DZIEJE APOSTOLSKIE

Najstarsza tradycja (zob. wstęp do Ewangelii Łukasza) przypisuje Łukaszowi autorstwo 

Dziejów Apostolskich. Do tego samego wniosku prowadzi porównywanie języka, gramatyki i 
słownictwa tej księgi z trzecią Ewangelią, którą – jak już wiadomo – napisał również Łukasz. 
Właściwości wspólne Dziejom i trzeciej Ewangelii są szczególnie widoczne w tych 
fragmentach Dziejów, które nie opierają się na żadnych wcześniejszych źródłach, lecz 
pochodzą wyłącznie od Łukasza (zob. np. tzw. Wir-Berichte – sprawozdania w 1 osobie). Jeżeli 
zaś już wiadomo, że autorem Dziejów jest Łukasz, lekarz z zawodu, wierny towarzysz Pawła, 
to sprawa określenia daty powstania tego dzieła jest również znacznie uproszczona. Świeżość i 
żywość opowiadania pozwalają przypuszczać, że Łukasz nie zwlekał zbyt długo z utrwaleniem 
na piśmie tego, co widział i słyszał podczas podróży misyjnych z Pawłem. Ostatni epizod 
Dziejów – uwięzienie Pawła (28,30 n) – wskazuje na to, że księga powstała w siódmej dekadzie 
I w. Brak jakiejkolwiek wzmianki o zburzeniu Jerozolimy i świątyni nie pozwala przesunąć tej 
daty poza r. 70; co więcej, księga musiała powstać chyba przed r. 67, tj. przed śmiercią Pawła, 
skoro Łukasz pomija ten fakt całkowitym milczeniem, a nawet chyba przed uwolnieniem 
Apostoła z pierwszego więzienia (r. 63), bo i o tym nie ma w Dz żadnej wzmianki. Księga 
powstała być może w latach 62 – 63, najprawdopodobniej w Rzymie.

Materiał do opisywanych przez siebie wydarzeń zaczerpnął autor z relacji naocznych 

świadków, których znał osobiście. Niektóre fakty referuje na podstawie własnych obserwacji. 
Dotyczy to zwłaszcza dziejów św. Pawła, którego był uczniem i towarzyszem. Dyskretnie 
zaznacza swój udział w jego pracach i podróżach, posługując się w opowiadaniu 1. os. l. mn. 
(my). Korzystał też z dokumentów pisanych (np. dekret „Soboru Jerozolimskiego”) i 
prawdopodobnie z własnego dziennika podróży.

Autor zamierzał przedstawić w swym dziele dzieje pierwotnego Kościoła, umacniającego 

się coraz bardziej i rozszerzającego swoją działalność daleko poza granice Palestyny. Jeden z 
rysów znamiennych tej swoistej historii stanowią tzw. summaria, czyli syntetyczne, 
powtarzające się co pewien czas oceny dziejów Kościoła. Niektóre z nich zdają się być 
pochodzenia wyłącznie Łukaszowego (np. 4,32–35), inne opierają się raczej na wcześniejszej 
dokumentacji (np. 2,42–47).

Wiele miejsca w Dziejach zajmują mowy, uważane zresztą za najlepsze fragmenty całej 

księgi. Każdej większej epoce historycznej odpowiada jedna mowa, każda z mów podaje sens 
wydarzeń, które autor przedstawił w kontekście bezpośrednio poprzedzającym. We wszystkich 
mowach można dostrzec ślady stylu Łukasza, przedstawiającego na swój sposób dane przekazu 
niewątpliwie znacznie wcześniejszego, o kolorycie niekiedy zdecydowanie semickim (np. 
mowa Szczepana).

Przechowały się dwie odmiany tekstu Dziejów Apostolskich: tekst wschodni – inaczej 

kanoniczny – utrwalony między innymi w kodeksach watykańskim, aleksandryjskim i 
synajskim, oraz tzw. tekst zachodni, znajdujący się w Kodeksie Bezy, znacznie obszerniejszy i 
zawierający wiele interesujących szczegółów.

PROLOG

DZIEŃ WNIEBOWSTĄPIENIA (1,1–11)

1

 

1

 Pierwszą Księgę napisałem, Teofilu, o wszystkim, co Jezus czynił i czego nauczał od 

początku 

2

 aż do dnia, w którym dał polecenia Apostołom, których sobie wybrał przez Ducha 

Świętego, a potem został wzięty do nieba. 

3

 Im też po swojej męce dał wiele dowodów, że żyje: 

ukazywał się im przez czterdzieści dni i mówił o królestwie Bożym. 

4

 A podczas wspólnego posiłku 

przykazał im nie odchodzić z Jerozolimy, ale oczekiwać obietnicy Ojca:

«Słyszeliście o niej ode Mnie – [mówił] – 

5

 Jan chrzcił wodą, ale wy wkrótce zostaniecie 

ochrzczeni Duchem Świętym». 

6

 Zapytywali Go zebrani: «Panie, czy w tym czasie przywrócisz 

królestwo Izraela?» 

7

 Odpowiedział im: «Nie wasza to rzecz znać czasy i chwile, które Ojciec ustalił 

swoją władzą, 

8

 ale gdy Duch Święty zstąpi na was, otrzymacie Jego moc i będziecie moimi 

świadkami w Jeruzalem i w całej Judei, i w Samarii, i aż po krańce ziemi».

9

 Po tych słowach uniósł się w ich obecności w górę i obłok zabrał Go im sprzed oczu. 

10

 Kiedy 

jeszcze wpatrywali się w Niego, jak wstępował do nieba, przystąpili do nich dwaj mężowie w 
białych szatach. 

11

 I rzekli: «Mężowie z Galilei, dlaczego stoicie i wpatrujecie się w niebo? Ten 

Jezus, wzięty od was do nieba, przyjdzie tak samo, jak widzieliście Go wstępującego do nieba».

Dzieje Apostolskie, zwane niekiedy drugim tomem pism św. Łukasza, przedstawiają 

ogólnie początki Kościoła, ukazują działalność apostolską Piotra oraz historię, zwłaszcza 
misjonarskiej, działalności Pawła. Opowiadanie o wniebowstąpieniu Jezusa stanowi swoisty 
wstęp do księgi Dziejów Apostolskich. Bez owego wstępu nie zarysowałby się dość wyraźnie 
związek pomiędzy trzecią Ewangelią a Dziejami Apostolskimi.

1–2.

 Pierwsza księga, o której autor Dziejów Apostolskich tu wspomina, to Ewangelia 

Łukasza. Jej treść stanowi to wszystko, czego Jezus nauczał i co czynił od początku swej 
działalności aż do swego wniebowstąpienia. Owo „wszystko” jest – jak dziś powszechnie 
wiadomo – swoistą przesadą literacką. Żaden bowiem z Ewangelistów nie zamierzał pisać 
wyczerpującej biografii Jezusa, a św. Jan wręcz wyznał: I wiele innych znaków, których nie 
zapisano w tej księdze, uczynił Jezus wobec uczniów (

J 20,30

). Teofil, któremu Łukasz 

dedykuje księgę Dziejów Apostolskich, to nie symbol gorliwej, pobożnej duszy, to – według 
ogólnego dziś mniemania – historyczna, aczkolwiek nie znana nam bliżej postać.

3.

 Jednym z pierwszych obowiązków każdego Apostoła było dawanie świadectwa o 

zmartwychwstaniu. Nic tedy dziwnego, że i Łukasz z naciskiem podkreśla tę prawdę. 
Umocnienie wiary Apostołów w zmartwychwstanie było też jednym z dwu przedstawionych tu 
przez Łukasza celów wszystkich chrystofanii: Chrystus ukazywał się po to, żeby dać dowód, że 
żyje i żeby pouczyć ludzi o królestwie Bożym.

4–5.

 Przed swym odejściem do Ojca Jezus chciał raz jeszcze ponowić, być może Ucztę 

Eucharystyczną. Obietnica, o której tu mowa, znajduje się w 

Łk 24,49

: Oto Ja ześlę na was 

obietnicę mojego Ojca. A zaraz potem dodaje Zbawiciel: Wy zaś pozostańcie w mieście, aż 
będziecie przyobleczeni w moc z wysoka. Obietnica Ojca wylania na ludzi Ducha Świętego była 
zapowiadana wielokrotnie zarówno przez proroków ST (

Iz 44,3

; 

Ez 11,19

; 

36,27

; 

39,29

), jak i 

przez Jezusa (

J 14,26

; 

15,26

; 

16,7

). W tym wypadku mające już wkrótce nastąpić obdarzenie 

Apostołów Duchem Świętym jest zjawiskiem paralelnie przeciwstawnym w stosunku do 
chrztu, którego udzielał Jan, poprzednik Mesjasza. Podobieństwo polega na tym, że tak jak 

ongiś ludzie chrzczeni przez Jana byli zanurzani w wodzie, tak teraz Apostołowie będą niejako 
skąpani w dobrodziejstwach Ducha Świętego. Jednakże w przypadku Apostołów aluzja ta 
oczywiście nie dotyczy chrztu w Duchu Świętym, lecz mającego wkrótce nastąpić zesłania 
Ducha Świętego.

6.

 Zapowiedź zesłania Ducha Świętego rozbudziła w Apostołach nadzieje mesjańskie, lecz 

o charakterze zdecydowanie nacjonalistycznym. I jeszcze jeden raz skoryguje Chrystus błędne 
przekonanie swoich uczniów.

7–8.

 Poprawka wniesiona przez Jezusa do owych mesjańskich pojęć ma na celu przede 

wszystkim wyprowadzenie uczniów z ciasnych granic szowinizmu żydowskiego. Ich 
dopytywanie się o czas i godzinę początku nowej świetności Izraela byłoby wkraczaniem w 
kompetencje samego Ojca Niebieskiego. Uczniowie Pańscy nie powinni się troszczyć o to, 
kiedy będzie odbudowane ziemskie królestwo Izraela, lecz o skuteczne dawanie świadectwa o 
Jezusie. Korzystając z pomocy Ducha Świętego będą Apostołowie swoim świadectwem 
budować na ziemi królestwo, lecz zgoła inne niż doczesna potęga Izraela. Będzie to znane nam 
już z nauczania Jezusa królestwo sprawiedliwości, miłości, pokoju i prawdy. O takim 
królestwie można powiedzieć bez przesady, że sięgnie aż po krańce ziemi.

9.

 Obłok, zabierający Jezusa sprzed oczu Apostołów, to widzialny znak obecności Boga, 

do którego wrócił chwalebny Chrystus. Majestat wniebowstąpienia najzupełniej odpowiada roli 
Chrystusa odnoszącego tryumf nad szatanem i śmiercią. Nie wszyscy uczniowie byli 
świadkami konania poniżonego Jezusa, wszystkim jednak dane było oglądać 
wniebowstąpienie. Wyrażenie w ich obecności ma tu swoją wymowę: podkreśla majestatyczny 
powrót Zbawiciela do Ojca.

10–11.

 Ze swoistej ekstazy, w jaką zostali porwani Apostołowie wizją w niebo 

wstępującego Pana, wyprowadzają ich dwaj aniołowie, pojawiający się nagle w postaci dwu 
mężów odzianych w białe szaty. Słowa aniołów, obok niewątpliwego szacunku dla Apostołów, 
nazwanych uroczyście „mężami z Galilei”, zawierają jeśli nie lekką naganę, to przynajmniej 
pouczenie, które można by streścić w następujący sposób: przestańcie już wpatrywać się 
nadaremnie w niebo. Tego rodzaju kontemplacja nie na wiele się już może przydać. Nie ma też 
żadnego powodu do rozpaczy: Jezus, zgodnie ze swą zapowiedzią, pojawi się kiedyś znów, tak 
samo tryumfalnie, na ziemi.

Warto tutaj zwrócić uwagę na fakt, że we wszystkich prawie opisach pojawień się 

Zmartwychwstałego prawda o Jego wniebowstąpieniu jest albo wyraźnie stwierdzona, albo też 
daje się bez trudności wydedukować. Można więc twierdzić bez przesady, że w całym dziele 
zbawienia wniebowstąpienie odgrywa nie mniejszą rolę niż zmartwychwstanie. Ci, którzy 
mieli świadczyć o zmartwychwstaniu Jezusa, winni byli pozostawać ze Zbawicielem aż do 
momentu Jego wniebowstąpienia.

DZIEJE KOŚCIOŁA W JEROZOLIMIE

PIERWOTNY JEGO STAN (1,12–14)

12

 Wtedy wrócili do Jeruzalem z góry zwanej Oliwną, która jest blisko Jeruzalem, w odległości 

drogi szabatowej. 

13

 Przybywszy tam, weszli do sali na górze i przebywali w niej: Piotr i Jan, i 

Jakub, i Andrzej, Filip i Tomasz, Bartłomiej i Mateusz, Jakub, syn Alfeusza, i Szymon Gorliwy, i 
Juda, [brat] Jakuba. 

14

 Wszyscy oni trwali jednomyślnie na modlitwie razem z niewiastami, z 

Maryją, Matką Jezusa, i z braćmi Jego.

12.

 Tekst ten przedstawia sytuację, w jakiej znaleźli się uczniowie Jezusa zaraz po Jego 

wniebowstąpieniu. Samo odejście Zmartwychwstałego do Ojca dokonało się – jak wynika z 
tego opowiadania – na Górze Oliwnej, gdzie Jezus zostawił zaskoczonych i przerażonych 
zapewne uczniów, a sam wrócił tam, skąd przyszedł na ziemię, gdy jako Słowo odwieczne 
stawał się ciałem. Góra Oliwna odegrała w życiu Jezusa niepoślednią rolę: na tej górze 
wygłaszał swoją pełną grozy mowę przeciwko Jerozolimie, zapowiadając równocześnie koniec 
świata (

Mk 13,3 nn

); stamtąd rozpoczął swój tryumfalny wjazd do Jerozolimy (

Łk 19,29 nn

); 

tam płakał nad Świętym Miastem trwającym w grzesznym uporze (

Łk 19,41

); tam wreszcie 

wystąpił na Niego pot podczas modlitwy tuż przed męką (

Łk 22,39 nn

).

Jerozolima była ośrodkiem zbawczych planów Boga. Tam owe plany osiągną swoje 

dopełnienie, co z upodobaniem przedstawia Łukasz, w którego Ewangelii Jezus znajduje się 
ciągle w drodze do Jerozolimy. Kościół – to nowy etap ekonomii zbawienia – rozpocznie swoją 
historię też w Jerozolimie, i dlatego świadkowie wniebowstąpienia wrócą do Jerozolimy.

Nie tylko w imię kronikarskiej wierności zaznacza Łukasz, że odległość pomiędzy 

Świętym Miastem a Górą Oliwną była tak niewielka, iż można ją było przebyć nie naruszając 
prawa odpoczynku szabatowego. Szczegół ten, być może, informuje równocześnie czytelnika, 
że wniebowstąpienie miało miejsce w czasie szabatu. Góra Oliwna jest rzeczywiście odległa od 
Jerozolimy o niespełna jeden kilometr. Tak więc jeszcze tego samego dnia, nie łamiąc 
bynajmniej prawa szabatu, uczniowie wrócili do Jerozolimy, wypełniwszy w ten sposób 
polecenie wydane przez Jezusa bezpośrednio przed wniebowstąpieniem. Łukaszowi wyraźnie 
zależy na tym, aby pokazać, jak Kościół od samego początku był posłuszny rozkazom Jezusa.

13.

 „Sala na górze”, w której byli zebrani Apostołowie, to według najstarszej tradycji 

Wieczernik. Łukasz nie podaje przyczyn, dla jakich Apostołowie tu się właśnie zebrali. Czy nie 
chce jednak przez to powiedzieć, że pierwotnemu Kościołowi bardzo drogie było miejsce, 
gdzie po raz pierwszy była sprawowana Eucharystia? Ma to wskazywać na szczególne związki 
pierwszej społeczności wiernych z Eucharystią.

Lista imion Apostołów (nie ma już na niej Judasza) podawana przez Łukasza nie po raz 

pierwszy (por. np. 

Łk 6,14 nn

), zaraz po Piotrze wymienia Jana, ze względu na szczególną 

miłość, jaką go darzył Zbawiciel, oraz z racji pewnych wspólnych wystąpień tych dwóch 
Apostołów (por. np. 

Łk 22,8

; 

J 13,23 nn

; 

18,15

; 

20,2 nn

; 

21,20 nn

).

14.

 Spośród wszystkich czterech Ewangelistów właśnie Łukasz pisze najczęściej o 

modlitwie nie tylko Jezusa, lecz także Apostołów i pierwszych chrześcijan (por. 

Dz 1,24

; 

2,42

; 

12,5.12

; 

13,2

; 

20,36

). Modlitwa żarliwa i ustawiczna decyduje o bardzo specyficznej 

atmosferze pierwotnego Kościoła. Nikt nie zgłaszał żadnych sprzeciwów co do takiego stylu 
życia. Jednomyślność na modlitwie była wyrazem harmonii panującej w pierwotnym Kościele.

Znamienna dla tej relacji jest również wzmianka o obecności niewiast w pierwszej 

wspólnocie nowotestamentowej. Wynika stąd, że Łukasz przewiduje dla nich specyficzną i 
ważną rolę w życiu dopiero co tworzącego się Kościoła. Zresztą wyraźnie będzie o tym mówił 
nie tylko Łukasz (

Dz 12,12 n

; 

17,4.12.34

; 

18,2.26

), lecz także Paweł (

1 Kor 9,5

; 11; 

Rz 16,1 

nn

). Tylko Łukasz tak dużo uwagi i miejsca poświęca Maryi. Dziwne nawet byłoby to, gdyby 

Jej tu nie wspomniał, skoro mówił o niewiastach zgromadzonych w Wieczerniku. Bracia 
Jezusa – to oczywiście Jego krewni, tak właśnie określani już w Ewangeliach.

UZUPEŁNIENIE GRONA DWUNASTU (1,15–26)

15

 Wtedy Piotr w obecności braci, a zebrało się razem około stu dwudziestu osób, tak 

przemówił: 

16

 «Bracia, musiało wypełnić się słowo Pisma, które Duch Święty zapowiedział przez 

usta Dawida o Judaszu. On to wskazał drogę tym, którzy pojmali Jezusa, 

17

 bo on zaliczał się do 

nas i miał udział w naszym posługiwaniu. 

18

 Za pieniądze, niegodziwie zdobyte, nabył ziemię i 

spadłszy głową na dół, pękł na pół, i wypłynęły wszystkie jego wnętrzności. 

19

 Rozniosło się to 

wśród wszystkich mieszkańców Jeruzalem, tak że nazwano ową rolę w ich języku Hakeldamach, to 
znaczy: Pole Krwi. 

20

 Napisano bowiem w Księdze Psalmów:

Niech opustoszeje dom jego
i niech nikt w nim nie mieszka!
A urząd jego niech inny obejmie! (

Ps 69[68],26

; 

109[108],8

)

21

 Trzeba więc, aby jeden z tych, którzy towarzyszyli nam przez cały czas, kiedy Pan Jezus 

przebywał z nami, 

22

 począwszy od chrztu Janowego aż do dnia, w którym został wzięty od nas do 

nieba, stał się razem z nami świadkiem Jego zmartwychwstania».

23

 Postawiono dwóch: Józefa, zwanego Barsabą, z przydomkiem Justus, i Macieja. 

24

 I taką 

odmówili modlitwę: «Ty, Panie, znasz serca wszystkich, wskaż z tych dwóch jednego, którego 
sobie wybrałeś, 

25

 by zajął miejsce w tym posługiwaniu i w apostolstwie, któremu sprzeniewierzył 

się Judasz, aby pójść swoją drogą». 

26

 I dali im losy, a los padł na Macieja. I został dołączony do 

jedenastu apostołów.

15–16.

 Jednym z pierwszych wydarzeń – jeśli nie wręcz pierwszym w dziejach 

pierwotnego Kościoła – było uzupełnienie grona Dwunastu. Wiadomo bowiem, że grono to 
zostało umniejszone o jedną osobę wskutek tragicznego odejścia Judasza.

Troska o uzupełnienie grona Dwunastu jest następstwem dość powszechnego w NT 

przeświadczenia, że Kościół Chrystusowy stanowi wyraźną kontynuację składającego się z 
dwunastu pokoleń starotestamentalnego ludu Bożego (zob. 

Łk 22,28 nn

; 

Mt 19,26 nn

; 

Ef 2,20

; 

Ap 21,12 nn

); Apostołowie to reprezentanci owych dwunastu pokoleń.

Wyraźnym nawiązaniem do tradycji ewangelicznej jest również wyznaczanie Piotrowi 

przewodniej roli w społeczności wczesnochrześcijańskiej. Łukasz zdaje się bardzo starannie 
pamiętać o tym, by Piotr ową najważniejszą pozycję zachowywał w całej treści Dziejów (zob. 
2,14.38; 3,1; 4,8; 5,3.29; 8,14.20; 9,32; 11,2; 15,7).

W księdze pojawia się nowy tytuł wyznawców Chrystusa. Ci, co w Ewangeliach byli 

określani mianem uczniów, są tu nazywani braćmi. Czyżby przez to chciał Łukasz wskazać na 
owocującą już miłość Chrystusa, który umarł za braci?

Zebrało się owych braci, według obliczeń Łukasza, około stu dwudziestu. Trudno 

stwierdzić, czy liczba ta ma jakiś związek z cyfrą określającą stan ilościowy grona 
apostolskiego. Nie bez znaczenia jest jednakże fakt, że według ustawodawstwa żydowskiego 
społeczność uprawniona do utworzenia własnej rady musiała liczyć przynajmniej 120 osób.

W samym wystąpieniu Piotra miejsce centralne zajmuje sprawa Judasza. Tragiczne 

wydanie na śmierć Jezusa przez jednego z Jego najbliższych uczniów znajdowało się od 
wieków w planach Opatrzności Bożej i było nawet zapowiadane przez proroków, spośród 
których Piotr wymienia jednego – Dawida, czyniąc aluzję do 

Ps 69[68],26

 i 109[108],8, 

będących według tradycji dziełem tego króla. Ze słów „musiało wypełnić się Pismo” wcale nie 
wynika, że Judasz, będąc niejako narzędziem przedwiecznego przeznaczenia, został w ten 
sposób uwolniony od winy. Przedmiotem wypełnienia się Pisma jest sytuacja, jaka zaistniała 
po samobójstwie Judasza. Zresztą wypełnianie się Pisma – to w NT zawsze sprawa kategorii 
poznawczych, a nie sprawczych.

17.

 Wina Judasza polegała – gdy chodzi już o bezpośrednie działanie – na tym, że wskazał 

on drogę oprawcom Jezusa. Wzmianka o tym, że Judasz zaliczał się do grona Dwunastu i miał 
udział w posługiwaniu apostolskim, może mieć w tym kontekście wiele znaczeń. Jest to przede 
wszystkim wyjaśnienie, że właśnie dlatego mógł on wskazać drogę do Jezusa. Poza tym 
również nawiązuje do teologii dwunastu pokoleń. Judasz „zaliczał się” do grona Dwunastu, 
spełniał doniosłą funkcję w całokształcie owej liczby. Poza tym miał swoją cząstkę, swój dział 
na wzór działu każdego z dwunastu pokoleń. Zadaniem kolegium Dwunastu było 
posługiwanie. Celem wszystkich powołań ludzkich, od Matki Bożej poczynając, jest 
posługiwanie.

18–19.

 Zarówno wzmianka o nabyciu przez Judasza ziemi za uzyskane pieniądze, jak też 

niesłychanie realistyczny zapis śmierci tego tragicznego Apostoła wskazują na tradycję, która 
nie została utrwalona przez Ewangelistów (por. 

Mt 27,3 nn

). Rozbieżności nie są jednakże tak 

wielkie, by można było twierdzić, że te dwie różne tradycje wzajemnie się wykluczają. Zresztą 
szczegół mówiący o tym, że Judasz spadłszy głową na dół, pękł na pół jest nie tyle może 
relacją o sposobie śmierci zdrajcy, ile raczej nawiązaniem do 

Mdr 4,19

, gdzie tak właśnie 

został przedstawiony koniec niesprawiedliwego, gardzącego sprawiedliwym. Wiersz zaś 19 
słowami: Nazwano ową rolę w ich języku Hakeldamach zdaje się uzasadniać słuszność 
przypuszczenia, że mamy tu do czynienia nie z fragmentem mowy Piotra – który mówił 
przecież takim samym językiem jak mieszkańcy Jerozolimy – lecz ze wzmianką wyjaśniającą, 
pochodzącą od Łukasza, który zresztą w Ewangelii, warto o tym pamiętać, nigdy nie podawał 
bliższych szczegółów dotyczących śmierci Judasza. Tekst czytany bez fragmentu 1,17–19 jest 
nawet bardziej logiczny i zwarty: stwierdzenie wypełnienia się Pisma wiąże się wtedy 
bezpośrednio z treścią proroctwa.

20.

 Życie pierwotnego Kościoła upływało pod znakiem dopatrywania się nowych treści 

znaczeniowych w księgach ST. Specyfika tych kolejnych odczytywań Pisma Świętego 
sprowadzała się do ciągłego poszukiwania w życiu odpowiedników dla tego, co „dla naszego 
pouczenia zostało zapisane” (

Rz 15,4

). „Opustoszał dom” – miejsce zajmowane dotychczas w 

gronie Dwunastu przez Judasza było wolne. Polecenie dokooptowania kogoś innego mają 
Apostołowie właśnie teraz wypełnić.

21–22.

 Natychmiast przystąpiono do dzieła. Na początku podano warunki, które 

powinien był spełniać ewentualny kandydat na następcę Judasza. Otóż kandydatem owym 
mógł być tylko ten, kto 1) był już związany w sposób bardziej ścisły z Apostołami jeszcze 
przed śmiercią Jezusa, 2) kto przebywał w kręgu bardziej bezpośrednich wpływów Jezusa od 
chrztu Janowego począwszy, czyli od pierwszego publicznego wystąpienia Jezusa, aż do dnia, 
w którym został On wzięty do nieba. Te dwa warunki zdają się postulować konieczność 
odbycia pewnego stażu przez kandydata na następcę Judasza, potrzebę przejścia przez swoistą 
inicjację.

Człowiek, „który będzie spełniał te warunki” i zwycięży w wyborach zostanie urzędowym 

świadkiem zmartwychwstania Jezusa. Zmienia się, jak widać, w Dziejach pojęcie 
apostołowania. Apostołowie to już nie wysłannicy, którzy mają głosić królestwo Boże, udzielać 

chrztu, wypędzać szatana i leczyć ludzkie słabości. Apostołowie działający po śmierci Jezusa 
to przede wszystkim świadkowie Jego zmartwychwstania. Doniosłość teologiczną nowej 
koncepcji apostołowania ukaże dosadnie św. Paweł w takim m.in. stwierdzeniu: Jeżeli 
Chrystus nie zmartwychwstał, daremne jest nasze nauczanie, próżna jest także wasza wiara… 
Jeżeli Chrystus nie zmartwychwstał… dotąd pozostajecie w waszych grzechach (

1 Kor 

15,14.17

). Kategoryczny wymóg, aby przyszli świadkowie zmartwychwstania oglądali z bliska 

Jezusa za dni Jego publicznej działalności, jest wyrazem troski o to, by zarówno sami 
świadkowie, jak i ci, wobec których będą oni świadczyć, dostrzegali łączność, co więcej, 
tożsamość Jezusa ziemskiego ze zmartwychwstałym Chrystusem.

23–26.

 Wśród prawdopodobnie wielu innych dwaj ludzie – Józef Barsaba Justus i Maciej 

– zapewne spełniali w szczególny sposób warunki stawiane kandydatom na następcę Judasza. 
Ponieważ jednak obaj nie mogli być wybrani do uzupełnienia grona Dwunastu, dokonano 
wyboru przez losowanie poprzedzone specjalną modlitwą do Boga, Wszechwiedzącego (por. 

1 

Sm 16,7

; 

Ps 7,10

; 

Jr 11,20

; 

17,10

; 

Syr 42,18

; 

Dz 15,8

; 

Łk 16,15

; 

Rz 8,27

; 

1 Tes 2,4

; 

Ap 2,23

), 

by zechciał wskazać najbardziej godnego kandydata. Wybór padł na Macieja – i tak oto 
kolegium apostolskie liczy znów dwunastu ludzi.

ZESŁANIE DUCHA ŚWIĘTEGO (2,1–13)

2

 

1

 Kiedy nadszedł wreszcie dzień Pięćdziesiątnicy, znajdowali się wszyscy razem na tym 

samym miejscu. 

2

 Nagle dał się słyszeć z nieba szum, jakby uderzenie gwałtownego wichru, i 

napełnił cały dom, w którym przebywali. 

3

 Ukazały się im też jakby języki ognia, które się 

rozdzielały, i na każdym z nich spoczął [jeden]. 

4

 I wszyscy zostali napełnieni Duchem Świętym, i 

zaczęli mówić obcymi językami, tak jak im Duch pozwalał mówić.

5

 Przebywali wtedy w Jeruzalem pobożni Żydzi ze wszystkich narodów pod słońcem. 

6

 Kiedy 

więc powstał ów szum, zbiegli się tłumnie i zdumieli, bo każdy słyszał, jak [tamci] przemawiali w 
jego własnym języku. 

7

 «Czyż ci wszyscy, którzy przemawiają, nie są Galilejczykami?» – mówili 

pełni zdumienia i podziwu. 

8

 «Jakżeż więc każdy z nas słyszy swój własny język ojczysty? – 

9

 

Partowie i Medowie, i Elamici, i mieszkańcy Mezopotamii, Judei oraz Kapadocji, Pontu i Azji, 

10

 

Frygii oraz Pamfilii, Egiptu i tych części Libii, które leżą blisko Cyreny, i przybysze z Rzymu, 

11

 Żydzi 

oraz prozelici, Kreteńczycy i Arabowie – słyszymy ich głoszących w naszych językach wielkie dzieła 
Boże». 

12

 Zdumiewali się wszyscy i nie wiedzieli, co myśleć: «Co to ma znaczyć?» – mówili jeden 

do drugiego. 

13

 «Upili się młodym winem» – drwili inni.

1.

 Pięćdziesiątnicą nazywano Święto Zbiorów obchodzone przez Żydów pięćdziesiątego 

dnia po święcie Paschy. W liturgii tego święta miejsce naczelne zajmował obrzęd uroczystego 
złożenia w świątyni dwu chlebów upieczonych ze świeżej mąki. W tekstach liturgicznych tego 
święta nawiązywano wielokrotnie do faktu przekazania Mojżeszowi Prawa na górze Synaj. 
Wspomniani tu przez Łukasza „wszyscy” – to nie tylko Apostołowie, lecz wszyscy wierni 
zbierający się według ówczesnego zwyczaju na modlitwie w Wieczerniku. Wyraźna wzmianka 
o Wieczerniku znajduje się w 

Dz 1,13

. Na tym to miejscu przebywali wszyscy w dzień 

Pięćdziesiątnicy.

2.

 To, co spadło z góry – bo tak należy rozumieć określenie z nieba – nie było zwykłym 

wiatrem, lecz było czymś w rodzaju wichru, który napełnił cały dom, a nie tylko 
pomieszczenie, w którym przebywali wszyscy. Tego rodzaju wicher jest w Biblii nierzadko 

symbolem działania Boga, zstępującego nagle między ludzi (por. 

2 Sm 22,11.16

; 

1 Krl 19,12

; 

2 

Krl 2,11

; 

Ps 104[103],3

).

3.

 Wzmianka o rozdzieleniu się języków przypomina starotestamentowy opis rozdzielenia 

się narodów (

Rdz 11,7–9

; 

Pwt 32,8

): ten sam termin grecki użyty jest w 

Dz 2,3

 i w przekładzie 

greckim wspomnianego wyżej wiersza ze ST. Tam pycha ludzi spowodowała ich niemożność 
wzajemnego porozumiewania się, tu Duch Święty, symbol miłości, wynagradza niejako 
zdyscyplinowanie oraz wzajemną miłość Apostołów i pierwszych chrześcijan. Ogień – to także 
symbol obecności i potęgi Bożej, nierzadko tak właśnie przedstawianej w ST (por. np. 

