DIAGNOZ
DIAGNOZ
A
A
PSYCHOLOGICZN
PSYCHOLOGICZN
A
A
Władysław Jacek Paluchowski
wykład obowiązkowy
2009-2010
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
4 z 633
Zaliczenie przedmiotu
Podstawa - pisemny test wiadomości, 40 pytań w
ciągu 35 minut; minimalny próg, aby zaliczyć
przedmiot (czyli - ocena dostateczna) to 24
punkty (60%).
00 - 23 ndst
24 - 28 dst
29 - 32 dst+
33 - 35 db
36 - 38 db+
39 - 40 bdb
Przed wejściem sprawdzane będą indeksy - czy są w
nich wpisy (zaliczenia) z konwersatoriów i
laboratorium.
5 z 633
Fakultatywny składnik, za który
można otrzymać dodatkowo punkty
Można wykonać pracę, za którą można otrzymać dodatkowe punkty doliczane do wyniku egzaminu
testowego (łącznie nie więcej niż 9 punktów).
Jedna praca polega na podaniu propozycji pytania egzaminacyjnego wraz z uzasadnieniem odpowiedzi i
dystraktorów. Pytanie należy nadsyłać po wykładzie (na adres paluchja@amu.edu.pl), którego
dotyczą. W mailu trzeba też wskazać, o który wykład (slajd ppt) chodzi. Wymagania formalne co do
pytania: treść maks. do 490 znaków (ze spacjami), każda alternatywa maks. 50 znaków (ze
spacjami). Po przysłaniu w ciągu tygodnia odeślę odpowiedź, czy akceptuję pytanie (i dodatkowe
punkty). Za przysłane pytania można dostać łącznie nie więcej, niż 4 punkty dla jednej osoby.
Można otrzymać punkty za pytanie problemowe (typu: jeżeli masz do czynienia z XXX to należy zrobić
YYY/robisz XXX bo - i tu 2-3 alternatywy do wyboru) - za każde takie pytanie można dostać 2 punkty.
Można też dostać punkty za podanie propozycji pytania testowego (pytanie jednokrotnego wyboru, do 5
alternatyw, uzasadnienie dystraktorów) - można dostać za 2 takie pytania 1 punkt.
Inna praca polega na interpretacji przypadku na podstawie tekstu literackiego. Jest to też zadanie
indywidualne; wymaga nie tylko samodzielnej pracy, ale i konsultacji w godzinach dyżuru
dydaktycznego lub bezpośrednio po wykładzie. Za tę prace można dostać 5 punktów, doliczanych do
wyniku testu wiadomości.
Szczegóły znaleźć można w zakładce: zadanie fakultatywne.
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
6 z 633
Literatura obowiązkowa do
egzaminu pisemnego
Któraś z poniższych pozycji oraz materiał z wykładów:
1. Paluchowski, W. J. (2006). Diagnoza psychologiczna
(wyd. 2). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
2. Paluchowski, W.J. (2007). Diagnoza psychologiczna.
Proces, narzędzia, standardy. Warszawa: WAiP
dodatkowo:
1.
Stemplewska-Żakowicz, K., Paluchowski, W.J. (2008). Podstawy diagnozy
psychologicznej. W: J. Strelau, D. Doliński (red.). Psychologia. Podręcznik
akademicki. Tom 2. (rozdział 11)
2.
Słysz, A. (2008). Typy diagnostów. Preferencje poznawcze psychologów a
strategie diagnozowania. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM
3.
Słysz, A. (2008). Rola reguł heurystycznych w diagnozie onkologicznej.
Współczesna Onkologia, 12 (2), 90-94.
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
16 z 633
Specyfika wyjaśnień
psychologicznych
• potocznie wyjaśnienie psychologiczne oznacza:
• wtedy gdy ulegamy wpływowi silnych emocji,
przeżywamy gwałtowny wstrząs (też pozytywnych -
motywacji)
• odwołanie się do wszystkiego tego, co zachodzi w
ludzkim umyśle (w tym: pamięci, ale także ułudy)
• nieposiadający fizycznego (biologicznego) podłoża; też:
dolegliwości somatyczne o nieokreślonym podłożu
• jeśli coś ma psychologiczne wyjaśnienie, to znaczy, że
jest chorobą, czymś podejrzanym
• w psychologii oznacza odwołanie się do
indywidualnych cech podmiotowych
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
18 z 633
Jak ogólnie definiuje się
diagnozowanie? (1)
• proces określania stanu aktualnego,
stanu przyszłego oraz stanu do
momentu diagnozowania (przeszłego)
• diagnoza – efekt procesu
diagnozowania
• monitorowanie – obserwowanie wartości wybranych
parametrów w trakcie działania lub w trakcie
przeprowadzania procesu diagnostycznego
(monitorowaniem równoległe, ciągłe lub sekwencyjne)
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
20 z 633
Czym jest diagnozowanie?
