Eutanazja i samobójstwo
wspomagane medycznie

Jakub Pawlikowski
Zakład Etyki i Filozofii Człowieka
Uniwersytetu Medycznego w Lublinie

Bioetyka i prawo medyczne -
XX/XXI w.



Medykalizacja



Początek ludzkiego życia



Badania naukowe



Koniec ludzkiego życia (end-of-life decision)



rozpoznawanie śmierci mózgu,



Aktywne skracanie życia (eutanazja, samobójstwo w
asyście)



niepodejmowanie lub zaprzestanie terapii
podtrzymującej życie

Eutanazja nie jest zjawiskiem
nowym



Plutarch (I / II w. n.e.). o obyczajach Spartan:



"Gdy rodziło się dziecko, ojciec brał je i zanosił na
miejsce spotkań, gdzie zasiadali najstarsi spośród
członków tej samej fyli. Oni to badali noworodka.
Jeśli miał prawidłową budowę i był silny, nakazywali
go żywić. Jeśli niemowlę miało wadliwą budowę,
odsyłali je na miejsce zwane Apothetai, będące
urwiskiem w górach Tajgetu. Sądzili bowiem, że
lepiej było dla niego samego i dla polis, aby nie żyło
to, co od samego początku nie miało zdrowia i siły„

Eutanazja w Niemczech



W roku 1920 w Niemczech pojawiła się publikacja K. Bindiga i A.
Hochego „Pozwolenie na zakończenie życia bez wartości”, która
propagowała - jako współczującą i humanitarną - praktykę "pomocy
przy śmierci" dla tych, którzy jej żądają.



Na początku nie była dostępna dla Żydów



W latach 30-tych eutanazja dzieci upośledzonych umysłowo i
"wadliwych" noworodków.



Uśmiercono ok. 6 tyś. dzieci



Niedługo potem realizacja programu "lekkiej śmierci" dla dorosłych
nieuleczalnie chorych i upośledzonych psychicznie.



Operacja 14f13 – eutanazja dla Żydów



1939 r. - tzw. grupa T-4



80-100 tys. ofiar

Źródła sporów etycznych



wzajemna relacja różnych wartości:



Świętość życia



Jakość życia



Godność



Wolność



i praw



poszanowanie autonomii,



prywatność,



prawo do życia i jego ochrony,



„prawo do śmierci” ?

„Prawo do śmierci”?

Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC):



Diane Pretty v. Wielka Brytania (Wyrok z 29 IV
2002),



Brak możliwości uzyskania dla męża gwarancji
wyłączenia karalności, gdyby na jej prośbę pomógł jej
dokonać samobójstwa



Prawo do życia i prywatności  „prawo do śmierci”



ETPC stwierdził, iż zakaz udzielania pomocy w
popełnianiu samobójstwa jest uzasadnioną ingerencją
w sferę prywatną w państwie demokratycznym



Nie istnieje prawo do zadania sobie śmierci

Prawo do życia w regulacjach
międzynarodowych



Art. 6 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i
Politycznych: „Każda osoba ludzka ma przyrodzone
prawo do życia. Prawo to będzie chronione ustawą. Nikt
nie może być arbitralnie pozbawiony życia”.



art. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: „Prawo
każdej osoby do życia chronione jest ustawą. Nikt nie
będzie umyślnie pozbawiony życia, z wyjątkiem
przypadków wykonania sądowego wyroku skazującego
za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę”.



Cytowane normy prawne wykluczają dopuszczalność
stosowania eutanazji rozumianej jako umyślne działanie
lekarza mające na celu skrócenie życia pacjenta

Postawy wobec legalizacji pomocy
w śmierci



1) jest niemoralna i nie powinna być prawnie dozwolona,



2) w niektórych sytuacjach może być moralnie
dopuszczalna i legalna,



3) jest niemoralna, ale mimo to powinna być legalna
(pogląd oparty o liberalną koncepcję prawa),



4) w niektórych wypadkach może być moralnie godziwa,
ale nie powinna być dopuszczana przez prawo
(wychowawcza koncepcja prawa)

Argumenty za legalizacją pomocy
w śmierci:



zasada autonomii



spójność z innymi prawami dającymi wolność wyboru
związanego ze śmiercią



prawo do odmowy leczenia ratującego życie,



prawo do otrzymania środków przeciwbólowych,
nawet jeśli przyspieszają śmierć



argument z litości



Tylko gdy fizyczny ból jest niemożliwy do opanowania,



albo również w przypadku poczucia cierpienia (ten
motyw jest jednak mało precyzyjny i wzbudza
większe kontrowersje)

