George BERKELEY TRAKTAT O ZASADACH POZNANIA LUDZKIEGO

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

George BERKELEY

TRAKTAT O ZASADACH POZNANIA LUDZKIEGO

przeło

ył Jan Leszczy

ski

ęść

I, §§ 1-36

1. Dla ka

dego, kto dokonuje przegl

du przedmiotów poznania ludzkiego, jest oczywiste,

e s

to idee albo aktualnie wyryte w zmysłach, albo takie, jakie postrzegamy, gdy

zatrzymujemy uwag

na uczuciach i czynno

ciach umysłu, albo wreszcie idee

ukształtowane z pomoc

pami

ci i wyobra

ni, gdy ona ł

czy, rozdziela, albo te

przedstawia obrazowo te idee, jakie zostały postrze

one pierwotnie na drogach, o

których była mowa powy

ej. Wzrokowi zawdzi

czam idee

wiatła i barw w ich licznych

stopniach i odmianach. Dotykiem postrzegam na przykład twardo

ść

i mi

kko

ść

, gor

co i

zimno, ruch i opór oraz wszystko, czego pod wzgl

dem ilo

ci lub stopnia jest mniej lub

cej. Powonienie dostarcza mi zapachów, podniebienie smaków, a słuch doprowadza

do umysłu d

ki w całej ró

norodno

ci ich tonów i zestawie

. Poniewa

zauwa

ono, i

niektóre idee towarzysz

sobie wzajemnie, doszło do tego, i

oznaczono

je jedn

nazw

, a tym samym uznano je za jedn

rzecz. Tak na przykład

zaobserwowawszy,

e pewna barwa, smak, zapach, kształt i spoisto

ść

wyst

puj

razem,

uznano je za jedn

oddzieln

rzecz i oznaczono nazw

jabłko. Inne zespoły idei tworz

kamie

, drzewo, ksi

ąŜ

i im podobne rzeczy zmysłowe; rzeczy te, w zale

ci od tego

czy si

podobaj

, czy s

nieprzyjemne, wzbudzaj

uczucia miło

ci, nienawi

ci, rado

ci,

smutku i tak dalej.

2. Lecz obok całej tej niesko

czonej rozmaito

ci idei, czyli przedmiotów poznania,

istnieje równie

, co je poznaje lub postrzega i w zwi

zku z nimi dokonuje ró

nych

czynno

ci, takich jak chcenia, wyobra

ania sobie, przypominania. Ten oto postrzegaj

cy,

czynny byt nazywam umysłem, duchem, dusz

lub mn

samym. Słowami tymi nie

oznaczam

adnej z moich idei, lecz rzecz całkowicie od nich ró

, w której one istniej

lub, co na jedno wychodzi, która je postrzega: bo istnienie idei polega na tym,

e jest ona

postrzegana.

3. Ka

dy przyzna,

e ani nasze my

li, ani uczucia, ani idee ukształtowane przez

wyobra

nie istniej

poza umysłem. Otó

wydaje si

nie mniej oczywiste,

e ró

wra

enia zmysłowe, to znaczy idee wyryte na zmysłach, jakkolwiek byłyby zmieszane i

poł

czone ze sob

(to znaczy bez wzgl

du na to, na jakie składałyby si

przedmioty) nie

mog

istnie

inaczej, jak tylko w umy

le, który je postrzega. My

e ka

dy mo

e si

tym przekona

naocznie, kto tylko zwa

y, co si

rozumie przez termin istnie

wówczas,

gdy stosuje si

on do rzeczy zmysłowych. Mówi

e stół, na którym pisz

, istnieje;

znaczy to,

e go widz

i odczuwam dotykiem; je

libym za

był poza sw

pracowni

powiedziałbym,

e istniał - rozumiej

c przez to,

e gdybym si

w swej pracowni

znajdował, mógłbym go postrzega

; lub

e jaki

inny duch teraz wła

nie go postrzega.

Był tu zapach, to znaczy,

e go odczuto w

chem; był d

k, to znaczy,

e go słyszano;

była barwa czy kształt, a wi

c postrze

ono je wzrokiem albo dotykiem. To jest wszystko,

co mog

rozumie

przez te i tym podobne wyra

enia. Bo to, co si

mówi o absolutnym

istnieniu rzeczy niemy

cych, bez

adnego zwi

zku z tym,

e s

postrzegane, wydaje

mi si

całkowicie niezrozumiałe. Ich esse to percipi - i nie jest mo

liwe, aby miały

jakiekolwiek istnienie poza umysłami, czyli rzeczami my

cymi, które je postrzegaj

4. Doprawdy dziwnie jest rozpowszechnione w

ród ludzi mniemanie, jakoby domy, góry,

rzeki, słowem wszelkie przedmioty zmysłowe, miały przyrodzone, czyli realne istnienie,

Strona 1 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

odmienne od tego,

e umysł je postrzega. Ale bez wzgl

du na to, z jakim zaufaniem

wiat t

zasad

przyjmuje i udziela na ni

zgody, to przecie

dy, kto si

zdob

dzie na

podanie jej w w

tpliwo

ść

, mo

e, je

li si

nie myl

, dostrzec, i

zawiera w sobie jawn

sprzeczno

ść

. Czym

e bowiem s

ej wymienione przedmioty, je

li nie rzeczami, które

postrzegamy przez zmysły? A czy

postrzegamy co

innego oprócz własnych swych idei,

czy wra

zmysłowych? Czy

nie jest wi

c jawn

sprzeczno

eby którekolwiek z

nich lub dowolne ich poł

czenie miało istnie

niepostrze

one?