stan
przyszły
stan
przeszły
retrognoza
tendencje
rozwojowe
prognoza
tendencje
rozwojowe
DIAGNOZA
wiedza o ogólnych prawidłowościach w danej dziedzinie
istota
stan
aktualny
(objawy)
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
23 z 633
Pojęcie i przedmiot
diagnozowania w
psychologii
• proces aktywnego poszukiwania
danych (informacji) potrzebnych do
podjęcia decyzji o działaniach,
zmierzających do zmiany aktualnego
stanu (położenia) psychospołecznego
ludzi; aktywizowany albo przez
dyskomfort jednostki albo jej
społecznego otoczenia
• naukowo uprawiane budowanie teorii
konkretnej jednostki
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
25 z 633
Funkcje diagnozowania
• „jak jest?” – deskryptywno-
ewaluacyjna
• „dlaczego tak właśnie jest?”, „jak to się
dzieje?” – eksplanacyjna
(mechanizm)
• „dlaczego będzie tak, a nie inaczej?” –
predykcyjna
• „co zrobić, by uzyskać pożądany stan?”
– korekcyjna
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
33 z 633
Kryteria wyróżniania rodzajów
diagnoz psychologicznych
a) Określenia rodzaju właściwości psychicznych (funkcji)
będących przedmiotem diagnozy
– diagnoza pamięci, intelektu, postaw, osobowości, itd.
b) Określenia rodzaju zjawisk (najczęściej patologicznych),
które chcemy wykryć
– diagnoza depresji, lęku, tendencji do kłamstwa, itd.
c) Określenia dziedziny psychologii, w której stosuje się
określony sposób diagnozy
– diagnoza neuropsychologiczna, w psychologii klinicznej
dziecka, itd.
d) Określenia ogólnego podejścia do sposobu
diagnozowania (przykłady)
– diagnoza psychometryczna, kwestionariuszowa, kliniczna,
dynamiczna, itd.
npdst. Dr hab. Andrzej Gołąb Mat.do wykł. Diagnoza i ekspertyza psychol. IV r. Społ..Psych.Klin. SWPS
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
34 z 633
Diagnoza pełna wg
Ziemskiego
diagnoza (aspekt)
klasyfikacyjna
diagnoza (aspekt)
genetyczna
diagnoza (aspekt)
rozwojowa
diagnoza (aspekt)
funkcjonalna
diagnoza (aspekt)
prognostyczna
diagnoza
cząstkowa
diagnoza
pełna
diagnoza
cząstkowa
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
49 z 633
Negatywne skutki diagnozy
nozologicznej (1)
• reifikacja obiektu diagnozy:
dostrzeganie choroby, a nie osoby;
przedmiotowe traktowanie pacjenta
• zerojedynkowe myślenie o pacjencie:
gdy wiadomo „co mu jest”, pacjent jest
uważany za chorego; gdy nie wiadomo - za
zdrowego
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
50 z 633
Negatywne skutki diagnozy
nozologicznej (2)
• samosprawdzająca się prognoza:
rozpoznanie zaburzenia dostarcza
„instrukcji”, jak rozumieć zachowanie
pacjenta i czego oczekiwać w przyszłości
• etykietowanie: pozorne wyjaśnienie
poprzez nazwanie, zastępuje (utrudnia)
zrozumienie osoby i jej problemów (też:
naznaczanie, stygmatyzacja
)
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
52 z 633
Zjawisko Rumpelstilzchena
Zjawisko „magicznej” wiary w wartość
słowa użytego w sformułowaniu diagnozy.
Np. wiele matek uspokaja się, gdy trudności szkolne ich dzieci
zostaną określone jako spowodowane „dysleksją”, chociaż
„dysleksja” jest to po prostu wyraz (agregat) zbiorczo
określający objawy w postaci trudności w czytaniu mimo
znajomości liter. Objawy te są matce doskonale znane, więc
określenie tych objawów jednym słowem nic nowego nie
wnosi. Jednakże osoba, która słyszy „uczoną” nazwę,
uspokaja się prawdopodobnie dlatego, iż sądzi, że diagnosta
teraz już wie „wszystko, co trzeba”, domyśla się przyczyn
zaburzenia, zna sposób leczenia itd., co ją zwalnia ze
współdziałania.