Argumenty przeciw legalizacji
prawa do pomocy w śmierci



zasada świętości życia



Konsekwencje dla lekarzy:



obciążenie sumienia lekarza,



podważenie etosu grupy zawodowej lekarzy



osłabienie zaufania pacjenta do lekarza



psychiczne obciążenie rodziny pacjenta



Wewnętrzna sprzeczność warunków koniecznych do
wykonania procedury i rzadkość ich spełnienia



Np. pacjent odczuwający nieznośny i nie dający się
złagodzić ból, ma wyrazić pragnienie śmierci w
sposób trwały, świadomy i swobodny

Argumenty przeciw legalizacji
prawa do pomocy w śmierci



zasada „równi pochyłej”



zagrożenie nadmiernego poszerzenia uprawnień



Przykładem jest rezygnacja z podtrzymywania życia:



rezygnacja ze środków nadzwyczajnych na prośbę
terminalnie chorych pacjentów 



a w ciągu ostatnich dwóch dekad prawo to rozciągnięto na
osoby, które nie są terminalnie chore 



aktualnie nie żądają odłączenia od aparatury, ale złożyły taką
dyspozycję wcześniej



zaprzestanie stosowania środków zwyczajnych

Argumenty przeciw legalizacji
prawa do pomocy w śmierci-cd.



niebezpieczeństwo błędów medycznych przy ich
stosowaniu,



tylko 6% psychiatrów w stanie Oregon stwierdziło, że
byliby w stanie wydać opinię o kompetencjach pacjenta po
jednorazowym badaniu



niebezpieczeństwo nadużyć



osoby, które nie chcą umrzeć, ale chciałyby ulżyć swoim
opiekunom, osoby pozbawione zdolności decyzji



 możliwość pomocy w śmierci alternatywą dla opieki
paliatywnej (np. ze względów finansowych)



ryzyko stworzenia „kultury śmierci”, w której w „złym
tonie” będzie trwać w cierpieniach do naturalnej śmierci

Kościół Katolicki a pomoc w śmierci



Święte Oficjum, 1940



odpowiedź na zapytanie Niemców dotyczące
eutanazji osób chorych psychicznie



Pius XII Mistici Corporis Christi, 1943



Konstytucja Gaudium et spes, 1965



Paweł VI Humanae vitae, 1968



Deklaracja Kongregacji Nauki Wiary Iura et bona,
1980



Karta Pracowników Służby Zdrowia, 1995



Katechizm Kościoła Katolickiego art.2280-2283



Jan Paweł II Evangelium vitae, 1995

Kościół Katolicki a pomoc w śmierci



podkreśla świętość ludzkiego życia



zakazuje pomocy w samobójstwie, ponieważ
jest ono:



wyrazem odrzucenia miłości do siebie



podważeniem władzy Boga nad życiem i śmiercią.



człowiek nie ma prawa do zadania śmierci
innym ani sobie samemu, a zatem nikt nie może
egzekwować nieistniejącego prawa



niszczy relację lekarz-pacjent i jest przejawem
„kultury śmierci”



„Zwiększa się pokusa rozwiązywania problemu cierpienia,
przez eliminowanie go u podstaw przez przedwczesne
spowodowanie śmierci w momencie uznanym za
najwłaściwszy. (...)

Zaostrza się to pod wpływem atmosfery kulturowej,

która nie dostrzega żadnego znaczenia czy wartości
cierpienia, a przeciwnie uważa je za zło samo w sobie,
które należy za wszelką cenę wyeliminować; dzieje się tak
zwłaszcza wówczas, gdy brakuje motywacji religijnej, która
pomogłaby człowiekowi odczytać tajemnice cierpienia.

Na płaszczyźnie kulturowej zaznacza się także wpływ

swoistego prometeizmu człowieka, który łudzi się, że w ten
sposób może zapanować nad życiem i śmiercią, ponieważ
sam o nich decyduje, podczas gdy w rzeczywistości
zostaje pokonany i zmiażdżony przez śmierć
nieodwracalnie zamkniętą na wszelką perspektywę sensu i
na wszelką nadzieję.”

(Evangelium vitae p.15)

Eutanazja i pomoc w samobójstwie
w Polskim prawie



Art.31 Kodeksu Etyki Lekarskiej: Lekarzowi nie wolno
stosować eutanazji, ani pomagać choremu w
popełnieniu samobójstwa.



Art. 150 k.k. przewiduje, iż kto zabija człowieka na jego
żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega
karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.