Wj 3,2

; 

13,21–22

; 

Ml 3,2

). Owe jakby języki ognia ukazujące się nad każdym z Apostołów oznaczają 

dowody szczególnego wpływu Boga na każdego ze zgromadzonych w Wieczerniku.

4.

 W ten sposób została wyjaśniona natura owego zjawiska „języków jakby ognia”. 

Wskutek napełnienia Duchem Świętym zebrani w Wieczerniku odczuli w sobie szczególną 
moc i zarazem potrzebę opowiadania Ewangelii Chrystusowej.

Z chwilą ukazania się ognistych znaków uczniowie Pańscy poczęli przemawiać językami 

innymi niż te, jakimi posługiwali się zazwyczaj. Były to rzeczywiście języki obcych 
narodowości, a nie – jak przypuszczali do niedawna egzegeci liberalni – nieokreślony bliżej 
bełkot. Wyrażenia zaczęli mówić obcymi językami nie należy też pojmować w ten sposób, iż 
uczniowie w rzeczywistości przemawiali swoim zwykłym, rodzimym językiem, a ci, co ich 
słuchali, zrozumieli, dzięki jakiejś szczególnej pomocy z góry, słowa uczniów Pańskich „w 
przekładzie” na własny język. Łukasz wyraźnie stwierdza, że uczniowie mówili obcymi 
językami. Zresztą zaczęli mówić, zanim jeszcze zjawili się jacykolwiek słuchacze. A więc 
mamy do czynienia podczas zesłania Ducha Świętego z niezwykłością posługiwania się nie 
znaną dotychczas mową, a nie z cudownym zjawiskiem rozumienia obcych języków.

5.

 Rozproszeni po całym imperium rzymskim Żydzi na ważniejsze święta przybywali do 

Jerozolimy, gdzie pozostawali przez czas dłuższy, aby dać upust swej pobożności i nacieszyć 
się widokiem świątyni, która była wielkim skarbem narodowo-religijnym każdego Izraelity. 
Wspomniani tu pobożni Żydzi przybyli do Jerozolimy najprawdopodobniej na święto Paschy 
lub może – jeśli mieszkali bliżej – udali się do Świętego Miasta na uroczystości związane z 
pierwszymi zbiorami płodów ziemi.

Możliwe, że nie byli to Żydzi w sensie ścisłym – tzn. ludzie legitymujący się obrzezaniem i 

przynależnością do któregoś z dwunastu pokoleń – lecz tzw. bogobojni, czyli poganie 
sympatyzujący z judaizmem i biorący udział w kulcie synagogalnym, lecz nie obrzezani i nie 
zachowujący wszystkich przepisów rytuału żydowskiego.

6–7.

 Z powyższego stwierdzenia wynika, że szum, który powstał w Wieczerniku, był tak 

głośny, iż słyszano go daleko w mieście. Według przypuszczeń wielu egzegetów, uczniowie, 
począwszy mówić obcymi językami, udali się do świątyni; tam właśnie zebrały się 
różnojęzyczne, wspomniane wyżej tłumy. Ludzie ci zdumiewali się, słysząc przemawiających 
uczniów.

8–13.

 Głównym powodem zdziwienia tłumów był fakt wszystkim wiadomy – być może 

rozpoznawano to po samym ubiorze uczniów – że przemawiający pochodzili z Galilei. Skądże 
zatem znajomość tylu języków? Lista narodów, które słuchały uczniów Pańskich, została 
ułożona tak, iż autor posuwa się ze wschodu coraz bardziej na zachód. Jeden wspólny język 
łączy Partów, Medów i Elamitów. Wszystkie owe trzy ludy zamieszkiwały krainę położoną na 
wschód od rzeki Tygrys, poza granicami Imperium Rzymskiego. Pewnymi odmianami języków 

semickich posługują się mieszkańcy Mezopotamii, Żydzi i Arabowie. Wśród mieszkańców 
Mezopotamii było – szczególnie od czasu niewoli babilońskiej – dość dużo Żydów.

Problem dotąd nie rozwiązany stanowi umieszczona po wyliczeniu Żydów, a tuż przed 

wymienieniem Kapadocji, wzmianka o Judei. Niektórzy sądzili – chyba nie bez słuszności – że 
w pierwotnym tekście zamiast słowa ’Ioυδαία (Judea) znajdował się rzeczownik ’Ioυδαιoι 
(Judejczycy, Żydzi), i wówczas chodziłoby o Żydów mieszkających w Mezopotamii, 
Kapadocji itp.

Kapadocja, Pont, Azja, Frygia i Pamfilia składają się w sumie na dzisiejszy półwysep 

małoazjatycki. Lista narodów, które tworzyły tłum słuchający Apostołów, kończy się wzmianką 
o Rzymianach. Ci ostatni to najprawdopodobniej obywatele rzymscy przebywający w 
Jerozolimie lub Żydzi, którzy na pewien czas tylko przybyli z Rzymu do Palestyny.

Kontynuując wyliczenia ludów, tak przedziwnie zmieszanych przed świątynią 

jerozolimską, z kolei Łukasz przeciwstawia rodowitych Żydów tak zwanym prozelitom, tj. 
nawróconym na judaizm poganom, czyli tym, którzy „doszli” do judaizmu. W drugiej antytezie 
wszyscy słuchacze Apostołów zostali podzieleni na Kreteńczyków i Arabów. Pierwsi oznaczają 
mieszkańców Zachodu, drudzy Wschodu. Tak więc skutki Zesłania Ducha Świętego dosięgły w 
pewien sposób wszystkich ówczesnych ludzi.

PIERWSZE WYSTĄPIENIE GŁOWY KOŚCIOŁA (2,14–36)

14

 Wtedy stanął Piotr razem z Jedenastoma i przemówił do nich donośnym głosem: «Mężowie 

Judejczycy i wszyscy mieszkańcy Jeruzalem, przyjmijcie do wiadomości i posłuchajcie uważnie 
mych słów! 

15

 Ci ludzie nie są pijani, jak przypuszczacie, bo jest dopiero trzecia godzina dnia, 

16

 ale 

spełnia się właśnie to, co powiedział prorok Joel:

17

W ostatnich dniach – mówi Bóg – wyleję Ducha mojego na wszelkie ciało,
i będą prorokować synowie wasi i córki wasze,
młodzieńcy wasi widzenia mieć będą,
a starcy – sny.

18

Nawet na niewolników i niewolnice moje
wyleję w owych dniach Ducha mego,
i będą prorokowali.

19

I sprawię dziwy na górze – na niebie,
i znaki na dole – na ziemi.
Krew i ogień, i kłęby dymu,

20

słońce zamieni się w ciemności,
a księżyc w krew,
zanim nadejdzie dzień Pański,
wielki i wspaniały.

21

Każdy, kto wzywać będzie imienia Pańskiego,
będzie zbawiony (

Jl 3,1–5

).

22

 Mężowie izraelscy, słuchajcie tego, co mówię: Jezusa Nazarejczyka, Męża, którego 

posłannictwo Bóg potwierdził wam niezwykłymi czynami, cudami i znakami, jakich Bóg przez Niego 
dokonał wśród was, o czym sami wiecie, 

23

 tego Męża, który z woli, postanowienia i przewidzenia 

Boga został wydany, przybiliście rękami bezbożnych do krzyża i zabiliście. 

24

 Lecz Bóg wskrzesił 

Go, zerwawszy więzy śmierci, gdyż niemożliwe było, aby ona panowała nad Nim, bo Dawid mówi o 
Nim:

25

Miałem Pana zawsze przed oczami,
gdyż stoi po mojej prawicy,
abym się nie zachwiał.

26

Dlatego ucieszyło się moje serce
i rozradował się mój język,
także i moje ciało spoczywać będzie w nadziei,

27

że nie zostawisz duszy mojej w Otchłani
ani nie dasz Świętemu Twemu ulec rozkładowi.

28

Dałeś mi poznać drogi życia
i napełnisz mnie radością
przed obliczem Twoim (

Ps 16[15],8–11

).

29

 Bracia, wolno powiedzieć do was otwarcie, że patriarcha Dawid umarł i został pochowany w 

grobie, który znajduje się u nas aż po dzień dzisiejszy. 

30

 Więc jako prorok, który wiedział, że Bóg 

przysiągł mu uroczyście, iż jego Potomek zasiądzie na jego tronie, 

31

 widział przyszłość i 

przepowiedział zmartwychwstanie Mesjasza, że ani nie pozostanie w Otchłani, ani ciało Jego nie 
ulegnie rozkładowi.

32

 Tego właśnie Jezusa wskrzesił Bóg, a my wszyscy jesteśmy tego świadkami. 

33

 Wyniesiony 

na miejsce po prawicy Boga, otrzymał od Ojca obietnicę Ducha Świętego i zesłał Go, 

34

 jak to sami 

widzicie i słyszycie. Bo Dawid nie wstąpił do nieba, a jednak powiada:

Rzekł Pan do Pana mego:
Siądź po prawicy mojej,

35

aż położę nieprzyjaciół Twoich
jako podnóżek stóp Twoich.

36

 Niech więc cały dom Izraela wie z niewzruszoną pewnością, że tego Jezusa, którego wyście 

ukrzyżowali, uczynił Bóg i Panem, i Mesjaszem».

14.

 Podobnie jak na początku mowy, tak i w jej zakończeniu słuchacze Piotra są nazwani – 

nie bez określonego powodu – Izraelitami, dokładnie, „mężami izraelskimi” i „domem 
Izraela”.

Łukasz przekazał nam w Dziejach trzy wielkie mowy Piotra. Charakter najbardziej 

judaistyczny ma mowa wygłoszona po zesłaniu Ducha Świętego. Zaznacza się to już w jej 
pierwszych słowach, w samym sposobie zwrócenia się Apostoła do słuchaczy: Mężowie 
Judejczycy i wszyscy mieszkańcy Jeruzalem, choć wiadomo, że przemowy Piotra słuchali nie 
tylko Judejczycy i nie tylko mieszkańcy Jerozolimy. Po zaapelowaniu do dobrej woli i uwagi 
słuchaczy Piotr natychmiast przystępuje do wyjaśnienia całkiem niezwykłego zachowania się 
Apostołów.

15–16.

 Zgromadzonych w Wieczerniku uczniów Pańskich posądzono o nietrzeźwość, na 

co mamy w Biblii kilka dowodów. I tak np. w 

1 Kor 14,23

 czytamy: Kiedy się przeto 

zgromadzi cały Kościół i wszyscy poczną korzystać z daru języków, a wejdą na to ludzie prości 
oraz poganie, czyż nie powiedzą, że szalejecie? a inna wypowiedź Pawła nakazuje: I nie 
upijajcie się winem… ale napełniajcie się Duchem, przemawiając do siebie wzajemnie 
psalmami i hymnami, i pieśniami pełnymi ducha… (

Ef 5,18 n

). O trzeźwości Apostołów Piotr 

przekonuje argumentem, że jest wczesna pora, tj. godzina trzecia, czyli dziewiąta rano, a 
przecież żaden Izraelita nic nie je ani nie pije, zanim nie odprawi modlitw, które zwykły się 
rozpoczynać właśnie około godziny dziewiątej. Zjawisko jest rzeczywiście niecodzienne, lecz 
jego sensu należy szukać gdzie indziej. Jest ono wypełnieniem tego, co zapowiadał Joel, jeden 
z najstarszych proroków Izraela.

17–18.

 Wśród kilku proroków opisujących szczególną obfitość darów Ducha Świętego, 

patronującego początkom ery mesjańskiej, na plan pierwszy z pewnością wysuwa się Joel. To, 
czego dokonywali Apostołowie zaraz po zesłaniu Ducha Świętego, mimo woli musiało się 
kojarzyć ze słowami Joela, przepowiadającego powszechne prorokowanie synów i córek, 

młodzieńców i starców, niewolników i niewolnic Izraela. Semityzm: „wszelkie ciało” wyraża 
nie tylko ideę powszechności daru prorokowania, lecz także i to, że ów dar otrzymają bardzo 
zwykli, pełni słabości ludzie (por. 

Mt 24,22

; 

Łk 3,6

; 

Dz 28,28

; 

Rz 3,22

; 

1 Kor 1,26–29

; 

Ga 

2,16

 itd.). Widzenia i sny to też pewna forma dostrzegania rzeczy przyszłych, zakrytych przed 

śmiertelnikami.

19–20.

 Wyliczone tu dziwy dokonujące się na niebie i na ziemi nie mają co prawda 

odpowiedników w tym, co się działo w Wieczerniku podczas zesłania Ducha Świętego, ale 
stanowią elementy nieodłączne prawie wszystkich biblijnych opisów końca świata (zob. np. 

Mt 

24

; 

Mk 13

; 

Łk 21

). Nastały więc już czasy ostateczne w sensie szerszym. Możliwe również, że 

obrazy ognia, kłębów dymu i zaćmionego słońca skojarzyły się Piotrowi z ognistymi językami 
zesłania Ducha Świętego. Jednakże wydaje się, że Piotr przede wszystkim myślał tu o 
uniwersalistycznym charakterze dzieła zbawienia. Dary Ducha Świętego są teraz dostępne dla 
wszystkich, którzy tworzą nowy lud Boży, lecz w pierwszym rzędzie niejako dla tych, którzy 
uchodzą w łonie owego ludu za najmniejszych.

21.

 Wzywanie imienia Pańskiego należy do elementów istotnych w posłannictwie każdego 

chrześcijanina. W 

Dz 9,14

 chrześcijanie są po prostu nazywani tymi, którzy wzywają imienia 

Pańskiego (por. także 9,21; 22,16; 

1 Kor 1,2

; 

2 Tm 2,22

). Według Piotra, jak i innych autorów 

NT, Panem jest już nie Jahwe, lecz sam Jezus Chrystus; wzywać imienia Pańskiego – tzn. 
wyznawać, że Jezus jest Panem.

Na sądzie ostatecznym kara spotka tych, którzy nie wzywali imienia Pańskiego, nagroda 

zaś stanie się udziałem ludzi, co wyznawali, że Jezus jest Panem. Znów przypominają się słowa 
Pawła, u którego czytamy: Albowiem każdy, kto wezwie imienia Pańskiego, będzie zbawiony 
(

Rz 10,13

).

22.

 Fragment 2,22–36 uchodzi za jeden z najstarszych schematów katechezy 

wczesnochrześcijańskiej (kerygmatu). Teksty analogiczne można odnaleźć we wszystkich bez 
mała mowach apostolskich. Na schematy tego rodzaju składają się zazwyczaj takie oto tematy: 
1) nawiązanie do konkretnych okoliczności; 2) proklamacja faktu zmartwychwstania; 3) 
argumentacja za pomocą tekstów ze ST; 4) wezwanie do pokoju.

Ci, do których na samym początku zwracał się Piotr słowami mężowie Judejczycy, są teraz 

nazwani „mężami izraelskimi”, co stanowi dość wyraźne nawiązanie do wyjątkowo 
uprzywilejowanej pozycji tego narodu w dziejach całej ludzkości. Paweł jest szczególnie tego 
świadom, gdy wypowiada takie oto słowa: Są to Izraelici, do których należą przybrane 
synostwo i chwała, przymierza i nadanie Prawa… (

Rz 9,4

).

23.

 Lecz jakże niewątpliwą rację ma Paweł, gdy nieco dalej, w tym samym Liście do 

Rzymian pisze: Nie wszyscy bowiem, którzy pochodzą od Izraela, są Izraelem (9,6). Ci, którzy 
nie zasłużyli sobie na miano prawdziwych Izraelitów, dopuścili się czynu dokładnie 
przedstawionego na wstępie mowy Piotra. Oni to stali się sprawcami wydania, przybicia do 
krzyża i zamordowania Tego, który był co prawda człowiekiem, Jezusem z Nazaretu, lecz 
wypełniał posłannictwo Boga. Dowodem tego okazały się dokonywane przez Jezusa wobec 
wszystkich – dlatego Piotr podkreśla: Dokonał wśród was, o czym sami wiecie (w. 22) – 
niezwykłe czyny, cuda i znaki. Właśnie one bardziej niż wypowiadane przez Jezusa słowa 
gwarantują od samego początku autentyczność Jego posłannictwa, co On sam bardzo dosadnie 
stwierdza: Ja mam świadectwo większe od Janowego. Są to dzieła, które Ojciec dał Mi do 
wypełnienia; dzieła, które czynię, świadczą o Mnie, że Ojciec Mnie posłał (

J 5,36

).

24.

 Problem, jakim był dla Żydów Jezus, wcale nie został rozwiązany w momencie 

złożenia Go do grobu. Zmartwychwskrzeszenie Chrystusa przez Boga Ojca, to argument 
najwymowniej stwierdzający legalność roszczeń mesjańskich Jezusa z Nazaretu. W owym 
tryumfie Jezusa nad śmiercią znów widzi Piotr wypełnienie się proroczych słów 

Ps 16[15],8–

11

.

25–28.

 Piotr nie poprzestaje zresztą na samym zacytowaniu Psalmu. Po cytacie następuje 

egzegeza zmierzająca do wykazania, że przytoczone przed chwilą słowa żadną miarą nie mogły 
się odnosić do Dawida, bo ten przecież umarł i został pochowany w miejscu, które jest 
powszechnie i dobrze znane. Enigmatyczna postać mówiąca w owym Psalmie o niepoddaniu 
się prawom skażenia została utożsamiona z osobą Jezusa. To w Jego imieniu przemawiał 
Dawid, uważany za autora wspomnianego Psalmu.

29–31.

 Tak więc w tej – chyba jednej z najstarszych – chrystologii palestyńskiej zostały 

wyeksponowane zasadniczo trzy tematy: 1) publiczna działalność Jezusa, ze szczególnym 
uwzględnieniem Jego cudownych czynów (por. Ewangelię Marka, co być może wiąże się z 
mową Piotra); 2) śmierć Jezusa i mocne wyakcentowanie odpowiedzialności, jaką za tę śmierć 
ponoszą Żydzi jerozolimscy – szczegół ukazywany jeszcze wiele razy w Dziejach (por. np. 
3,13–15; 4,10; 5,30; 10,39; 13,27–29; zob. także 

Łk 24,20

; 

1 Tes 2,15

; 3) zmartwychwstanie 

jako wyraz szczególnej interwencji Boga Ojca na rzecz Chrystusa.

32.

 Kiedy Piotr, występując w imieniu pozostałych Apostołów, oświadcza: Tego właśnie 

Jezusa wskrzesił Bóg, a my wszyscy jesteśmy tego świadkami, przypomina się owo nowe, znane 
już z opisu wyboru Macieja, pojęcie apostołowania. Apostołować – to znaczy świadczyć o 
zmartwychwstaniu.

33–35.

 Zmartwychwstanie jest tylko cząstką wielkiego dzieła wywyższenia Chrystusa. 

Na całość tego dzieła składa się – prócz zmartwychwstania – wniebowstąpienie, zasiadanie po 
prawicy Ojca i orędowanie za nami.

Zasiadanie po prawicy Ojca jest wyrazem udziału w Jego władzy i majestacie. 

Świadomość obecności audytorium wychowanego na księgach ST skłania Piotra do posłużenia 
się znów argumentem e Scriptura. Rolę takiego argumentu spełnia tym razem 

Ps 110[109],1

. 

Zawarte w tym Psalmie słowa także nie mogą się odnosić do Dawida, lecz do Mesjasza, 
Dawidowego Pana. To On usłyszał polecenie: Siądź po prawicy mojej.

Wzmianka o zesłaniu Ducha Świętego nawiązuje ponownie do okoliczności, które 

spowodowały wystąpienie Piotra, i jest równocześnie ukazaniem istotnej prawdy, zawartej w 
całym wydarzeniu.

36.

 Izrael był przedmiotem szczególnego upodobania Bożego, był własnością Jahwe. Otóż 

ten właśnie Izrael nie powinien zapominać ani na chwilę – niech wie z niewzruszoną 
pewnością – że to jego synowie ukrzyżowali Jezusa, tego Jezusa, o którym autor Dziejów 
Apostolskich powie nieco dalej, że przeszedł przez życie wszystkim dobrze czyniąc. Lecz 
tryumf „domu Izraela” był tylko pozorny. Bóg przyszedł z pomocą ukrzyżowanemu, a nawet 
już pogrzebanemu Jezusowi: uczynił Go i Panem, i Mesjaszem. Pierwszy z tych tytułów jest 
aluzją do 

Ps 110

, drugi – do 

Ps 16

. Pojęcie Pana (Kύριoς) będzie z czasem streszczało całe 

wyznanie wiary w zmartwychwstanie i Bóstwo Jezusa. Przyznanie zaś Jezusowi tytułu 
Mesjasza naprowadza na chrystologiczny sens całego ST. Piotr wyraźnie stwierdza, że Bóg 
uczynił Jezusa Panem i Mesjaszem, a chwila dokonania tego aktu pokrywa się w oczywisty 
sposób ze zmartwychwstaniem Jezusa. Nie oznacza to jednak wcale, że Jezus zarówno boską, 

jak i mesjańską godność otrzymał dopiero po zmartwychwstaniu. Jednakże w NT stwierdza się 
wielokrotnie (

Dz 13,33

; 

Hbr 1,5

; 

5,5

; 

Rz 1,4

), że manifestacja, czyli ukazanie ludziom tej 

podwójnej godności, nastąpiła w pełni dzięki zmartwychwstaniu.

PIERWSZE NAWRÓCENIE ŻYDÓW (2,37–41)

37

 Gdy to usłyszeli, przejęli się do głębi serca: «Cóż mamy czynić, bracia?» – zapytali Piotra i 

pozostałych Apostołów. 

38

 «Nawróćcie się – powiedział do nich Piotr – i niech każdy z was przyjmie 

chrzest w imię Jezusa Chrystusa na odpuszczenie grzechów waszych, a otrzymacie w darze 
Ducha Świętego. 

39

 Bo dla was jest obietnica i dla dzieci waszych, i dla wszystkich, którzy są 

daleko, a których Pan, Bóg nasz, powoła».

40

 W wielu też innych słowach dawał świadectwo i napominał: «Ratujcie się spośród tego 

przewrotnego pokolenia!» 

41

 Ci więc, którzy przyjęli jego naukę, zostali ochrzczeni. I przyłączyło się 

owego dnia około trzech tysięcy dusz.

37.

 Przypomnienie winy Izraelitów spełnia wyraźnie zamierzoną funkcję w strukturze 

mowy Piotra. Pragnie on zakończyć swe wystąpienie wezwaniem do pokuty. Łukasz zaznacza, 
że usłyszawszy słowa Piotra, zebrani przed Wieczernikiem przejęli się nimi do głębi serca. 
Było to niewątpliwie wielkie osiągnięcie Apostoła. Po dzień dzisiejszy każdemu misjonarzowi, 
każdemu głosicielowi Dobrej Nowiny, chodzi właśnie o takie poruszenie serc tych, do których 
przemawia. Taka reakcja jest bowiem wyrazem dobrej woli i gotowości słuchającego na 
przyjęcie przekazywanych mu pouczeń. W przypadku słuchaczy Piotra wyrazem tej gotowości 
i wewnętrznego otwarcia się było także postawione przez nich pytanie: Cóż mamy czynić, 
bracia? Ani pierwsi chrześcijanie nie odczuwali jeszcze swej odrębności od synagogi, ani 
ówcześni Żydzi nie uważali uczniów Pańskich za wyłączonych z narodu wybranego. Dlatego 
pytając Apostołów o radę nazywają ich braćmi.

38.

 W odpowiedzi na to, jakże cenne pytanie, Piotr wydaje dwa zwięzłe polecenia. 

Pierwsze z nich brzmi: Nawróćcie się. Polecenie to zobowiązuje do zmiany całego 
dotychczasowego sposobu myślenia; ma być radykalnym przestawieniem się duchowym na 
zupełnie inne tory. Taki jest sens greckiego czasownika μετανoειν, co zresztą odpowiada dobrze 
samej etymologii słowa μετά – νoυς. Słuchacze Piotra powinni więc inaczej patrzeć odtąd na 
Boga, na bliźnich i na samych siebie. Bóg, którego uważali dotąd tylko za Boga Abrahama, 
Jakuba, Izaaka, czyli za Boga narodu wybranego, jest w rzeczywistości Bogiem wszystkich 
ludzi. Bliźni, nawet ci nieobrzezani, są też bliźnimi, mają takie samo prawo do zbawienia 
wiecznego, jak obrzezani Izraelici. Każdy człowiek, nabyty za cenę krwi Chrystusa, jest Bożą 
własnością, a jego ciało – to świątynia Boga Żywego.

Drugie polecenie zobowiązywało do przyjęcia chrztu św. w imię Jezusa Chrystusa, co 

zapewniało z jednej strony darowanie grzechów, a z drugiej zaś otrzymanie darów Ducha 
Świętego. Przyjąć chrzest – znaczyło to poddać się obmyciu, które zewnętrznie przypominało 
chrzest udzielany przez Jana. Miało to być jednak obmycie dokonane w imię Jezusa Chrystusa 
(por. 

Dz 8,16

; 

10,48

; 

19,5

; 

22,16

; 

1 Kor 1,13.15

; 

6,11

; 

Ga 3,27

; 

Rz 6,3

), co oznaczało, że 

przyjmujący owo obmycie spełniał polecenie samego Jezusa i w ten sposób szczególnie się z 
Nim jednoczył. Była to równocześnie aluzja do wyznania wiary w Jezusa Chrystusa, jakie się 
składało zazwyczaj podczas przyjmowania chrztu.

39.

 Różnica zasadnicza pomiędzy chrztem Jana a chrztem udzielanym w imię Jezusa 

polegała na tym, że ten ostatni powodował odpuszczenie grzechów i sprowadzał na 
ochrzczonego dary Ducha Świętego. Piotr niewątpliwie nawiązuje do starotestamentowych 
obietnic, których spadkobiercami mieli być w pierwszym rzędzie synowie narodu wybranego. 
Lecz ze słów: dla wszystkich, którzy są daleko, a których Pan Bóg wasz powoła wynika jednak, 
że owe dary są przeznaczone dla wszystkich, ponieważ wszystkich – nie tylko synów Izraela – 
powołuje Bóg do wiecznego zbawienia. O powoływanych przez Boga mówi tu Piotr, że są 
daleko. „Oddalenie”, „dystans” jako konsekwencja grzechu sięga swymi początkami 
najstarszych ksiąg ST, a najbardziej przypomina ucieczkę przed Bogiem, ukrywanie się dwojga 
pierwszych ludzi po złamaniu zakazu Bożego. Od tego momentu bowiem zwiększał się coraz 
bardziej ów dystans między Bogiem a ludźmi, którzy byli przecież stworzeni na obraz i 
podobieństwo Boże; między dwojgiem pierwszych ludzi, z których jedno było ciałem z ciała i 
kością z kości drugiego; między dwoma rodzonymi braćmi, Kainem i Ablem; między całymi 
narodami, Izraelem i jego wrogami, oraz w łonie samego narodu wybranego, gdy nastąpił 
podział królestwa Salomona na dwa państwa: północne i południowe.

Wszystkie zbawcze poczynania Boga mają na celu zmniejszenie tego dystansu. Kiedy zaś 

Chrystus zstąpił od Ojca, przyjął naturę ludzką, umarł za nas i zmartwychwstał, wtedy Paweł 
mógł wreszcie powiedzieć: Ale teraz w Chrystusie Jezusie wy, którzy niegdyś byliście daleko, 
staliście się bliscy przez krew Chrystusa (

Ef 2,13

).

40.

 Już w katechezie synoptycznej głoszenie Ewangelii jest niekiedy nazywane dawaniem 

świadectwa. W Dziejach prawie wyłącznie tymi słowami określa się posługę apostolską. 
Nawoływanie do pokuty i nawrócenia stanowiło nieodłączny aspekt tego świadczenia. Jeśli 
ktoś prawdziwie chciał wprowadzić w czyn polecenie głoszących Dobrą Nowinę, jeśli 
rzeczywiście pragnął się nawrócić, musiał przede wszystkim odseparować się duchowo od 
ludzi złych, musiał się ratować przed wpływami tego przewrotnego pokolenia (por. 

Pwt 32,5

; 

Ga 1,4

; 

Łk 3,7

; 

21,23

).

Przyjąć naukę Apostołów – znaczyło to spełnić pierwsze z dwóch poleceń Piotra, znaczyło 

to zdecydować się na ów scharakteryzowany już pokrótce inny sposób myślenia. Wtedy 
dopiero mógł nastąpić chrzest. Nawrócenie się było wymagane od początku jako warunek 
chrztu.

41.

 Po pierwszej mowie Piotra około trzech tysięcy ludzi spełniło ów warunek i przyjęło 

chrzest. Takie więc były pierwsze owoce zesłania Ducha Świętego. Dzięki Niemu właśnie 
tworzyła się nowa społeczność, nowy Izrael, Izrael wedle ducha, rozrastający się coraz bardziej 
pod względem liczebności swych członków. Krótkie wzmianki o rozwoju Kościoła 
pierwotnego będą nam towarzyszyły jako zwięzłe summaria przy lekturze prawie całego tekstu 
Dziejów (por. np. 2,47; 4,4; 5,14; 6,1.7; 9,31; 11,21.24; 16,5; 19,20).

ŻYCIE PIERWOTNEGO KOŚCIOŁA (2,42–47)

42

 Trwali oni w nauce Apostołów i we wspólnocie, w łamaniu chleba i w modlitwach. 

43

 Bojaźń 

ogarniała każdego, gdyż Apostołowie czynili wiele znaków i cudów. 

44

 Ci wszyscy, którzy uwierzyli, 

przebywali razem i wszystko mieli wspólne. 

45

 Sprzedawali majątki i dobra i rozdzielali je każdemu 

według potrzeby. 

46

 Codziennie trwali jednomyślnie w świątyni, a łamiąc chleb po domach, 

spożywali posiłek w radości i prostocie serca. 

47

 Wielbili Boga, a cały lud odnosił się do nich 

życzliwie. Pan zaś przymnażał im codziennie tych, którzy dostępowali zbawienia.

Jest to pierwsze summarium, czyli zwięzła charakterystyka życia religijnego pierwotnej 

wspólnoty. Łukasz podaje znamienne rysy tego nowego stylu życia.

42.

 Na wstępie zaznacza, że wierni „trwali w nauce Apostołów”. Nie chodzi tu o Dobrą 

Nowinę głoszoną Żydom po raz pierwszy i będącą bezpośrednią przyczyną ich nawrócenia. 
Jest to raczej aluzja do bardziej szczegółowych instrukcji, jakich Apostołowie udzielali nowo 
nawróconym, wprowadzając ich coraz głębiej w naukę Jezusa. Było to jakby swoiste studium 
teologii wczesnochrześcijańskiej.

Innym rysem charakterystycznym życia pierwotnej gminy było „trwanie we wspólnocie”. 