5. Je

li poddamy to prze

wiadczenie gruntownemu badaniu, wykryjemy mo

e u jego

podstaw zale

ść

od doktryny dotycz

cej idei abstrakcyjnych. Bo czy

na dalej

posun

ąć

w abstrakcji ni

wówczas, gdy si

rozró

nia istnienie rzeczy zmysłowych od

tego,

e s

postrzegane, tak i

pojmuje si

je jako istniej

ce, chocia

nie s

postrze

one? Czym

e jest

wiatło i barwy, ciepło i zimno, rozci

gło

ść

i kształty, słowem

wszystko, co widzimy i czujemy, je

li nie ró

norodnymi wra

eniami zmysłowymi,

poj

ciami, ideami czy impresjami wywartymi na zmysły? I czy mo

na, cho

by w my

li,

oddzieli

którekolwiek z nich od postrze

enia? Ze swojej strony mógłbym łatwo oddzieli

jak

ąś

rzecz od niej samej. Mog

bowiem istotnie oddzieli

w my

li, to znaczy poj

ąć

osobna ka

z tych rzeczy, których mo

e nigdy zmysłami nie postrzegałem tak

rozdzielonych. Tak wyobra

am sobie kadłub ludzki pozbawiony ko

czyn lub pojmuj

zapach ró

y nie my

c o samej ró

y. Nie b

przeczył,

e w tych granicach mog

abstrahowa

, je

li mo

na w sposób wła

ciwy nazwa

abstrakcj

samo oddzielne

pojmowanie takich przedmiotów, które mog

istnie

w rzeczywisto

ci oddzielnie lub by

aktualnie z osobna postrzegane. Lecz moja zdolno

ść

pojmowania lub wyobra

ania nie

ga dalej ni

liwo

ść

realnego istnienia lub postrzegania. Podobnie wi

c, jak nie

jestem w stanie widzie

ani czu

niczego, czego bym aktualnie zmysłowo nie doznawał,

tak te

nie mog

przedstawi

sobie w my

adnej zmysłowej rzeczy lub przedmiotu,

ró

nego od jego wra

enia zmysłowego lub postrze

enia.

6. Niektóre prawdy s

dla naszego umysłu tak bliskie i tak oczywiste,

e wystarczy nam

oczy otworzy

, aby je dojrze

. Za tak

uwa

am t

prawd

e cały chór niebieski i

wszystko, co si

znajduje na Ziemi, słowem wszelkie ciała, które składaj

na pot

ęŜ

budow

wiata, nie maj

adnego samodzielnego istnienia poza umysłem, a ich byt

polega na tym,

e s

postrzegane lub poznawane; a zatem dopóki te rzeczy nie s

aktualnie przeze mnie postrze

one, czyli nie istniej

w moim umy

le lub w umy

jakiego

innego ducha stworzonego, to albo musz

pozbawione wszelkiego istnienia,

albo te

musz

istnie

w umy

le jakiego

Ducha wiecznego; przypisywa

bowiem

jakiejkolwiek poszczególnej ich cz

ęś

ci istnienie od ducha niezale

ne, byłoby czym

zupełnie niezrozumiałym i zawieraj

cym cał

niedorzeczno

ść

abstrakcji. W celu

przekonania si

o tym potrzeba, aby czytelnik zastanowił si

tylko i spróbował oddzieli

swych my

lach byt rzeczy zmysłowej od tego,

e jest ona postrzegana.

7. Z tego, co powiedziałem, wynika,

e nie ma

adnej innej substancji oprócz ducha, czyli

tego, co postrzega. Lecz aby to w pełni udowodni

zwa

my,

e jako

ciami zmysłowymi

: barwa, kształt, ruch, zapach, smak i tym podobne, to znaczy idee postrzegane przez

zmysły. Otó

jawn

jest sprzeczno

, aby idea istniała w rzeczy niepostrzegaj

cej;

mie

bowiem ide

to tyle, co postrzega

: zatem to, w czym istnieje barwa, kształt i tym

podobne jako

ci, musi je postrzega

. St

d jest jasne,

e nie mo

e by

niemy

cej

substancji, czyli substratum tych idei.

8. Mówicie jednak,

e chocia

same idee nie istniej

poza umysłem, to przecie

mog

rzeczy do nich podobne, b

ce ich kopiami lub podobiznami, i

e rzeczy te istniej

poza umysłem w niemy

cej substancji. Odpowiadam na to: idea mo

e by

podobna

tylko do idei i do niczego wi

cej; barwa lub kształt mo

e by

podobna wył

cznie do innej

barwy i kształtu. Je

li bodaj troch

wejrzymy w swe my

li, to stwierdzimy, i

jest

niemo

liwe, aby

my podobie

stwo pojmowali inaczej ni

jako podobie

stwo pomi

dzy

Strona 2 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

naszymi ideami. I pytam znowu, czy te domniemane oryginały, czyli rzeczy zewn

trzne,

których obrazami lub przedstawieniami maj

nasze idee, same s

dost

pne

postrze

eniu, czy nie? Je

li tak, to s

one ideami i jeste

my u celu, lecz je

li powiecie,

nie s

, odwołuj

do kogokolwiek, by rozstrzygn

ł, czy mo

na twierdzi

z sensem, i

barwa jest podobna do czego

, co jest niewidzialne,

e to, co twarde lub mi

kkie, jest

podobne do czego

, czego nie mo

na dotkn

ąć

itd.