Art. 151 k.k. stanowi: „Kto namową lub przez udzielenie
pomocy doprowadza człowieka do targnięcia się na
własne życie, podlega karze pozbawienia wolności od 3
miesięcy do lat 5.”

Eutanazja – problemy w legalizacji



Definicja



etymologiczne: „dobra śmierć”



współczesne: „zabójstwo z litości”



Etyczna dopuszczalność eutanazji



Celowość legalizacji



Tylko aktywna eutanazja, czy również pasywna (bierna),



Jak odróżnić bierną eutanazję od zaprzestania uporczywej terapii



tylko w fazie terminalnej (kryteria fazy terminalnej?) czy również w
przypadku choroby nieuleczalnej



dobrowolna, czy także bez wyraźnie wyrażonej woli pacjenta



rola rodziny lub pełnomocnicy w wyrażeniu zgody,



czy tylko lekarz ma być do tego uprawniony, czy każdy lekarz, itd.

Eutanazja - UE



Ściganie eutanazji czynnej dokonanej
zgodnie z warunkami ustawowymi jest
wyłączone w:



Albanii (1999)



Holandii (2001, rozszerzenie na dzieci w
2005)



Belgii (2002)



Luxemburg (2008)



UE skrytykowała w 2001 roku
holenderskie ustawodawstwo

Warunki eutanazji



Warunki holenderskie legalności eutanazji:



żądanie pacjenta musi pozostawać w związku z niemożliwym do
zniesienia cierpieniem bez żadnych widoków na poprawę;



lekarz powinien odbyć rozmowę z pacjentem,



uświadomienie mu jego sytuacji i szans na polepszenie stanu



konsultacja z co najmniej jednym dodatkowym lekarzem



po dokonaniu eutanazji powinien powiadomić stosowne władze



W Holandii pomoc w śmierci stanowi 1,7-2,4% zgonów



Ustawa belgijska:



wyklucza możliwość przeprowadzenia eutanazji małoletniego



wprowadza dodatkowy warunek niemożliwego do uśmierzenia
cierpienia



żądanie eutanazji powinno być wielokrotnie powtarzane

Legalizacja pomocy w
samobójstwie



J. Kevorkian na początku lat 90-tych XX
wieku ”pomógł” dokonać samobójstwa,
kilkuset pacjentom



Pierwsze przypadki sądowego przyznania
prawa do pomocy lekarza w samobójstwie
miały miejsce w 1996 roku (Washington vs
Glucksberg i Vacco v. Quill);

Samobójstwo z pomocą lekarza



zwolennicy tego prawa najczęściej
używają terminów:



„physician aid in dying”,



„hastened death”,



„death with dignity”,



Przeciwnicy:



„physician-assisted suicide”.

„Laboratorium” Oregon



27 października 1997 roku w stanie Oregon (USA) przyjęto Death
with Dignity Act, który dopuszczał samobójstwo z pomocą lekarza



pierwszy raz zostało ono przegłosowane już w 1994 roku, ale Sąd
Najwyższy je odrzucił



40% Oregończyków głosowało przeciwko



najbardziej skłonni do skorzystania z tego prawa byli Azjaci (24%)
oraz biali (18%), natomiast nie wyrażał takiego zamiaru żaden
Afroamerykanin



Zalegalizowane jest również w stanie Waszyngton (od listopada
2008 roku), Holandii, Belgii i Szwajcarii (Dignitas, Exit)

Death with Dignity Act



Możliwość przepisania przez lekarza (na uprzednią prośbę
pacjenta) letalnej dawki określonej substancji (barbituranów)
przyjmowanej następnie samodzielnie przez pacjenta



wiek ponad 18 lat



rokowanie co do przeżycia krótsze niż 6 miesięcy (nie ma warunku
nieznośnego bólu i cierpienia, jak w regulacjach holenderskich)



dwukrotna prośba skierowana do lekarza



Lekarz ma upewnić się, czy decyzja pacjenta jest świadoma i
dobrowolna, czy właściwie rozumie on swój stan (diagnozę i rokowanie)
i poinformować go o możliwościach zwalczania bólu i opiece
hospicyjnej.



Zaleca się powiadomienie najbliższego krewnego i zwrócenie się o
dodatkową konsultację do innego lekarza, a jeśli istnieją podejrzenia
zaburzeń psychicznych o konsultację psychiatry



Pacjent podpisuje pisemną prośbę w obecności dwóch świadków
(jednym z nich musi być osoba niespokrewniona)



Lekarz ma złożyć receptę w aptece osobiście, a lek może być wydany
po 15 dniach od wyrażenia pierwszej prośby i 48 godzinach od prośby
pisemnej

Konsekwencje wprowadzenia
ustawy (1998-2008)



401 osób odebrało sobie życie w ramach
zalegalizowanej procedury samobójstwa z pomocą
lekarza



recepty na środki mające służyć samobójstwu
zrealizowane zostały w 62%



Zgony z tego powodu to 0,1% wszystkich zgonów



11/10000 zgonów z tego powodu



z 16 przypadków (5/10 tys.) w 1997 roku do 60 (19/10 tys.) w
2008



dla osób w przedziale 18-34 lata częstość ta wynosiła 65/10 tys.