Naturę tej wspólnoty określi Łukasz nieco dokładniej w dalszym ciągu pierwszego 
summarium. Tymczasem wzmianka o owej wspólnocie jest stwierdzeniem faktu miłości 
łączącej pierwszych chrześcijan. Szczególny rodzaj wspólnoty tworzyli oni podczas łamania 
chleba i na modlitwie. Wzmianka o łamaniu chleba może stanowić aluzję do każdego, 
zwłaszcza wieczornego posiłku, kiedy to, po odprawieniu specjalnych modłów, łamano i 
rozdzielano między uczestników wieczerzy przaśne chleby. Jednakże w NT określenie to staje 
się zwrotem technicznym i odnosi się przede wszystkim do Uczty Eucharystycznej (

1 Kor 

10,16

; 

11,24

; 

Łk 22,19

), która od samego początku odgrywała rolę pierwszoplanową w życiu 

pierwotnego Kościoła. Pojęcie wspólnoty podczas łamania chleba pozostaje nietknięte nawet 
wtedy, gdy się przyjmie, że owego łamania chleba nie należy utożsamiać formalnie ze 
sprawowaniem Eucharystii, ponieważ tego rodzaju zebrania miały miejsce, jak wiadomo, tylko 
w niedzielę. Tak więc udział w łamaniu chleba – to uczestniczenie we wspólnym spożywaniu 
Ciała i Krwi Chrystusa. Łamaniu chleba towarzyszyły modły, którym przewodzili zazwyczaj 
Apostołowie, recytujący w imieniu całej społeczności najczęściej teksty starotestamentowe, 
zwłaszcza Psalmy. Typowy przykład takich modłów znajdujemy w 

Dz 4,24–30

. To 

pozostawanie na wspólnej modlitwie Łukasz będzie z upodobaniem podkreślał jeszcze wiele 
razy. Warto też przypomnieć, że Jezus w Ewangelii Łukasza jest również najczęściej 
ukazywany w czasie modlitwy.

43.

 Wspomniana tu bojaźń jako jeden z elementów atmosfery, w jakiej żyli pierwsi 

chrześcijanie, jest nie tyle naturalnym lękiem, ile raczej prawdziwą bojaźnią Bożą. 
Bezpośrednim powodem tej bojaźni były znaki i cuda czynione przez Apostołów, o czym 
dokładniej pisze Łukasz w 

Dz 5,11 n.

 Każdy cud jest swoistą epifanią Bożej mocy, a więc w 

pewnym sensie objawieniem samego Boga. Otóż na pojawienie się Boga człowiek reaguje – i 
jest to reakcja religijnie prawidłowa – uczuciem bojaźni. Źródłem tej bojaźni jest w ogóle 
świadomość ludzkiej małości, a w Biblii dość rozpowszechnione zwłaszcza w ST – 
przekonanie, że kto widział Boga, musi umrzeć.

44.

 Krótka wzmianka o bojaźni na chwilę tylko przerywa opis wspólnotowego sposobu 

życia pierwszych chrześcijan. Nie ograniczało się ono do tych samych przekonań religijnych, 
czyli do wspólnoty ideologicznej, lecz obejmowało także sprawę wspólnego korzystania z dóbr 
materialnych.

45.

 Jeśli ktoś miał własną majętność, sprzedawał, co mógł, pieniądze składał do wspólnej 

kasy, skąd rozdzielano je między członków wspólnoty, każdemu według rzeczywistych 
potrzeb. Pierwsza społeczność chrześcijańska była więc pod tym względem rodzajem rodziny 
zakonnej.

46.

 Już uprzednio zaznaczył Łukasz, że życie pierwszych chrześcijan upływało pod 

znakiem modlitwy i wspólnego uczestniczenia w łamaniu chleba. Teraz dochodzą nowe, 
bardzo ważne sprecyzowania co do praktyki modlitwy i udziału w łamaniu chleba. Otóż 
okazuje się, że na modlitwę chodzili pierwsi chrześcijanie nadal do świątyni, natomiast 
ceremonie łamania chleba odbywały się w prywatnych domach. Zapewne też towarzyszyły im 
jakieś modły, ale nie ulega wątpliwości, że na kształtowanie się poczucia odrębności religijnej 
pierwszych chrześcijan wpłynęła praktyka łamania chleba. Od początku chrześcijaństwa 
istniało więc przeświadczenie, że w łamaniu chleba mogą uczestniczyć tylko ci, którzy się 
nawrócili i przyjęli chrzest w imię Jezusa.

Radość i prostota serca, czyli szczerość, brak jakiejkolwiek obłudy, tworzące atmosferę, 

jaką żyli i oddychali pierwsi chrześcijanie, to naturalne następstwa lub mówiąc inaczej, owoce 
prawdziwej wiary.

47.

 W modlitwach pierwszych chrześcijan dominowało uwielbienie Boga. Nic dziwnego, 

że od uwielbień zaczynają się prawie wszystkie listy Pawła Apostoła, który niestrudzenie 
propagował wspomniane wyżej ideały religijne, kładąc tym samym podwaliny pod niejedną 
wspólnotę wczesnochrześcijańską. W tej sytuacji nawet nieochrzczeni nie mieli nic do 
zarzucenia pierwszym chrześcijanom. Wszyscy darzyli wszystkich życzliwością. Nic też 
dziwnego, że z dnia na dzień przybywali nowi chrześcijanie, czego Łukasz nie omieszka 
zaznaczyć, lubując się – jak to już wiemy – w podkreślaniu liczebnego rozrastania się 
Kościoła.

Kościół zaleca nam ciągle powrót do tej atmosfery radości (por. 

Flp 3,1 nn

), odcinając się 

wyraźnie od tych, którzy kiedykolwiek propagowali przesadny ascetyzm i ponure ideały 
świętości (por. także 

Dz 8,8.39

; 

13,48.52

; 

16,34

).

UZDROWIENIE CHROMEGO (3,1–11)

3

 

1

 Gdy Piotr i Jan wchodzili do świątyni na modlitwę o godzinie dziewiątej, 

2

 wnoszono 

właśnie pewnego człowieka, chromego od urodzenia. Umieszczano go codziennie przy bramie 
świątyni, zwanej Piękną, aby wchodzących do świątyni prosił o jałmużnę. 

3

 Ten, zobaczywszy 

Piotra i Jana, gdy mieli wejść do świątyni, prosił ich o jałmużnę. 

4

 Lecz Piotr przypatrzywszy się mu 

wraz z Janem, powiedział: 

5

 «Spójrz na nas!» A on patrzył na nich, oczekując od nich jałmużny. 

6

 

«Nie mam srebra ani złota – powiedział Piotr – ale co mam, to ci daję: W imię Jezusa Chrystusa 
Nazarejczyka, chodź!» 

7

 I ująwszy go za prawą rękę, podniósł go. A on natychmiast odzyskał 

władzę w nogach i stopach. 

8

 Zerwał się i stanął na nogach, i chodził, i wszedł z nimi do świątyni, 

chodząc, skacząc i wielbiąc Boga. 

9

 A cały lud zobaczył go chodzącego i chwalącego Boga. 

10

 I 

rozpoznawali w nim tego człowieka, który siedział przy Pięknej Bramie świątyni, aby żebrać, i 
ogarnęło ich zdumienie i zachwyt z powodu tego, co go spotkało.

11

 A gdy on trzymał się Piotra i Jana, cały lud zdumiony zbiegł się do nich w krużganku, który 

zwano Salomonowym.

1.

 Niezwykłe czyny, cuda i znaki gwarantowały nie tylko autentyczność posłannictwa 

Jezusa, lecz także je niejako przedłużały, pojawiając się w działalności Apostołów Jezusa.

Zaznaczywszy w pierwszym summarium, że bojaźń ogarniała każdego, gdyż Apostołowie 

czynili wiele znaków i cudów (

Dz 2,43

), Łukasz przystępuje obecnie do zilustrowania tego 

ogólnego stwierdzenia konkretnymi przykładami. Nie jest dziełem przypadku, że w tym celu 

wybrał on cud dokonany prawie w obrębie świątyni i akurat w momencie gdy Apostołowie 
Piotr i Jan udawali się do świątyni na modlitwę o godzinie dziewiątej. Łukaszowi wyraźnie 
zależy na tym, by pokazać, że przez długi czas Kościół łączyły dość szczególne związki z 
synagogami i ze świątynią. Pod koniec Dziejów Apostolskich zapisuje Ewangelista taki oto 
szczegół: Paweł wziął ze sobą tych mężów, następnego dnia poddał się razem z nimi 
oczyszczeniu, wszedł do świątyni i zgłosił [termin] wypełnienia dni oczyszczenia, aż zostanie 
złożona ofiara za każdego z nich (

Dz 21,26

).

Oficjalnie pobożny mieszkaniec Jerozolimy udawał się dwa razy w ciągu dnia – rano i 

wieczorem – na specjalne modły do świątyni; w wielu rodzinach był jednak pielęgnowany 
zwyczaj także modlitwy południowej. Okolice Bramy Pięknej, zwanej inaczej Bramą 
Nikanora, stanowiły doskonałe miejsce do gromadzenia się wielu żebraków, tamtędy bowiem 
przechodziła większość ludzi udających się do świątyni.

2.

 W przewidywaniach otrzymania jałmużny w tym miejscu bardziej niż gdzie indziej 

odgrywała pewną rolę myśl, że ludzie udający się na modlitwę znajdują się już w nastroju, 
który czyni ich wrażliwszymi na ludzkie potrzeby.

3.

 Kościół zetknął się po raz pierwszy z problemem ludzkiej nędzy, gdy jeden z 

żebrzących zwrócił się do Jana i Piotra z prośbą o jałmużnę.

4–11.

 Nie ma powodów, by przypuszczać, że Apostołowie mogli wesprzeć ubogiego, lecz 

nie uczynili tego, gdyż chcieli go równocześnie pouczyć, że stać ich na dar ważniejszy. 
Świadomie, a może podświadomie naśladował Piotr Jezusa, który przychodził z pomocą przede 
wszystkim ludzkim fizycznym słabościom, udzielając w ten sposób proszącym więcej niż się 
spodziewali.

Piotr dokonuje cudu w imię Jezusa, tak jak Jezus, gdy przebywał w swym fizycznym ciele, 

czynił to w imię Ojca. Piotr jest świadom tego, że mimo wniebowstąpienia przebywa On ze 
swymi uczniami. Zapewnił ich przecież wyraźnie: A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, 
aż do skończenia świata (

Mt 28,20

). Zresztą przekonanie Piotra opiera się również na innych 

słowach Jezusa: W imię moje złe duchy będą wyrzucać… Na chorych ręce kłaść będą, i ci 
odzyskają zdrowie (

Mk 16,17 nn

). Równocześnie zaś Łukaszowi zależy prawdopodobnie na 

podkreśleniu, że istnieje ścisły związek, absolutna ciągłość między Jezusem z lat Jego 
publicznej, palestyńskiej działalności – Jezusem Chrystusem Nazarejczykiem – a 
Zmartwychwstałym. Nie ma nic szczególnego w tym, że żebrak bez żadnego wahania wykonał 
polecenie Piotra. Człowiek chory jest ciągle zajęty myślą o uleczeniu i zrobi wszystko, byle 
tylko odzyskać zdrowie. Zupełnie jest też zrozumiała jego radość i wdzięczność dla Boga, 
podobnie jak i za całkiem normalną należy uznać reakcję tłumu rozpoznającego w 
uzdrowionym nieszczęśliwego jeszcze do niedawna żebraka: zdumienie i zachwyt – to uczucia 
towarzyszące bardzo często dokonywanym przez Jezusa cudom (por. 

Łk 5,26

).

Nic wreszcie dziwnego, że Łukasz mówi, iż owo zdumienie ogarnia coraz to nowe rzesze 

ludzi. Wieść o uzdrowieniu rozchodziła się szybko, wzrastała też z każdą chwilą liczba 
gromadzących się przy krużganku Salomona, czyli tam, gdzie ongiś chętnie przebywał Jezus (

J 

10,23

) i gdzie później zwykle zbierali się pierwsi chrześcijanie (

Dz 5,12

).

DRUGA MOWA ŚW. PIOTRA (3,12–26)

12

 Na ten widok Piotr przemówił do ludu: «Mężowie izraelscy! Dlaczego dziwicie się temu? I 

dlaczego także patrzycie na nas, jakbyśmy własną mocą lub pobożnością sprawili, że on chodzi? 

13 

Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba, Bóg ojców naszych wsławił Sługę swego, Jezusa, wy jednak 
wydaliście Go i zaparliście się Go przed Piłatem, gdy postanowił Go uwolnić. 

14

 Zaparliście się 

Świętego i Sprawiedliwego, a wyprosiliście ułaskawienie dla zabójcy. 

15

 Zabiliście Dawcę życia, ale 

Bóg wskrzesił Go z martwych, czego my jesteśmy świadkami. 

16

 I przez wiarę w Jego imię temu 

człowiekowi, którego oglądacie i którego znacie, imię to przywróciło siły. Wiara [wzbudzona] przez 
niego dała mu tę pełnię sił, którą wszyscy widzicie. 

17

 Lecz teraz wiem, bracia, że działaliście w 

nieświadomości, tak samo jak zwierzchnicy wasi. 

18

 A Bóg w ten sposób spełnił to, co zapowiedział 

przez usta wszystkich proroków, że Jego Mesjasz będzie cierpiał. 

19

 Pokutujcie więc i nawróćcie 

się, aby grzechy wasze zostały zgładzone, 

20

 aby nadeszły od Pana dni ochłody, aby też posłał 

wam zapowiedzianego Mesjasza, Jezusa, 

21

 którego niebo musi zatrzymać aż do czasu 

odnowienia wszystkich rzeczy, co od wieków przepowiedział Bóg przez usta swoich świętych 
proroków. 

22

 Powiedział przecież Mojżesz: Proroka jak ja wzbudzi wam Pan, Bóg nasz, spośród 

braci waszych. Słuchajcie Go we wszystkim, co wam powie. 

23

 A każdy, kto nie posłucha tego 

Proroka, zostanie usunięty z ludu (

Pwt 18,15.19

). 

24

 Zapowiadali te dni także wszyscy prorocy, 

którzy przemawiali od czasów Samuela i jego następców. 

25

 Wy jesteście synami proroków i 

przymierza, które Bóg zawarł z waszymi ojcami, kiedy rzekł do Abrahama: Błogosławione będą w 
potomstwie twoim wszystkie narody ziemi (

Rdz 12,3

; 

22,18

). 

26

 Dla was najpierw wskrzesił Bóg 

Sługę swego i posłał Go, aby błogosławił każdemu z was w odwracaniu się od grzechów».

Korzystając z tego, że zgromadziła się znaczna liczba ludzi, Piotr ponownie zabiera głos. 

Wie, że ma przed sobą audytorium złożone z samych Żydów, sam zresztą jest Żydem, wygłasza 
więc mowę, będącą jednym z najbardziej typowych przykładów katechezy palestyńskiej.

Nazywając zebranych „mężami izraelskimi” przypomina im przez to, że stanowią cząstkę 

narodu szczególnie umiłowanego przez Boga. Stwierdzeniem tym posłuży się potem do 
wywołania skruchy morderców Jezusa.

12.

 Punktem wyjścia apostolskich mów Piotra bywają zazwyczaj okoliczności, w jakich 

dane przemówienie jest wygłaszane. Również tym razem nawiązuje on do dokonanego właśnie 
cudu, pragnąc najpierw usunąć ewentualne próby przyrównywania Apostołów do wędrownych 
magów i pseudocudotwórców. Niczego nie dokonali Apostołowie własnymi siłami. Nawet nie 
ich pobożności zawdzięcza nowo uzdrowiony swoje uleczenie. Piotr prawdopodobnie zna 
zapewnienie Jezusa: Proście, a będzie wam dane (

Łk 11,9

; por. 

J 16,23

), w tym przypadku 

chodzi mu jednak o zwrócenie szczególnej uwagi wyłącznie na sprawczą moc Boga. Nie 
pierwszy to zresztą przypadek tego rodzaju; podobnie był Apostoł świadom swojej niegodności 
przebywania razem z Mistrzem w jednej łodzi podczas cudownego połowu ryb (

Łk 5,8

), 

równie stanowczo oświadczył Korneliuszowi padającemu przed nim na kolana, że jest tylko 
zwykłym człowiekiem (

Dz 10,26

; por. 

2 P 1,13

).

13.

 Piotrowi przede wszystkim zależy na tym, żeby słuchacze jego przemówienia 

uświadomili sobie dokładnie, kim był Ten, którego pozbawili życia. Otóż był On umiłowanym 
Sługą Boga (zob. 

Iz 42,1 nn

) wszystkich Izraelitów, Boga Abrahama, Izaaka i Jakuba. 

Wspomniane tu „uwielbienie Sługi” przez Jahwe jest wyraźnym nawiązaniem do 
zmartwychwstania Jezusa. To w rzeczywistości najoczywistszy dowód trwania Boga po Jego 
stronie. Izraelici muszą zrozumieć, że występując przeciwko Jezusowi, występują w 
rzeczywistości przeciwko Jahwe. Przez wydanie Jezusa w ręce pogan oskarżanie Go przed 
Piłatem oraz popełnili właściwie zdradę przeciw Jahwe. Ich winę powiększa fakt, że nie 
skorzystali z szansy uwolnienia Jezusa, jaką im dawał Piłat. Wystąpienia Żydów przeciw 
Jezusowi cechuje więc szczególna przewrotność i upór.

14.

 Tę niegodziwość w postępowaniu Żydów pragnie Piotr w całej pełni uwydatnić. 

Pozostanie więc jeszcze przez pewien czas przy temacie zabójstwa Jezusa. Mówiąc o 
dokonanej przez Żydów zbrodni zaparcia się Świętego i Sprawiedliwego być może myślał 
Piotr nie bez skruchy i o tej zdradzie, której on sam się dopuścił. Nienawiść Żydów do Jezusa 
stała się z czasem zupełnie ślepa, wskutek czego doprowadziła do zabójstwa Świętego i 
Sprawiedliwego po to, by wyprosić ułaskawienie szkodliwego zabójcy.

15.

 Co więcej, Ten, którego pozbawili życia, był właśnie Dawcą życia. Dzięki Niemu cała 

ludzkość posiądzie prawdziwe życie: Ja przyszedłem po to, aby [owce] miały życie, i miały je 
w obfitości (

J 10,10

). Kłopotliwego dla siebie problemu Jezusa nie rozwiązali wcale Żydzi w 

momencie złożenia Go do grobu. Tego, który był samym życiem (

J 11,25

), nie można było 

pozbawić życia. Prawdopodobnie idąc śladami Pawła, również Łukasz – by uwydatnić lepiej 
zbawczą inicjatywę Ojca – mówi nie o zmartwychwstaniu Syna, lecz o Jego 
zmartwychwskrzeszeniu przez Ojca. Temat owego zmartwychwstania zajmuje miejsce 
centralne w całej katechezie wczesnochrześcijańskiej. Fakt przywrócenia Jezusa do życia był 
bowiem najważniejszą gwarancją autentyczności Jego posłannictwa, był również definitywnym 
rozstrzygnięciem na rzecz Jezusa Jego ziemskich sporów z faryzeuszami.

W rozumieniu autora Dziejów posługa uczniów Pańskich sprowadza się ostatecznie do 

dawania świadectwa o zmartwychwstaniu. Nie ma w tym nic dziwnego, skoro się zważy, że 
fakt zmartwychwstania miał zawsze doniosłe znaczenie w apologetyce chrześcijańskiej.

16.

 Natychmiast też ukazuje Piotr ważność faktu zmartwychwstania, jako przedmiotu 

wiary ludzkiej. Okazuje się, że dzięki tej wierze nawet tak ciężko chorzy, jak wszystkim dobrze 
znany żebrak, mogą powracać do zdrowia. Piotr wyraźnie nawiązuje do słów samego 
Chrystusa: Jeśli będziecie mieć wiarę…, to nawet gdy powiecie tej górze: „Podnieś się i rzuć w  
morze!”, [tak] się stanie (

Mt 21,21

).

Bezpośrednią moc sprawczą cudu przypisuje się jednak imieniu Jezusa. Określenie „imię 

Jezusa” obejmuje tu całe zbawcze dzieło Jezusa ze wszystkimi jego następstwami. Wiarę w 
cudotwórczą moc imienia Jezus miał jednak nie tylko chory żebrak, lecz także uzdrawiający go 
Apostoł.

17.

 Gdy Piotr stwierdza, że zarówno prosty lud, jak i jego przywódcy trwali w 

nieświadomości, skazując Jezusa na śmierć, nie uniewinnia przez to sprawców śmierci 
Zbawiciela. Chce tylko zwrócić uwagę na zaślepienie Żydów, którzy uważali Jezusa za 
rzeczywistego gwałciciela Prawa i bluźniercę (zob. 

Dz 13,27

; 

17,30

; 

Łk 23,34

; 

1 Tm 1,13

).

18.

 W swej odwiecznej wszechwiedzy i mądrości Bóg przewidział taką postawę Żydów, 

co więcej, natchnął hagiografów, by tak właśnie przedstawili przyszłe zachowanie się 
oprawców Jezusa. W ten sposób wypełniło się wszystko, co od dawna było zapowiedziane w 
Piśmie o Jezusie. Mówiąc tu o spełnianiu się Pisma w Jego cierpieniach, znów nawiązuje Piotr 
przede wszystkim do postaci Sługi Jahwe z Księgi Deutero–Izajasza.

19.

 O tym, że nieświadomość Żydów była zawiniona (ignorantia vincibilis w teologii 

moralnej) świadczą słowa Piotra zachęcające słuchaczy do pokuty. Żydzi mieli wszystkie dane 
potrzebne do rozpoznania w osobie Jezusa prawdziwego Mesjasza. Ponieważ jednak nie 
zdobyli się na akt takiego uznania, nie pozostaje im teraz nic innego, jak pokutować i nawrócić 
się, aby ich grzechy mogły być zgładzone. Chociaż w tych napomnieniach nie ma wyraźnej 
wzmianki o potrzebie przyjęcia chrztu, to jednak wspomniane tu „zgładzenie grzechów” 
wiązało się zawsze w katechezie wczesnochrześcijańskiej z obrzędem chrzcielnym.

20.

 Jednakże nawet po ewentualnym nawróceniu i przyjęciu chrztu świętego życie ludzi 

wypełnione będzie uciskiem i udrękami, które przeminą dopiero w dniu paruzji. Dla 
bogobojnych paruzja, czyli drugie przyjście Pana, będzie dniem ochłody (por. 

Rz 8,19 nn

). Tę 

prawdę w sposób jeszcze bardziej wyraźny przedstawia uczeń Pawła: A zatem pozostaje 
odpoczynek szabatu dla ludu Bożego. Kto bowiem wszedł do Jego odpoczynku, odpocznie po 
swych czynach, jak Bóg po swoich (

Hbr 4,9 n

).

21.

 W odwiecznych planach Bożych ów dzień paruzji jest od dawna dokładnie określony, 

lecz jego nadejście – według przekonań żydowskich warunkują lub dokładniej, opóźniają 
grzechy ludzkie (por. 

2 P 3,12

). Przedtem musi się dokonać odnowa wszystkich rzeczy. 

Prorocy, do których Piotr będzie się za chwilę odwoływał, wiążą początek ery mesjańskiej z 
powrotem do Palestyny Żydów, przebywających dotąd w niewoli i w rozproszeniu. Odnowi się 
w ten sposób, odzyska dawną świetność królestwo narodu wybranego (por. 

Jr 16,15

; 

23,8

; 

24,6

; 

50,19

; 

Oz 11,11

). W przekonaniu zaś pierwszych chrześcijan ponowne przyjście Jezusa 

będzie początkiem odnawiania wszystkiego, co stworzone. Nastanie nowe niebo i nowa ziemia 
(por. 

Ef 1,10

; 

Kol 1,20

; 

2 P 3,13

 i zwł. 

Ap 21,1

), człowiek zaś będzie całkowicie uwolniony od 

cierpień, ucisku, chorób i śmierci (

Ap 21,3 n

).

22–23.

 Zapewniał Bóg ongiś Mojżesza (por. 

Pwt 18,15.19

), że naród wybrany nigdy nie 

będzie pozbawiony odpowiedniego przywódcy. Mąż ten, zwany Prorokiem, będzie miał 
wszelkie pełnomocnictwa samego Boga, a absolutna uległość względem niego będzie 
warunkiem przynależności do narodu wybranego.

24–25.

 Tę samą obietnicę w różnych wariantach powtarzali inni prorocy, zapowiadając 

następców – Samuela i innych władców izraelskich. Najdoskonalszym wypełnieniem się tych 
wszystkich proroctw jest życie i działalność Jezusa Chrystusa. Lud Boży, nowy Izrael, dopiero 
teraz otrzymał prawdziwego przywódcę. Posłuszeństwo względem Niego zapewni 
przynależność do królestwa Bożego. Jego członkowie są przecież spadkobiercami obietnic 
danych ongiś Abrahamowi, co więcej, synowie królestwa Chrystusowego są synami proroków, 
przywódców narodu wybranego. I jak przez nich przygotowywał Bóg doczesne wybawienie 
narodu izraelskiego, tak przez synów nowego królestwa nastąpi zbawienie całego świata (por. 

Ga 3,8

; 

Rz 15,8

). Taki jest sens cytowanych tu według Septuaginty słów: Błogosławione będą 

w potomstwie twoim wszystkie narody ziemi (

Rdz 12,3

; por. 22,18).

26.

 Nie po raz pierwszy na podstawie proroctwa Izajasza Jezus jest nazywany Sługą 

Jahwe. Jego posłannictwo miało na celu zbawcze dobro przede wszystkim Izraela (

Dz 13,46

; 

Rz 1,16

; 

2,9 n

). Mówiąc o wskrzeszeniu Sługi czyni Piotr aluzję do zmartwychwstania Jezusa, 

zamykając tą centralną dla katechezy chrześcijańskiej ideą swoje przemówienie. Oryginalnie 
przedstawia Piotr cel zmartwychwskrzeszenia Jezusa: aby błogosławił każdemu z was [tj. 
Żydów] w odwracaniu się od grzechów. Równocześnie jest to jeszcze jedno przypomnienie o 
konieczności pokuty i nawrócenia.

APOSTOŁOWIE PIOTR I JAN PRZED SANHEDRYNEM (4,1–22)

4

 

1

 Kiedy przemawiali do ludu, podeszli do nich kapłani i dowódca straży świątynnej oraz 

saduceusze 

2

 oburzeni, że nauczają lud i głoszą zmartwychwstanie umarłych w Jezusie. 

3

 

Zatrzymali ich i oddali pod straż aż do następnego dnia, bo już był wieczór. 

4

 A wielu z tych, którzy 

słyszeli naukę, uwierzyło. Liczba mężczyzn sięgała pięciu tysięcy.

5

 Następnego dnia zebrali się ich przełożeni i starsi, i uczeni w Jeruzalem: 

6

 arcykapłan 

Annasz, Kajfasz, Jan, Aleksander i ilu ich było z rodu arcykapłańskiego. 

7

 Postawiwszy ich 

pośrodku, pytali: «Czyją mocą albo w czyim imieniu uczyniliście to?» 

8

 Wtedy Piotr napełniony 

Duchem Świętym powiedział do nich: «Przełożeni ludu i starsi! 

9

 Jeżeli przesłuchujecie nas dzisiaj 

w sprawie dobrodziejstwa, dzięki któremu chory człowiek odzyskał zdrowie, 

10

 to niech będzie 

wiadomo wam wszystkim i całemu ludowi Izraela, że w imię Jezusa Chrystusa Nazarejczyka – 
którego wy ukrzyżowaliście, a którego Bóg wskrzesił z martwych – że dzięki Niemu ten człowiek 
stanął przed wami zdrowy. 

11

 On jest kamieniem, odrzuconym przez was budujących, tym, który 

stał się głowicą węgła (

Ps 118[117],22

). 

12

 I nie ma w żadnym innym zbawienia, gdyż nie dano 

ludziom pod niebem żadnego innego imienia, przez które moglibyśmy być zbawieni».

13

 Widząc odwagę Piotra i Jana, a dowiedziawszy się, że są oni ludźmi nieuczonymi i prostymi, 

dziwili się. Rozpoznawali w nich też towarzyszy Jezusa. 

14

 A widząc nadto, że stoi z nimi 

uzdrowiony człowiek, nie znajdowali odpowiedzi. 

15

 Kazali więc im wyjść z sali Sanhedrynu i 

naradzali się między sobą: 

16

 «Co mamy zrobić z tymi ludźmi? Bo dokonali jawnego znaku, 

oczywistego dla wszystkich mieszkańców Jeruzalem. Przecież temu nie możemy zaprzeczyć. 

17

 

Aby jednak nie szerzyło się to wśród ludu, surowo zabrońmy im przemawiać do kogokolwiek w to 
imię!»

18

 Przywołali ich potem i zakazali im w ogóle przemawiać i nauczać w imię Jezusa. 

19

 Lecz 

Piotr i Jan odpowiedzieli: «Rozsądźcie, czy słuszne jest w oczach Bożych bardziej słuchać was niż 
Boga? 

20

 Bo my nie możemy nie mówić tego, cośmy widzieli i słyszeli». 

21

 Oni zaś ponowili groźby, 

a nie znajdując żadnej podstawy do wymierzenia im kary, wypuścili ich ze względu na lud, bo 
wszyscy wielbili Boga z powodu tego, co się stało. 

22

 A człowiek, który doznał tego cudownego 

uzdrowienia, miał ponad czterdzieści lat.

1–2.

 Zastrzeżenia, jakie wysunięto przeciwko Apostołom, dotyczą również sprawy 

zmartwychwstania. Co prawda mowa Piotra nie zawiera żadnej wzmianki o zmartwychwstaniu 
umarłych w Jezusie, lecz zwłaszcza saduceuszom idea wszelkiego zmartwychwstania 
wydawała się absolutną niedorzecznością (por. 

Łk 20,27–38

; 

Dz 23,6–8

). Z drugiej zaś strony 

może już wiedzieli o tym także saduceusze, iż w przekonaniu pierwszych chrześcijan prawda o 
zmartwychwstaniu Jezusa prowadziła z konieczności do wniosku, że zmartwychwstaną 
również wszyscy Jego wyznawcy (por. 

1 Kor 15,20–23

; 

Kol 1,18

). Wśród tych, którzy 

oskarżali Apostołów, prócz kapłanów i dowódcy straży świątynnej zostali wymienieni właśnie 
saduceusze. Według rangi dowódca straży świątynnej następował zaraz po najwyższym 
kapłanie, większość zaś arystokracji kapłańskiej należała do ugrupowania saducejskiego.

3.

 Z wolą tej kategorii ludzi należało się więc liczyć. Zatrzymano zatem Apostołów i 

wtrącono ich do więzienia. Tak oto poczęły się sprawdzać słowa Jezusa o przeciwnościach, 
wśród których miało być głoszone królestwo Boże. Wiadomo jednak, że nawet największe 
prześladowania i najbardziej krwawy ucisk nie będą w stanie unicestwić królestwa Bożego: 
Lecz jeśli do jakiegoś miasta wejdziecie, a nie przyjmą was, wyjdźcie na jego ulice i 
powiedzcie: Nawet proch, który z waszego miasta przylgnął nam do nóg, strząsamy wam. 
Wszakże to wiedzcie, że bliskie jest królestwo Boże (

Łk 10,10 n

); lub gdzie indziej: … ale słowo 

Boże nie uległo spętaniu (

2 Tm 2,9

).

5.

 Pojmanie Jana i Piotra nastąpiło o zmroku, tj. w czasie, kiedy Prawo nie zezwalało już 

na żadne czynności urzędowe, a więc i na przesłuchiwanie oskarżonych. Przesłuchania owe 
rozpoczęły się dnia następnego. W tym celu zebrała się na specjalne posiedzenie Wysoka Rada, 
zwana inaczej Sanhedrynem. Ten najwyższy sąd żydowski składał się z 71 członków – już w 
czasach Mojżesza istniała taka rada, złożona z 70 starszych i Mojżesza. Do Rady należeli 
kapłani, zwani także niekiedy przełożonymi, uczeni w Piśmie, rekrutujący się głównie z 
ugrupowań faryzejskich; starsi ludu, którzy nie byli ani kapłanami, ani uczonymi w Piśmie, 

lecz należeli zazwyczaj do wysokich rodów żydowskich i cieszyli się szczególnym poparciem 
saduceuszy.

6.