9. S

ludzie, którzy rozró

niaj

jako

ci pierwotne i wtórne: przez pierwsze rozumiej

rozci

gło

ść

, kształt, ruch, spoczynek, masywno

ść

, czyli nieprzenikliwo

ść

i liczb

, drug

nazw

oznaczaj

wszelkie pozostałe jako

ci zmysłowe, jak barwy, d

ki, smaki i tak

dalej. Przyznaj

oni,

e idee jako

ci wtórnych nie s

podobiznami czegokolwiek, co

istnieje poza umysłem, czyli istnieje niepostrzegane; natomiast nasze idee jako

pierwotnych chc

uwa

za wzory czy obrazy rzeczy istniej

cych poza umysłem w

substancji niemy

cej, któr

nazywaj

materi

. Przez materi

mamy tedy rozumie

bezwładn

substancj

, która nie ma czucia i w której aktualnie jest rozci

gło

ść

, kształt i

ruch. Lecz na podstawie tego, co ju

okazali

my, jest widoczne,

e rozci

gło

ść

, kształt i

ruch s

tylko ideami istniej

cymi w umy

le i

e idea mo

e by

podobna tylko do innej

idei,

e zatem ani one same, ani ich pierwowzory nie mog

istnie

w substancji

niepostrzegaj

cej. St

d jest jasne,

e ju

poj

cie tego, co ludzie nazywaj

materi

, czyli

substancj

cielesn

, zawiera w sobie sprzeczno

ść

10. Ci, którzy twierdz

e kształt, ruch i pozostałe jako

ci pierwotne, czyli pocz

tkowe,

istniej

poza umysłem w niemy

cych substancjach, jednocze

nie przyznaj

e nie

dotyczy to barwy, d

ków, ciepła, zimna i tym podobnych jako

ci wtórnych. Mówi

nam

o nich,

e s

wra

eniami zmysłowymi istniej

cymi tylko w umy

le,

e s

uzale

nione i

wywołane przez ró

wielko

ść

, powi

zania i ruch drobnych cz

stek materii. Uwa

za prawd

niew

tpliw

, która daje si

udowodni

niezbicie i opiera si

wszelkim

zarzutom. Otó

, je

li to pewne,

e te jako

ci pierwotne s

nierozerwalnie zł

czone z

innymi jako

ciami zmysłowymi i nawet w my

li nie podobna ich od nich oderwa

, to

wynika st

d z cał

jasno

e istniej

one tylko w umy

le. Chciałbym jednak, by ka

zastanowił si

i spróbował, czy dzi

ki jakiejkolwiek abstrakcji my

lowej zdoła przedstawi

sobie rozci

gło

ść

i ruch ciała bez wszelkich innych jako

ci zmysłowych. Go do mnie,

widz

wyra

nie,

e nie potrafiłbym utworzy

idei ciała rozci

głego i poruszaj

cego si

któremu bym nie musiał zarazem przypisa

jakiej

barwy lub innej jako

ci zmysłowej,

która, jak si

przyznaje, istnieje tylko w umy

le. Krótko mówi

c, rozci

gło

ść

, kształt i ruch

nie do poj

cia w oderwaniu od wszystkich pozostałych jako

ci. A wi

c tam, gdzie

znajduj

inne jako

ci zmysłowe, tam równie

i te musz

znajdowa

, to znaczy w

umy

le i nigdzie indziej.

11. Uznaje si

dalej,

e wielki, mały, szybki i powolny, jako cechy całkowicie wzgl

dne i

zmieniaj

ce si

wraz ze zmianami budowy lub poło

enia organów zmysłowych, nigdzie

poza umysłem nie istniej

. Rozci

gło

ść

c, która istnieje poza umysłem, nie jest ani

wielka, ani mała, ruch ani szybki, ani powolny; co znaczy,

e rozci

gło

ść

i ruch nie s

zgoła niczym. Ale powiadacie,

e jest to rozci

gło

ść

w ogóle i ruch w ogóle: widzimy

d, jak bardzo przekonanie o istnieniu rozci

głych i ruchomych substancji poza

umysłem jest uzale

nione od owej dziwacznej doktryny o ideach abstrakcyjnych. Nie

mog

tu pomin

ąć

uwagi, jak dalece ten m

tny i nieokre

lony opis materii, czyli substancji

cielesnej, do jakiego nowszych filozofów doprowadziły własne ich zasady, przypomina
przestarzałe i tak bardzo wy

miane poj

cia materia prima, które mo

na spotka

Arystotelesa i jego zwolenników. Nie sposób poj

ąć

masywno

ci bez rozci

gło

ci; skoro

c okazali

my,

e rozci

gło

ść

nie istnieje w substancji niemy

cej, to to samo musi

prawdziwe w odniesieniu do masywno

ci.

12. Gdyby

my nawet przyznali istnienie poza umysłem innym jako

ciom, to dla ka

dego,

kto zwa

e ta sama rzecz, gdy j

umysł pod ró

nymi wzgl

dami rozpatruje, nosi ró

Strona 3 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

liczbowe okre

lenia, stanie si

oczywiste,

e liczba jest całkowicie tworem umysłu. Tak

c jedn

i t

sam

rozci

gło

ść

oznacza słowo jeden, trzy, albo trzydzie

ci sze

ść

zale

nie do tego, czy umysł rozwa

a j

w stosunku do jarda, stopy, czy cala. Liczba jest

tak jawnie wzgl

dna i zale

na od umysłu ludzkiego,

e dziwne byłoby przypuszczenie,

aby ktokolwiek miał jej przyznawa

istnienie absolutne poza umysłem. Mówimy: jedna

ksi

ąŜ

ka, jedna stronica, jeden wiersz; wszystko to w równej mierze s

jedno

ci, chocia

jedne z nich zawieraj

wiele innych. I w ka

dym przypadku jest jasne,

e jedno

ść

odpowiada pewnej szczególnej kombinacji idei dowolnie zestawionych przez umysł.

13. Wiem,

e niektórzy chcieliby widzie

w jedno

ci ide

prost

lub niezło

towarzysz

w umy

le wszystkim innym ideom. Nie dostrzegam,

ebym miał jak

ąś

ide

odpowiadaj

słowu jedno

ść

; my

e gdybym j

miał i chciał j

znale

źć

, to nie

mógłbym jej nie znale

źć

; przeciwnie, mój umysł powinien zna

najlepiej, skoro si

twierdzi,

e idea ta towarzyszy wszystkim innym ideom i mo

e by

postrzegana

wszelkimi sposobami doznania zmysłowego i refleksji. Mówi

c zwi

ęź

le, jest to idea

abstrakcyjna.