77% osoby w wieku 55-84 lat



Nadreprezentacja osób z wykształceniem wyższym i
pochodzeniem miejskim

Choroby towarzyszące



82% pacjentów cierpiało na raka



8% na SLA



2% na HIV/AIDS



1,5% na niewydolność serca



<1% na niewydolność wątroby, cukrzyca z
niewydolnością nerek, zapalenie wątroby typu C,
amyloidoza, sklerodermia



Czy na częstość korzystania z tego prawa nie ma
większego wpływu poczucie beznadzieji, odrzucenia i
brak umiejętności radzenia sobie z chorobą niż ciężkość
choroby?

Powody prośby



utrata autonomii



utrata zdolności do udziału w aktywnościach dających
zadowolenie



utrata godności



utrata kontroli nad ciałem



nieadekwatna kontrola bólu (13% w 1998r. 33% w
2008r., p<0,05)



bycie ciężarem (burden) dla członków rodziny i
opiekunów (13% w 1998r.  45% w 2008 r., p<0,01)



finansowe obciążenia związane z leczeniem (0% w 1998
r. 4% w 2008 r.)

Lekarze a SMW



109 lekarzy wystawiło receptę



72% jednokrotnie, ale 3 lekarzy > 10 razy (23%)



lekarze rodzinni (41%), interniści (21%), onkolodzy (20%), brak psychiatrów



↓ Konsultacji z psychiatrami: 30% w 1998r.  0% w 2008r.



Częstość depresji wśród pacjentów ze stanu Oregon proszących o pomoc w
samobójstwie wynosiła 17% (3 na 18)



51% pacjentów znało lekarza przepisującego im śmiertelną dawkę
barbituranu krócej niż 3 miesiące



Lekarze coraz łatwiej i szybciej wystawiają recepty:



skrócił się czas między diagnozą choroby terminalnej a prośbą o pomoc w
samobójstwie



wydłużył się czas między wypisaniem recepty a przyjęciem leku (zła
diagnoza?)



z 546 pacjentów, którzy otrzymali receptę, 17 żyło jeszcze ponad 6 miesięcy, 11
żyło prawie rok, a 6 powyżej roku – do 23 miesięcy

Lekarze a SMW



Obecność przy śmierci: 59% w 1998 r.  22% w 2008 r.



Śmierć pacjenta następowała zazwyczaj w ciągu godziny, ale
7% pacjentów żyło dłużej niż 6 godzin (przypadek wybudzenia
pacjenta po 2,5 dniach od przyjęcia substancji)



W 18 przypadkach nie dopełniono wszystkich
formalności



np. nie czekano 48 godzin od wyrażenia prośby do przepisania i
wydania recepty,



dokumentacja była uzupełniana nawet rok po śmierci pacjenta



nikogo jednak nie posądzono o złą wolę



Około połowa lekarzy w Oregonie nie chciała wystawiać
recept

SMW - wnioski



tendencja do przerzucania
odpowiedzialności za decyzję na barki
pacjenta bez podjęcia wysiłku udzielenia
większego wsparcia bardziej
potrzebującym pacjentom



Zmiana roli lekarza:



towarzysz i opiekun w cierpieniu 
zbiurokratyzowany usługodawca

SMW - wnioski



Pogłębienie osamotnienia chorych:



Lekarze coraz rzadziej towarzyszą chorym w momencie śmierci



coraz rzadziej starają się upewnić czy prośba o pomoc w
samobójstwie jest rzeczywiście świadoma i dobrowolna



brak konsultacji psychiatrycznych, krótki okres relacji z pacjentem,
skracanie czasu od wyrażenia prośby do wystawienia recepty



Chorzy istotnie częściej zgłaszają, że mają poczucie bycia
nadmiernym ciężarem dla opiekunów i najbliższych, co może
wskazywać na osłabienie relacji rodzinnych i społecznych



Legalizacja sprzyja osłabieniu społecznych więzów solidarności

Konsekwencje MWS



Autonomia jednostki



osamotnienie człowieka w sytuacji bólu i
cierpienia

Dziękuję za uwagę