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
64 z 633
Cel negocjowania
diagnozy
• uzgodnienie diagnozy może zapoczątkować u
pacjenta bardziej aktywny stosunek do problemu
(lepsze rozumienie go, nastawienie na zmianę)
• udział pacjenta i jego rodziny w procesie diagnozy
zwiększa szanse na ich współdziałanie w procesie
zmian
• proces uzgadniania diagnozy podkreśla bardziej
partnerskie podejście psychologa do pacjenta i
jego rodziny (rola konsultanta, doradcy),
podmiotowe traktowanie jest realizacją ideałów
etycznych
(ale jest też dwuznaczne - hipokryzja)
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
67 z 633
Podstawowe kroki procesu
diagnozowania
• etap prediagnostyczny
• etap badania diagnostycznego:
– rozpoznanie problemu
– identyfikacja przyczyn
• etap wyjaśniania i planowania
interwencji:
– uzupełnianie luk diagnostycznych
• implementacja planu interwencji
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
69 z 633
Faza prediagnostyczna
Bycie klientem psychologa jest niekiedy sytuacją trudną
do zniesienia tak samo, jak bycie psychologiem.
anonim
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
74 z 633
Plan motywacyjny
„potrzeba opieki
szpitalnej”
czas
pró
g
dez
in
tegra
cj
i
zasoby
mechanizm patologicznego
przystosowania
potrzeba opieki szpitalnej
chory
pacjent
narastająca
dysfunkcja
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
76 z 633
Faza prediagnostyczna –
treść
• obejmuje to wszystko, co wyprzedza
właściwe badanie; to z czym obie
strony – osoba uczestnicząca w badaniu
i badająca – wchodzą w interakcję.
• badanie diagnostyczne to nie tylko
problem poznawczy, ale – ze względu
na jego interakcyjny, specyficzny
charakter – także emocjonalny i to
zarówno dla diagnosty jak i osoby
przezeń badanej
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
78 z 633
Faza prediagnostyczna –
perspektywy
osoba
uczestnicząca w
badaniu, rozumiejąc
rolę diagnosty oraz
funkcje i skutki
badania przychodzi z
dotychczasową
historią swego życia,
w którym badanie
jest tylko chwilą, ze
swoimi problemami,
potrzebami oraz
celami.
osoba badająca przynosi na to
spotkanie wiedzę profesjonalną,
narzędzia i procedury diagnos-
tyczne, swój system wartości i
preferencję do określonego
stylu diagnozowania.
Pojęcie „klient dobrowolny” =
zmotywowanym do wizyty u psychologa i
uczestniczeniu w badaniu przeżywanym
problemem lub świadomą intencją; „klient
niedobrowolny” = kontestujący wizytę u
psychologa, nastawiony na „udowadnianie”
zachowaniem – swojemu otoczeniu i/lub
psychologowi – zbędności takiej wizyty
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
86 z 633
Definicja sytuacji
diagnostycznej
• to taka sytuacja, w której osoba badana
uczestniczy dobrowolnie, świadoma celu,
jakim jest jej ocena;
• sytuacja tworzona specjalnie dla celów
diagnostycznych i w której wywołuje się
zachowania typowe pod względem tej
charakterystyki, jaka ma być przedmiotem
celowej obserwacji;
• sytuacja, która od diagnosty nie wymaga
osobistego zaangażowania i w której jasno
określony jest zakres i rodzaj dopuszczalnych
zachowań.
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
89 z 633
Standaryzacja badania
• przestrzegania wymogu równych warunków
diagnozowania jest ważne dla sensowności
porównywania wyników osoby badanej z
innymi osobami
• jednak czy warunki te są standardowe zależy nie
tylko od psychologa, ale i jego klienta
– równość warunków badania oznaczać ma ten sam
poziom rozumienia zadań, jakie stoją przed osobą
uczestniczącą w badaniu; jeżeli mimo standardowej
instrukcji nie rozumie ona wymagań sytuacji testowej, to
nie wystarczy wielokrotne odczytywanie tej samej
instrukcji
– nadmierna sztywność w tym względzie może prowadzić
do nierówności.
