanie kwitnącej rośliny entomofilnej pracuje jednocześnie tyle
zbieraczek, dla ilu wystarcza pożytku, inne zaś lecą dalej.

Praca zbieraczek, jako dostarczycielek pokarmu dla rodziny pszczelej w ulu i jako

zapylaczy kwiatów jest tym efektywniejsza, im krótsza jest droga do źródła pożytku. Dlatego
stosuje się podwożenie pasiek do upraw, ustawiając ule grupami po kilka lub pojedynczo,
możliwie blisko kwitnących roślin, lub nawet wewnątrz plantacji. Przewozu rodzin pszczelich
dokonuje się późnym wieczorem, po zakończonych lotach lub nocą, aby rano pszczoły mogły
się oblecieć na nowym miejscu i zacząć pracę na kwiatach. W celu zapobieżenia powrotom
pszczół na stare miejsce należy przewozić je w lecie na odległość co najmniej 3 km,
natomiast wiosną, kiedy jest chłodno, dopuszczalne są odległości dużo krótsze

Moment przywiezienia pszczół do zapylania powinien wypadać w początku pełni

kwitnienia uprawy. W sadach jest to dzień, kiedy wokoło 10% pąków kwiatostanowych,
kwitną już pierwsze kwiaty, a na plantacjach nasiennych roślin zielnych – kiedy łan jest
wokoło 10% (w stosunku do stanu masowego kwitnienia) pokryty kwiatami. W przypadku
wcześniejszego przywozu pszczół (przed kwitnieniem rośliny, która ma być zapylana),
wypuszczone pszczoły znajdują sobie szybko, zwłaszcza przy ładnej pogodzie, inne źródło
pożytku. Ponieważ owady te są wierne odwiedzanym kwiatom, oblatują dopóty, dopóki mają
co z nich zbierać, zaś rośliny później rozkwitłe, chociaż znajdują się bliżej pasieki, są przez
zbieraczki pomijane.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Istnieje jeszcze problem roślin konkurencyjnych, to znaczy odciągających pszczoły od

upraw, które powinny zapylać. Na przykład dla jabłoni rośliną konkurencyjną może być
kwitnący rzepak czy rzepik ozimy, względnie mniszek lekarski. Bywa też, że sady odciągają
pszczoły od rzepaku. Radą na to jest przywiezienie większej liczby rodzin pszczelich. Poleca
się też wykaszanie mniszka w sadach.

Tabela 1. Normy obsady upraw entomofilnych pszczołami w celu zapewnienia dobrego zapylenia

[opracowanie własne]

Rośliny (uprawy)

Liczba rodzin

pszczelich na 1ha

Sady jabłoniowe i gruszowe

3–5 (6)

Sady wiśniowe i śliwowe

4–6 (8)

Krzewy jagodowe

2–5 (6)

Truskawki

1–2 (2)

Ogórek

I–2 (3)

Cebula

6–8 (l0)

Marchew

3–4 (8)

Kapusta

3–5 (6)

Słonecznik

1–2 (3)

Rzepak, rzepik, gorczyca

2–4 (6)

Gryka

2–4 (5)

Koniczyna czerwona

2–3 (10)

Inne koniczyny, komonica, sparceta

2–3 (6)

Liczby w nawiasach oznaczają najwyższe podawane normy

Niezbędną do dobrego zapylenia 1ha ważniejszych entomofilnych upraw liczbę rodzin

pszczelich podano w tabeli 1.

Ś

wiatli producenci owoców i nasion słusznie traktują zapylanie swych plantacji przez