14. Dodam jeszcze,

e podobnie jak nowocze

ni filozofowie dowodz

, i

pewne jako

zmysłowe nie istniej

w materii, czyli poza umysłem, tak te

na dowie

ść

tego

samego dla wszystkich innych jako

ci zmysłowych. Tak na przykład mówi si

e gor

i zimno to tylko doznania naszego umysłu, a wcale nie wzorce cech bytów rzeczywistych,
które by istniały w substancjach cielesnych i doznania te wywoływały: to samo ciało
bowiem, które jest zimne dla jednej r

ki, drugiej wydaje si

ciepłe. Dlaczegó

tedy nie

mogliby

my równie dobrze argumentowa

e kształt i rozci

gło

ść

tak

e nie s

wzorcami

lub podobiznami cech, jakie istniej

w materii, na tej podstawie,

e temu samemu oku z

ró

nych stanowisk lub oczom odmiennej budowy z tego samego stanowiska ukazuj

ró

ne i wobec tego nie mog

obrazami czego

ustalonego i okre

lonego poza

umysłem? Dowodzi si

dalej,

e słodycz nie znajduje si

naprawd

w smacznej rzeczy,

poniewa

bez zmiany tej rzeczy mo

e przej

ść

w gorycz, jak to bywa w przypadku

gor

czki lub inaczej jako

schorzałego podniebienia. Czy

nie nale

y zatem powiedzie

równ

słuszno

e nie ma ruchu poza umysłem, skoro, jak wiadomo w przypadku

szybkiego nast

pstwa idei w umy

le, ruch bez jakiejkolwiek zmiany w przedmiotach

zewn

trznych wydaje si

powolniejszy?

15. Krótko mówi

c, pozwólcie komukolwiek rozwa

te argumenty, o których si

dzi,

e jawnie dowodz

, i

barwy i smaki istniej

tylko w umy

le, a stwierdzi on,

e argumenty

te mog

równie dobrze słu

jako dowód tego samego dla rozci

gło

ci, kształtu i ruchu.

Aczkolwiek trzeba przyzna

e ten sposób rozumowania dowodzi nie tyle tego, i

przedmiocie zewn

trznym nie ma wcale rozci

gło

ci czy barwy, ile tego,

e posługuj

zmysłami nie wiemy, jaka jest prawdziwa rozci

gło

ść

czy barwa przedmiotu. Lecz

poprzednie argumenty pokazuj

wyra

nie, i

adna barwa czy rozci

gło

ść

ani

jakakolwiek inna jako

ść

zmysłowa w niemy

cym substracie poza umysłem istnie

nie

e, albo raczej,

e nie mo

e istnie

takiego jak przedmiot zewn

trzny.

16. Ale przyjrzymy si

jeszcze nieco bli

ej pogl

dowi tradycyjnemu. Mówi si

rozci

gło

ść

to modus lub akcydens materii, a materia to podło

e, czyli substratum, które

podtrzymuje. Otó

pragn

łbym, aby mi kto

zechciał wyja

, co nale

y rozumie

przez podtrzymywanie rozci

gło

ci przez materi

. Powiecie,

e nie mog

tego wyja

bo brak mi jakiejkolwiek idei materii. Odpowiem na to,

e cho

cie równie

pozytywnej

idei materii nie mieli, to przecie

li w ogóle wi

ąŜ

ecie z tym słowem jaki

sens, musicie

przynajmniej mie

wzgl

ide

materii; chocia

nie wiecie, czym ona jest, to nale

chyba przypu

e wiecie, w jakim stosunku pozostaje do akcydensów i co si

rozumie

przez podtrzymywanie ich przez ni

. Podtrzymywanie nie mo

e tu oczywi

cie by

brane

w zwykłym lub dosłownym znaczeniu, jak wtedy gdy mówimy,

e filary podtrzymuj

budynek; w jakim wi

c mamy je wzi

ąć

znaczeniu.

Strona 4 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

17. Je

li zbadamy, co filozofowie, przestrzegaj

cy najwi

kszej

cisło

ci, sami

wiadczaj

e rozumiej

przez substancj

materialn

, to napotkamy na ich twierdzenie,

e nie przywi

zuj

do tych d

ków

adnego innego znaczenia poza ide

bytu w ogóle,

w poł

czeniu ze wzgl

dnym poj

ciem podtrzymywania przeze

akcydensów. Ogólna

idea bytu wydaje mi si

najbardziej abstrakcyjna i niezrozumiała ze wszystkich; co si

tyczy podtrzymywania akcydensów, to, jake

my wła

nie zauwa

yli, nie mo

na tego

rozumie

w pospolitym znaczeniu owych słów; musimy je wi

c bra

w jakim

innym

znaczeniu, ale w jakim, tego si

nie wyja

nia. Gdy przeto rozwa

am obie cz

ęś

ci czy

strony, które si

składaj

na znaczenie zwrotu substancja materialna, dochodz

przekonania, i

adne wyra

ne znaczenie z nimi si

nie wi

ąŜ

e. Lecz po có

mieliby

jeszcze dalej kłopota

rozwa

aniem tego materialnego substratum, czyli podło

a dla

kształtu i ruchu oraz innych jako

ci zmysłowych? Czy

nie tkwi w tym przypuszczenie,

istniej

one poza umysłem? A czy

twierdzenie takie nie jest czym

po prostu

sprzecznym i całkowicie niepoj

tym?

18. Lecz gdyby to nawet było mo

liwe,

eby istniały poza umysłem masywne, w pewien

sposób ukształtowane, ruchome substancje, które odpowiadałyby ideom, jakie mamy o
ciałach, to jak mogliby

my o tym wiedzie

? Musieliby

my to pozna

albo przez zmysły,

albo za pomoc

rozumu. Je

li chodzi o nasze zmysły, to dostarczaj

nam one wiedzy

jedynie o naszych wra

eniach zmysłowych, ideach lub tych rzeczach, nazwijcie je, jak

chcecie, które przez zmysły bywaj

postrzegane bezpo

rednio; zmysły wszak

e nie

informuj

nas,

e rzeczy istniej

poza umysłem, czyli niepostrze

one, podobne do tych,

które si

postrzega. Sami materiali

ci to przyznaj

. Pozostaje wi

c przyj

ąć

e je

eli w

ogóle jako

poznajemy rzeczy zewn

trzne, to tylko dzi

ki rozumowi, który wnioskuje o

ich istnieniu z tego, co bezpo

rednio postrze

one przez zmysły. Lecz jaka

racja mo

nas skłoni

do wiary w istnienie ciał poza umysłem na podstawie tego, co postrzegamy,

kiedy nawet sami obro

cy materii nie twierdz

eby istniał jaki

konieczny zwi

zek

dzy ciałami a naszymi ideami? S

e panuje powszechne mniemanie (a czyni je

bezspornym to, co zdarza si

w snach, w obł

dzie i tym podobnych stanach), i

jest

liwe, by

my wszystkich tych idei, które mamy teraz, doznawali tak

e wówczas, gdyby

nie istniały na zewn

trz

adne ciała do nich podobne. St

d jest rzecz

oczywist

e aby

idee nasze mogły si

wytworzy

, nie trzeba zakłada

, jakoby ciała zewn

trzne istniały,

skoro si

przyznaje,

e bez ich współdziałania idee s

czasami wytwarzane i

prawdopodobnie mog

zawsze wytworzone w tym samym porz

dku, w jakim je

widzimy obecnie.