 Na wzmiankę imienną zasłużyli sobie tylko niektórzy spośród kapłanów na czele z 

Annaszem, którego kadencja arcykapłańska co prawda już się skończyła – był on 
arcykapłanem w latach 6–15 – lecz jego bogate doświadczenie, wpływy i autorytet nadal były 
bardzo cenione. Jego pięciu synów piastowało również godności arcykapłańskie. Wspomniany 
tu Kajfasz, zięć Annasza, był najwyższym kapłanem w latach 16 (18) – 36. O Janie i 
Aleksandrze brak bliższych danych.

7.

 Pierwsze spośród postawionych Apostołom pytań jest tak sformułowane, że wyraźnie 

nawiązuje do słów, którymi posłużył się Piotr dokonując cudu uleczenia. Apostoł mówił 
bowiem również o mocy i o imieniu Tego, który w rzeczywistości uzdrowił żebraka. Na razie 
chodzi o zwykłe wyjaśnienie: nie kwestionuje się ani natury, ani skutków samego cudu. 
Członkowie Rady chcieliby tylko wiedzieć, kogo Apostołowie reprezentują, czyimi są 
pełnomocnikami.

8–9.

 Ze wzmianki o napełnieniu Piotra Duchem Świętym wynika, że to, co Piotr będzie 

mówił, należy uważać za wyraz interwencji Boga. Równocześnie zaś przypominają się 
wypowiedziane ongiś przez Jezusa przestrogi i słowa pokrzepienia: Miejcie się na baczności 
przed ludźmi! Będą was wydawać sądom i w swych synagogach będą was biczować. Nawet 
przed namiestników i królów będą was prowadzić z mego powodu, na świadectwo im i 
poganom. Kiedy was wydadzą, nie martwcie się o to, jak ani co macie mówić. W owej bowiem 
godzinie będzie wam poddane, co macie mówić, gdyż nie wy będziecie mówili, lecz Duch Ojca 
waszego będzie mówił przez was (

Mt 10,17–20

).

Zwracając się do Sanhedrynu Piotr pomija milczeniem osobę najwyższego kapłana oraz 

jego teścia Kajfasza. Czyżby to było tylko przeoczenie? Uzdrowienie żebraka nazywa 
dobrodziejstwem, zgodnie z określeniem, przy innej sposobności, całego życia Jezusa. Znacie 
sprawę Jezusa z Nazaretu, którego Bóg namaścił Duchem Świętym i mocą. Dlatego że Bóg był 
z Nim, przeszedł On dobrze czyniąc i uzdrawiając wszystkich, którzy byli pod władzą diabła 
(

Dz 10,38

).

10.

 Następnie udziela Piotr jasnej i wyraźnej odpowiedzi na postawione mu pytanie: chory 

człowiek odzyskał zdrowie w imię Jezusa Chrystusa Nazarejczyka. Przy sposobności 
przypomina zebranym, że właśnie oni są sprawcami śmierci Tego, który został już przed tym 
nazwany Dawcą życia. Być może Piotr spodziewa się, że pobudzi Sanhedryn do jakichś 
zbawiennych refleksji, dodaje bowiem, że Jezus został skazany na śmierć przez ukrzyżowanie. 
Równocześnie wyjaśnia, w jaki sposób Jezus, mimo iż został ukrzyżowany, nadal działa, 
ujawniając swą moc cudotwórczą. Otóż Jezus został zmartwychwskrzeszony. Piotr pragnie 
również udowodnić zebranym, iż mimo władzy, jaką posiadają, są właściwie bezsilni wobec 
Jezusa.

11.

 Teraz – zdaniem Piotra – jasne się stały słowa proroczego Psalmu 118[117],22. 

Odrzucony przez nieudolnych budowniczych kamień, o którym mowa w tym Psalmie – to 
właśnie Jezus. Odrzucony przez ludzi, którym się wydawało, że budują Izraela, okazał się On 
kamieniem wszystko podtrzymującym. Jezus odnosił do siebie ów obraz odrzuconego 
kamienia (

Mk 8,31

; 

12,10

). Nic tedy dziwnego, że chrześcijaństwo pierwotne rozumiało na 

sposób mesjański wspomniany Psalm (por. 

Mt 21,42

; 

Łk 20,17 n

; 

1 Kor 3,11

 itp.)

12.

 Nadzieję na pobudzenie członków Sanhedrynu do skruchy – a może tylko uległość 

nakazowi Chrystusa, domagającego się świadczenia o Nim – uwydatnia zakończenie pierwszej 
wypowiedzi Piotra: Nie ma innej drogi do zbawienia, jak tylko przez wyznawanie imienia, 
mocą którego chory człowiek odzyskał zdrowie.

13.

 Wspominając o braku wykształcenia Apostołów i o równoczesnym podziwie 

Sanhedrynu dla ich roztropności, Łukasz pragnie przypomnieć, że Piotr był napełniony 
Duchem Świętym, gdy odpowiadał na postawione mu pytania. Warto przy okazji zauważyć, że 
ludzie nie mający wykształcenia byli przedmiotem najwyższej pogardy uczonych w Piśmie; ich 
zdziwienie wywoływał swym postępowaniem wiele razy także Jezus. Nie wiadomo, czy z 
powodu odwagi połączonej z prostotą, czy też po dokładnym przyjrzeniu się Apostołom, 
członkowie Rady rozpoznali w nich towarzyszy Jezusa.

14–15.

 Po pośrednim nawiązaniu do interwencji Ducha Świętego i zaznaczeniu, że przed 

sanhedrystami stoją towarzysze Jezusa, nie bez określonych intencji teologicznych powie 
Łukasz o uczonych w Piśmie i kapłanach, że nie znaleźli żadnej odpowiedzi na oświadczenie 
Piotra. Człowiek jest bezradny wobec woli Bożej. Zauważy to na innym posiedzeniu 
Najwyższej Rady żydowskiej Gamaliel: „Jeśli [ta sprawa] rzeczywiście od Boga pochodzi, nie 
potraficie ich zniszczyć. Oby się nie okazało, że walczycie z Bogiem” (

Dz 5,39

).

Świadomość urzędowej wielkości, jaką reprezentowali, nie pozwoliła sanhedrystom uznać 

za słuszne tego, co powiedział Piotr. Należało za wszelką cenę zachować swój autorytet. 
Oskarżonym kazano wyjść z sali i rozpoczęła się narada.

16–18.

 Faktu uleczenia człowieka nie można było zakwestionować – on sam był żywym i 

najbardziej przekonującym argumentem – postanowiono więc uwolnić Apostołów, nakazując 
im przy tym stanowczo, żeby w ogóle nie przemawiali i nie nauczali w imię Jezusa.

19.

 Można było przewidzieć, że Apostołowie nie podporządkują się temu poleceniu. Od 

Jezusa otrzymali nakaz świadczenia o Nim, w najgłębszym przekonaniu, że taka jest wola 
Boga Ojca. Kogóż więc mają słuchać, Boga czy ludzi? Pamiętają przecież dobrze ostrzeżenie 
Jezusa: Do każdego więc, kto się przyzna do Mnie przed ludźmi, przyznam się i Ja przed moim 
Ojcem, który jest w niebie. Lecz kto się Mnie zaprze przed ludźmi, tego zaprę się i Ja przed 
moim Ojcem, który jest w niebie (

Mt 10,32 n

).

20–21.

 Mimo zupełnie oczywistego faktu interwencji nadprzyrodzonej sanhedryści z 

pewnością nie uwolniliby Apostołów, gdyby się nie obawiali ludu, który całkiem jawnie wielbił 
Boga za wszystko, co się stało.

22.

 Nie można było myśleć a zasugerowaniu innych zeznań uzdrowionemu człowiekowi. 

Od swego urodzenia przez czterdzieści lat był kaleką i być może nie marzył już nawet o 
odzyskaniu zdrowia. Jego radość i wdzięczność były zbyt wielkie, by można je było stłumić w 
jakikolwiek sposób.

MODLITWA KOŚCIOŁA WŚRÓD PRZEŚLADOWAŃ (4,23–31)

23

 Uwolnieni przybyli do swoich i opowiedzieli, co do nich mówili arcykapłani i starsi. 

24

 A ci, 

wysłuchawszy tego, wznieśli jednomyślnie głos do Boga i mówili:

«Wszechwładny Stwórco nieba i ziemi, i morza, i wszystkiego, co w nich istnieje, 

25

 Tyś przez 

Ducha Świętego powiedział ustami sługi Twego, Dawida:

Dlaczego burzą się narody
i ludy knują daremne spiski?

26

Powstali królowie ziemi
i książęta zeszli się razem
przeciw Panu i przeciw Jego Pomazańcowi (

Ps 2,1 n

).

27

 Zeszli się bowiem rzeczywiście w tym mieście przeciw świętemu Słudze Twemu, Jezusowi, 

którego namaściłeś, Herod i Poncjusz Piłat z poganami i pokoleniami Izraela, 

28

 aby uczynić to, co 

ręka Twoja i myśl zamierzyły. 

29

 A teraz spójrz, Panie, na ich groźby i daj sługom Twoim głosić 

słowo Twoje z całą odwagą, 

30

 gdy Ty wyciągać będziesz swą rękę, aby uzdrawiać i dokonywać 

znaków i cudów przez imię świętego Sługi Twego, Jezusa».

31

 Po tej ich modlitwie zadrżało miejsce, na którym byli zebrani; a wszyscy zostali napełnieni 

Duchem Świętym i głosili odważnie słowo Boże.

23–24.

 Przybycie Piotra i Jana do swoich oraz relacja o tym, co przeżyli w związku z 

uzdrowieniem chromego człowieka przypominają Łukaszowy opis powrotu Apostołów z 
pierwszej samodzielnej wyprawy misyjnej (10,17–20). Dziękczynna modlitwa Piotra, Jana i 
wszystkich zebranych jest podobna do hymnu pochwalnego, wyśpiewanego na cześć Boga 
Ojca po powrocie siedemdziesięciu (

Łk 10,21–22

). Treść owej modlitwy zawiera 

przypomnienie stwórczej wszechmocy Boga, jako Jego najważniejszego przymiotu. Wydaje się 
zresztą, że jest to częściej używana formuła liturgiczna pierwotnego Kościoła (por. 

Dz 14,15

; 

17,24

; 

Ap 10,6

; 

14,7

).

25–28.

 W dalszym ciągu modlitwa, posługując się słowami 

Ps 2

 – wszystkie Psalmy są 

przypisywane w NT Dawidowi – rozpamiętuje śmierć Sługi Boga Najwyższego, Jezusa. Jego 
namaszczenie należy tu rozumieć niewątpliwie w sensie Jego zmartwychwskrzeszenia. 
Burzące się narody, ludy knujące „rzeczy próżne” w swej bezsilności, królowie ziemi i książęta 
schodzący się razem – wszyscy mają swoich przedstawicieli wśród tych, co są winni śmierci 
Jezusa. Narody – to z pewnością władcy i żołnierze rzymscy; ludy – wybrany Lud Boży, Izrael, 
mordujący Wysłannika Jahwe. W słowach „królowie ziemi” kryje się aluzja do Heroda, a 
książąt reprezentuje Piłat. Miasto służące za miejsce spotkania wyliczonych przed chwilą 
możnych tego świata – to oczywiście Jerozolima. Tam dokonało się wszystko, co Bóg w swych 
odwiecznych planach dawno już przewidział.

29–30.

 Nawiązując wyraźnie do ucisku, jakiego doznał Jezus, Apostołowie i pierwsi 

chrześcijanie dają wyraz przekonaniu, że ich prześladowania są naturalną kontynuacją 
prześladowań Jezusa. Równocześnie zaś można sądzić, że nie mamy do czynienia z tekstem 
jakiejś utartej modlitwy, lecz z kompozycją podyktowaną okolicznościami codziennego życia. 
W swej modlitwie proszą Apostołowie o to, by podobnie jak Syn Boży wskutek interwencji 
Ojca, tak i oni mogli wyjść zwycięsko z trudności, które się przed nimi piętrzą. Proszą nade 
wszystko o dar męstwa i odwagi, proszą o pomoc w postaci znaków i cudów dokonywanych w 
imię świętego Sługi Jahwe, Jezusa.

31.

 Gdy ucichły słowa modlitwy, dokonało się jakby małe zesłanie Ducha Świętego. 

Zamiast „szumu i uderzeń gwałtownego wiatru” (2,2) poruszyło się miejsce, na którym byli 
zebrani, wszyscy zaś zostali napełnieni Duchem Świętym. Był to wyraźny znak, że modlitwa 
zastała wysłuchana. Świadczy o tym również odwaga, z jaką Apostołowie poczęli głosić słowo 
Boże.

MIŁOŚĆ ZESPALA KOŚCIÓŁ PIERWOTNY (4,32–37)

32

 Jeden duch i jedno serce ożywiały wszystkich, którzy uwierzyli. Żaden nie nazywał swoim 

tego, co posiadał, ale wszystko mieli wspólne. 

33

 Apostołowie z wielką mocą świadczyli o 

zmartwychwstaniu Pana Jezusa, a wielka łaska spoczywała na wszystkich. 

34

 Nikt z nich nie 

cierpiał niedostatku, bo właściciele pól albo domów sprzedawali je 

35

 i przynosili pieniądze 

[uzyskane] ze sprzedaży, i składali je u stóp Apostołów. Każdemu też rozdzielano według potrzeby. 

36

 A Józef, nazwany przez Apostołów Barnaba, to znaczy „Syn Pocieszenia”, lewita rodem z Cypru, 

37

 sprzedał ziemię, którą posiadał, a pieniądze przyniósł i złożył u stóp Apostołów.

Fragment 

Dz 4,32–37

 – to drugie z kolei summarium, czyli krótkie, syntetyczne omówienie 

ogólnego stanu pierwotnego Kościoła. Każde z tych summariów uwydatnia pewien specyficzny 
rys społeczności wczesnochrześcijańskiej. W niniejszym tekście opisuje autor Dziejów 
chrześcijańską wspólnotę dóbr materialnych.

32.

 Warto jednak zwrócić uwagę na ostateczne źródło owej wspólnoty. Szczera i 

spontaniczna jedność myśli i uczuć skłaniała ludzi do dzielenia się z bliźnimi każdym 
kawałkiem chleba. Nie było żadnych przepisów – jak np. u esseńczyków, o czym mówią i 
Józef Flawiusz (Wojna II, 8, 3), i dokumenty qumrańskie (Reguła VI, 18–25) – 
zobowiązujących ludzi, pod grozą wyłączenia ich ze społeczności, do oddawania wszystkiego 
na rzecz społeczności. Był to „komunizm” wyrastający z bardzo specyficznego, wyraźnie 
religijnego podłoża.

33.

 Wiersz ten, luźno związany z kontekstem, lepiej harmonizuje z fragmentem 5,12–16, 

opisującym dokładnie cuda dokonywane przez Apostołów. Wzmiankę o spoczywaniu łaski, 
należy rozumieć w takim sensie, że albo pierwsi chrześcijanie cieszyli się powszechną 
życzliwością także niechrześcijan (por. 2,47; 5,13), albo – co słuszniejsze – że w ich życiu 
widoczne było szczególne błogosławieństwo Boże.

34–35.

 Wspomniana na samym początku jedność myśli i uczuć uwrażliwiała każdego na 

potrzeby bliźnich. W rezultacie Kościół nie musiał się borykać z problemem nędzy materialnej 
swoich wiernych. Jeśli brakowało pieniędzy, sprzedawano nieruchomości – nie wyłączając 
własnych domów, prawdopodobnie czasem zbyt obszernych – po to, by uzyskać środki na 
wspieranie ubogich. Rozdzielanie dóbr materialnych powierzono z całym zaufaniem 
Apostołom. Do nich należała ocena potrzeb poszczególnych wiernych, oni też ze wspólnej 
kasy udzielali wsparcia. Kościół więc od zarania swoich dziejów prowadził akcję charytatywną 
i przywiązywał do niej – jak zobaczymy – zawsze wielką wagę. Zresztą sprzedawanie 
własnych domów i pól i oddawanie pieniędzy na ubogich nie było niczym innym, jak tylko 
prostym wprowadzaniem w życie rady danej przez Jezusa bogatemu młodzieńcowi: sprzedaj 
wszystko, co masz, i rozdaj ubogim, a będziesz miał skarb w niebie; potem przyjdź i chodź za 
Mną (

Łk 18,22

).

36–37.

 Nie trzeba dodawać, że czyn wspomnianego tu Józefa, zwanego Barnabą, wcale 

nie stanowił wyjątku. Jeśli Józef zasłużył na wyróżnienie, to być może dlatego, że odegrał 
potem niepoślednią rolę w dziejach Kościoła pierwotnego, a zwłaszcza w działalności misyjnej 
św. Pawła (zob. 9,27; 11,22 n; 13,1 nn), o czym Łukasz pisząc Dzieje Apostolskie doskonale już 
wiedział. Przydomek „Syn Pocieszenia” jest semityzmem, który znaczy tyle co „Pocieszyciel”. 
Nadano go Barnabie prawdopodobnie ze względu na jego wzmiankowane potem (13,1) funkcje 
proroka podnoszącego ludzi na duchu (por. 

1 Kor 14,3

; 

Dz 11,23

).

ANANIASZ I SAFIRA (5,1–11)

5

 

1

 Ale pewien człowiek, imieniem Ananiasz, z żoną swoją, Safirą, sprzedał posiadłość 

2

 i za 

wiedzą żony odłożył sobie część zapłaty, a jakąś część przyniósł i złożył u stóp Apostołów. 

3

 

«Ananiaszu – powiedział Piotr – dlaczego szatan zawładnął twym sercem, że skłamałeś Duchowi 
Świętemu i odłożyłeś sobie część zapłaty za ziemię? 

4

 Czy przed sprzedażą nie była twoją 

własnością, a po sprzedaniu czyż nie mogłeś rozporządzać tym, coś za nią otrzymał? Jakże 
mogłeś dopuścić myśl o takim uczynku? Nie ludziom skłamałeś, lecz Bogu». 

5

 Słysząc te słowa, 

Ananiasz padł i wyzionął ducha. A wszystkich, którzy tego słuchali, ogarnął wielki strach. 

6

 Młodsi 

zaś mężczyźni wstali, owinęli go, wynieśli i pogrzebali.

7

 Mniej więcej po trzech godzinach weszła także jego żona, nie wiedząc, co się stało. 

8

 

«Powiedz mi – zapytał ją Piotr – czy za tyle sprzedaliście ziemię?» «Tak, za tyle» – odpowiedziała. 

9

 A Piotr do niej: «Dlaczego umówiliście się, aby wystawiać na próbę Ducha Pańskiego? Oto stoją 

w progu ci, którzy pochowali twego męża. Wyniosą też ciebie». 

10

 A ona upadła natychmiast u jego 

stóp i skonała. Gdy młodzieńcy weszli, znaleźli ją martwą. Wynieśli ją więc i pochowali obok męża. 

11

 Strach wielki ogarnął cały Kościół i wszystkich, którzy o tym słyszeli.

1–2.

 Podobnie jak postawa Józefa Barnaby posłużyła do zilustrowania sytuacji 

przedstawionej w 4,32–37, tak czyn Ananiasza i Safiry został przytoczony po to, żeby pokazać, 
iż społeczność wczesnochrześcijańska nie składała się z samych idealistów – królestwo Boże 
podobne jest do pszenicy zmieszanej z chwastem. Jednomyślność całej gminy mąci – jakby na 
ironię – postępowanie dwojga małżonków, decydujących się na smutną filantropię. Ananiasz za 
wiedzą żony odłożył sobie część zapłaty. Możliwe, że akt sprzedaży i darowizny, zgodne z 
prawem żydowskim (por. 

Pwt 23,22–24

), odbył się uroczyście przy udziale całej społeczności.

3.

 Opis niecnego czynu Ananiasza i Safiry stanowi też okazję do zademonstrowania 

namacalnej wprost obecności Ducha Świętego w tym wszystkim, co mówili i czego 
dokonywali Apostołowie. Inspirowany nadprzyrodzonym światłem – tekst nie wskazuje na 
żaden inny sposób poznania intencji Ananiasza i Safiry – Piotr demaskuje Ananiasza, 
posługując się przy tym słowami, które występują w opisie grzechu Judasza: Szatan zawładnął 
twoim sercem (por. 

Łk 22,3

; 

J 13,2.27

). Warto pamiętać, że tam również chodziło o pieniądze. 

W słowach Piotra jednak najważniejsze jest uświadomienie Ananiaszowi tego, że nie oszukał 
on nikogo z ludzi, tylko próbował „okłamać” samego Ducha Świętego. Być może, jest to także 
wyraz świadomości Piotra, że w jego postępowaniu i wypowiedziach oraz w życiu całego 
Kościoła jest ciągle obecny na swój sposób Duch Święty. Działanie na szkodę Apostołów i 
wspólnoty jest występowaniem przeciwko Duchowi Świętemu.

4.

 Ujawniając przewrotny czyn Ananiasza, który w sposób nieuczciwy chciał zyskać 

miano publicznego dobroczyńcy, Piotr jest nieubłagany.

5–6.

 Kara doraźna spada jak grom z jasnego nieba. Nie wiadomo nawet, czy Piotr 

spodziewał się takiego obrotu sprawy. Jest to kolejny, wyraźny dowód ingerowania mocy 
nadprzyrodzonych w codzienne sprawy pierwotnego Kościoła. Nic dziwnego, że wszystkich 
ogarnęło wielkie przerażenie.

7–8.

 Wykroczenie Safiry zdaje się być jeszcze cięższe. Co prawda Łukasz zaznacza 

wyraźnie, że nie wiedziała ona, co spotkało jej męża, ale miała możność okazania skruchy, 
korzystając z okazji, jaką stworzył jej Piotr swoim pytaniem. Umowa z mężem była jednak 
silniejsza. Myślała, że uratuje go mówiąc nieprawdę.

9–11.

 I jej oznajmi Piotr, że występuje nie przeciwko ludziom, lecz przeciwko Duchowi 

Świętemu, i ją spotkała równie surowa, natychmiastowa kara. I jeszcze raz zaznacza Łukasz – 
czemu znów nie należy się dziwić – że strach wielki ogarnął cały Kościół i wszystkich, którzy 
o tym słyszeli.

Pozornie wydawać się może, iż chodzi tu o naturalne przerażenie ludzi, którzy byli 

świadkami zupełnie nieprzewidzianej, tragicznej śmierci. Nie należy jednak zapominać, że ta 
śmierć była karą za niewłaściwe postępowanie człowieka wobec Boga. Zatem i lęk tych, co o 
owej śmierci tylko słyszeli, wiąże się również ściśle z określoną postawą ludzi w stosunku do 
Boga.

Reakcja ludzi na okoliczności śmierci Ananiasza i Safiry podobna jest w zasadzie do 

uczuć, jakie budziły cuda dokonywane przez Chrystusa. Nagłość śmierci dwojga 
przeniewierców posiadała bowiem charakter nadprzyrodzony. Autor tego zdarzenia objawił się 
ludziom jako Istota wszechwiedząca i równocześnie obdarzona mocą nadludzką. Ponieważ zaś 
była to moc karząca, powodowała lęk o znaczeniu – w dalszej perspektywie – niewątpliwie 
pedagogicznym. Mamy prawo przypuszczać, iż nikt z powiadomionych o śmierci Ananiasza i 
Safiry nie odważył się naśladować ich niecnego okłamywania Pana Boga.

Łukasz jednak nie doprowadza swego opisu aż do tego stwierdzenia. Kończy wzmianką o 

niemym przerażeniu otoczenia. Wydaje się, że owo doświadczenie spotęgowało w ludziach nie 
tyle synowską miłość, ile raczej wielki podziw dla wszechmocy i wszechwiedzy Boga.

CUDA CZYNIONE PRZEZ APOSTOŁÓW (5,12–16)

12

 Wiele znaków i cudów działo się wśród ludu przez ręce Apostołów. Trzymali się wszyscy 

razem w krużganku Salomona. 

13

 A z obcych nikt nie miał odwagi dołączyć się do nich, lud zaś ich 

wychwalał. 

14

 Coraz bardziej też rosła liczba mężczyzn i kobiet przyjmujących wiarę w Pana. 

15

 

Wynoszono też chorych na ulice i kładziono na łożach i noszach, aby choć cień przechodzącego 
Piotra padł na któregoś z nich. 

16

 Także z miast sąsiednich zbiegały się wielkie rzesze do 

Jeruzalem, znosząc chorych i dręczonych przez duchy nieczyste, a wszyscy doznawali 
uzdrowienia.

Jest to trzecie już summarium, czyli syntetyczne spojrzenie na stan ówczesnego Kościoła. 

Po przedstawieniu sprawy wspólnoty dóbr materialnych ukazuje obecnie Łukasz szczególne 
znamiona działalności apostolskiej pierwotnego Kościoła.

12.

 Temat znaków i cudów dokonywanych przez Apostołów wiąże się w sposób zupełnie 

naturalny z opowiadaniem o Ananiaszu i Safirze. Tym razem jednak, nie wyliczając już 
żadnych konkretnych wydarzeń, ogranicza się Łukasz do ogólnego scharakteryzowania 
cudotwórczej działalności Apostołów. Nie jest pozbawiony określonego znaczenia szczegół, że 
zbierali się oni w krużganku Salomona. Łukasz przez to przypomina, że Apostołowie 
posłuchali Boga, a nie ludzi (

Dz 4,19

), i że pozostali w Jerozolimie, nauczając w imię Jezusa.

13.

 Tę trudną i wieloznaczną uwagę należy rozumieć chyba w następujący sposób: Nikt 

spośród pogan, zwanych tu „obcymi”, nie miał odwagi zbliżać się do miejsca, gdzie gromadzili 
się zazwyczaj Apostołowie i wierni. Czynnikiem powstrzymującym była najprawdopodobniej 
bojaźń, jaką rodziły coraz to nowe cuda dokonywane przez Apostołów, a może także poczucie 
niegodności?

14.

 W każdym razie nie była to wrogość do wyznawców Chrystusa, bo w. 13 kończy się 

wyraźną uwagą, że „lud ich wychwalał”. Zaraz potem notuje Łukasz, że coraz bardziej rosła 
liczba mężczyzn i kobiet przyjmujących wiarę w Pana.

15–16.

 Zgodnie z poleceniem wydanym przez Chrystusa (

Mt 10,8

) swoją działalność 

misyjną sprowadzali Apostołowie najczęściej do uzdrawiania chorych. Wieści o uleczeniach 
przez nich dokonywanych rozchodziły się po całej okolicy. Z czasem możliwościom 
cudotwórczym Apostołów przypisywano charakter wprost magiczny: wierzono, że sam cień 
przechodzącego Piotra jest w stanie przywrócić zdrowie (por. 

Mk 5,27–30

; 

6,56

; 

Dz 19,12

). I 

znów jakby na przekór zakazowi sanhedrystów wszyscy ciągnęli do Jerozolimy, gdzie 
przebywali Apostołowie, nauczając i działając coraz to nowe cuda. Warto też zwrócić uwagę na 
fakt szczególnego eksponowania – i to od samego początku Dziejów – osoby Piotra. Choć inni 
Apostołowie również dokonywali nadprzyrodzonych czynów, to jednak tylko cieniowi osoby 
Piotra przypisywano szczególne, cudotwórcze właściwości.

SANHEDRYN PRZECIW APOSTOŁOM (5,17–32)

17

 Wówczas arcykapłan i wszyscy jego zwolennicy, należący do stronnictwa saduceuszów, 

pełni zawiści, 

18

 zatrzymali Apostołów i wtrącili ich do publicznego więzienia. 

19

 Ale w nocy anioł 

Pański otworzył bramy więzienia i wyprowadziwszy ich, powiedział: 

20

 «Idźcie i głoście w świątyni 

ludowi wszystkie słowa o tym życiu!» 

21

 Usłuchawszy tego, weszli o świcie do świątyni i nauczali. 

Tymczasem arcykapłan i jego stronnicy zwołali Sanhedryn i całą starszyznę synów Izraela. Posłali 
do więzienia, aby ich przyprowadzono. 

22

 Lecz kiedy słudzy przyszli, nie znaleźli ich w więzieniu. 

Powrócili więc i oznajmili: 

23

 «Znaleźliśmy więzienie bardzo starannie zamknięte i strażników 

stojących przed drzwiami. Po otwarciu jednak nie znaleźliśmy wewnątrz nikogo». 

24

 Kiedy dowódca 

straży świątynnej i arcykapłani usłyszeli te słowa, nie mogli pojąć, co się z tamtymi stało. 

25

 Wtem 

nadszedł ktoś i oznajmił im: «Ci ludzie, których wtrąciliście do więzienia, znajdują się w świątyni i 
nauczają lud». 

26

 Wtedy dowódca straży poszedł ze sługami i przyprowadził ich, ale bez użycia siły, 

bo obawiali się ludu, by ich samych nie ukamienował. 

27

 Przyprowadziwszy ich, stawili przed 

Sanhedrynem, a arcykapłan zapytał: 

28

 «Surowo wam zakazaliśmy nauczać w to imię, a oto 

napełniliście Jeruzalem waszą nauką i chcecie ściągnąć na nas [odpowiedzialność za] krew tego 
człowieka». 

29

 «Trzeba bardziej słuchać Boga niż ludzi – odpowiedział Piotr, a także Apostołowie. 

30

 

Bóg naszych ojców wskrzesił Jezusa, którego wy straciliście, zawiesiwszy na drzewie. 

31

 Bóg 

wywyższył Go na [miejscu] po prawicy swojej jako Władcę i Zbawiciela, aby zapewnić Izraelowi 
nawrócenie i odpuszczenie grzechów. 

32

 Dajemy temu świadectwo my właśnie oraz Duch Święty, 

którego Bóg udzielił tym, którzy Mu są posłuszni».

17–18.

 Z góry można było przewidzieć, że uporczywe trwanie Apostołów w Jerozolimie 

oraz rozchodzące się po całej okolicy wieści o ich cudotwórczej działalności nie będą obojętne 
Sanhedrynowi. Motywem pierwszych nieprzyjaznych posunięć Rady była zawiść ze strony 
arcykapłanów i ich saducejskich zwolenników. Decyzja zapada szybko i Apostołowie są po raz 
drugi w więzieniu. Arcykapłani i saduceusze nie chcą dopuścić do tego, by ktoś poza nimi 
wywierał wpływ na lud. Sami chcą być jedynymi władcami duszy narodu.

19–24.

 Następnego dnia po aresztowaniu Apostołowie mieli stanąć ponownie przed 

najwyższym trybunałem żydowskim. Jednakże wskutek nadprzyrodzonej interwencji nie 
doszło do przesłuchania. Apostołowie nie tylko że zostają cudownie uwolnieni z więzienia, 
lecz także otrzymują od Boga wyraźne polecenie głoszenia w świątyni słów o życiu, czyli 
Ewangelii zbawienia, tj. życia wiecznego (4,12; 11,14; 15,11; 16,17.30 n). Polecenie anioła 

Pańskiego wypełnili jak najdokładniej: już o świcie udali się do świątyni i nauczali. Gdy na 
polecenie Sanhedrynu posłano po nich do więzienia, nie było tam nikogo. Nikt też nie umiał 
wytłumaczyć, w jaki sposób więźniowie zostali uwolnieni: zamki były nienaruszone, strażnicy 
czuwali.

25–27.

 Tymczasem wieść, że Apostołowie nauczają w świątyni, budziła wszędzie tym 

większe zdziwienie, iż prawdopodobnie wiedziano już poprzedniego dnia o ich aresztowaniu. 
Zgromadzeni na posiedzenie członkowie Najwyższej Rady polecili sprowadzić Apostołów. 
Nakaz wkrótce wykonano w sposób bardzo pokojowy. Strażnik eskortujący Apostołów 
zorientował się bowiem szybko, iż po ich stronie jest sympatia całego ludu. Za wszelkie zaś 
rozruchy w mieście władze żydowskie mogły być pociągnięte do przykrej odpowiedzialności 
przez Rzymian.

28.