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
91 z 633
Faza badania i wstępnych
decyzji (1)
Osoba uczestnicząca w
badaniu:
• akceptacja alternatyw
oferowanych przez test,
• wybór działania ze zbioru
działań dopuszczanych
przez zadanie i
• wybór ekspresji działania
ze zbioru działań
psychologicznie
dopuszczalnych
Osoba badająca:
• wybór, rejestracja i
agregacja zachowań
testowych a także
innych danych o
osobie badanej i jej
otoczeniu oraz
• ocena użyteczności i
kompletności
zebranych informacji
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
92 z 633
Faza badania i wstępnych
decyzji (2)
• diagnosta oczekuje od osoby uczestniczącej w badaniu zachowań
testowych, to jest zachowań jakie on (i stosowane przez niego
narzędzia) określa jako dopuszczalne w sytuacji badania.
• diagnosta oczekuje tylko takich zachowań testowych, które może
zarejestrować (zapisać, utrwalić ) i ocenić (zakwalifikować,
zagregować) zgodnie ze swoją diagnostyczną wiedzą
• to może być powodem, dla którego jedni diagności wolą techniki
kwestionariuszowe (gdzie forma i zakres zachowań jest wąski), a
drudzy ich przeciwieństwo - techniki projekcyjne (gdzie ciągle
trzeba decydować, czy jest to zachowanie diagnostyczne czy nie)
• diagnosta oczekuje, że informacje przekazywane przez osobę
badaną będą szczere i że diagnostyczna komunikacja będzie
współpracą, a nie próbą wywiedzenia w pole (i wzajemnie).
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
95 z 633
Odczuwanie dyskomfortu
• jednostka szuka odpowiedzi na – metaforycznie rzecz
ujmując – pytania: Dlaczego coś jest nie tak?, Dlaczego
teraz?, Dlaczego ze mną?, Jak można wyjaśnić moje
zachowanie? a także Dlaczego właśnie ja (jestem) .... ?
(i przez to ogólne wyjaśnienia wydają się nieprzydatne, bo
przeżywane cierpienia są czymś wyjątkowym)
• odczuwany przez jednostkę dyskomfort powodowany
jest albo subiektywnie odczuwanym brakiem czegoś
potrzebnego lub nadmiarem czegoś, co niepotrzebne.
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
97 z 633
Problem psychologiczny a
proces diagnozowania
• problem jednostki i jego (do)określanie są istotą (sercem)
procesu diagnozowania
• badanie zaczynamy od analizy problemu w takiej postaci,
w jakiej przedstawiany jest przez jednostkę i za pomocą
kolejnych pytań (hipotez) przeformułowujemy go do
postaci „problemu psychologicznego”, a więc problemu
wyrażonego za pomocą terminologii psychologicznej
i w spójnej postaci
• w dalszym ciągu postępowania diagnostycznego robocze
hipotezy co do przyczyn psychologicznego problemu
jednostki weryfikujemy (najczęściej za pomocą testów), a
uzyskane tam dane wykorzystujemy w wyjaśnianiu
(interpretacji).
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
100 z 633
Definiowanie problemu
klienta
analiza skarg, dolegliwości i symptomów
(coś jest ze mną nie tak)
analiza sytuacji (okoliczności, uwarunkowań, kontekstu)
zdefiniowanie problemu
(Dlaczego...? lub Co spowodowało, że zdarzyło się ....?)
określenie roboczych hipotez co do „czynnika krytycznego”
wstępne odpowiedzi na pytania: Dlatego, że...
Praktycznie żaden problem nie ujawnia się w sposób pozwalający podjąć
decyzje co do dalszego postępowania. To, co na pierwszy rzut oka wygląda na
istotne elementy problemu, rzadko bywa naprawdę ważne lub znaczące. Są to
w najlepszym razie symptomy problemu (trudności) lub jego skutki. Etapy
definiowania problemu klienta przedstawiono poniżej.
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
108 z 633
Źródła danych
diagnostycznych
• źródłem danych diagnostycznych może być
rozmowa psychologiczna (kliniczna),
obserwacja, badanie testowe, pomiar
poziomu specyficznych funkcji czy pomiar
psychofizjologiczny
• generalnie wszystkie one dają się sprowadzić do
następujących grup:
• zadawanie pytań osobie badanej
• zadawanie pytań komuś, kto zna osobę badaną
• obserwacja osoby uczestniczącej w badaniu w naturalnych
(pozagabinetowych) warunkach
• obserwacja osoby uczestniczącej w badaniu w
standaryzowanych sytuacjach (testy).