19. Ale cho

my nawet mogli posiada

wszystkie nasze wra

enia zmysłowe bez

zewn

trznych ciał do nich podobnych, to przecie

na by s

dzi

e raczej przez ich

przyj

cie, ni

w inny sposób, łatwiej poj

ąć

i wyja

tworzenie si

wra

; mogłoby

zatem przynajmniej uchodzi

za prawdopodobne,

e s

takie rzeczy jak ciała, które

wzbudzaj

w naszych umysłach swe idee. Ale i tego nie mo

na powiedzie

. Bo je

nawet zgodzimy si

z materialistami na ich ciała zewn

trzne, to podług własnego ich

wyznania nie maj

oni wcale dokładniejszej wiedzy o tym, jak idee nasze zostaj

wytworzone, skoro przyznaj

, i

nie s

zdolni zrozumie

, jak ciało mo

e działa

ducha, lub jak to jest mo

liwe, by miało jak

ąś

ide

wra

w umysł. St

d wida

jasno,

tworzenie si

w naszych umysłach idei lub wra

zmysłowych nie mo

e by

racj

, by

przypuszcza

e istnieje materia lub substancje cielesne, skoro si

uznało,

e ich

tworzenie si

pozostaje równie niewytłumaczone po wprowadzeniu tego zało

enia, jak i

bez niego. Gdyby zatem było nawet mo

liwe, by ciała istniały poza umysłem, to pogl

e one tak wła

nie istniej

, musiałby by

bardzo niepewny, poniewa

twierdzi

tak,

znaczyłoby przyj

ąć

bez

adnej zgoła racji,

e Bóg stworzył niezliczone byty całkowicie

bezu

yteczne i

adnemu celowi nie słu

Ŝą

ce.

20. Krótko mówi

c, gdyby ciała zewn

trzne istniały, to nie mogliby

my nigdy si

o tym

przekona

; gdyby za

ich nie było, mogliby

my mie

zupełnie te same racje, jakie mamy

Strona 5 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

teraz, by my

e istniej

. Przypu

ść

my, czego mo

liwo

ci nikt nie zaprzeczy,

e jaka

istota rozumna bez współdziałania ciał zewn

trznych doznaje tego samego, co ty, ci

wra

zmysłowych lub idei, które zostaj

wra

one w jej umysł w tym samym porz

dku i

z podobn

ywo

. Pytam, czy istota ta nie miałaby wszelkich powodów, by wierzy

istnienie substancji cielesnych, reprezentowanych przez jej idee i wzbudzaj

cych je w jej

umy

le, jakie ty masz mo

e, wierz

c w to samo? Nie mo

e by

co do tego w

tpliwo

ci; a

to jedno rozwa

anie wystarcza, aby ka

demu rozs

dnemu człowiekowi nasun

ąć

podejrzenie co do siły jakichkolwiek argumentów za istnieniem ciał poza umysłem, nawet
gdyby s

dził,

e argumenty takie posiada.

21. Gdyby po tym, co powiedziałem, niezb

dny był jeszcze jaki

dalszy dowód przeciw

istnieniu materii, mógłbym si

powoła

na niektóre spo

ród tych bł

dów i trudno

ci (

eby

nie wspomnie

bezbo

ci), które z tego pogl

du wzi

ły pocz

tek. Wywołał on

niezliczone kwestie sporne i dysputy w filozofii oraz niemało sporów o daleko wi

kszej

doniosło

ci w religii. Ale nie b

wdawał si

tu w szczegóły zarówno dlatego,

e s

argumenty a posteriori s

dne dla wzmocnienia tego, co, je

li si

nie myl

, zostało

wystarczaj

co udowodnione a priori, jak i dlatego,

e pó

niej znajd

sposobno

ść

, aby

nieco

o nich powiedzie

22. Obawiam si

e dałem powód do mniemania, i

bez potrzeby rozwlekle traktuj

ten

przedmiot. Po có

bowiem szeroko si

rozwodzi

nad tym, co mo

na udowodni

jednym czy dwu wierszach w sposób najbardziej oczywisty ka

demu, kto potrafi zdoby

cho

by na odrobin

zastanowienia? Trzeba tylko, aby

cie zajrzeli do własnych my

li i

spróbowali, czy zdołacie poj

ąć

, aby d

k czy kształt, ruch czy barwa mogły istnie

poza umysłem, czyli niepostrze

one. Ta łatwa próba zapewne przekona was,

e to, co

twierdzicie, jawn

jest sprzeczno

; tak dalece,

e od wyniku tej próby godz

uzale

rozstrzygni

cie całej sprawy. Je

eli uznacie za cho

by mo

liwe, by jaka

rozci

gła, poruszaj

ca si

substancja lub w ogóle jakakolwiek idea, lub cokolwiek do idei

podobnego istniało inaczej ni

w postrzegaj

cym je umy

le, jestem gotów odst

swego zdania i zgodzi

z wami,

e istnieje cały ten zespół ciał zewn

trznych, jak tego

chcecie, mimo i

nie potraficie ani poda

adnej racji, dla której wierzycie w jego

istnienie, ani wskaza

, czemu ma on słu

, je

li si

zało

e istnieje. Powtarzam,

sam

liwo

ść

, i

pogl

d wasz mógłby by

słuszny, uwa

za argument,

e jest

słuszny.