 Przesłuchanie zaczyna się od stwierdzenia, że Apostołowie złamali zakaz przebywania 

w Jerozolimie i nauczali w imię Jezusa. Równocześnie podane są motywy wydania tego 
zakazu: Apostołowie nadal przedstawiają w sposób realistyczny fakt śmierci Jezusa, wskazując 
niedwuznacznie na jej sprawców. W konsekwencji podburzony lud może dokonać krwawej 
zemsty, a to zagrażałoby już nie tylko wpływom, lecz także życiu członków Sanhedrynu.

29.

 Lecz Piotr występujący w imieniu wszystkich Apostołów nie zmienił ani na jotę swego 

stanowiska. Jest nadal święcie przekonany – w co zresztą nie wątpią i członkowie Najwyższej 
Rady – że należy słuchać Boga, a nie ludzi.

30–31.

 Co więcej, korzystając ze sposobności, znów wypomni przywódcom ludu ich 

zbrodnię, dokonaną przez nich, zatrzymując się nieco dłużej przy temacie 
zmartwychwskrzeszenia Jezusa przez Ojca, który w ten sposób zaaprobował w pełni dzieło 
Syna. Dorzuca ponadto, iż zasięgiem swego zbawczego działania Jezus obejmuje także 
Izraelitów, a Bóg po to Go wywyższył, aby umożliwić Izraelowi nawrócenie i odpuszczenie 
grzechów. W tych ostatnich słowach należy widzieć wcale niedwuznaczną zachętę do pokuty – 
szczegół występujący w zakończeniach prawie wszystkich mów Piotra.

32.

 Wreszcie wyjaśnia Piotr do czego sprowadza się ostatecznie posłannictwo Apostołów: 

są oni świadkami życia, czynów, śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Ich współdziałanie z 
Duchem Świętym jest tak szczególne, że Piotr oświadcza: dajemy świadectwo my oraz Duch 
Święty. Warunkiem takiego współdziałania jest jednak uległość Duchowi Świętemu, co znów 
łączy się z koniecznością trwania nadal na stanowisku, jakie Sanhedrynowi jest już znane.

WYSTĄPIENIE GAMALIELA (5,33–42)

33

 Gdy to usłyszeli, wpadli w gniew i chcieli ich zabić. 

34

 Lecz pewien faryzeusz, imieniem 

Gamaliel, uczony w Prawie i poważany przez cały lud, kazał na chwilę usunąć Apostołów i zabrał 
głos w Radzie: 

35

 «Mężowie izraelscy – przemówił do nich – zastanówcie się dobrze, co macie 

uczynić z tymi ludźmi. 

36

 Bo niedawno temu wystąpił Teudas, podając się za kogoś niezwykłego. 

Przyłączyło się do niego około czterystu ludzi, został on zabity, a wszyscy jego zwolennicy zostali 
rozproszeni i ślad po nich zaginął. 

37

 Potem podczas spisu ludności wystąpił Judasz Galilejczyk i 

pociągnął lud za sobą. Zginął sam, i wszyscy jego zwolennicy zostali rozproszeni. 

38

 Więc i teraz 

wam mówię: Zostawcie tych ludzi i puśćcie ich! Jeżeli bowiem od ludzi pochodzi ta myśl czy 
sprawa, rozpadnie się, 

39

 a jeżeli rzeczywiście od Boga pochodzi, nie potraficie ich zniszczyć, i oby 

się nie okazało, że walczycie z Bogiem». Usłuchali go. 

40

 A przywoławszy Apostołów, kazali ich 

ubiczować i zabronili im przemawiać w imię Jezusa, a potem zwolnili. 

41

 A oni odchodzili sprzed 

Sanhedrynu i cieszyli się, że stali się godni cierpieć dla Imienia <Jezusa>. 

42

 Nie przestawali też co 

dzień nauczać w świątyni i po domach i głosić Dobrą Nowinę o Jezusie Chrystusie.

33–35.

 Stanowczość i odwaga Apostołów tak podrażniły ambicje sanhedrystów, że 

postanowili nie kończąc przesłuchiwania skazać ich na śmierć. Do chwili zastanowienia się 
zdołał jednak nakłonić zebranych rabbi Gamaliel, zwany Starszym, cieszący się wielkim 
poważaniem całego ludu. Nic tedy dziwnego, że autor Dziejów wspomina go po imieniu, mówi 
o jego urzędzie i o przynależności do ugrupowania faryzeuszy. Z czasem poinformuje nas 
również, że Gamaliel był nauczycielem św. Pawła (

Dz 22,3

).

36–39.

 Jego krótkie, lecz przekonujące rozumowanie było zwykłym odwołaniem się do 

zdrowego rozsądku. Jeśli sprawa Apostołów jest dziełem ludzkim, wszelkie obawy są 
zbyteczne. „Zlikwiduje się” sama, jak wiele spraw jej podobnych, dobrze znanych z niedalekiej 
przeszłości. Z przeszłości owej wymienia Gamaliel dwa wydarzenia. O pierwszym z nich – o 
wystąpieniu niejakiego Teudasa – dowiadujemy się od Józefa Flawiusza: miał on działać za 
czasów namiestnika Fadusa (44–46 r. po Chr.); podawał się on za proroka, zdołał pociągnąć za 
sobą niemałą gromadkę zwolenników, którzy święcie wierzyli, że pewnego dnia Teudas, 
zgodnie z czynionymi deklaracjami, odwróci bieg Jordanu (StDzŻ XX, 5, 1). Energiczna 
interwencja Fadusa szybko położyła kres działalności tego pseudoproroka. Prawdopodobnie 
fakty opisane tu miały miejsce krótko po roku 30 czyli o kilkanaście lat wcześniej. Drugie 
wydarzenie – to powstanie Judasza Galilejczyka, o którym również wspomina Józef Flawiusz, i 
to nawet kilkakrotnie – najobszerniej w StDzŻ XVIII, 1, 1 – choć chronologia Łukaszowa 
dotycząca obydwu przypadków nie odpowiada danym chronologicznym przytoczonym przez 
rzymskiego historyka. Być może iż potem rozpoczynające w. 37 nie wyznacza sukcesji 
czasowej dwu wydarzeń, lecz po prostu wprowadza inne, drugie z kolei opowiadanie. A zatem 
w mowie Gamaliela, w redakcji Dziejów zamieszczono wydarzenia, które prawdopodobnie 
były później niż to co – w jego mowie – nastąpiło niedawno. Wystąpienia Judasza polegały na 
tym, że wykorzystał on szczególną niechęć do władz rzymskich tzw. zelotów, odstępców od 
faryzeizmu urzędowego, i wspierany przez nich bojkotował spis ludności głosząc, iż 
poddawanie się tej pogańskiej rejestracji jest karygodną apostazją religijną. Sprawa Judasza 
zakończyła się w ten sposób, że zginął nie tylko on sam razem z wieloma zwolennikami, lecz 
także jego dwaj synowie – co prawda znacznie później, bo za czasów Aleksandra, uprzednio 
namiestnika Tyberiusza, w latach 46–48 – zostali ukrzyżowani. Jednakże Gamaliel przestrzega, 
że najdalej posunięta ostrożność i najsurowsze represje nie zdadzą się na nic, jeśli Apostołami 
kieruje rzeczywiście sam Bóg. Nikt przecież – nawet poganie nigdy nie odważali się na to (zob. 
Epiklet III, 24,24) – nie będzie walczył z Bogiem.

40–41.

 Wywody Gamaliela trafiły zebranym do przekonania. I tym razem uwolniono 

Apostołów, choć nie całkiem bezkarnie: aby zakaz przemawiania w imię Jezusa utkwił im 
lepiej w pamięci, przed wypuszczeniem na wolność zostali ubiczowani (zob. 

Mk 13,9

; 

Dz 

22,19

; 

2 Kor 11,24

). Kara ta nie zdołała ich ani złamać, ani przerazić. Przeciwnie, odchodząc 

sprzed Sanhedrynu cieszyli się, że byli godni cierpieć dla Imienia Jezusa – szczegół ten 
powtarza się dość często w relacjach o działalności misyjnej Apostołów (np. 

Flp 1,29

; 

Kol 

1,24

; 

Hbr 10,34

; 

Jk 1,2

; 

1 P 4,13 n

).

42.

 Natychmiast udali się do świątyni, gdzie nauczali jak dawniej, a nadto, nie czekając 

tylko na tych, którzy przyjdą do świątyni, sami – posłuszni poleceniu Jezusa: „Idąc nauczajcie” 
– chodzili po domach i głosili Dobrą Nowinę.

POCZĄTKI DZIAŁALNOŚCI MISYJNEJ KOŚCIOŁA

USTANOWIENIE SIEDMIU (6,1–7)

6

 

1

 Wówczas, gdy liczba uczniów wzrastała, zaczęli helleniści szemrać przeciwko 

Hebrajczykom, że przy codziennym rozdawaniu jałmużny zaniedbywano ich wdowy. 

2

 «Nie jest 

rzeczą słuszną, abyśmy zaniedbali słowo Boże, a obsługiwali stoły» – powiedziało Dwunastu, 
zwoławszy wszystkich uczniów. 

3

 «Upatrzcie zatem, bracia, siedmiu mężów spośród siebie, 

cieszących się dobrą sławą, pełnych Ducha i mądrości. Im zlecimy to zadanie. 

4

 My zaś oddamy się 

wyłącznie modlitwie i posłudze słowa». 

5

 Spodobały się te słowa wszystkim zebranym i wybrali 

Szczepana, męża pełnego wiary i Ducha Świętego, oraz Filipa, Prochora, Nikanora, Tymona, 
Parmenasa i Mikołaja, prozelitę z Antiochii. 

6

 Przedstawili ich Apostołom, którzy modląc się położyli 

na nich ręce. 

7

 A słowo Boże szerzyło się, wzrastała też bardzo liczba uczniów w Jerozolimie, a 

nawet bardzo wielu kapłanów przyjmowało wiarę.

Tekst ten przedstawia historię powołania do życia tzw. instytucji Siedmiu, których 

późniejsza tradycja nazwała diakonami. Doszło do tego w związku ze zwiększającą się ciągle 
liczbą wyznawców Chrystusa, a bezpośrednim powodem wybrania Siedmiu była troska o pełne 
objęcie akcją charytatywną wszystkich chrześcijan ubogich lub cierpiących i wymagających 
opieki.

1.

 Wyznawcy Chrystusa są tu po raz pierwszy nazwani uczniami. Określenie to 

oznaczające w Ewangeliach grono ludzi szczególnie związanych z Jezusem, w Dziejach 
Apostolskich odnosi się po prostu do wszystkich wiernych.

Zaznaczaliśmy już wielokrotnie, że Łukasz lubuje się w ukazywaniu wzrostu liczebnego 

Kościoła pierwotnego. Wybór Siedmiu ma również m.in. oznaczać ciągłe powiększanie się 
jego stanu liczbowego: wiernych, uczniów Chrystusa, było już tak wielu, że grono dwunastu 
Apostołów nie mogło podołać zaspokojeniu ich równocześnie duchowych i materialnych 
potrzeb. Na pewne, nieuniknione zaniedbania pod tym względem uskarżali się przede 
wszystkim tzw. helleniści, czyli Żydzi, którzy dłuższy czas żyli poza granicami Palestyny, 
najczęściej w zasięgu kultury greckiej, zapomnieli już po części języka hebrajskiego i dlatego 
w ich synagogach czytano Biblię po grecku. Z tej przyczyny stanowili trochę obcy element w 
społeczeństwie żydowskim. Ich pretensje były może uzasadnione, lecz mogły też powstać na 
podłożu pewnego przewrażliwienia i bezpodstawnego poczucia krzywdy. Przedmiotem 
narzekania było rzekome zaniedbywanie przez Hebrajczyków – czyli przez judeochrześcijan – 
wdów Żydów zhellenizowanych. Podobno przy codziennym rozdzielaniu jałmużny nie 
otrzymywały one tyle, ile – w imię sprawiedliwości – powinna wynosić należna im część. 
Jakkolwiek by było, Apostołowie czuwający nad całością życia religijnego pierwszej 
wspólnoty doszli do wniosku, że tego niezadowolenia nie należało dłużej lekceważyć. Troski o 
wdowy hellenistów nie mogli przejąć w większym stopniu na siebie z tej przyczyny, że po 
prostu nie podołaliby całej pracy. Gdyby więcej energii i czasu poświęcali działalności 
charytatywnej, musiałaby przez to ucierpieć posługa słowa.

2.

 A nie jest rzeczą słuszną zaniedbywać słowo Boże dla posługi stołów. Wzmianka o 

zwołaniu wszystkich uczniów zdaje się być pewną niedokładnością, jeśli się zważy, że mianem 
uczniów są określani wszyscy chrześcijanie. Nie stanowili oni też całego Kościoła, bo w 
przeciwnym razie Łukasz posłużyłby się tu terminem εκκλησία. W każdym razie to zebranie 

dwunastu Apostołów i wiernych bardzo przypomina starotestamentowy opis powołania do 
życia instytucji sędziów, którzy mieli być pomocnikami Mojżesza (

Wj 18,13–26

; por. także 

Lb 

27,16–18

).

3.

 Liczba owych pomocników Apostołów ma wymowę symboliczną: wyraża ideę pomocy 

doskonałej, skutecznej. Kandydaci na współpracowników apostolskich muszą się odznaczać 
nieskazitelną reputacją. Łukasz w ogóle zwraca szczególną uwagę na dobre imię osób, o 
których pisze. Według jego relacji Paweł, dobierając sobie uczniów, również zważał bacznie na 
to, co ludzie o nich mówili (por. 

Dz 5,34

; 

10,22

; 

15,22

; 

16,2

; 

22,12

).

Kandydaci na współpracowników apostolskich musieli się przy tym odznaczać 

posiadaniem pełni Ducha i mądrości. Pełnia Ducha – to synonim pobożności, religijności. 
Przyszły pomocnik Apostołów musi być człowiekiem Bożym. Musi się poza tym odznaczać 
mądrością, która nie zdaje się tu być zwykłym tylko rozsądkiem ludzkim. Chodzi tu chyba o 
mądrość ludzką, jednak oświeconą także łaską Bożą. Tylko kandydatom odznaczającym się 
takimi przymiotami postanowili Apostołowie przekazać urząd swoich pomocników. Mieli oni 
przede wszystkim – ale nie wyłącznie, jak to ukazuje przykład Szczepana i Filipa – troszczyć 
się o ubogich.

4.

 Uwolnieni od starań o sprawy materialne Apostołowie mogli oddać się całkowicie 

modlitwie i posłudze słowa. Praktycznie oznaczało to przewodniczenie modlitwom na 
zebraniach liturgicznych całej wspólnoty oraz nauczanie i wyjaśnianie słowa Bożego, również 
dla nich tylko zarezerwowane (por. 

Dz 2,42

; zob. także 2,46; 

Łk 1,2

).

5.

 Spośród siedmiu wybranych na najbardziej chlubną opinię zasłużył sobie Szczepan, o 

którym Łukasz powiedział, że był mężem pełnym wiary i Ducha Świętego. Ocenę tę wkrótce 
potwierdził Szczepan stylem swojej pracy i męczeńską śmiercią. Wszyscy nowo wybrani 
pomocnicy Apostołów mają imiona greckie, co oznacza, że wywodzą się ze środowisk 
żydowsko-hellenistycznych. Ostatni z nich, Mikołaj z Antiochii, nie był Żydem, tylko 
prozelitą, tj. poganinem nawróconym na judaizm. Okoliczności te świadczą, że Apostołowie 
chcieli w pełni zaspokoić żądania hellenistów. Wszelkie podejrzenia o ewentualną stronniczość 
zostały w ten sposób wyeliminowane.

6.

 Ceremoniał powołania Siedmiu zastał zrelacjonowany w jednym wierszu: Przedstawili 

ich Apostołom, którzy modląc się położyli na nich ręce. Jeżeli nie ulega wątpliwości, że owych 
Siedmiu przedstawiali Apostołom wspomniani na początku uczniowie, to ze sposobu 
sformułowania w. 6 w tekście greckim nie wynika całkowicie jasno, że modlili się i kładli ręce 
na Siedmiu tylko Apostołowie, a nie Apostołowie z uczniami lub sami uczniowie. Kontekst 
poprzedzający – zwłaszcza w. 3 – zdaje się przemawiać za przypuszczeniem, iż nakładającymi 
ręce byli tylko Apostołowie. Odpowiadałoby to tekstom – w pewnym sensie paralelnym – ze 
ST, jak 

Wj 18,17–26

; 

Lb 27,16–23

; 

Pwt 34,9

.

7.

 Konkluzja całego opowiadania o powołaniu do życia instytucji Siedmiu ma charakter 

krótkiego summarium, w którym znów Łukasz podkreśla fakt liczebnego wzrostu pierwotnego 
Kościoła. Wzmianka o ekspansji Kościoła stanowi w tym kontekście również potwierdzenie 
słuszności utworzenia instytucji Siedmiu: Apostołowie mogli skuteczniej głosić słowo Boże. 
Szczegół mówiący o nawróceniu bardzo wielu kapłanów jerozolimskich ma wyjątkowo 
doniosłe znaczenie. Między innymi na tym właśnie stwierdzeniu opiera się hipoteza, według 
której właśnie nawróceni kapłani jerozolimscy mieliby być adresatami Listu do Hebrajczyków.

W tym kontekście zwrócenie uwagi na fakt zdobycia dla Kościoła nawet kapłanów 

jerozolimskich jest też pewnym przejawem wspomnianego już wiele razy upodobania Łukasza 
do uwydatnienia liczebnego rozrastania się pierwszej społeczności chrześcijańskiej.

WYSTĄPIENIE ŚW. SZCZEPANA (6,8–15)

8

 Szczepan, pełen łaski i mocy, działał cuda i znaki wielkie wśród ludu. 

9

 Niektórzy zaś z 

synagogi zwanej [synagogą] Libertynów oraz Cyrenejczyków i Aleksandryjczyków, i tych, którzy 
pochodzili z Cylicji i z Azji, przystąpili do rozprawy ze Szczepanem. 

10

 Nie mogli jednak sprostać 

mądrości i Duchowi, z którego [natchnienia] przemawiał. 

11

 Podstawili więc ludzi, którzy zeznali: 

«Słyszeliśmy, jak on wypowiadał bluźnierstwa przeciwko Mojżeszowi i Bogu». 

12

 W ten sposób 

podburzyli lud, starszych i uczonych w Piśmie. Przybiegli, porwali go i zaprowadzili przed 
Sanhedryn. 

13

 Tam postawili fałszywych świadków, którzy zeznali: «Ten człowiek nie przestaje 

mówić przeciwko temu świętemu miejscu i przeciwko Prawu. 

14

 Bo słyszeliśmy, jak mówił, że Jezus 

Nazarejczyk zburzy to miejsce i pozmienia zwyczaje, które nam Mojżesz przekazał». 

15

 A wszyscy, 

którzy zasiadali w Sanhedrynie, przyglądali się mu uważnie i zobaczyli twarz jego, podobną do 
oblicza anioła.

Szczepan był jednym z siedmiu mężów powołanych przez Apostołów i przeznaczonych do 

pełnienia dzieł miłosierdzia wśród wiernych pierwotnego Kościoła. Prócz owej działalności 
charytatywnej do obowiązków pomocników Apostołów, może tylko niektórych spośród 
Siedmiu, należało również nauczanie. Tym właśnie zajmował się Szczepan.

8–10.

 W tym krótkim zdaniu zostało wyrażone całe nadprzyrodzone bogactwo umysłu i 

serca Szczepana. Bez łaski i mocy z nieba nie byłby on w stanie dokonywać cudów i znaków.

Wymienione tu synagogi – to nie określenia budowli, lecz raczej nazwy ugrupowań Żydów 

pochodzących z tych samych regionów geograficznych i możliwe, że każde z tych ugrupowań 
miało w Jerozolimie własną synagogę. Libertyni – to najprawdopodobniej Żydzi przybywający 
z Rzymu. Wzięci kiedyś do niewoli (63 r. przed Chr.) i deportowani do Rzymu, z czasem 
odzyskali wolność, a niektórzy nawet nabyli obywatelstwo rzymskie. Być może, iż stąd 
właśnie pochodzi ich nazwa: libertyni, czyli wyzwoleńcy. Z kolei Cyrenejczycy – to Żydzi 
mający swoje domicilium w Cyrenajce w Libii, o czym wspomina także Józef Flawiusz (StDzŻ 
14, 7, 2). Do najbardziej znanych w całej diasporze żydowskiej należy niewątpliwie kolonia 
aleksandryjska. Filon – również Aleksandryjczyk – stwierdza, że Żydzi mieszkający w 
Aleksandrii zajmowali prawie połowę miasta (In Flac., 8, 55). Do grupy Żydów z Cylicji 
należał z pewnością Paweł z Tarsu.

Otóż ci wszyscy, tak różni pochodzeniem Żydzi, wystąpili do rozprawy ze Szczepanem. W 

dyspucie Szczepan wyraźnie górował nad swymi przeciwnikami, bo Łukasz stwierdza, że nie 
mogli sprostać mądrości i duchowi tego gorliwego chrześcijanina. Sprawdziły się w ten sposób 
słowa, wypowiedziane ongiś przez Jezusa: Ja bowiem dam wam wymowę i mądrość, której 
żaden z waszych prześladowców nie będzie się mógł oprzeć ani się sprzeciwić (por. 

Łk 21,15

).

11–14.

 Istnieje wiele uderzających podobieństw pomiędzy przesłuchaniem Szczepana a 

relacjami Synoptyków z procesu Jezusa. W obydwu przypadkach mamy do czynienia z 
fałszywymi świadkami (por. 

Mt 26,59–61

; 

Mk 14,55–59

), z posądzaniem o bluźnierstwo, z 

oskarżeniem o zamiar zburzenia świątyni jerozolimskiej itp.; tu również podburza się lud. Z 
procesu Jezusa już także wiadomo, jaki ciężar gatunkowy posiadały tego rodzaju oskarżenia.

15.

 Przyrównywanie twarzy Szczepana do oblicza anioła jest chyba osobistą refleksją 

Łukasza, a nie spostrzeżeniem członków Sanhedrynu. Jednakże jest to szczegół o niemałym 
znaczeniu teologicznym. Wszystko, co znajduje się w bezpośredniej bliskości Boga, 
promieniuje blaskiem Jego chwały; nie tylko aniołowie (

Wj 15,11

[LXX]; 

Ap 18,1

), lecz także 

ludzie, jak np. Mojżesz zstępujący z góry Synaj po otrzymaniu kamiennych tablic (

Wj 34,29–

35

; por. 

2 Kor 3,7–18

). Jasność owa jest tak silna, że ludzki wzrok nie jest w stanie jej 

wytrzymać (por. 

Mt 17,2

; 

Łk 9,29

). Autor Dziejów najwyraźniej chce wskazać na szczególne 

zjednoczenie Szczepana z Bogiem.

MOWA PRZED SANHEDRYNEM: OD ABRAHAMA DO 

MOJŻESZA (7,1–16)

7

 

1

 «Czy to prawda?» – zapytał arcykapłan. 

2

 A on odpowiedział: «Słuchajcie, bracia i ojcowie: 

Bóg chwały ukazał się ojcu naszemu, Abrahamowi, gdy żył w Mezopotamii, zanim zamieszkał w 
Charanie. 

3

 I powiedział do niego: Opuść ziemię swoją i rodzinę swoją, a idź do ziemi, którą ci 

wskażę (

Rdz 12,1

). 

4

 Wtedy wyszedł z ziemi chaldejskiej i zamieszkał w Charanie. A stąd po 

śmierci ojca przesiedlił go [Bóg] do tego kraju, który wy teraz zamieszkujecie. 

5

 Nie dał mu jednak w 

posiadanie ani piędzi tej ziemi. Obiecał tylko, że da ją w posiadanie jemu, a po nim jego potomstwu 
(

Rdz 13,15

), chociaż nie miał jeszcze wtedy syna. 

6

 Powiedział Bóg tak: Potomkowie twoi będą 

wygnańcami na obczyźnie i przez czterysta lat ciemiężyć ich będą jako niewolników, i będą ich 
krzywdzić. 

7

 Lecz naród, którego będą niewolnikami, Ja sam sądzić będę – mówi Pan. Potem 

wyjdą i będą Mi służyli na tym miejscu (

Rdz 15,13 n

). 

8

 I zawarł z nim przymierze obrzezania. Tak 

urodził mu się Izaak, którego obrzezał dnia ósmego (

Rdz 21,4

), a Izaakowi – Jakub, a Jakubowi – 

dwunastu patriarchów.

9

 Patriarchowie sprzedali Józefa do Egiptu, przez zazdrość, ale Bóg był z nim (

Rdz 37,11.28

; 

39,2

). 

10

 I uwolnił go od wszystkich ucisków, i dał łaskę oraz mądrość w oczach faraona, króla 

Egiptu. A ten ustanowił go zarządcą Egiptu i całego swego domu. 

11

 Nastał wtedy głód w całym 

Egipcie i Kanaanie i wielka bieda, i ojcowie nasi nie mieli co jeść. 

12

 Gdy Jakub dowiedział się, że w 

Egipcie jest zboże, wysłał ojców naszych pierwszy raz, 

13

 a za drugim razem Józef dał się poznać 

swoim braciom, faraon zaś dowiedział się o jego rodzie. 

14

 Posłał Józef po Jakuba i sprowadził ojca 

swego i całą rodzinę, w liczbie siedemdziesięciu pięciu osób. 

15

 Jakub przybył do Egiptu i umarł on 

sam, jak i nasi ojcowie. 

16

 Przeniesiono ich do Sychem i złożono w grobie, który Abraham kupił za 

srebro od synów Chamora w Sychem».

1.

 Szczepan, podobnie jak kiedyś Chrystus, na stawiane mu zarzuty nie odpowiadał wcale. 

Dopiero gdy arcykapłan zażądał od niego zajęcia stanowiska wobec zeznań świadków, 
Szczepan skorzystał ze sposobności i wygłosił obszerne – najobszerniejsze ze wszystkich, 
zanotowanych w Dziejach – przemówienie. Jest to skrótowy wykład historii Izraela ze 
szczególnym uwzględnieniem dobroczynnej i ustawicznej troski Boga o wybrany naród. Owo 
zaakcentowanie dobroci Bożej potrzebne było do uwydatnienia przewrotności Izraela, 
mordującego wysłanników Boga.

2.

 Pierwszy fragment mowy poświęcony jest okresowi historii Izraela, trwającemu od 

Abrahama do Mojżesza. Słuchaczy swego przemówienia – podobnie jak to później uczyni 
Paweł (

Dz 22,1

) – nazywa Szczepan braćmi i ojcami, co zdaje się było swoistym określeniem 

przynależności etniczno-religijnej Szczepana. Słowa „Bóg chwały” są zaczerpnięte z 

Ps 

29[28],3

. Wzmianka o objawieniu się Boga Abrahamowi w Mezopotamii, przed jego 

zamieszkaniem w Charanie, opiera się na tradycji pozabiblijnej, znanej zresztą także Filonowi 

(De Abr. 26–67; De migr. Abr. 176) i Józefowi Flawiuszowi (StDzŻ 1, 154). Biblijną daną jest 
teofania już w Charanie w 

Rdz 12,1

.

3–4.

 Wydane Abrahamowi polecenie opuszczenia Ur zostało zacytowane nie całkiem 

dokładnie; brak słów: „z domu twojego ojca”. Choć ze starotestamentowych relacji o wyjściu 
Abrahama z Charanu do Kanaanu nie wynika to jednoznacznie (zob. 

Rdz 11,27 – 12

,4), to 

jednak Szczepan wyraźnie podkreśla – podobnie zresztą jak Filon (De migr. Abr. 177) – że 
Abraham ruszył w drogę dopiero po śmierci ojca. Szczepan nie chciał, by ktoś posądzał 
Abrahama o pozostawienie bez opieki sędziwego rodzica w opuszczonym Charanie.

5–7.

 Od tego momentu mowa Szczepana ukazuje z jednej strony absolutną uległość 

Abrahama względem Boga, z drugiej zaś zwraca uwagę na to, «że wypełniły się obietnice dane 
przez Boga Abrahamowi. Dlatego zatrzyma się Szczepan nieco dłużej przy temacie potomstwa 
Abrahama. Mówiąc o 400-letnim pobycie Izraelitów w Egipcie, Łukasz nawiązuje do 

Rdz 

15,13

, a nie do 

Wj 12,40

, gdzie jest mowa o 430 latach. Pierwsza połowa wiersza nawiązuje do 

Rdz 15,14

, druga – do 

Wj 3,12

, jednakże z małym retuszem. Zamiast „na tym miejscu”, przez 

co można by rozumieć Jerozolimę lub cały Kanaan, tekst hebrajski zawiera wyrażenie „na tej 
górze”, co jest, zdaje się wyraźną aluzją do góry Horeb.

8–9.

 Spośród najbliższych potomków Abrahama wylicza Szczepan tylko Izaaka, Jakuba 

oraz ogólnie dwunastu patriarchów, po czym zatrzymuje się dłużej przy dziejach Józefa. 
Problem, kto miał rację: Józef czy jego bracia, został rozstrzygnięty za pomocą słów 
stosowanych też w odniesieniu do Jezusa: Bóg był z nim, tzn. w tym przypadku z Józefem.

10–15.

 Dobrodziejstwa, jakie spotkały Józefa w Egipcie, były wyrazem owego trwania 

Boga po stronie niewinnego. Z drugiej strony zaś niechęć okazywana przez braci Józefowi, a 
potem jego życzliwość dla całej rodziny – to sprawy, które Szczepan szczególnie mocno 
uwydatnia w tym celu, aby jak się wydaje, podsunąć słuchaczom bardzo wymowną analogię: 
jak ongiś bracia traktowali Józefa, tak teraz Żydzi odnoszą się do Jezusa i Jego uczniów.

16.

 Albo korzysta Szczepan z tradycji, która nie pokrywa się z danymi Księgi Rodzaju, 

albo cytując z pamięci, mimo woli zniekształca tekst ST. Abraham kupił u Efrona grotę pod 
Hebronem (

Rdz 23

); natomiast pole w okolicy Sychem kupił Jakub u synów Chamora (

Rdz 

33,19

); Jakub został pochowany w Hebronie (

Rdz 50

), a w Sychem zostało złożone ciało 

Józefa (

Joz 24,32

).

DZIEJE MOJŻESZA (7,17–29)

17

 «W miarę, jak zbliżał się czas obietnicy, którą Bóg dał Abrahamowi, rozrastał się lud i 

rozmnażał w Egipcie, 

18

 aż doszedł do władzy inny król w Egipcie, który nic nie wiedział o Józefie. 

19 

Działał on podstępnie przeciwko naszemu narodowi i przymuszał ojców naszych do wyrzucania 
niemowląt, aby nie zostawały przy życiu (

Wj 1,7–10.22

). 

20

 Wówczas właśnie narodził się Mojżesz. 

Był on miły Bogu. Przez trzy miesiące karmiono go w domu ojca (

Wj 2,2

). 

21

 A gdy go wyrzucono, 

zabrała go córka faraona i przybrała go sobie za syna (

Wj 2,5.10

). 

22

 Mojżesza wprowadzono w 

całą mądrość egipską, i potężny był w słowie i czynie. 

23

 Gdy skończył lat czterdzieści, przyszło mu 

na myśl odwiedzić swych braci, synów Izraela (

Wj 2,11

). 

24

 I zobaczył jednego, któremu 

wyrządzano krzywdę. Stanął w jego obronie i zabiwszy Egipcjanina, pomścił skrzywdzonego (

Wj 

2,12

). 

25

 Sądził, że bracia jego zrozumieją, iż Bóg przez jego ręce daje im wybawienie, lecz oni nie 

zrozumieli. 

26

 Następnego dnia zjawił się wśród nich, kiedy bili się między sobą, i usiłował ich 

pogodzić. „Ludzie, braćmi jesteście – zawołał – czemuż krzywdzicie jeden drugiego?” 