pszczoły jako jeden z podstawowych czynników produkcji roślinnej. Jest to wprawdzie
czynnik najtańszy, ale tak samo ważny i niezbędny, jak każdy inny. Za przywiezienie pszczół
do zapylania plantatorzy płacą pszczelarzom odpowiedni ekwiwalent. Wynosi on
równowartość kilku kilogramów miodu, zależnie od umowy między plantatorem
a pszczelarzem. Wynajem pszczół najbardziej aktualny jest wiosną do zapylania roślin
sadowniczych oraz w lecie do zapylania nasienników warzyw, koniczyny czerwonej, bobiku,
wyki kosmatej oraz innych upraw, z których pszczelarz nie ma zysku. Natomiast do takich
upraw jak gryka, koniczyna biała, esparceta, gorczyca, nostrzyk, kolendra pszczelarze chętnie
przywożą pszczoły bez zapłaty, gdyż liczą na zbiór miodu.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Dlaczego pszczoły traktuje się jako głównych zapylaczy kwiatowych wiosną?
2. Jakie znaczenie pszczoły odgrywają jako zapylacze roślin entomofilnych?
3. W jakim celu stosuje się tresurę pszczół?
4. Jak praktycznie przeprowadza się tresurę pszczół?
5. Jak należy rozmieszczać rodziny pszczele na zapylanym obszarze?
6. Kiedy należy wywieźć rodziny pszczele na zapylenie uprawy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określanie liczby rodzin pszczelich potrzebnych do zapylenia wybranych upraw roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić powierzchnię uprawy roślin,
2) przyjąć normę liczby rodzin pszczelich niezbędnych do zapylenia uprawy,
3) obliczyć potrzebną ilość rodzin pszczelich,
4) uzupełnić poniższą tabelę,

Nazwa rośliny

Norma obsady upraw

entomofilnych

pszczołami

Powierzchnia uprawy

Ilość potrzebnych

rodzin

5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

norma liczby rodzin pszczelich niezbędnych do zapylenia uprawy,

−

tabela atrakcyjności roślin dla pszczół,

−

papier A4.

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie gatunków i odmian roślin uprawianych w sadach i jagodnikach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć przeźrocza i rysunki roślin miododajnych,
2) określić charakterystyczne zewnętrzne cechy roślin,
3) uzupełnić poniższą tabelkę,

Nazwa rośliny

Barwa kwiatu

Pora kwitnienia

Barwa obnóża

Wysokość rośliny

4) zaprezentować ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przeźrocza i rysunki roślin miododajnych,

−

zielnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Ćwiczenie 3

Rozpoznawanie roślin zielarskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć przeźrocza i rysunki roślin miododajnych,
2) określić charakterystyczne zewnętrzne cechy roślin,
3) uzupełnić poniższą tabelkę,

Nazwa rośliny

Barwa kwiatu

Pora kwitnienia

Barwa obnóża

Wysokość rośliny

4) zaprezentować ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przeźrocza i rysunki roślin miododajnych,

−

zielnik.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) przeprowadzać tresurę pszczół?

2) rozmieszczać rodziny pszczele na zapylanym obszarze?

3) określić znaczenie pszczół jako zapylacze roślin entomofilnych?

4) rozpoznać miododajne rośliny zielarskie?

5) określić liczbę rodzin pszczelich potrzebnych do zapylenia

wybranych upraw roślin?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 30 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Tresura pszczół wymaga stosowania
a) syropu aromatyzowanego.
b) syropu gęstego.
c) kandu.
d) syty.

2. Rysunek przedstawia jeden z gatunków roślin, dostarczających nektaru i pyłku. Jest to

a) chaber bławatek.
b) facelia błękitna.
c) gryka zwyczajna.
d) chaber łąkowy.

3. Jest dość powszechnie uprawianą rośliną. W sprzyjających warunkach z dorodnej

plantacji można zebrać ponad 200 kg miodu z 1 ha. Tą rośliną jest
a) gryka zwyczajna.
b) koniczyna biała.
c) koniczyna czerwona.
d) rzepak ozimy.

4. Przybliżoną pora kwitnienia rzepaku jarego jest

a) 05.06–15.07.
b) 15.06–05.07.
c) 25.05–25.06.
d) 01.07–10.08.

5. Charakterystyczną cechą pożytków spadziowych różniących je od nektarowych jest

a) brak pyłku.
b) łatwe prognozowanie.
c) regularne występowanie.
d) przydatność miodu do zimowli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

6. Jest jednym z najstarszych gatunków zbóż uprawianych w naszym kraju. Jej cechą

gatunkową jest wydzielanie obfitego nektaru tylko w godzinach rannych. Tą rośliną jest
a) koniczyna czerwona.
b) gryka zwyczajna.
c) koniczyna biała.
d) rzepak ozimy.

7. Przedstawiona roślina pastewna i wieloletnia na rysunku to

a) lucerna siewna.
b) seradela siewna
c) esparceta siewna.
d) koniczyna szwedzka.

8. W Polskiej Normie „Miód pszczeli”, miód rośliny nie jest wyróżniony

a) rzepak ozimy.
b) akacja.
c) malina.
d) lipa.