23. Ale

- powiecie - na pewno nie ma nic łatwiejszego, ni

na przykład wyobrazi

sobie

drzewa istniej

ce w parku lub ksi

ąŜ

ki w gabinecie, przy tym za

nikogo, kto by je

postrzegał. Odpowiem,

e tak mo

na pomy

e nie ma w tym nic trudnego, lecz

raczcie mi powiedzie

, czym

e wi

cej jest to wszystko ni

tworzeniem w waszym umy

pewnych idei, które nazywacie ksi

ąŜ

kami i drzewami, przy jednoczesnym zaniedbaniu

utworzenia idei kogo

, kto by je postrzegał? Czy

jednak wy sami ich nie postrzegacie

lub nie my

licie o nich przez cały ten czas? Ta droga nie wiedzie do celu; okazuje si

tylko,

e potraficie wyobra

sobie czy kształtowa

idee w swym umy

le, ale st

d wcale

nie wynika, aby

cie mogli sobie przedstawi

, i

jest mo

liwe, by przedmioty waszych

li istniały poza umysłem. Aby tego dowie

ść

, musieliby

cie wyobrazi

sobie,

istniej

przez nikogo nie przedstawione ani nie pomy

lane, co jest jawn

sprzeczno

Gdy czynimy wszystko, co w naszej mocy, aby poj

ąć

istnienie ciał zewn

trznych, przez

cały czas oddajemy si

tylko rozwa

aniu własnych swych idei. Lecz umysł, nie bior

samego siebie pod uwag

, łudzi si

, i

e wyobra

sobie i

e sobie wyobra

ciała, które istniej

przeze

nie pomy

lane, czyli

e znajduj

poza nim, mimo

e s

one jednocze

nie przeze

pomy

lane lub w nim obecne. Odrobina uwagi ujawni

demu prawd

i oczywisto

ść

tego, co tu powiedziałem, czyni

c zb

dnym domaganie

jakichkolwiek innych dowodów przeciw istnieniu substancji materialnej.

Strona 6 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

24. Wystarczy cho

troch

zbada

własne my

li, by zupełnie jasno wiedzie

, czy

emy poj

ąć

, co rozumie si

przez absolutne istnienie przedmiotów zmysłowych

samych w sobie, czyli poza umysłem. Dla mnie jest oczywiste,

e za tymi słowami albo

kryje si

wyra

na sprzeczno

ść

, albo słowa te zgoła nic nie znacz

. Natomiast w celu

przekonania o tym równie

innych, najpro

ciej i najwła

ciwiej b

dzie poprosi

ich, by

zechcieli spokojnie skierowa

uwag

na własne swe my

li; a je

li dzi

ki temu wyjdzie na

jaw,

e wyra

enia te s

puste i sprzeczne, to z pewno

nie trzeba b

dzie niczego

cej, aby ich przekona

. Oto na co nastaj

: na to mianowicie,

e słowa absolutne

istnienie rzeczy niemy

cych b

nie maj

znaczenia, b

zawieraj

sprzeczno

ść

. To

wła

nie powtarzam, to wpajam w umysły i usilnie zalecam my

li i uwadze czytelnika.

25. Wszystkie nasze idee, wra

enia zmysłowe lub rzeczy, które postrzegamy,

jakichkolwiek nazw u

yliby

my, by je rozró

, s

wyra

nie nieaktywne, nie zawieraj

sobie nic, co byłoby sił

czy działaniem;

adna idea, czyli przedmiot my

li nie mo

e wi

wytworzy

ani spowodowa

adnej zmiany w innej idei. Aby si

upewni

e tak jest

istotnie, potrzeba tylko prostej obserwacji własnych idei. Skoro bowiem idee, jak te

da ich cz

ęść

, istniej

jedynie w umy

le, to nie ma w nich nic innego, jak tylko to, co

jest postrzegane; ktokolwiek tylko skieruje uwag

na swe idee, pochodz

ce czy to od

zmysłów, czy to z refleksji, nie postrze

e w nich wcale siły ani aktywno

ci, a zatem nic

takiego w nich si

nie zawiera. Odrobina uwagi oka

e nam,

e prawdziwy byt idei

obejmuje bierno

ść

i bezwładno

ść

tak dalece,

e jest rzecz

niemo

liw

, aby idea co

sprawiła lub, mówi

le, była przyczyn

czegokolwiek; nie mo

e te

podobizn

ani wzorcem cech jakiego

bytu aktywnego, co jest oczywiste z art. 8. St

d jasno wynika,

e rozci

gło

ść

, kształt i ruch nie mog

stanowi

przyczyny naszych wra

zmysłowych.

Twierdzi

e s

one skutkami sił wypływaj

cych z układu, liczby, ruchu i wielko

drobnych cz

stek, to na pewno bł

26. Postrzegamy ci

głe nast

pstwo idei: jedne wywoływane s

na nowo, inne ulegaj

zmianom lub całkowicie znikaj

. Istnieje zatem jaka

przyczyn

tych idei, od której one

zale

Ŝą

, a która je wytwarza i zmienia. Z poprzedniego artykułu jasno wynika,

przyczyn

nie mo

e by

adna jako

ść

ani idea, ani kombinacja idei. Musi to wi

c by

jaka

substancja. Ale wykazałem,

e nie ma substancji cielesnej czy materialnej;

pozostaje wi

c jedno tylko,

e przyczyn

idei jest niecielesna aktywna substancja, czyli

duch.

27. Duch jest to byt prosty, niepodzielny, czynny; nazywamy go rozumem, gdy postrzega
idee, wol

, gdy je wytwarza lub w pewien inny sposób na nie wpływa. Nie mo

c utworzy

idei duszy lub ducha, ka

da bowiem idea jest bierna i bezwładna (zob. art.