27

 Ten 

jednak, który krzywdził bliźniego, odepchnął go. „Któż ciebie ustanowił panem i sędzią nad nami? – 
zawołał – 

28

 czy chcesz mnie zabić, tak jak wczoraj zabiłeś Egipcjanina?” 

29

 Na te słowa Mojżesz 

uciekł i żył jako cudzoziemiec w ziemi Madian (

Wj 2,14 n

), gdzie urodziło mu się dwóch synów».

17–29.

 Dane starotestamentowe dotyczące historii Mojżesza, tego opatrznościowego 

męża Izraela, referuje Szczepan dość dokładnie, aczkolwiek można wykazać tu pewne 
rozbieżności. Tak np. według Szczepana Mojżesz był potężny w słowie (zob. także Józef 
Flawiusz, StDzŻ 2, 272; 3,13 nn), gdy tymczasem według 

Wj 4,10–16

 wypowiedzi Mojżesza 

były tak nieudolne, że musiał mu przychodzić pod tym względem z pomocą brat Aaron; 
według 

Wj 2,15

 Mojżesz musiał uchodzić z Egiptu, ponieważ na jego życie czyhał faraon, 

natomiast według relacji Szczepana raczej życiu Mojżesza zagrażało niebezpieczeństwo ze 
strony jego braci (w. 29).

KRZEW OGNISTY (7,30–34)

30

 «Po czterdziestu latach ukazał mu się na pustyni góry Synaj anioł Pański w płomieniu 

ognistego krzewu (

Pwt 33,16

). 

31

 Zobaczywszy [go] Mojżesz podziwiał ten widok, lecz kiedy 

podszedł bliżej, aby się przyjrzeć, rozległ się głos Pana: 

32

 „Jam jest Bóg twoich przodków, Bóg 

Abrahama i Izaaka, i Jakuba”. Przeraził się Mojżesz i nie śmiał patrzeć. 

33

 „Zdejmij sandały z nóg – 

powiedział do niego Pan – bo miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą. 

34

 Długo patrzyłem na 

ucisk ludu mego w Egipcie i wysłuchałem jego westchnień, i zstąpiłem, aby ich wyzwolić. Przyjdź, 
poślę cię teraz do Egiptu”» (

Wj 3,2.5.7.10

; 

2,24

).

30–34.

 Opowiadanie o ukazaniu się Boga w krzaku gorejącym jest prawie identyczne z 

Wj 3,1 nn.

 Do miejsca uświęconego obecnością Boga należało zbliżać się stąpając bosymi 

stopami, dlatego, że na obuwiu, które bezpośrednio dotyka ziemi, mogły się znajdować ślady 
lub resztki rzeczy nieczystych.

MOJŻESZ – PROROKIEM I WODZEM (7,35–43)

35

 «Tego właśnie Mojżesza, którego wyparli się, mówiąc: „Któż ciebie ustanowił panem i 

sędzią?” (

Wj 2,14

) – tego właśnie Bóg wysłał jako wodza i wybawcę pod opieką anioła, który się 

mu ukazał w krzewie. 

36

 On wyprowadził ich, czyniąc znaki i cuda w ziemi egipskiej nad Morzem 

Czerwonym i na pustyni przez lat czterdzieści (

Wj 7,3.10

; 

14,21

). 

37

 Ten właśnie Mojżesz powiedział 

do potomków Izraela: Proroka jak ja wzbudzi wam Bóg spośród braci waszych” (

Pwt 18,15

). 

38

 On 

to w zgromadzeniu na pustyni pośredniczył między aniołem, który mówił do niego na górze Synaj, a 
naszymi ojcami. On otrzymał słowa żywe, aby wam je przekazać. 

39

 Nie chcieli go słuchać nasi 

ojcowie, ale odepchnęli go i zwrócili serca ku Egiptowi (

Lb 4,13

). 

40

 „Zrób nam bogów – powiedzieli 

do Aarona – którzy będą szli przed nami, bo nie wiemy, co się stało z tym Mojżeszem, który 
wyprowadził nas z ziemi egipskiej”. 

41

 Wówczas to zrobili sobie cielca i złożyli ofiarę bałwanowi, i 

cieszyli się dziełem swoich rąk (

Wj 32,1.4.6.23

). 

42

 Ale Bóg odwrócił się od nich i dopuścił, że czcili 

wojsko niebieskie, jak napisano w księdze proroków:

Czy składaliście Mi ofiary i dary na pustyni
przez lat czterdzieści, domu Izraela?

43

Obnosiliście raczej namiot Molocha
i gwiazdę bożka Refana,
wyobrażenia, które zrobiliście, aby im cześć oddawać.

Przesiedlę was za to poza Babilon» (

Am 5,25 nn

 LXX).

35–37.

 Ilekroć nadarza się sposobność, Szczepan, referując dzieje Mojżesza, posługuje 

się wyrażeniami, które występowały tylko w odniesieniu do osoby Jezusa. Tak np. w 

Dz 3,13–

14

 mówi o Jezusie, że się Go zaparli Żydzi. Dalszy ciąg tego wiersza – cała jego konstrukcja – 

przypomina tamtą wypowiedź o Jezusie. Nie pierwszy to przypadek uwydatniania 
poszczególnych elementów złożonej typologii Mojżesz – Jezus, o czym zresztą dokładniej 
będzie jeszcze mowa. Mojżesz jest również nazywany wybawcą, i to za pomocą terminu 
greckiego, który w ST odnosi się tylko do Jahwe (por. 

Ps 19[18],15

; 

78[77],35

), a w NT 

jedynie do Jezusa (

Łk 24,21

).

38.

 Pojawia się tu po raz pierwszy bardzo znamienne wyrażenie „Kościół na pustyni”. 

Społeczność Izraelitów zdążających pod wodzą Mojżesza przez pustynię do Ziemi Obiecanej – 
to typ nowej społeczności, Kościoła NT, zmierzającego do przyszłego odpoczynku. W relacji o 
przekazaniu Mojżeszowi kamiennych tablic z Dekalogiem rozbieżność pomiędzy 

Wj 19

 a 

Dz 

7,38

 sprowadza się głównie do sposobu przedstawiania pośrednictwa Mojżesza. Według Wj 

Mojżesz rozmawia wprost z Jahwe, a nie za pośrednictwem anioła. Warto jednak zauważyć, że 
według 

Wj 3

 – 4 ukazuje się Mojżeszowi w krzaku ognistym anioł, chociaż za chwilę 

przemawia Jahwe. Uważa się dziś dość powszechnie, że mamy tu do czynienia ze śladami dwu 
tradycji, z których jedna, wcześniejsza, utożsamia anioła Jahwe po prostu z zewnętrzną 
manifestacją samego Jahwe, druga zaś, późniejsza, akcentuje wyraźniej transcendencję Jahwe, 
anioła Bożego zaś nazywa tylko pośrednikiem pomiędzy Jahwe a ludem. Ze względu na ów 
transcendentny sposób pojmowania Boga idea aniołów-pośredników kształtuje się coraz 
wyraźniej i występuje powszechnie w judaizmie, zwłaszcza okresu późniejszego.

O tym, że przestrzeganie Prawa zapewnia życie, mówi często ST (

Pwt 4,1

; 

8,1.3

; 

30,15–

16

; 

32,46 n

), tę samą funkcję spełnia w NT głoszenie Ewangelii, zwanej „Słowem Życia” (

Flp 

2,16

; 

Dz 5,20

) lub „Słowem zbawienia” (

Dz 13,26

).

39.

 Szczepan uwydatnia jeszcze bardziej grzech Izraelitów mówiąc, że nawet sercem 

wrócili do Egiptu. 

Wj 16

 wspomina tylko o ich żalu z powodu opuszczenia Egiptu.

40–43.

 Na tę postawę Izraelitów Bóg zareagował odwróceniem się lub odwróceniem 

swojego oblicza od ludu. Za polskim czasownikiem dopuścił (w. 42) znajduje się prawie 
powszechnie stosowany w nowotestamentowej nauce o grzechu i odkupieniu termin: „wydał”. 
Tak właśnie wydał Bóg grzeszników na łup nieczystości (

Rz 1,24

)… na łup bezczeszczących 

namiętności (1,26)… na pastwę niezdatnego rozumu (1,28). Ale też podobnie wydał własnego 
Syna za nas wszystkich (8,32), a Syn wydał samego siebie (

Ga 1,4

; 

2,20

 itp.). Ciała niebieskie 

często są uważane w Biblii za uosobienia różnorakich bóstw (np. 

2 Krn 33,5

; 

Jr 7,18

; 

8,2

; 

19,13

; 

Oz 13,4

; 

So 1,5

; 

Am 5,25–27

).

ZNAK PRZYBYTKU (7,44–50)

44

 «Nasi ojcowie mieli na pustyni Namiot Świadectwa. Ten bowiem, który rozmawiał z 

Mojżeszem, rozkazał zbudować go według wzoru, jaki [Mojżesz] ujrzał (

Wj 25,40

). 

45

 Przyjęli go 

nasi ojcowie i pod wodzą Jozuego wnieśli do ziemi pogan, których Bóg wypędził przed ojcami 
naszymi, [i był tam] aż do czasów Dawida. 

46

 On znalazł łaskę u Pana i prosił, aby mógł wznieść 

przybytek dla Boga Jakuba (

Ps 132[131],5

). 

47

 Ale dopiero Salomon wybudował Mu dom (

1 Krl 6,1

). 

48

 Najwyższy jednak nie mieszka w dziełach rąk ludzkich, jak mówi Prorok:

49

Niebo jest moją stolicą,
a ziemia podnóżkiem stóp moich.
Jakiż dom zbudujecie Mi, mówi Pan,
albo gdzież miejsce odpoczynku mego?

50

Czyż tego wszystkiego nie stworzyła moja ręka?» (

Iz 66,1–2

)

44–45.

 Oto historia przybytku Boga, zbudowanego ręką ludzką, według wzoru 

objawionego Mojżeszowi. Temat ten wykorzysta z czasem autor Listu do Hebrajczyków, 
mówiąc o takim przybytku, którego tamten, ze ST, był tylko niepozornym zarysem. Jest to 
przybytek prawdziwy, przybytek, do którego wszedł Jezus Chrystus (

Hbr 8

). Wszystko, co 

powiedział Szczepan o Mojżeszu, da się ująć w kilka następujących punktów: 1) Mojżesz swą 
potęgą słów i czynów zapowiadał przyszłą działalność Jezusa (

Łk 24,19

); 2) za pośrednictwem 

Mojżesza Bóg zgotował Izraelowi wybawienie z niewoli egipskiej, zapowiadając tym samym 
wybawienie przez Jezusa całej ludzkości z więzów grzechu (

Łk 24,21

); 3) znaki i cuda 

czynione przez Mojżesza były tylko skromnymi typami cudów dokonywanych przez Jezusa 
(2,22); 4) wśród swoich nie miał Mojżesz posłuchu podobnie jak Jezus, którego Żydzi nie tylko 
nie przyjęli i nie usłuchali, lecz nawet pozbawili życia. Z historią przybytku wiążą się ściśle 
dzieje następcy Mojżesza, Jozuego, a także dzieje następnych pokoleń, aż do czasów Dawida.

46–47.

 Z różnorodnych i wielkich dzieł Dawida wspomina Szczepan tylko jedno: decyzję 

zbudowania świątyni dla Jahwe (por. 

2 Sm 7,2

), choć zaznacza równocześnie, że dopiero 

następcy Dawida, Salomonowi, udało się urzeczywistnić ten zamiar.

48–50.

 Szczepan wprowadza korektę do zbyt materialistycznych kategorii kultu Boga. 

Bóg Izraela nie mieszka w domu uczynionym ręką ludzką, choćby tak wspaniałym, jak 
świątynia Salomona. Cytując dobrze znany pierwszym chrześcijanom tekst 

Iz 66,1–2

 (por. 

Mt 

5,34

; 

Ap 16,1.17

) stwierdza Szczepan, że cały wszechświat przez Boga stworzony jest 

miejscem Jego zamieszkania. Wszystko, co uczyniły ręce ludzkie, ma charakter przemijający, 
nietrwały – zwłaszcza idole (por. 

Kpł 26,1.30

; 

Iz 2,18

; 

10,11

; 

16,12

; 

19,1

; 

21,9

; 

30,7

 itp.), 

natomiast trwałe, nie przemijające jest tylko to, co uczynił Bóg. O przeciwstawieniu się 
Duchowi Świętemu mówi już ST (por. 

Lb 27,14

; 

Iz 63,10

). O zabójstwa proroków oskarża się 

Izraelitów szczególnie często w NT (por. 

Mt 5,12

; 

23,29–37

; 

Łk 11,47–51

; 

13,34

), lecz na 

pewno największą zbrodnią było zabójstwo Sprawiedliwego, czyli Mesjasza. Wszystkiego tego 
dopuszczali się ludzie, którzy mieli Prawo dane im przez aniołów i uważali się za szczególnych 
jego stróżów.

ZAKOŃCZENIE MOWY (7,51–53)

51

 «[Ludzie] twardego karku (

Wj 32,9

 i i.) i opornych (

Kpł 26,41

) serc i uszu! Wy zawsze 

sprzeciwiacie się Duchowi Świętemu. Jak ojcowie wasi, tak i wy. 

52

 Któregoż z proroków nie 

prześladowali wasi ojcowie? Pozabijali nawet tych, którzy przepowiadali przyjście Sprawiedliwego. 
A wyście zdradzili Go teraz i zamordowali. 

53

 Wy, którzy otrzymaliście Prawo za pośrednictwem 

aniołów, lecz nie przestrzegaliście go».

51–53.

 Zakończenie mowy Szczepana obfituje w wyjątkowo ostre sformułowanie. O 

nieobrzezanych uszach i sercach Izraelitów niejednokrotnie była mowa już w ST (por. 

Jr 6,10

; 

9,25

; 

Ez 44,9

). Tego określenia używa też św. Paweł (

Rz 2,29

). O pośrednictwie aniołów – por. 

wyżej w. 38.

MĘCZEŃSTWO ŚW. SZCZEPANA (7,54–8,1)

54

 Gdy to usłyszeli, zawrzały gniewem ich serca i zgrzytali zębami na niego. 

55

 A on, pełen 

Ducha Świętego, patrzył w niebo i ujrzał chwałę Bożą i Jezusa, stojącego po prawicy Boga. 

56

 I 

rzekł: «Widzę niebo otwarte i Syna Człowieczego, stojącego po prawicy Boga». 

57

 A oni podnieśli 

wielki krzyk, zatkali sobie uszy i rzucili się na niego wszyscy razem. 

58

 Wyrzucili go poza miasto i 

kamienowali, a świadkowie złożyli swe szaty u stóp młodzieńca, zwanego Szawłem. 

59

 Tak 

kamienowali Szczepana, który modlił się: «Panie Jezu, przyjmij ducha mego!» 

60

 A gdy osunął się 

na kolana, zawołał głośno: «Panie, nie licz im tego grzechu!» Po tych słowach skonał.

8

 

1

 Szaweł zaś zgadzał się na zabicie go.

54–56.

 Oto jak zareagowali Żydzi na oświadczenie Szczepana, że to oni właśnie, Żydzi, 

są zdrajcami i mordercami Jezusa. Burzę nienawiści ze strony Żydów wywołało przede 
wszystkim oskarżenie ich o łamanie Prawa. Oni, będący jego stróżami, czuwający nad jego 
skrupulatnym przestrzeganiem, mieliby właśnie je łamać? Słowa Szczepana wypowiedziane w 
ekstazie, o otwartych niebiosach i Synu Człowieczym, stojącym po prawicy Ojca wyrażały 
równocześnie przekonanie, że mowę męczennika i całą jego postawę aprobuje Pan Bóg. 
Określenie drugiej Osoby Trójcy Świętej mianem „Syna Człowieczego” świadczy o 
przynależności opowiadania do najstarszej tradycji katechetycznej, gdyż tylko w niej występuje 
wyrażenie „Syn Człowieczy”. Widzenie Szczepana nawiązuje najprawdopodobniej do 
proroctwa Daniela (7,13–14).

57–58.

 Gdyby pominąć nie rozstrzygniętą po dzień dzisiejszy sprawę, czy, kto i kiedy 

wydał wyrok skazujący Szczepana na śmierć, to przebieg tego morderstwa należałoby uznać za 
dokonany mniej więcej zgodnie z przepisami Prawa: skazanego na śmierć kamienowano poza 
miastem (

Kpł 24,14

; 

Pwt 17,7

), w obecności urzędowych świadków. Jednakże niektóre 

szczegóły żydowskich przepisów karnych nie zostały zachowane. Na skazanego nie należało 
bowiem rzucać bezładnie kamieniami, lecz jeden ze świadków winien strącić go z jakiegoś 
wzniesienia, wysokiego co najmniej na cztery metry; ofiara winna upaść na wznak. Wtedy 
dopiero drugi świadek miał zrzucić na piersi skazańca ciężki głaz. Gdyby okazało się, że 
jeszcze żyje, wówczas wszyscy obecni mieli prawo chwycić za kamienie. Urzędowym 
świadkiem ukamienowania Szczepana był m.in. młodzieniec imieniem Szaweł, późniejszy 
Paweł, po raz pierwszy tu właśnie wspomniany wielki Apostoł pogan. By móc się swobodniej 
poruszać, oprawcy Szczepana złożyli swe szaty u stóp Szawła.

59–60.

 Naśladując Zbawiciela (

Łk 23,34

) Szczepan modlił się za swych oprawców.

8,1.

 Druga z kolei wzmianka o Szawle świadczy o ówczesnym nastawieniu młodzieńca 

bez względu na to czy miał jakiś wpływ na decyzję ukamienowania Szczepana.

PRZEŚLADOWANIE KOŚCIOŁA JEROZOLIMSKIEGO (8,1B–4)

W tym dniu wybuchło wielkie prześladowanie w Kościele jerozolimskim. Wszyscy, z wyjątkiem 

Apostołów, rozproszyli się po okolicach Judei i Samarii. 

2

 Szczepana zaś pochowali ludzie pobożni 

z wielkim żalem. 

3

 A Szaweł niszczył Kościół, wchodząc do domów porywał mężczyzn i kobiety i 

wtrącał do więzienia. 

4

 Ci, którzy się rozproszyli, głosili w drodze słowo.

1–3.

 Przesłuchanie Szczepana i jego męczeńska śmierć stały się początkiem krwawych 

prześladowań. Wydaje się, że prześladowania te dotknęły w pierwszym rzędzie chrześcijan 
nawróconych z Żydów. Ich postawa wobec oficjalnego judaizmu była bowiem o wiele bardziej 
nieprzejednana (por. 6,1) niż stanowisko samych Apostołów (por. 2,36; 3,1; 5,12; 11,1–18). 
Jednakże już od początku widoczne były błogosławione skutki owych prześladowań. Oto 
dzięki nim względnie wcześnie powstały zwarte społeczności chrześcijańskie w Judei i w 
Samarii zapoczątkowując w ten sposób jakby drugi okres dziejów pierwotnego Kościoła. Okres 
trzeci rozpocznie się od momentu założenia gminy antiocheńskiej (

Dz 11,20

).

Po wzmiance o pobożnym złożeniu do grobu szczątków Szczepana wraca znów Łukasz do 

Szawła, którego postać wysuwa się na plan pierwszy wśród prześladowców pierwotnego 
Kościoła (por. 9,1–2; 22,4.19–20; 26,10–11; 

1 Kor 15,9

; 

Ga 1,13.23

; 

Flp 3,6

).

4.

 Jeszcze raz zaznacza Łukasz, że prześladowania przyczyniły się do tym prężniejszej 

ekspansji Kościoła: rozpraszając prześladowanych prześladowcy przyczyniali się do głoszenia 
Dobrej Nowiny przez uchodźców w coraz to nowych częściach ówczesnego świata.

DZIAŁALNOŚĆ FILIPA W SAMARII (8,5–13)

5

 Filip przybył do miasta Samarii i głosił im Chrystusa. 

6

 Tłumy słuchały z uwagą i skupieniem 

słów Filipa, ponieważ widziały znaki, które czynił. 

7

 Z wielu bowiem opętanych wychodziły z 

donośnym krzykiem duchy nieczyste, wielu też sparaliżowanych i chromych zostało uzdrowionych. 

8

 Wielka zaś radość zapanowała w tym mieście.

9

 Pewien człowiek, imieniem Szymon, który dawniej zajmował się czarną magią, wprawiał w 

zdumienie lud Samarii, mówiąc, że jest kimś niezwykłym. 

10

 Poważali go wszyscy od najmniejszego 

do największego: «Ten jest mocą Bożą, którą zowią wielką» – mówili. 

11

 A liczyli się z nim dlatego, 

że już od dość długiego czasu wprawiał ich w podziw swoimi magicznymi sztukami. 

12

 Lecz kiedy 

uwierzyli Filipowi, który głosił dobrą nowinę o królestwie Bożym oraz o imieniu Jezusa Chrystusa, 
zarówno mężczyźni, jak i kobiety przyjmowali chrzest. 

13

 Uwierzył również sam Szymon, a kiedy 

przyjął chrzest, towarzyszył wszędzie Filipowi i zdumiewał się bardzo na widok dokonywanych 
cudów i znaków.

Łukasz przedstawia pewne fragmenty działalności jednego z siedmiu pomocników 

Apostołów. Prowadzili oni akcję charytatywną, tak bardzo właściwą Kościołowi już od 
początku jego istnienia.

5–6.

 O niektórych spośród Siedmiu – przynajmniej o dwóch – wiadomo, że zajmowali się 

również głoszeniem słowa Bożego. Szczepan czynił to głównie w Jerozolimie, a Filip w 
Samarii, której mieszkańcy, w przekonaniu ortodoksyjnych Izraelitów, byli skazani na wieczne 
potępienie (por. 

J 4,4

; 

Łk 10,30 nn

; 

Mt 10,5

). Działalność Filipa prowadzona właśnie w 

Samarii wskazuje na uniwersalistyczny zasięg zbawczej misji Kościoła.

Filip głosił słowo Boże z takim powodzeniem, że zyskał sobie nawet miano ewangelisty, 

również cztery jego córki były obdarzone darem prorokowania (

Dz 21,8 n

). Jednakże Łukasz 

zaznacza, że przedmiotem nauczania Filipa nie była Dobra Nowina, lecz Chrystus, tj. 

zapowiadany przez proroków ST Mesjasz. Na Jego przyjście czekali Samarytanie, podobnie 
jak wszyscy Żydzi. Świadczą o tym chociażby słowa Samarytanki rozmawiającej z Jezusem: 
Wiem, że przyjdzie Mesjasz, zwany Chrystusem (

J 4,25

).

Autor Dziejów Apostolskich nie podaje jednak żadnego przykładu katechezy Filipa. Pisze 

natomiast, że powodem powagi i skupienia, z jakim tłumy słuchały Filipa, były znaki 
towarzyszące jego nauczaniu. Największe wrażenie robiły cudowne uleczenia opętanych.

7–8.

 Z wielu bowiem opętanych wychodziły z donośnym krzykiem duchy nieczyste… 

Spośród innych znaków wymienia Łukasz uleczenia sparaliżowanych i chromych. Ulga, jakiej 
ludzie nieszczęśliwi doznawali w wyniku tej działalności, była powodem powszechnego 
entuzjazmu. Radość stanowi jeden z najbardziej charakterystycznych rysów atmosfery, w jakiej 
żyli pierwsi chrześcijanie (por. 

Dz 5,41

; 

8,8.39

; 

13,48.52

; 

16,34

). Jej źródłem była nade 

wszystko głęboka, świeża wiara.

9–11.

 Działalność Filipa na terenie Samarii okazała się tym bardziej konieczna i 

zbawienna, że właśnie w tamtej krainie zdobywał sobie coraz większe uznanie Szymon, który 
sam sobie nadał przydomek Wielkiego – podobnie jak to czyniło zresztą wielu jemu podobnych 
szarlatanów (np. Teudas, o którym zob. 

Dz 5,36

). Szymon, zwany potem, ze względu na swoją 

działalność, także Czarnoksiężnikiem (Magiem) był postacią niewątpliwie historyczną – wiele 
pisze o nim Justyn Męczennik, pochodzący z dzisiejszego Nablus i żyjący na początku II w. – 
choć różne szczegóły dotyczące jego osoby są często sprzeczne. W każdym razie istniało 
przekonanie, że był to człowiek obdarzony szczególną mocą Bożą.

12–13.

 Nadprzyrodzona moc Filipa, oczywiście przewyższała magiczne umiejętności 

Szymona Czarnoksiężnika. Filip zjednywał bowiem sobie ludzi i co najważniejsze, przyłączył 
się do niego w końcu także Szymon. Tak więc wszystko, co o niezwykłych czynach 
czarnoksiężnika powiedział Łukasz, spełnia określoną funkcję: służy ukazaniu wielkich dzieł 
Filipa. Opowiadanie o nawróceniu się Szymona przygotowuje czytelnika na przyjęcie mającej 
już niedługo nastąpić relacji o nawróceniu się Szawła.

APOSTOŁOWIE PIOTR I JAN W SAMARII (8,14–24)

14

 Kiedy Apostołowie w Jerozolimie dowiedzieli się, że Samaria przyjęła słowo Boże, wysłali do 

niej Piotra i Jana, 

15

 którzy przyszli i modlili się za nich, aby mogli otrzymać Ducha Świętego. 

16

 Bo 

na żadnego z nich jeszcze nie zstąpił. Byli jedynie ochrzczeni w imię Pana Jezusa. 

17

 Wtedy więc 

kładli [Apostołowie] na nich ręce, a oni otrzymywali Ducha Świętego. 

18

 Kiedy Szymon ujrzał, że 

Apostołowie przez nakładanie rąk udzielali Ducha Świętego, przyniósł im pieniądze. 

19

 «Dajcie i 

mnie tę władzę – powiedział – aby każdy, na kogo położę ręce, otrzymał Ducha Świętego». 

20

 

«Niech pieniądze twoje przepadną razem z tobą – odpowiedział mu Piotr – gdyż sądziłeś, że dar 
Boży nabyć można za pieniądze. 

21

 Nie masz żadnego udziału w tym dziele, bo serce twoje nie jest 

prawe wobec Boga. 

22

 Odwróć się więc od swego grzechu i proś Pana, a może ci odpuści twój 

zamiar. 

23

 Bo widzę, że jesteś żółcią gorzką i wiązką nieprawości». 

24

 A Szymon odpowiedział: 

«Módlcie się za mną do Pana, aby nie spotkało mnie nic z tego, coście powiedzieli».

14–15.

 Tak więc posiewu słowa Bożego dokonał w Samarii Filip. Ziarno padło na dobrą 

glebę i poczęło kiełkować. Podtrzymywanie wiary w duszach nowo nawróconych Samarytan 
nie należało jednak do obowiązków Filipa. Nic tedy dziwnego, że przebywający w Jerozolimie 
Apostołowie, dowiedziawszy się o skutecznej działalności Filipa, posłali do Samarii Piotra i 

Jana. O dalsze losy królestwa Bożego wśród Samarytan troszczyli się więc ci, do których to z 
urzędu należało – Apostołowie. Wzrastaniu ich autorytetu towarzyszy proces rozwoju 
pierwotnego Kościoła. Są świadomi odpowiedzialności, jaka na nich ciąży, świadczą o tym np. 
wizytacje Piotra w Liddzie i w Jafie. Po przybyciu do Samarii Piotr i Jan rozpoczęli modły za 
mieszkańców tego miasta. Modlitwy owe miały wyjednać Samarytanom u Boga dar Ducha 
Świętego.

16.

 Łukasz pisze, że „na żadnego z nich jeszcze nie zstąpił Duch Święty” i że byli jedynie 

ochrzczeni w imię Pana Jezusa. Czyżby wobec tego z chrztem udzielanym przez Filipa nie 
wiązało się udzielanie Ducha Świętego? Przecież nie był to chrzest Jana; Łukasz wyraźnie 
zaznacza, że udzielano tego chrztu w imię Jezusa.

17.

 Kwestii tej nie można rozwiązać inaczej, jak tylko przez stwierdzenie, że mamy tu do 

czynienia z obrzędem innego rodzaju, któremu towarzyszyło również zstępowanie Ducha 
Świętego na ludzi. Przywilej sprowadzania Ducha Świętego należał – jak widać – wyłącznie do 
Apostołów i wszystko przemawia za przypuszczeniem, że udzielali oni po prostu sakramentu 
bierzmowania. Materią tego sakramentu było – i tak jest po dzień dzisiejszy – nakładanie rąk, 
formą – modlitwa Apostołów, a skutkiem – specjalne dary Ducha Świętego, utożsamiane tu z 
samym Duchem Świętym.

18–19.

 Propozycja, jaką Szymon czyni Apostołom – stąd właśnie pochodzi termin 

„symonia”, określenie aktu kupczenia rzeczami świętymi, zwłaszcza urzędami lub godnościami 
kościelnymi – świadczy, że nawrócenie tego czarnoksiężnika miało charakter bardzo 
powierzchowny. Szymonowi zależało nie tyle na związaniu się z Chrystusem, ile raczej na 
posiadaniu szczególnej mocy, dzięki której mógłby rozkazywać także Duchowi Świętemu i w 
ten sposób wprawiać w podziw coraz więcej ludzi. Okazało się też przy tej sposobności, za 
kogo Szymon uważa Apostołów: nie za wysłanników Chrystusa mających ułatwiać ludziom 
osiągnięcie zbawienia wiecznego, lecz za szczególnie wyposażonych w moce nadprzyrodzone 
czarnoksiężników.

20–23.

 Piotr w imieniu własnym i Jana zareagował bardzo ostro na propozycję Szymona. 

Szymon dowiedział się, że 1) to, czego dokonują Apostołowie, pochodzi z daru Bożego; 2) że 
tego daru za żadną cenę nie można nabyć; 3) że to, czego dokonywał do tej pory Szymon, nie 
miało nic wspólnego z Duchem Świętym i Jego darami. Co więcej, taki stosunek do 
działalności apostolskiej oraz myśl o możliwości nabycia mocy Ducha Świętego za pieniądze 
uważa Piotr za grzech, posługując się słownictwem Proroków ST, i wobec tego nie pozostaje 
Szymonowi nic innego jak modlitwa o przebaczenie oraz zmiana dotychczasowego 
postępowania i postawy moralnej.

24.

 Z reakcji maga na słowa Piotra wynika, że Szymon był nie tyle złym, przewrotnym 

człowiekiem, ile raczej nieświadomym nauki Apostołów. Nie chciał być potępiony, dlatego 
prosił o modlitwę o swoje ocalenie.

FILIP NAWRACA DWORZANINA ETIOPSKIEGO (8,25–40)

25

 Kiedy dali świadectwo i opowiedzieli słowo Pańskie, udali się w drogę powrotną do 

Jerozolimy i głosili Ewangelię w wielu wioskach samarytańskich. 

26

 «Wstań i pójdź około południa 

na drogę, która prowadzi z Jerozolimy do Gazy: jest ona pusta» – powiedział anioł Pański do Filipa. 

27

 A on poszedł. Właśnie wtedy przybył do Jerozolimy oddać pokłon [Bogu] Etiop, dworzanin 

królowej etiopskiej Kandaki, zarządzający całym jej skarbcem, 

28

 i wracał, czytając w swoim wozie 

proroka Izajasza. 

29

 «Podejdź i przyłącz się do tego wozu» – powiedział Duch do Filipa. 

30

 Gdy Filip 

podbiegł, usłyszał, że tamten czyta proroka Izajasza: «Czy rozumiesz, co czytasz?» – zapytał. 

31

 A 

tamten odpowiedział: «Jakżeż mogę [rozumieć], jeśli mi nikt nie wyjaśni?» I zaprosił Filipa, aby 
wsiadł i spoczął przy nim. 

32

 A czytał ten urywek Pisma:

Prowadzą Go jak owcę na rzeź,
i jak baranek, który milczy, gdy go strzygą,
tak On nie otwiera ust swoich.