9. Pożytków dostarcza surowca, z którego powstaje miód o zawartości soli mineralnych

około 1% to pożytek
a) spadziowy.
b) wielokwiatowy.
c) gryczany.
d) wrzosowy.

10. Z surowca tego powstaje produkt, który przechowuje się najlepiej ze wszystkich

produktów pszczelich, nie wysycha, nie wchłania wody, rzadko jest atakowany przez
szkodniki i nie wymaga przechowywania w szczelnych pojemnikach. Tym surowcem jest
a) nektar.
b) propolis.
c) pyłek.
d) woda.

11. Miód z tej rośliny ma jasnobursztynowy kolor i bardzo silny i trwały aromat.

Konsystencję ma galaretowatą i dlatego trudno go odwirować z plastrów. Powyższy opis
dotyczy rośliny
a) maliny.
b) rzepaku.
c) wrzosu.
d) gryki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

12. Przedstawiony na rysunku sprzęt wykorzystuje się przy pozyskiwaniu miodu z

a) maliny.
b) wrzosu.
c) lipy.
d) akacji.

13. Rozluźniacz do miodu jest niezbędny do pozyskiwania miodu z

a) wrzosu zwyczajnego.
b) spadzi iglastej.
c) gryki zwyczajnej.
d) rzepaku ozimego.

14. Uzyskanie w pełni wykształconych nasion i owoców wysokiej jakości wymaga użycia do

zapylenia 1 ha sadu
a) 2 rodzin pszczelich.
b) 3 rodzin pszczelich.
c) 4 rodzin pszczelich.
d) 5 rodzin pszczelich.

15. W przypadku, gdy stwierdza się zamieranie pszczół lotnych w okresie obfitego

występowania spadzi, najpewniejszym sposobem zapobiegawczym jest
a) wywiezienie pasieki.
b) uruchomienie poidła.
c) przetrzymywanie pszczół w ulach.
d) usunięcie miodu spadziowego z miodni.

16. Aby uniknąć zatrucia pszczół w okresie zbioru spadzi, należy

a) ograniczyć matkę w czerwieniu.
b) podać dwa obfite plastry pierzgi.
c) podkarmiać ciastem cukrowo-miodowym.
d) zapewnić nieograniczony dostęp do wody.

17. Ścieżki technologiczne na plantacji rzepaku ozimego wykonujemy w celu

a) ułatwienia ochrony i nawożenia.
b) wprowadzenia walki biologicznej ze szkodnikami.
c) przyspieszenia wegetacji wiosną.
d) odprowadzenia wody z topniejących śniegów.

18. Podstawowym zabiegiem agrotechnicznym w zwalczaniu chwastów przy uprawie roślin

strączkowych jest bronowanie, które należy przeprowadzić
a) z rana.
b) w południe.
c) po deszczu.
d) przed burzą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

19. Podstawowym zabiegiem agrotechnicznym w zwalczaniu chwastów przy uprawie roślin

strączkowych jest bronowanie broną-chwastownikiem lub bronami lekkimi. Względem
kierunku siewu bronuje się
a) wzdłuż.
b) skośnie.
c) w poprzek.
d) każdym sposobem.

20. Ze względu na niebezpieczeństwo atakowania rzepaku jarego przez pchełki nie należy go

uprawiać po roślinach
a) rzepaku ozimym.
b) gryce.
c) faceli błękitnej.
d) koniczynie czerwonej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Określanie zasobów bazy pożytkowej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

6. LITERATURA

1. Jabłoński B.: O potrzebie i możliwościach poprawy pożytków pszczelich. Oddział

Pszczelnictwa. ISK, Puławy 2000

2. Jabłoński B.: Ogródek pszczelarski. Oddział Pszczelnictwa. ISK, Puławy 1993
3. Kołtowski Z.: Wielki atlas roślin miododajnych. PWR SA, Warszawa 2006
4. Lipiński M.: Istota Pożytki pszczele. PWRiL, Warszawa 1976
5. Muszyńska J.: Zimowanie pszczół. PWRiL, Warszawa 1989
6. Pogorzelec M.: Rośliny miododajne. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 2006
7. Prabucki J.(red.): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
8. Skowronek W.: Pszczelnictwo. Puławy 2001

Czasopisma:
–

Pszczelarstwo

–

Pszczelarz Polski

–

Pasieka

–

Przegląd Pszczelarski