25), a wobec tego nie mo

e poprzez obraz lub podobie

stwo przedstawia

nam czego

co czynne. Przy odrobinie uwagi stanie si

jasne dla ka

dego,

e jest absolutnie

niemo

liwe mie

ide

podobn

do tej aktywnej zasady ruchu idei i ich zmiany. Le

y w

naturze ducha, czyli tego, co działa,

e nie mo

e by

postrzegany sam przez si

, lecz

tylko za po

rednictwem skutków, które wytwarza. Je

eli kto

dzie pow

tpiewał o

prawdzie tego, co tu stwierdziłem, niech

e si

sam zastanowi i zbada, czy zdoła

utworzy

ide

jakiejkolwiek siły lub bytu aktywnego i czy posiada idee dwu naczelnych

władz oznaczonych przez nazwy wola i rozum, odmiennych zarówno od siebie, jak i od
trzeciej idei, to jest idei substancji, czyli bytu w ogóle, która wi

ąŜ

e si

ze wzgl

dnym

poj

ciem tego,

e co

podtrzymuje lub jest podło

em wy

ej wymienionych władz i nosi

miano duszy lub ducha. Niektórzy ludzie tak twierdz

, lecz, o ile ja to mog

zrozumie

słowa: wola, dusza, duch nie oznaczaj

odmiennych idei, ani naprawd

w ogóle jakiej

idei, lecz co

, co od idei bardzo si

ró

ni, a co b

c czynne, nie mo

e by

podobne do

adnej idei ani przez jak

kolwiek z nich reprezentowane. Jednak

e trzeba zarazem

przyzna

e mamy jakie

poj

cie duszy, ducha i działa

umysłu, takich jak chcenie,

kochanie, nienawidzenie, o ile znamy lub rozumiemy znaczenie tych słów.

Strona 7 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

28. Stwierdzam,

e mog

dowolnie wzbudza

idee w swym umy

le oraz zmienia

przesuwa

obrazy, ilekro

uznam to za stosowne. Wystarczy tylko chcie

, by natychmiast

powstała w mej wyobra

ni ta czy inna idea; dzi

ki tej samej władzy idea zostaje

wymazana i ust

puje miejsca innej. To,

e umysł tworzy i rozkłada na cz

ęś

ci idee,

pozwala nam zupełnie zasadnie nazwa

go aktywnym. To jest pewne i oparte na

wiadczeniu; gdy natomiast mówimy o rzeczach, które działaj

, cho

nie my

albo o

tym,

e co

wywołuje idee bez udziału woli, wtedy zabawiamy si

tylko słowami.

29. Ale jak

kolwiek miałbym władz

nad własnymi my

lami, to jednak si

przekonuj

idee aktualnie postrzegane zmysłami nie pozostaj

w podobnej zale

ci od mojej woli.

Kiedy w biały dzie

otwieram oczy, nie jest w mej mocy wybiera

, czy b

widział, czy

nie, lub wyznacza

, jakie poszczególne przedmioty b

ukazywa

memu wzrokowi;

podobnie te

idee wyryte na słuchu i innych zmysłach nie s

wytworami mojej woli.

Istnieje zatem jaka

inna wola lub duch, który je wytwarza.

30. Idee zmysłowe s

silniejsze,

ywsze i wyra

niejsze od idei wyobra

ni; przysługuje im

równie

pewna stało

ść

, uporz

dkowanie oraz spoisto

ść

; s

one wzbudzane nie

przypadkowo, jak bywa cz

sto z tymi, które powstaj

jako skutki ludzkich aktów woli, lecz

w prawidłowej kolejno

ci lub szeregu, którego przedziwne powi

zanie dostatecznie

wiadczy o m

dro

ci i łaskawo

ci ich Twórcy. Otó

stałe reguły, czyli ustalone metody,

według których umysł, od którego zale

ymy, wzbudza w nas idee zmysłowe, nazywamy

prawami przyrody, a zaznajamiamy si

z nimi poprzez do

wiadczenie, które uczy nas,

w zwyczajnym biegu rzeczy takim to a takim ideom towarzysz

takie to a takie inne idee.

31. St

d mamy dar pewnego rodzaju przewidywania, uzdolniaj

cego nas do kierowania

naszymi czynno

ciami z po

ytkiem dla

ycia. Bez tego daru byliby

my w nieustannym

kłopocie; nie mogliby

my wiedzie

, jak zdziała

cokolwiek, co by nam pozwoliło osi

ąć

troch

przyjemno

ci lub usun

ąć

najdrobniejsz

zmysłow

przykro

ść

e pokarm nas

ywi, sen pokrzepia, a ogie

grzeje,

e aby zebra

plony w czasie

niw nale

y zasia

porze zasiewów i w ogóle,

e do osi

gni

cia takich czy innych celów wiod

takie czy inne

rodki - wszystko to wiemy nie dzi

ki odkryciu jakiego

koniecznego zwi

zku mi

dzy

naszymi ideami, lecz tylko dzi

ki obserwacji ustalonych praw przyrody; bez czego

wszyscy znajdowaliby

my si

w stanie niepewno

ci i zamieszania, a człowiek dorosły

wiedziałby nie wi

cej ni

nowonarodzone dzieci

, jak sob

pokierowa

w sprawach

yciowych.

32. A jednak to stałe, jednostajne działanie, objawiaj

ce tak oczywi

cie dobro

i m

dro

ść

cego wszystkim Ducha, którego wola ustanawia prawa przyrody, tak jest dalekie

od kierowania naszych my

li ku niemu,

le je raczej na poszukiwania przyczyn

wtórnych. Skoro bowiem postrze

emy,

e po pewnych ideach zmysłowych stale

nast

puj

inne idee, a wiemy,

e nie sprawili

my tego sami - natychmiast przypisujemy

sił

i działanie samym ideom, jedn

z nich czyni

c przyczyn

drugiej, chocia

nic nie

e by

bardziej od tego niedorzeczne i niezrozumiałe. Tak na przykład, gdy

zauwa

yli

my,

e postrzegaj

c wzrokiem pewien okr

gły,

wietlisty kształt, jednocze

nie

postrzegamy dotykiem ide

czy wra

enie zmysłowe, zwane gor

cem, wnioskujemy st

e Sło

ce jest przyczyn

gor

ca. Podobnie te

postrzegaj

e ruchowi i zderzeniu si

ciał towarzyszy głos, jeste

my skłonni mniema

e ten głos jest skutkiem owego

zjawiska.