33

W Jego uniżeniu odmówiono Mu słuszności.
Któż zdoła opisać ród Jego?
Bo Jego życie zabiorą z ziemi (

Iz 53,7 n

 LXX).

34

 «Proszę cię, o kim to Prorok mówi, o sobie czy o kimś innym?» – zapytał Filipa dworzanin. 

35

 

A Filip, wychodząc od tego Pisma, opowiedział mu Dobrą Nowinę o Jezusie. 

36

 W czasie podróży 

przybyli nad jakąś wodę: «Oto woda – powiedział dworzanin – cóż stoi na przeszkodzie, abym 
został ochrzczony?» < 

37

 > 

38

 I kazał zatrzymać wóz, i obaj, Filip i dworzanin, weszli do wody. I 

ochrzcił go. 

39

 A kiedy wyszli z wody, Duch Pański porwał Filipa i dworzanin już więcej go nie 

widział. Jechał zaś z radością swoją drogą. 

40

 A Filip znalazł się w Azocie i głosił Ewangelię 

przechodząc przez wszystkie miasta, aż dotarł do Cezarei.

25.

 Jak Chrystus, tak też i Jego Apostołowie nie pozostawali w jednym miejscu, lecz 

obchodząc wsie i miasta głosili Dobrą Nowinę. Szczególnym terenem działalności apostolskiej 
Filipa była Samaria: głosił Ewangelię w wielu wioskach samarytańskich. W pismach Łukasza, 
droga nauczycieli wędrownych, podobnie jak droga Jezusa, wiedzie do Jerozolimy.

26–35.

 Podczas wędrówki Filipa z Jerozolimy do Gazy miało miejsce wydarzenie, 

dokładnie opisane przez Łukasza. Polecenie: Pójdź około południa można też pojmować: „Idź 
na południe”. Taki sens może nieco lepiej harmonizuje z kontekstem: Ewangelia obejmuje 
swym zasięgiem także południowe rejony Palestyny. Wzmianka o drodze pustej jest być może 
swoistym uzasadnieniem możliwości spokojnego prowadzenia dialogu Filipa i urzędnika 
królowej Kandaki. To ostatnie określenie nie było, jak się wydaje, imieniem własnym, lecz – 
podobnie jak termin „faraon” w Egipcie – tytułem panujących – zazwyczaj niewiast – w 
Etiopii.

Dworzanin (po grecku ευνoυχoς – grecki termin niekiedy oznacza w ogóle dworzan, 

niekoniecznie rzezańców) ten, nazwany Etiopem, mimo iż odbył pielgrzymkę do Jerozolimy, 
nie był jednak prozelitą. Prawo Mojżeszowe (

Pwt 23,2

) wykluczało bowiem rzezańców ze 

społeczności narodu wybranego. O Bogu Izraelitów mógł on dowiedzieć się od Żydów, których 
dość znaczna kolonia znajdowała się w górnym Egipcie już w VI – V w. przed Chr., o czym 
świadczą teksty aramejskie znalezione na Elefantynie. Nie ma nic dziwnego w tym, że 
Etiopczyk czytał 

Iz 53

 – jak wskazuje kontekst następujący – fragment ten bowiem należał, 

zwłaszcza w okresie późnego judaizmu, do najbardziej znanych, a jego mesjański sens 
przyjmowano także w wielu kręgach judaizmu zwłaszcza nieurzędowego. Lektura odbywała 
się, zgodnie ze zwyczajem ówczesnym, głośno i dlatego Filip z łatwością mógł stwierdzić, że 
chodziło o tekst Izajasza. Zwięzły zatem wykład swoistego katechizmu rozpoczął Filip dopiero 
wtedy, kiedy Etiopczyk wyznał, że nie rozumie czytanego tekstu. Urywek z Proroka był 
podany według brzmienia Septuaginty, jednakże z pominięciem zwrotów, które ukazują 
soteryjne wartości cierpień Jezusa (53,4–6,9b). Łukasz nie zanotował żadnych bliższych 
szczegółów interpretacji Filipa; ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że opowiedział on 
Etiopczykowi Dobrą Nowinę o Jezusie. W każdym razie Filipowi zależało na tym, by 

Etiopczyk doszedł do przekonania, iż proroctwa o Słudze Cierpiącym wypełniły się w 
działalności i cierpieniach Jezusa.

36–38.

 Z propozycji, jaką po objaśnieniach Filipa wyraził Etiopczyk wynika, że słowa 

gorliwego „diakona” trafiły na właściwy grunt. Formalnego wyznania wiary (w. 37) złożonego 
przez Etiopczyka nie zawiera większość kodeksów greckich, lecz tekst z tym symbolem wiary 
znają najstarsi Ojcowie Kościoła – np. Ireneusz, Cyprian – i prawdopodobnie dlatego znajduje 
się on od dawna w tekstach liturgii chrzcielnej.

39–40.

 Zniknięcie Filipa po udzieleniu chrztu Etiopczykowi ma swoje liczne paralele w 

działalności proroków starotestamentowych (

1 Krl 18,12

; 

2 Krl 2,16

; 

Ez 3,12.14

; 

8,3

; 

11,1.24

; 

43,5

), a całe opowiadanie kojarzy się z relacją o spotkaniu Jezusa z uczniami w drodze do 

Emaus (

Łk 24,31

). Dla pierwszych chrześcijan zaś fakt przyjęcia Etiopczyka do Kościoła był 

źródłem refleksji nad przejściowym, nie obowiązującym już charakterem przepisów 
starotestamentowych: człowiek pozbawiony męskości nie mógł należeć do narodu wybranego 
(

Pwt 23,2

), nic jednak nie stało na przeszkodzie temu, żeby został ochrzczony (

Dz 8,36

).

NAWRÓCENIE SZAWŁA (9,1–19)

9

 

1

 Szaweł ciągle jeszcze siał grozę i dyszał żądzą zabijania uczniów Pańskich. Udał się do 

arcykapłana 

2

 i poprosił go o listy do synagog w Damaszku, aby mógł uwięzić i przyprowadzić do 

Jerozolimy mężczyzn i kobiety, zwolenników tej drogi, jeśliby jakichś znalazł. 

3

 Gdy zbliżał się już w 

swojej podróży do Damaszku, olśniła go nagle światłość z nieba. 

4

 A gdy upadł na ziemię, usłyszał 

głos, który mówił: «Szawle, Szawle, dlaczego Mnie prześladujesz?» 

5

 «Kto jesteś, Panie?» – 

powiedział. A On: «Ja jestem Jezus, którego ty prześladujesz. 

6

 Wstań i wejdź do miasta, tam ci 

powiedzą, co masz czynić».

7

 Ludzie, którzy mu towarzyszyli w drodze, oniemieli ze zdumienia, słyszeli bowiem głos, lecz 

nie widzieli nikogo. 

8

 Szaweł podniósł się z ziemi, a kiedy otworzył oczy, nic nie widział. 

Zaprowadzili go więc do Damaszku, trzymając za ręce. 

9

 Przez trzy dni nic nie widział i ani nie jadł, 

ani nie pił.

10

 W Damaszku znajdował się pewien uczeń, imieniem Ananiasz. «Ananiaszu!» – przemówił 

do niego Pan w widzeniu. A on odrzekł: «Jestem, Panie!» 

11

 A Pan do niego: «Idź na ulicę Prostą i 

zapytaj w domu Judy o Szawła z Tarsu, bo właśnie się [tam] modli». 

12

 (I ujrzał [Szaweł] w widzeniu, 

jak człowiek imieniem Ananiasz wszedł i położył na niego ręce, aby przejrzał.) 

13

 «Panie – 

odpowiedział Ananiasz – słyszałem z wielu stron, jak dużo złego wyrządził ten człowiek świętym 
Twoim w Jerozolimie. 

14

 I ma on tutaj władzę od arcykapłanów, aby więzić wszystkich, którzy 

wzywają Twego imienia». 

15

 «Idź – odpowiedział mu Pan – bo wybrałem sobie tego człowieka jako 

narzędzie. On zaniesie imię moje do pogan i królów, i do synów Izraela. 

16

 I ukażę mu, jak wiele 

będzie musiał wycierpieć dla Mego Imienia».

17

 Wtedy Ananiasz poszedł. Wszedł do domu, położył na niego ręce i powiedział: «Szawle, 

bracie, Pan Jezus, Ten, co ukazał ci się na drodze, którą szedłeś, przysłał mnie, abyś przejrzał i 
został napełniony Duchem Świętym». 

18

 Natychmiast jakby łuski spadły z jego oczu i odzyskał 

wzrok, i został ochrzczony. 

19

 A gdy spożył posiłek, wzmocnił się.

1–2.

 Opowiadanie o działalności Szawła rozpoczynają pierwsze wiersze rozdz. ósmego. 

Przerwała je dość długa parenteza poświęcona opisowi czynów Filipa. Rozdz. 9 wyraźnie 
nawiązuje do 8,3. Szaweł jest ciągle jeszcze prześladowcą wyznawców Chrystusa. Ścigając 
chrześcijan nie tylko wypełnia gorliwie polecenia swych przełożonych, lecz także z własnej 
inicjatywy zabiega o wyniszczenie jak największej liczby uczniów Jezusa. W czasie jednej z 

wypraw mających na celu uwięzienie chrześcijan zamieszkałych w Damaszku miało miejsce 
wydarzenie, które ze względu na jego niezwykłą doniosłość opisuje Łukasz aż trzy razy (9,1–
19; 22,4–21; 26,10–20). Paweł w swych listach również nawiązuje do tego faktu wielokrotnie 
(np. 

1 Kor 9,1

; 

15,8–10

; 

2 Kor 4,6

; 

Ga 1,12–17

; 

Flp 3,12

). Według wszelkiego 

prawdopodobieństwa owa pamiętna podróż miała miejsce około r. 36. tj. na 14 lat – licząc 
według ówczesnego zwyczaju terminus a quo i ad quem – przed „Soborem Jerozolimskim” 
(por. 

Dz 15

; 

Ga 2,1

). Ludzie, których Szaweł prześladuje, są nazwani „zwolennikami tej 

drogi”. Krocząc tą drogą, służy się Bogu zgodnie z Jego wolą (por. 

Mt 21,32

; 

1 Kor 12,31

; 

2 P 

2,2

). Autor Dziejów lubuje się szczególnie w stosowaniu tego określenia (por. 18,25.26; 

19,9.23; 22,4; 24,14.22).

3–6.

 Wydarzenia pod Damaszkiem przypominają swym charakterem starotestamentowe 

opisy różnych interwencji Boga, zwłaszcza tych, które się wiązały z powołaniami proroków 
(por. 

Ez 1,28

; 

43,3

; 

44,4

; 

Dn 8,17

; 

10,9

). Oślepiająca światłość z nieba, prostracja olśnionego 

owym blaskiem – to zjawiska towarzyszące prawie wszystkim teofaniom biblijnym. Według 
tradycyjnej i wcale nie pozbawionej słuszności egzegezy tego tekstu pytanie: Szawle, Szawle, 
dlaczego Mnie prześladujesz i następujące potem wyjawienie: Ja jestem Jezus wypowiada 
Jezus, który był obecny w każdym ze swych prześladowanych wyznawców. Stwierdzenie to 
zgadza się całkowicie z wielokrotnie powtarzanym oświadczeniem Jezusa, że Jemu samemu 
wyrządza krzywdę ten, kto krzywdzi Jego uczniów (por. np. 

Mt 10,40

; 

18,5

 par.; 25,40; 

Łk 

10,16

).

7–9.

 Przypuszczenie, że mogłoby tu chodzić o halucynację Szawła, wyklucza wzmianka o 

tym, czego doznawali towarzyszący mu ludzie: oniemieli ze zdumienia, słysząc głos. Szaweł, 
utraciwszy wskutek olśnienia niezwykłym blaskiem wzrok, polecenie „udania się do miasta” 
mógł wykonać jedynie przy pomocy ludzi, którzy istotnie wprowadzili go do Damaszku.

10–14.

 Charakter zdecydowanie nadprzyrodzony posiada również widzenie Ananiasza. 

Polecenia, jakie otrzymuje od Jezusa, budzą jego zupełnie uzasadnione opory. Ananiasz nim 
zacznie działać, pragnie się upewnić, czy nie zaistniało tu jakieś nieporozumienie. Widać więc, 
że wieści o krwawych poczynaniach Szawła wykraczały daleko poza mury Jerozolimy. Tym 
razem ludzie, których Szaweł ścigał z taką pasją, są nazwani świętymi. Określenie to, 
spotykane szczególnie często w listach Pawła (por. np. 

Rz 15,25.26.31

; 

1 Kor 16,1.15

; 

2 Kor 

8,4

; 

9,1.12

; 

Ef 2,19

; 

5,3

; 

Flp 1,1

; 

4,22

; 

Kol 1,2

), nawiązuje do starotestamentowej teologii ludu 

Bożego. Chodzi tu, rzecz jasna, nie o świętość w sensie zupełnej wolności od grzechów, lecz o 
ideę poświęcenia się, oddania Bogu do Jego szczególnej dyspozycji (por. 

Wj 13,2

; 

19,6

; 

Lb 

16,3

).

Jeszcze bardziej starotestamentową formę posiada następna z kolei nazwa pierwszych 

chrześcijan: „ci, którzy wzywają imienia Chrystusa”. Pierwiastek raczej moralny dochodzi do 
głosu w określeniu pierwszym, drugie zaś można by nazwać określeniem kultycznym. Ze 
sprzeciwu Ananiasza wynika również to, że chrześcijanie damasceńscy byli powiadomieni w 
jakiś sposób o celu podróży Szawła do ich miasta.

15–19.

 Ananiasz ustępuje jednak całkowicie, z chwilą kiedy się dowiaduje, że Bóg 

postanowił z dawnego prześladowcy uczynić narzędzie swego działania. Trzymając się ściśle 
terminologii greckiej należałoby mówić nie tyle może o narzędziu, ile raczej o „naczyniu”, w 
którym Słowo Boże – dosłownie: Imię Jezusowe – będzie zaniesione do pogan, do królów i do 
synów Izraela. Ta ostatnia formuła przypomina cokolwiek inwestyturę prorocką Jeremiasza. 
Lecz Paweł zasięgiem swego oddziaływania przewyższa wszystkich proroków i sam zresztą z 

upodobaniem mówi o uniwersalizmie swego powołania (por. 

Rz 1,5

; 

11,13

; 

15,16–18

; 

Ga 1,16

; 

2,2.8.9

; 

Flp 3,8

; 

Kol 1,27

; 

1 Tm 2,7

). Dowiaduje się również Ananiasz, że Szaweł, jakby dla 

dokonania ekspiacji, sam z kolei będzie musiał wiele wycierpieć. Paweł także wielokrotnie 
pisze o swych cierpieniach (

1 Kor 4,10–13

; 

2 Kor 4,7–14

; 

6,4–10

; 

Kol 1,24

), zaznaczając 

nawet, że żaden z jego przeciwników z pewnością mu w nich nie dorówna (

2 Kor 11,23–31

). 

Całe wydarzenie zresztą odbywało się dokładnie według uprzednich zapowiedzi Jezusa (por. 

Mt 5,11–12

 par.; 

J 15,21

; 

16,2–4.20.33

).

Zanim nastąpi sam obrzęd chrztu, Szaweł będzie napełniony Duchem Świętym. Ten zwrot, 

szczególnie często stosowany przez Łukasza, określa specjalną pomoc nadprzyrodzoną, 
niezbędną do przekazywania za pomocą słowa prawd Bożych (por. 

Łk 1,15.67

; 

Dz 2,4

; 

4,8.31

; 

9,17

; 

13,9

).

PIERWSZE KROKI NAWRÓCONEGO SZAWŁA (9,20–31)

20

 Jakiś czas spędził z uczniami w Damaszku i zaraz zaczął głosić w synagogach, że Jezus 

jest Synem Bożym. 

21

 Wszyscy, którzy go słyszeli, mówili zdumieni: «Czy to nie ten sam, który w 

Jerozolimie prześladował wyznawców tego imienia i przybył tu po to, aby ich uwięzić i zaprowadzić 
do arcykapłana?» 

22

 A Szaweł występował coraz odważniej i szerzył zamieszanie wśród Żydów 

mieszkających w Damaszku, dowodząc: „Ten jest Mesjaszem”. 

23

 Po upływie dłuższego czasu 

Żydzi postanowili go zgładzić. 

24

 Szaweł dowiedział się o ich zamiarach. A strzegli bram we dnie i w 

nocy, aby go zgładzić. 

25

 Uczniowie więc spuścili go nocą w koszu na sznurze przez mur i 

wyprawili. 

26

 Kiedy przybył do Jerozolimy, próbował przyłączyć się do uczniów, lecz wszyscy bali się 

go, nie wierząc, że jest uczniem. 

27

 Dopiero Barnaba przygarnął go i zaprowadził do Apostołów, i 

opowiedział im, jak w drodze [Szaweł] ujrzał Pana, który przemówił do niego, i z jaką siłą 
przekonania występował w Damaszku w imię Jezusa. 

28

 Dzięki temu przebywał z nimi w 

Jerozolimie, z siłą przekonania przemawiając w imię Pana. 

29

 Przemawiał też i rozprawiał z 

hellenistami, którzy usiłowali go zgładzić. 

30

 Bracia jednak, dowiedziawszy się o tym, odprowadzili 

go do Cezarei i wysłali do Tarsu.

31

 A Kościół cieszył się pokojem w całej Judei, Galilei i Samarii. Rozwijał się i żył bogobojnie, i 

obfitował w pociechę Ducha Świętego.

20–22.

 Działalność apostolska Szawła od początku nie była łatwa. Wszędzie spotykał się 

on z nieufnością, wszędzie szła za nim opinia dobrze znanego pierwszym chrześcijanom 
prześladowcy. Tylko wyraźnej pomocy Bożej i pewnie swej wrodzonej wytrwałości – 
zawdzięczał Paweł swą nieugiętą postawę wobec trudności, głosząc prawdę, że Jezus jest 
Mesjaszem. Tytuł „Syn Boży” pojawi się jeszcze tylko raz w Dziejach i jest z pewnością 
zapożyczony od Pawła, w którego listach pojawia się dość często (por. 

Rz 1,3–9

; 

Ga 1,16

; 

2,20

; 

4,4.6

). W katechezie typu palestyńskiego występuje częściej prawda o Jezusie Mesjaszu. 

Głoszenie tej nauki sprowadza się zazwyczaj do wykazywania, że Jezus swym życiem, 
czynami, cierpieniem i śmiercią wypełnia starotestamentowe proroctwa mesjańskie.

23–25.

 Kiedy po pewnym czasie – według 

Ga 1,17–18

 był to, licząc pobyt na pustyni 

arabskiej, okres około 3 lat – zdołał Paweł przełamać pierwsze lody nieufności chrześcijan, 
kiedy go już w tym środowisku przyjęto, niespodziewanie pojawiły się nowe trudności: 
postanowili go zgładzić Żydzi. O pierwszych wrogich wystąpieniach Żydów w Damaszku 
wspomina również Paweł (

2 Kor 11,32–33

). W akcji skierowanej przeciwko Pawłowi 

wykorzystano, jak się okazuje, osobę króla Nabatejczyków, Aretasa IV († ok. r. 40), który, 
poróżniony z Herodem Agryppą, szukał sposobności, by zjednać sobie szerokie rzesze ludności 

żydowskiej. Jednakże przy pomocy przemyślnych chrześcijan damasceńskich, którzy zdołali 
już rozpoznać w Szawle wysłannika Bożego, nie powiodły się plany pojmania Apostoła.

26–30.

 Opuściwszy Damaszek, przybył Szaweł do Jerozolimy. Celem tej wyprawy – jak 

wynika z 

Ga 1,18–24

 – była nie tylko ucieczka przed niebezpieczeństwami, lecz także chęć 

nawiązania osobistego kontaktu z Piotrem i z innymi Apostołami. Nie świadczy o niechęci 
Apostołów do Szawła fakt, że w Jerozolimie spotkał się on jedynie z Piotrem i Jakubem. 
Przebywał w Jerozolimie tylko 15 dni (

Ga 1,18

); być może, iż akurat w tym czasie 

Apostołowie byli poza miastem. Powtarzają się koleje losu, tak bardzo przypominające pobyt 
w Damaszku: najpierw nieufność chrześcijan, wśród których Szaweł prześladowca znany był 
lepiej niż w Damaszku, następnie przełamanie ich niechęci dzięki protekcji cieszącego się tu 
nieskalaną reputacją Barnaby.

Opowiadając wiernym Jerozolimy o działalności Szawła w Damaszku szczególną uwagę 

zwrócił Barnaba na „siłę przekonania”, z jaką nowo nawrócony przemawiał w imię Jezusa. 
Owa siła przekonania (παρρησία) stanowi rys znamienny całego nauczania Pawła (

Dz 13,46

; 

14,3

; 

19,8

; 

26,26

; 

28,31

; 

2 Kor 3,12

; 

7,4

; 

Ef 3,12

; 

6,19–20

; 

Flp 1,20

; 

1 Tes 2,2

). Jest to nie tyle 

może naturalna odporność, wytrwałość i męstwo, ile raczej wyraźny dowód skutecznej pomocy 
Bożej (por. 

Dz 1,8

; 

4,29.31

). Kiedy niebezpieczeństwa ze strony chrześcijan jerozolimskich 

minęły, życiu Szawła poczęli zagrażać helleniści. Drugie z kolei ocalenie będzie Apostoł 
zawdzięczał ludziom, na których życie jeszcze tak niedawno nastawał. Chrześcijanie 
jerozolimscy bowiem nie tylko ocalili Pawła od śmierci, lecz, poprzez Cezareę, odwieźli go aż 
do rodzinnego Tarsu, gdzie – jak wynika z 

Ga 1,23

 – rozpoczął bardzo intensywną działalność 

apostolską. Według 

Dz 22,17–21

 Szaweł opuszczał Jerozolimę nie z powodu 

niebezpieczeństwa, lecz ze względu na polecenie, jakie otrzymał od Boga w specjalnym 
widzeniu. Możliwe jednak, że motywem tego polecenia, może nawet domyślnym, było 
zagrożenie życia Pawła.

31.

 To swoiste summarium nie tylko nie harmonizuje, lecz jest sprzeczne z kontekstem 

poprzedzającym, chyba że założy się, iż od wydarzeń związanych z pobytem Szawła w 
Jerozolimie upłynęło sporo czasu. Zresztą pamiętać należy o tym, że w Judei, oprócz 
Jerozolimy, dość duże skupiska chrześcijan istniały w Liddzie i w Jafie. O „budowaniu się 
Kościoła” mówi ze szczególnym upodobaniem Paweł przedstawiając wewnętrzny rozwój 
społeczności chrześcijańskich (por. 

1 Kor 8,1

; 

10,23

; 

14,3–5.12.17.26

; 

1 Tes 5,11

). Natomiast 

Łukasz – zwłaszcza w Dziejach Apostolskich – chętnie posługuje się cyframi. Wzmianka o 
bojaźni Bożej wskazuje na troskę pierwszych chrześcijan o to, by wola Boża była wypełniana 
jak najdokładniej, natomiast wyrażenie „napełniali się pociechą Ducha Świętego” zdaje się być 
synonimicznym określeniem stanu permanentnej radości, która była udziałem chrześcijan 
mimo prześladowań (por. 

Dz 13,52

).

CUDA ŚW. PIOTRA (9,32–43)

32

 Kiedy Piotr odwiedzał wszystkich, przyszedł też do świętych, którzy mieszkali w Liddzie. 

33

 

Znalazł tam pewnego człowieka, imieniem Eneasz, który był sparaliżowany i od ośmiu lat leżał w 
łóżku. 

34

 «Eneaszu – powiedział do niego Piotr – Jezus Chrystus cię uzdrawia, wstań i zaściel 

swoje łóżko!» I natychmiast wstał. 

35

 Widzieli go wszyscy mieszkańcy Liddy i Saronu i nawrócili się 

do Pana.

36

 Mieszkała też w Jafie pewna uczennica imieniem Tabita, co znaczy Gazela. Czyniła ona 

dużo dobrego i dawała hojne jałmużny. 

37

 Wtedy właśnie zachorowała i umarła. Obmyto ją i 

położono w izbie na piętrze. 

38

 Lidda leżała blisko Jafy; gdy więc uczniowie dowiedzieli się, że jest 

tam Piotr, wysłali do niego dwóch posłańców z prośbą: «Przyjdź do nas niezwłocznie» 

39

 Piotr 

poszedł z nimi, a gdy przybył, zaprowadzili go do izby na górze. Otoczyły go wszystkie wdowy i 
pokazywały mu ze łzami w oczach chitony i płaszcze, które zrobiła im Gazela za swego życia. 

40

 Po 

usunięciu wszystkich, Piotr upadł na kolana i modlił się. Potem zwrócił się do zwłok i rzekł: «Tabito, 
wstań!» A ona otwarła oczy i zobaczywszy Piotra, usiadła. 

41

 Piotr podał jej rękę i podniósł ją. 

Zawołał świętych i wdowy, i ujrzeli ją żywą. 

42

 Wieść o tym rozeszła się po całej Jafie, i wielu 

uwierzyło w Pana. 

43

 [Piotr] zaś jeszcze przez dłuższy czas przebywał w Jafie u niejakiego 

Szymona, garbarza.

32.

 Zgodnie ze zwyczajem przyjętym przez Jezusa i Jego uczniów Piotr głosi Dobrą 

Nowinę, obchodząc wszystkie istniejące na terenie Palestyny społeczności 
wczesnochrześcijańskie. Wędrówki owe miały na celu nie tyle może formalne nauczanie (por. 
np. 8,4.40; 13,6) – Piotrowi nie towarzyszy jak zazwyczaj Jan – ile raczej wizytowanie, 
podnoszenie na duchu wyznawców Chrystusa (por. 8,14–23; 9,32; 16,9).

33–35.

 Po raz pierwszy przy opisywaniu skutków tego uzdrowienia pojawia się zdanie: 

Nawrócili się do Pana. W ten sposób zwykł przedstawiać Paweł nawrócenia Żydów (por. np. 

2 

Kor 3,16

). Gdy zaś opisuje przyjmowanie chrześcijaństwa przez pogan, posługuje się 

najczęściej słowami: Nawrócili się do Boga (14,15; 15,19; 26,18.20; 

1 Tes 1,9

).

36–39.

 Prawie wszyscy pobożni ludzie, zarówno w Ewangelii Łukasza, jak i w Dziejach, 

odznaczają się wrażliwością na materialne potrzeby bliźnich. Hojne jałmużny dawała również 
Tabita, mieszkająca w Liddzie – inaczej Diospolis – odległej o kilkanaście kilometrów od Jafy.

40–42.

 Wskrzeszając Tabitę dokonuje Piotr z pewnością największego w swej 

apostolskiej działalności cudu, podobnego do zmartwychwskrzeszenia córki Jaira, czego Piotr 
był świadkiem (

Mk 5,35–43

 paral.; zob. także wskrzeszenia dokonywane przez Eliasza i 

Elizeusza: 

1 Krl 17,17–24

; 

2 Krl 4,18–37

). Efekt apostolski tego cudu był taki jak zazwyczaj w 

podobnych przypadkach: gdy wieść o tym wydarzeniu rozeszła się po okolicy, wielu uwierzyło 
w Pana. Gdyby to byli poganie, Łukasz napisałby, że uwierzyli w Boga.

43.

 Ze względu na konieczność ciągłej pracy przy martwych zwierzętach zawód garbarza 

uważano za szczególnie nieczysty. Otóż właśnie w domu garbarza przebywał Piotr dość długo 
po zmartwychwskrzeszeniu Tabity.

POWOŁANIE SETNIKA KORNELIUSZA (10,1–48)

10

 

1

 W Cezarei mieszkał pewien człowiek imieniem Korneliusz, setnik z kohorty zwanej 

Italską, 

2

 pobożny i „bojący się Boga” wraz z całym swym domem. Dawał on wielkie jałmużny 

ludowi i zawsze modlił się do Boga. 

3

 Około dziewiątej godziny dnia ujrzał wyraźnie w widzeniu 

anioła Pańskiego, który wszedł do niego i powiedział: «Korneliuszu!» 

4

 On zaś wpatrując się w 

niego z lękiem, zapytał: «Co, panie?» Odpowiedział mu: «Modlitwy twoje i jałmużny stały się ofiarą, 
która przypomniała ciebie Bogu. 

5

 A teraz poślij ludzi do Jafy i sprowadź niejakiego Szymona, 

zwanego Piotrem. 

6

 Jest on gościem pewnego Szymona, garbarza, który ma dom nad morzem». 

7

 

Kiedy znikł anioł, który z nim mówił, [Korneliusz] zawołał dwóch domowników i pobożnego żołnierza 
spośród swoich podwładnych. 

8

 Opowiedział im wszystko i posłał ich do Jafy.

9

 Następnego dnia, gdy oni byli w drodze i zbliżali się do miasta, wszedł Piotr na dach, aby się 

pomodlić. Była mniej więcej szósta godzina. 

10

 Poczuł głód i chciał [coś] zjeść. Kiedy 

przygotowywano mu posiłek, wpadł w zachwycenie: 

11

 Widzi niebo otwarte i jakiś spuszczający się 

przedmiot, podobny do wielkiego płótna czterema końcami opadającego ku ziemi. 

12

 Były w nim 

wszelkie zwierzęta czworonożne, płazy naziemne i ptaki podniebne. 

13

 «Zabijaj, Piotrze, i jedz!» – 

odezwał się do niego głos. 

14

 «O nie, Panie! Bo nigdy nie jadłem nic skażonego i nieczystego» – 

odpowiedział Piotr. 

15

 A głos znowu po raz drugi do niego: «Nie nazywaj nieczystym tego, co Bóg 

oczyścił». 

16

 Powtórzyło się to trzy razy i natychmiast wzięty został ten przedmiot do nieba.

17

 Kiedy Piotr zastanawiał się, co może oznaczać widzenie, które miał, przed bramą stanęli 

wysłańcy Korneliusza, dopytawszy się o dom Szymona. 

18

 «Czy przebywa tu w gościnie Szymon, 

zwany Piotrem?» – pytali głośno. 

19

 Kiedy Piotr rozmyślał jeszcze nad widzeniem, powiedział do 

niego Duch: «Poszukuje cię trzech ludzi. 

20

 Zejdź więc i idź z nimi bez wahania, bo Ja ich 

posłałem». 

21

 Piotr zszedł do owych ludzi i powiedział: «Ja jestem tym, którego szukacie. Z jaką 

sprawą przybyliście?» 

22

 A oni odpowiedzieli: «Setnik Korneliusz, człowiek sprawiedliwy i 

bogobojny, o czym zaświadczyć może cała ludność żydowska, otrzymał polecenie od anioła 
świętego, aby cię wezwał do swego domu i wysłuchał tego, co mu powiesz». 

23

 [Piotr] więc zaprosił 

ich do wnętrza i ugościł. A następnego dnia wyruszył razem z nimi w towarzystwie niektórych braci 
z Jafy.

24

 Nazajutrz przyszedł do Cezarei. Korneliusz oczekiwał ich, zwoławszy swych krewnych i 

najbliższych przyjaciół. 

25

 A kiedy Piotr wchodził, Korneliusz wyszedł mu na spotkanie, padł mu do 

stóp i oddał pokłon. 

26

 Piotr podniósł go ze słowami: «Wstań, ja też jestem człowiekiem». 

27

 A 

rozmawiając z nim, wszedł i zastał licznie zgromadzonych. 

28

 Przemówił więc do nich: «Wiecie, że 

zabronione jest Żydowi przestawać z cudzoziemcem lub przychodzić do niego. Lecz Bóg mi 
pokazał, że nie wolno żadnego człowieka uważać za skażonego lub nieczystego. 

29

 Dlatego też 

wezwany przybyłem bez sprzeciwu. Zapytuję więc: po co mnie sprowadziliście?» 