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
109 z 633
Źródła danych diagnostycznych
wg Raymonda Bernarda
Cattella
• Q-data = questionnaire
data
• T-data = test data
• L-data = life data
postulat zróżnicowa-
nia operacjonalizacji
tego samego pojęcia
teoretycznego
1905-1998
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
113 z 633
Model procesu weryfikacji
hipotez i wyboru testu
określenie roboczych hipotez co do „czynnika
krytycznego”
elementy odpowiedzi na pytania: Dlatego,
że...
wybór metody testowej (procedury
diagnostycznej) wg modelu Bartona
kategoryzacja (opis) oraz sformułowanie
hipotetycznych wyjaśnień dynamiki
analizowanego problemu klienta
weryfikacja roboczych hipotez
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
114 z 633
Model Bartona –
podstawowe pytania
Wychodząc od definicji diagnozowania jako procedury
zbierania danych w celu podejmowania decyzji Barton
pisze, że diagnosta powinien umieć odpowiedzieć sobie
na trzy ogólne pytania:
• kto i co jest przedmiotem pomiaru?
• jakich używa się miar?
• jak dokonuje się pomiaru?
Zaproponowany przez Bartona szczegółowy
dziewięciowymiarowy model diagnozowania jest
rozwinięciem tych pytań i pozwala na zdyscyplinowanie
decyzji wyboru narzędzia (testu, procedury
diagnostycznej).
Decyzje takie badający podejmuje podczas diagnozowania
wielokrotnie.
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
119 z 633
Pojęcie użyteczności (1)
Rodzaje użyteczności:
• diagnostyczna
użyteczność:
ważność kliniczna
wartość eksplanacyjna
• warunkowa użyteczność
• użyteczność informacyjna
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
123 z 633
Znaczenie diagnostyczno-
eksplanacyjne
kliniczna ważność
wartość dla wyjaśniania
(eksplanacyjna)
ogólna użyteczność diagnostyczna (znaczenie diagnostyczno-
eksplanacyjne)
wszystkie
zachowania
podczas badania
zacho-
wania
uznane
za ważne
typ
związku
z proble-
mem
klasa
probl-
emu
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
130 z 633
Użyteczność warunkowa i
informacyjna
dane użyteczne
diagnostycznie
dane
użyteczne
warunkowo
wstępna próbka
danych
problem
osoby
uczestni
czącej
w
badaniu
przyjęty
cel
badania
komp
letnoś
ć
is
to
tn
ość
kl
inic
zn
a
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
131 z 633
Strategie analizy danych
• konfirmacyjna: poszukiwanie
potwierdzeń już zebranych informacji;
ma z reguły charakter zawężający
• falsyfikacyjna: prowadzi do rozsze-
rzania próbki danych o osobie badanej,
by zyskać pewność braku danych
zaprzeczających
Diagnoza psychologiczna Władysław Jacek Paluchowski
132 z 633
Kompletność danych a
przyrost trafności predykcji
• zjawisko przyrostu trafności (incremental validity) opisać można
w sposób następujący: jeżeli podejmujemy jakąś decyzję (np.
dotyczącą zaklasyfikowania obiektu) na podstawie jakiegoś testu,
to trafność tej decyzji jest wyznaczona trafnością tej metody;
jeżeli teraz zastosujemy inną metodę (test), to powstaje pytanie,
o ile zwiększy się trafność naszej decyzji
• w zależności od tego oraz celu diagnozowania (podejmowania
decyzji) ta sama metoda może dawać jednocześnie małe i duże
przyrosty trafności
• jeżeli zakres prognozowania na podstawie dwóch metod pokrywa
się w jakimś zakresie, to w tym zakresie przyrost trafności
prognozy będzie niewielki; choć bowiem dana metoda (test)
może mieć generalnie zadawalająca trafność, to włączenie jej w
proces diagnozowania może poprawić jego trafność w niewielkim
stopniu i dostarczać danych o małej użyteczności informacyjnej.
Rodzaje wskaźników
diagnostycznych
1. DOKŁADNOŚĆ [Accuracy]
2. CZUŁOŚĆ [Sensitivity]
3. SWOISTOŚĆ [Specificity]
4. FAŁSZYWY ALARM [False alarm / False
Positive Fraction]
5. WSKAŹNIK „DOBROCI” Youdena
[Accuracy/Youden index ]
6. MOC PROGNOZY POZYTYWNEJ [Positive
predictive power]
7. MOC PROGNOZY NEGATYWNEJ [Negative
predictive power / negative predictive value