33. Idee wyryte na zmysłach przez Twórc

przyrody nazywaj

rzeczami realnymi,

wzbudzone za

w wyobra

ni, jako mniej prawidłowe, mniej

ywe i mniej stałe, nosz

wła

ciwsz

nazw

idei lub obrazów rzeczy, których s

kopiami i które reprezentuj

. Mimo

to nasze wra

enia zmysłowe, cho

by były nie wiadomo jak

ywe i wyra

ne, s

jednak

ideami, to znaczy,

e istniej

w umy

le, czyli s

przeze

postrzegane z tak

sam

pewno

jak idee, które on sam wytworzył. Przyznaje si

, i

idee zmysłowe maj

Strona 8 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

sobie wi

cej rzeczywisto

ci, to znaczy s

silniejsze, bardziej uporz

dkowane i

spójniejsze ni

wytwory umysłu, lecz to wcale nie

wiadczy,

e istniej

one poza

umysłem. S

one równie

mniej zale

ne od ducha, czyli my

cej substancji, która je

postrzega, skoro wzbudza je wola innego i pot

ęŜ

niejszego Ducha; mimo to s

wci

ąŜ

ideami, a na pewno

adna idea, słaba czy silna, nie mo

e istnie

inaczej, ni

postrzegaj

cym j

umy

le.

34. Zanim posuniemy si

dalej, nale

y po

nieco czasu na odparcie zarzutów,

które prawdopodobnie b

wysuni

te przeciwko zasadom, wyło

onym dotychczas. Je

przez to wydam si

zbyt rozwlekły tym, którzy bystro rzecz pojmuj

, mam nadziej

e mi

to wybacz

, jako

e nie ka

dy człowiek równie łatwo chwyta rzeczy tego rodzaju, ja za

pragn

, by mnie ka

dy rozumiał. Otó

, po pierwsze, zarzuc

mi,

e przyjmuj

c powy

sze

zasady skazujemy na wygnanie ze

wiata wszystko, co w przyrodzie realne i

substancjalne, aby na to miejsce wprowadzi

chimeryczn

struktur

idei. Wszystkie

rzeczy, jakie istniej

, istniej

tylko w umy

le, to znaczy,

e s

to twory czysto poj

ciowe.

Có

tedy stanie si

ze Sło

cem, Ksi

ęŜ

ycem i gwiazdami? Có

mamy my

o domach,

rzekach, górach, drzewach, kamieniach, ba, nawet o własnych swych ciałach? Czy to
wszystko jest urojeniem i złudzeniem fantazji? Na wszystkie te i wszystkie inne tego
rodzaju mo

liwe zarzuty odpowiadam,

e przyj

te tu zasady nie pozbawiaj

nas

adnej z

rzeczy istniej

cych w przyrodzie. Cokolwiek widzimy, czego dotykamy, co słyszymy lub w

jaki

sposób pojmujemy, czy rozumiemy, pozostaje tak samo pewne, jak zawsze, i tak

samo rzeczywiste. Istnieje rerum natura, a ró

nica mi

dzy tym, co rzeczywiste, a tym, co

urojone zachowuje w pełni swoj

moc. Jest to oczywiste na podstawie art. 29, 30 i 33,

gdzie wskazałem, co rozumiem przez rzeczy realne w przeciwstawieniu do uroje

lub idei

utworzonych przez nas samych, wszelako zarówno jedne jak i drugie istniej

w umy

le i

w tym znaczeniu w równej mierze s

ideami.

35. Moje argumenty nie zwracaj

przeciwko istnieniu niczego, co mo

na uj

ąć

czy to

za pomoc

zmysłów, czy refleksji. Nie podaj

bynajmniej w w

tpliwo

ść

tego, i

rzeczy,

które na własne oczy widz

i dotykam własn

, istniej

i to istniej

realnie. Jedyn

rzecz

, której odmawiam istnienia, jest to, co filozofowie nazywaj

materi

lub substancj

cielesn

. A czyni

c tak, nie wyrz

dzam

adnej szkody pozostałej cz

ęś

ci ludzko

ci, która,

jak

miem twierdzi

, braku tej substancji nigdy nie odczuje. Atei

cie istotnie brak b

dzie

pozoru czczej nazwy dla poparcia swojej bezbo

ci, filozofowie za

stwierdz

, by

e, i

utracili pot

ęŜ

wigni

igraszek słownych i dysput. [W wyd. I art. 35 ko

czył

zdaniem: Lecz nie dostrzegam szkody, jak

poza tym mogłoby to spowodowa

36. Je

li kto

dzi,

e jest to zachwianie istnienia lub realno

ci rzeczy, to bardzo jest

daleki od zrozumienia tego, co wyja

niłem powy

ej w słowach najbardziej jasnych, na

jakie tylko było mnie sta

. Stre

ść

my tu, co było dot

d powiedziane. Istniej

substancje

duchowe, umysły lub dusze ludzkie, które dokonuj

aktu woli czy te

budz

w sobie idee,

jak im si

podoba, lecz idee te s

nikłe, słabe i niestałe w porównaniu z innymi,

postrzeganymi przez zmysły; te idee, jako wyryte na zmysłach zgodnie z pewnymi
regułami, czyli prawami przyrody, wyst

puj

jako skutki działania umysłu pot

ęŜ

niejszego i

drzejszego ni

duchy ludzkie. O nich mówi si

e zawieraj

w sobie wi

cej realno

tamte, przez co si

rozumie,

e silniej pobudzaj

, s

bardziej uporz

dkowane i

wyra

ne, oraz to,

e nie s

fikcjami postrzegaj

cego je umysłu. W tym rozumieniu

Sło

ce, które widz

za dnia, jest Sło

cem rzeczywistym, to za

, które sobie wyobra

noc

, jest ide

tamtego. Przy podanym tu rozumieniu realno

ci jest oczywiste,

e ka

lina, gwiazda, minerał i w ogóle ka

da cz

ęść

systemu

wiata jest w równej mierze

bytem realnym na podstawie naszych zasad, jak i wszelkich zasad odmiennych.
Proponuj

innym ludziom, aby wejrzeli we własne my

li i przekonali si

, czy ich

rozumienie terminu realno

ść

ró

ni si

czym

od mojego.

Strona 9 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20