30

 Korneliusz 

odpowiedział: «Cztery dni temu, gdy modliłem się o godzinie dziewiątej w swoim domu, stanął 
przede mną mąż w lśniącej szacie 

31

 i rzekł: „Korneliuszu, twoja modlitwa została wysłuchana i Bóg 

wspomniał na twoje jałmużny. 

32

 Poślij więc do Jafy i wezwij Szymona, zwanego Piotrem. Jest on 

gościem w domu Szymona garbarza, nad morzem”. 

33

 Posłałem więc natychmiast do ciebie [ludzi], 

a ty dobrze zrobiłeś, żeś przyszedł. Teraz my wszyscy stoimy przed Bogiem, aby wysłuchać 
wszystkiego, co Pan tobie polecił».

34

 Wtedy Piotr przemówił w dłuższym wywodzie: «Przekonuję się, że Bóg naprawdę nie ma 

względu na osoby. 

35

 Ale w każdym narodzie miły jest Mu ten, kto się Go boi i postępuje 

sprawiedliwie. 

36

 Posłał swe słowo synom Izraela, zwiastując im pokój przez Jezusa Chrystusa. On 

to jest Panem wszystkich. 

37

 Wiecie, co się działo w całej Judei, począwszy od Galilei, po chrzcie, 

który głosił Jan. 

38

 Znacie sprawę Jezusa z Nazaretu, którego Bóg namaścił Duchem Świętym i 

mocą. Dlatego że Bóg był z Nim, przeszedł On dobrze czyniąc i uzdrawiając wszystkich, którzy byli 
pod władzą diabła. 

39

 A my jesteśmy świadkami wszystkiego, co zdziałał w ziemi żydowskiej i w 

Jeruzalem. Jego to zabili, zawiesiwszy na drzewie (

Pwt 21,22

). 

40

 Bóg wskrzesił Go trzeciego dnia i 

pozwolił Mu ukazać się 

41

 nie całemu ludowi, ale nam, wybranym uprzednio przez Boga na 

świadków, którzyśmy z Nim jedli i pili po Jego zmartwychwstaniu. 

42

 On nam rozkazał ogłosić 

ludowi i dać świadectwo, że Bóg ustanowił Go sędzią żywych i umarłych. 

43

 Wszyscy prorocy 

świadczą o tym, że każdy, kto w Niego wierzy, przez Jego imię otrzymuje odpuszczenie grzechów».

44

 Kiedy Piotr jeszcze mówił o tym, Duch Święty zstąpił na wszystkich, którzy słuchali nauki. 

45

 I 

zdumieli się wierni pochodzenia żydowskiego, którzy przybyli z Piotrem, że dar Ducha Świętego 
wylany został także na pogan. 

46

 Słyszeli bowiem, że mówią językami i wielbią Boga. 

47

 Wtedy 

odezwał się Piotr: «Któż może odmówić chrztu tym, którzy otrzymali Ducha Świętego tak samo jak 
my?» 

48

 I rozkazał ochrzcić ich w imię Jezusa Chrystusa.

Potem uprosili go, aby pozostał <u nich> jeszcze kilka dni.

1–2.

 Łukasz przedstawia czytelnikom Korneliusza według schematu znanego z kilku 

innych analogicznych sytuacji, jak np. z opowiadań o Zachariaszu, Symeonie, Annie Prorokini, 
a zwłaszcza o setniku z Kafarnaum. Może, ów oficer rzymski jest potomkiem jednego z wielu 
niewolników, których pod koniec I w. przed Chr. obdarzył wolnością dyktator Korneliusz 

Sulla. Na dowód wdzięczności wyzwoleńcy przybierali sobie drugie imię – Korneliusz. W 
związku właśnie z osobą setnika pojawia się po raz pierwszy przymiotnik bojący się Boga. W 
dalszym ciągu Dziejów przymiotnik ten będzie występował jeszcze kilka razy (np. 10,22.35; 
13,16.26 itp.). Określa się nim pogan, którzy sympatyzują z judaizmem, przyjmują wskazania 
moralne Prawa Mojżeszowego, uczestniczą w kulcie synagogalnym, lecz nie są obrzezani; 
dlatego Żydzi nie uważali ich nigdy za członków narodu wybranego. Nie wykluczone, że 
Łukasz sam, zanim stał się chrześcijaninem, był jednym z bojących się Boga.

Zarówno wzmianka o rozdzielaniu jałmużny, jak i stwierdzenie, że Korneliusz modlił się 

zawsze do Boga należą do znamiennych rysów charakterystyk dokonywanych przez Łukasza 
(

Łk 2,37

; 

18,1

; por. także 

Ef 6,18

; 

Kol 1,3.9

; 

1 Tes 5,17

; 

1 Tm 5,5

).

3.

 Widzenie Korneliusza przypadło również na czas modlitwy: dziewiąta godzina dnia – to 

trzecia po południu (por. 

Dz 3,1

). Postać pojawiająca się w widzeniu, nazwana po raz pierwszy 

aniołem Bożym, będzie w dalszym ciągu określana po prostu wyrazem „anioł” (10,7.22; 11,13) 
lub wyrażeniem:. „mąż w lśniącej szacie” (10,30: zob. także 

Łk 24,4.23

).

4.

 Pojawienie się anioła napełnia Korneliusza przerażeniem (zob. kom. do 

Dz 3,10

). Będąc 

jeszcze poganinem nie może on składać formalnych ofiar Bogu jedynemu, lecz jego modlitwy i 
jałmużny docierają do Boga jakby w postaci ofiarniczego dymu (por. 

Kpł 2,2.9.16

; 

5,12

; 

6,15

).

5–8.

 Korneliusz wykonuje dokładnie i bezzwłocznie polecenie wysłania specjalnych ludzi 

do Piotra, przebywającego nadal w odległej od Cezarei o 45 km Jafie, w domu Szymona 
Garbarza.

9–16.

 Widzenie Piotra, które w kompozycji literackiej Łukasza miało miejsce tuż przed 

przybyciem do Apostoła ludzi Korneliusza, oznacza, że przepisy rytualne dawnego Prawa 
straciły już moc obowiązującą. Bez żadnych skrupułów powinien Piotr spożyć to, co jeszcze do 
niedawna uchodziło za nieczyste. Nie bez racji wizja ma miejsce w południe, kiedy Piotr 
poczyna odczuwać głód. Wyznanie Piotra, że nigdy nie jadł nic skażonego i nieczystego, 
świadczy o długotrwałych związkach łączących pierwotny Kościół z synagogą. Trzykrotne 
powtórzenie polecenia spożywania wszystkiego, co znajdowało się w płótnie, świadczy 
również o doniosłości nakazu.

W gruncie rzeczy – jak wynika z kontekstu następującego – chodziło przede wszystkim o 

to, aby Piotr zrozumiał, że nie można dzielić ludzi na czystych i nieczystych; że – co 
ważniejsze – czystość wcale nie jest wyłącznym atrybutem przynależności do narodu 
wybranego.

17–23.

 Mimo realizmu tego pouczenia Piotr nie zrozumiał jego sensu. Wysłannicy 

Korneliusza zastali go właśnie na snuciu różnych domysłów, co może oznaczać widzenie. 
Wyjaśniając Piotrowi cel swojej wyprawy wysłannicy Korneliusza zaznaczają, że ich pan jest 
człowiekiem sprawiedliwym prawdopodobnie w sensie zachowywania przepisów Prawa – i 
bogobojnym. Pomijają jednak milczeniem wzmiankę o dawaniu jałmużny; Korneliusz wspierał 
materialnie Żydów, a Piotr był właśnie Żydem. Przyjąwszy i ugościwszy wysłanników 
Korneliusza, Piotr bez słowa sprzeciwu udał się dnia następnego do Cezarei.

24–27.

 Korneliusz przygotował Piotrowi serdeczne i uroczyste przyjęcie. Zwołał 

krewnych oraz najbliższych przyjaciół i oczekiwał dostojnego gościa na progu swego domu. 
Gdy Apostoł nadszedł, setnik padł mu do nóg i oddał pokłon, co oznaczało, że uważa go za 
wysłannika Bożego. Jak zawsze w podobnych sytuacjach Piotr czuł się niegodny takich 
honorów: był tylko człowiekiem.

28–30.

 Słowa wypowiedziane przez Piotra do zebranych w domu Korneliusza świadczą, 

że zrozumiał wreszcie sens swego widzenia w Jafie. Pojął, iż nie wolno żadnego człowieka 
uważać za skażonego lub nieczystego.

31–33.

 Jeszcze raz dokładnie powtarza Korneliusz polecenie otrzymane od anioła Bożego 

i wyraża gotowość spełnienia wszystkiego, co tylko mu rozkaże Piotr.

34.

 Kiedy Piotr stwierdza na wstępie, że Bóg nie ma względu na osoby, to chce przez to 

pouczyć Żydów, że chociaż są narodem wybranym, Bóg nie będzie dla nich łagodniejszy i 
łaskawszy. Nie będzie też zważał ani na rodowe pochodzenie, ani na mądrość poszczególnych 
jednostek. Bezwzględny obiektywizm i niezależność Boga stanowią przedmiot niejednej 
wypowiedzi Pawła, korygującego błędne przekonania Żydów, nazbyt pewnych swego 
przyszłego zbawienia (por. 

Rz 2,11

; 

Ga 2,6

; 

Ef 6,9

; 

Kol 3,25

).

35.

 Jedno jest natomiast pewne: jeśli ktoś żyje w bojaźni Bożej i zgodnie ze 

sprawiedliwością, na pewno podoba się Bogu, choćby nawet nie należał do narodu wybranego. 
Bojaźń Boża jest tu pojęta jak najszerzej z wykluczeniem jednak – jak się wydaje – bojaźni 
niewolniczej. Chodzi o to, by się nie sprzeciwić Bogu, by nie zlekceważyć Jego świętej woli, 
by nie narazić na zmarnowanie żadnej kropli krwi Jezusa. Jest to również obawa przed utratą 
Boga jako przyszłej zapłaty.

36.

 Jednakże synowie Izraela byli w sytuacji wyjątkowo uprzywilejowanej. To właśnie do 

nich posłał Bóg swe słowo – aluzja do działalności wszystkich proroków i mężów Bożych, 
którzy przekazywali ludziom wolę Jahwe, zwłaszcza w ciągu całego okresu ST. Działalność 
owa była ostatecznie zorientowana na osobę Jezusa Chrystusa. On to miał przynieść – przede 
wszystkim Izraelowi – prawdziwy pokój. Warto w tym miejscu przypomnieć, że pierwsze 
słowa, jakie usłyszano z nieba w momencie narodzin Jezusa, były życzeniem pokoju ludziom, 
w których sobie Bóg szczególnie upodobał (por. 

Łk 2,14

). Tym samym życzeniem pokoju 

pozdrawiał Jezus również wszystkich, którym się ukazywał po swym zmartwychwstaniu (por. 

Łk 24,36

; 

J 20,19.21.26

). Miał się w ten sposób zmniejszać dystans między Bogiem a ludźmi, 

wytworzony wskutek pierwszego grzechu. Pokój miał wkraczać na miejsce niezgody panującej 
w całej ludzkości i między poszczególnymi ludźmi. Stwierdzenie, że Jezus „jest Panem 
wszystkich”, było z jednej strony wyznaniem wiary w zmartwychwstanie Jezusa – 
powtarzanym często w listach św. Pawła – z drugiej zaś deklaracją przypisującą Jezusowi 
godność samego Boga. Ta prawda, że Jezus jest Panem wszystkich, każe zapomnieć o 
podziałach na Greków i Żydów – jakże często wyolbrzymianych i źle pojmowanych – z 
wyraźnym uprzywilejowaniem tych ostatnich. Święty Paweł występuje przeciwko tym 
podziałom stwierdzając w 

Rz 10,12

: Nie ma już różnicy między Żydem a Grekiem. Jeden jest 

bowiem Pan wszystkich.

37–38.

 Od w. 37 rozpoczyna się chrystologiczna katecheza Piotra, podana tu w 

streszczeniu, niedokładnym zresztą, na co wskazują luźno zestawione obok siebie 
poszczególne zdania. Korneliusz i towarzyszący mu ludzie słyszeli zapewne już o czynach 
Jezusa. Inaczej Piotr nie mówiłby: Wiecie, co się działo w całej Judei, począwszy od Galilei. 
Galilea i Judea – to teren działalności Jezusa. W Jego charakterystyce spotykamy znamienną 
cechę obrazu Jezusa z Ewangelii Marka pisanej głównie dla pogan zapewne w Rzymie: jest to 
dokonywanie przede wszystkim niezwykłych czynów; Jezus cudotwórca w odróżnieniu od 
Mateuszowego Jezusa-Nauczyciela.

Obok dość dokładnego określenia przestrzennych granic cudotwórczej działalności Jezusa 

jest też wzmianka o Jego ojczyźnie. Łukasz pragnie bowiem zwrócić uwagę, że działalność 
owa dokonywała się w okolicznościach łatwo sprawdzalnych przez wielu żyjących jeszcze 
wtedy świadków.

Lecz jeśli Jezus z Nazaretu był człowiekiem, którego imię i pochodzenie było 

współczesnym znane, to jednak zajmował zupełnie niezwykłe miejsce w odwiecznych planach 
Bożych. Bóg namaścił Go Duchem Świętym i mocą. Zarezerwowane dla królów, niekiedy dla 
kapłanów i proroków, namaszczenie jest wyraźną aluzją do Jego mesjańskiej godności. 
Zacytowany tu tekst ST wyraźnie wskazuje na chęć udowodnienia, że Jezus z Nazaretu jest 
Mesjaszem zapowiadanym m.in. przez Izajasza. Duch Święty zstąpił na Niego w momencie 
przyjmowania chrztu z rąk Jana, wspomniana zaś moc nawiązuje do cudownych czynów 
Jezusa.

Druga część w. 38 jest zwięzłą, ale bardzo trafną, charakterystyką całej publicznej 

działalności Jezusa: przeszedł przez życie dobrze czyniąc i uzdrawiając wszystkich. Wydaje 
się, że wszystkie powstałe dotąd biografie Jezusa są o tyle udane, o ile zdołają ukazać w sposób 
przekonujący tę prawdę, że Jezus przeszedł przez życie wszystkim dobrze czyniąc. Znów 
zostały uwydatnione nie słowa, tylko czyny Jezusa, co jest znamienne – jak już zaznaczyliśmy 
– dla Piotrowego i, konsekwentnie, dla Markowego obrazu Jezusa.

Uwalniania od mocy diabła nie należy pojmować zbyt dosłownie. Bardzo często bowiem 

różne słabości ludzkie, a choroby psychiczne prawie z reguły, były uważane za opętania 
diabelskie. Cudotwórcza działalność Jezusa – jakkolwiek byśmy ją pojmowali – była 
ustawicznym wyzwalaniem świata spod władztwa szatana. Wskutek pierwszego grzechu cała 
ludzkość bowiem dostała się pod panowanie Złego. Ten stan rzeczy miał ulec zmianie wskutek 
życia, czynów, śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Dlatego zaraz na progu swej publicznej 
działalności Jezus przede wszystkim rozprawił się z szatanem. Jeśli zarówno tamto starcie, jak i 
wszystkie inne kończyły się zwycięstwem Jezusa, to dlatego, że Bóg był z Nim, czego nie 
chcieli uznać faryzeusze, posądzający Jezusa o zmowę z Belzebubem. To dość stereotypowe 
stwierdzenie, że „Bóg jest z kimś”, wyraża ideę szczególnej pomocy udzielanej człowiekowi 
przez Boga. (por. 

Dz 7,9

; 

J 3,2

; 

5,36

; 

Rz 8,31

).

39.

 Do obowiązków Piotra i innych Apostołów należy wydawanie świadectwa o 

cudotwórczej i zarazem dobroczynnej działalności Jezusa. Tak rozumiana koncepcja posługi 
apostolskiej dominuje w treści całych Dziejów Apostolskich. Być apostołem – znaczy to dawać 
świadectwo o Jezusie lub jeszcze dokładniej, świadczyć o zmartwychwstaniu Jezusa. 
Bezpośrednio po wzmiance o dobroczynnej, zbawiennej dla ludzi działalności Jezusa, 
następują słowa obliczone na to, by poruszyć sumienia słuchaczy i zachęcić ich do skruchy: 
Jego to zabili, zawiesiwszy na drzewie. Zwrot „zawiesili na drzewie” nawiązuje do 

Pwt 21,23

, 

gdzie jest mowa o zbrodniarzu, którego ciało miało być zawieszone na drzewie. Oto zapłata za 
to, że przez całe życie Jezus wszystkim dobrze czynił.

40–42.

 Lecz Bóg był z Nim zawsze, nie tylko za życia, w chwili dokonywania 

niezwykłych czynów, ale także w chwili śmierci. Mimo pozornego tryumfu szatana Jezus nie 
został opuszczony przez Ojca. Kiedy pozornie sprawa Chrystusa kończy się tragicznie, wtedy 
właśnie ingeruje Ojciec: z martwych wskrzesza Syna i pozwala Mu ukazywać się ludziom, by 
ich przekonać, że Chrystus miał rację, że Jego należało słuchać, bo Bóg był z Nim.

Chrystofanie, czyli ukazywania się Chrystusa, zajmowały specjalne miejsce w Bożych 

planach. Nic dziwnego, że nie wszyscy wierni mogli Go oglądać. Świadkami chrystofanii mieli 

być ludzie wybrani już uprzednio przez Boga do dawania świadectwa o zmartwychwstaniu. 
Mowa tu najwyraźniej o Apostołach, których pierwszym, jeśli nie jedynym zadaniem było, jak 
już wspominaliśmy, dawanie świadectwa o Zmartwychwstałym. Owi świadkowie 
zmartwychwstania z Nim „jedli i pili”, bowiem bardzo zależało Chrystusowi na tym, żeby 
uwierzono w rzeczywistość Jego zmartwychwstania. Wiadomo również, że niektórym, jakby 
na wyraźne ich życzenie, pozwalał dotykać ran na swym ciele, żeby ich uwolnić od wszelkich 
wątpliwości (por. 

Łk 24,40

; 

J 20,27

).

43.

 Świadcząc o rzeczywistości zmartwychwstania Apostołowie mieli również ogłaszać 

światu, że ukrzyżowany, a potem zmartwychwskrzeszony Chrystus będzie kiedyś sędzią 
żywych i umarłych.

Do godności tej był On powołany przed wiekami, lecz dekret ów został niejako 

proklamowany światu w chwili zmartwychwstania Jezusa. Funkcja sędziego żywych i 
umarłych jest nierozdzielnie związana z misją Zbawiciela. Pouczenie to miało spełniać rolę 
wezwania do pokuty. Takimi właśnie akcentami kończą się w Dziejach prawie wszystkie mowy 
zarówno Piotra, jak Pawła.

Z kolei następuje wizja nagrody, jaka czeka tych wszystkich, którzy posłuchają napomnień 

i zaczną pokutować. Otóż nagrodą za skruchę będzie przede wszystkim odpuszczenie 
grzechów, o czym zapewniali zresztą już prorocy Starego Prawa (np. 

Iz 33,24

; 

Jr 31,34

). 

Pamiętać jednak należy, że każda prawdziwa skrucha pociąga za sobą konieczność 
autentycznego nawrócenia się; człowiek nawrócony wierzy w Jezusa Chrystusa. W ten sposób 
zostaje spełniony warunek niezbędny do uzyskania odpuszczenia grzechów.

44–48.

 Jest to jakby trzecie zesłanie Ducha Świętego (pierwsze: 2,1–13; drugie: 4,31), 

tzw. Zielone Święta pogan. W odróżnieniu od pierwszego i drugiego zesłania Ducha Świętego 
nie ma tu żadnych objawów zewnętrznych w postaci szumu z nieba czy poruszeń ziemi, jest 
natomiast, podobnie jak podczas pierwszego zesłania Ducha Świętego, wylanie Ducha i 
obdarzanie ludzi możnością posługiwania się obcymi językami. Zamiast wielkiej mowy, Piotr 
wypowiada jedno tylko w dodatku retoryczne pytanie, ale rezultat końcowy jest taki sam: wielu 
przyjmuje chrzest w imię Jezusa Chrystusa.

ŚW. PIOTR WYJAŚNIA SPRAWĘ KORNELIUSZA (11,1–18)

11

 

1

 Apostołowie i bracia, przebywający w Judei, dowiedzieli się, że również poganie przyjęli 

słowo Boże. 

2

 Kiedy Piotr przybył do Jeruzalem, ci, którzy byli pochodzenia żydowskiego, robili mu 

wymówki: 

3

 «Wszedłeś do ludzi nieobrzezanych – mówili – i jadłeś z nimi». 

4

 Piotr więc zaczął 

wyjaśniać im po kolei: 

5

 «Modliłem się – mówił – w mieście Jafie i w zachwyceniu ujrzałem jakiś 

spuszczający się przedmiot, podobny do wielkiego płótna czterema końcami opadającego z nieba. 
I dotarł aż do mnie. 

6

 Przyglądając mu się uważnie, zobaczyłem czworonożne zwierzęta domowe i 

dzikie, płazy i ptaki podniebne. 

7

 Usłyszałem też głos, który mówił do mnie: „Zabijaj, Piotrze, i jedz!” 

8

 Odpowiedziałem: „O nie, Panie, bo nigdy nie wziąłem do ust niczego skażonego lub nieczystego”. 

9

 Ale głos z nieba odezwał się po raz drugi: 

10

 „Nie nazywaj nieczystym tego, co Bóg oczyścił”. 

Powtórzyło się to trzy razy i wszystko zostało wzięte znowu do nieba. 

11

 Zaraz potem trzech ludzi, 

wysłanych do mnie z Cezarei, stanęło przed domem, w którym mieszkaliśmy. 

12

 Duch powiedział 

mi, abym bez wahania poszedł z nimi. Razem ze mną poszło też tych sześciu braci. Przybyliśmy 
do domu owego człowieka. 

13

 On nam opowiedział, jak zobaczył anioła, który zjawił się w jego 

domu i rzekł: „Poślij do Jafy i sprowadź Szymona, zwanego Piotrem. 

14

 On cię pouczy, jak zbawisz 

siebie i cały swój dom”. 

15

 Kiedy zacząłem mówić, Duch Święty zstąpił na nich, jak na nas na 

początku. 

16

 Przypomniałem sobie wtedy słowa, które wypowiedział Pan: „Jan chrzcił wodą, wy zaś 

ochrzczeni będziecie Duchem Świętym” (

Mt 3,11

 par.). 

17

 Jeżeli więc Bóg udzielił im tego samego 

daru co nam, którzyśmy uwierzyli w Pana Jezusa Chrystusa, to jakżeż ja mogłem sprzeciwiać się 
Bogu?» 

18

 Gdy to usłyszeli, zamilkli. Wielbili Boga i mówili: «A więc i poganom udzielił Bóg [łaski] 

nawrócenia, aby żyli».

1–3.

 O doniosłości nawrócenia Korneliusza – prócz racji, które były już wymienione – 

świadczy bardzo żywe zainteresowanie tym wydarzeniem „Apostołów i braci” przebywających 
w Jerozolimie. Chrześcijanom nawróconym z judaizmu musiał Piotr wytłumaczyć, jakim to 
prawem „wszedł do ludzi nieobrzezanych i jadł z nimi”. Zasiadając do stołu z nieobrzezanym, 
Izraelita narażał się na podwójne niebezpieczeństwo: kontaktował się z człowiekiem 
nieczystym, a nadto nigdy nie mógł mieć pewności, czy to, co spożywa, jest rzeczywiście 
czyste.

4–16.

 Chcąc być dokładny w swych wyjaśnieniach, Piotr opowiedział o własnym 

widzeniu, zrelacjonował widzenie Korneliusza, przedstawił pokrótce przebieg wizyty u setnika. 
Jeszcze bardziej skraca swoje katechizmowe przemówienie wygłoszone do Korneliusza i jego 
domowników.

17–18.

 Swoją relację kończy Piotr stwierdzeniem, że Bóg udzielił tych samych darów 

poganom, co i Żydom i że wobec tego nie można było odmówić Korneliuszowi i jego 
domownikom łaski chrztu św. Indagujących Piotra już przestał dziwić pobyt w domu człowieka 
nieobrzezanego i spożywania z nim posiłku. Gdy więc Piotr skończył mówić, wszyscy poczęli 
wychwalać Boga za to, że również poganom udzielił łaski nawrócenia. Sposób, w jaki Łukasz 
przedstawił nawrócenie Korneliusza, nasuwa myśl, że autor Dziejów pragnie nadać temu 
wydarzeniu szczególne znaczenie, i dlatego opowiada o nim aż trzy razy. Idee przewodnie tych 
trzech relacji, aczkolwiek trudne do uchwycenia, zdają się być następujące: 1) Bóg uwidocznił 
swą wolę, aby poganie mogli być przyjmowani do Kościoła bez konieczności przestrzegania 
Prawa Mojżeszowego (10,34–35.44–48; 11,1.15–18); 2) Bóg też pouczył Piotra, że powinien 
się pozbyć skrupułów dotyczących prawa czystości rytualnej; 3) żaden chrześcijanin nie 
powinien obawiać się kontaktów z nieobrzezanymi.

Cały opis nawrócenia zawiera także wiele instrukcji mających uregulować stosunek 

chrześcijan nawróconych z judaizmu do chrześcijan pochodzących z pogan.

POCZĄTKI CHRZEŚCIJAŃSTWA W ANTIOCHII SYRYJSKIEJ 

(11,19–30)

19

 Ci, których rozproszyło prześladowanie, jakie wybuchło z powodu Szczepana, dotarli aż do 

Fenicji, na Cypr i do Antiochii, głosząc słowo samym tylko Żydom. 

20

 Niektórzy z nich pochodzili z 

Cypru i z Cyreny. Oni to po przybyciu do Antiochii przemawiali też do Greków i głosili Dobrą Nowinę 
o Panu Jezusie. 

21

 A ręka Pańska była z nimi, bo wielka liczba uwierzyła i nawróciła się do Pana.

22

 Wieść o tym doszła do uszu Kościoła w Jeruzalem. Wysłano do Antiochii Barnabę. 

23

 Gdy on 

przybył i zobaczył działanie łaski Bożej, ucieszył się i zachęcał wszystkich, aby całym sercem 
wytrwali przy Panu; 

24

 był bowiem człowiekiem dobrym i pełnym Ducha Świętego i wiary. 

Pozyskano wtedy wielką liczbę [wiernych] dla Pana. 

25

 Udał się też do Tarsu, aby odszukać Szawła. 

26

 A kiedy [go] znalazł, przyprowadził do Antiochii i przez cały rok pracowali razem w Kościele, 

nauczając wielką rzeszę ludzi. W Antiochii też po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcijanami.

27

 W tym czasie właśnie przybyli z Jerozolimy do Antiochii prorocy. 

28

 Jeden z nich, imieniem 

Agabos, przepowiedział z natchnienia Ducha, że na całej ziemi nastanie wielki głód. Nastał on za 
Klaudiusza. 

29

 Uczniowie postanowili więc, że każdy według [swej] zamożności pośpieszy z 

pomocą braciom mieszkającym w Judei. 

30

 Tak też zrobili, wysyłając [jałmużnę] starszym przez 

Barnabę i Szawła.

19–21.

 Krew pierwszego męczennika owocuje. Celem kontynuowania jego dzieła – i to w 

sposób jeszcze doskonalszy – został powołany niemal w chwili śmierci Szczepana Szaweł. 
Obawa, by nie wpaść w ręce prześladowców, którzy zaczęli się srożyć po śmierci Szczepana, 
kazała pierwszym chrześcijanom szukać schronienia w coraz to innych regionach ówczesnej 
Palestyny, a także poza jej granicami. Tak właśnie doszło do powstania dość dużego i prężnego 
skupiska chrześcijan w Antiochii Syryjskiej, będącej – po Rzymie i Aleksandrii – największym 
miastem imperium rzymskiego; tak rozprzestrzeniło się chrześcijaństwo w Fenicji, tj. wzdłuż 
północno-zachodniego wybrzeża palestyńskiego; tak wreszcie dotarło na Cypr, skąd pochodził 
m.in. Barnaba (

Dz 4,36

) tudzież Mnason (21,16).

Praca misjonarzy chrześcijańskich w Antiochii musiała być szczególnie trudna ze względu 

na wyjątkowo złą reputację tego miasta. Obecność ręki Pańskiej nad działającymi tam 
Apostołami Chrystusa była wyjątkowo konieczna – i jak się okazuje – skuteczna. Z właściwym 
sobie zadowoleniem zaznacza bowiem Łukasz, że nawet w tym rozwiązłym i do gruntu 
pogańskim mieście liczba nawróconych do Pana była wielka. Nowo przyjęci do Kościoła 
rekrutowali się głównie z wyznawców judaizmu, o czym świadczą słowa, iż nawrócili się do 
Pana. Gdyby chodziło o chrześcijan pochodzenia pogańskiego, Łukasz z pewnością 
powiedziałby: „Nawrócili się do Boga”. Działający na terenie Antiochii misjonarze pochodzili 
z Cypru i z Cyreny – a więc nie byli Żydami, lecz może zhellenizowanymi Żydami lub nawet 
poganami – zrozumiałą więc jest rzeczą, dlaczego o ich nauczaniu mówi Łukasz: głosili Dobrą 
Nowinę o Panu Jezusie, a nie: o Jezusie Chrystusie. Określenie to było zresztą zgodne z ogólną 
tradycją wczesnochrześcijańską. Według niej Jezus jest zasiadającym po prawicy Ojca Panem, 
jest Suwerenem, Władcą, a na Jego przyjście przy końcu czasów oczekuje cała ludzkość (por. 

Dz 2,21.36

; 

7,59 n

; 

10,36

; 

Rz 10,9–13

; 

1 Tes 4,15–17

; 

2 Tes 1,7–12

).

22–24.

 Chrześcijaństwu w Antiochii – być może ze względu na znaczenie tego miasta w 

ówczesnym świecie – poświęca Łukasz wyjątkowo dużo miejsca. Wieści o rozkwicie życia 
chrześcijańskiego w tym pogańskim mieście dochodziły aż do Jerozolimy, sprawiając, że 
przybywały do Antiochii nie lada osobistości – jedną z takich osób był Barnaba – by oglądać 
triumf Ewangelii. Zresztą sam Barnaba, gdziekolwiek się pokazał, dzięki przymiotom swego 
umysłu i serca – „człowiek dobry i pełen Ducha Świętego i wiary” – przyczyniał się również 
do tego tryumfu w sposób bardzo widoczny, na co Łukasz zwraca uwagę przy każdej 
sposobności.

25–26.

 Do Antiochii sprowadził Barnaba także Szawła. Roczny okres wspólnej pracy 

tych dwu ludzi należy prawdopodobnie do najznakomitszych etapów historii chrześcijaństwa 
antiocheńskiego. Chyba właśnie w Antiochii zarysowały się najwcześniej i najwyraźniej 
różnice pomiędzy synagogą a społecznością wyznawców Chrystusa. Tam również tych 
ostatnich określających się nawzajem „braćmi, uczniami, świętymi”, poganie poczęli nazywać 
po raz pierwszy chrześcijanami tzn. zwolennikami Chrystusa.

27–29.

 Dar prorokowania, dzięki któremu ten, kto go otrzymywał, nie tyle przepowiadał 

przyszłość, ile raczej swym nauczaniem podtrzymywał, umacniał na duchu, budował 

słabszych, należał, jak wynika zwłaszcza z listów Pawła, do nierzadkich wydarzeń w życiu 
pobożnych chrześcijan pierwotnego Kościoła. Działalność wspomnianego tu – i nigdzie poza 
tym tekstem – Agabosa świadczy, że niekiedy prorocy owi korzystali z tego daru, by odkrywać 
przed śmiertelnikami rzeczy przyszłe.

Zapowiedziana tu klęska głodu musiała nawiedzić albo tylko Judeę, albo też dotknąć ten 

kraj w sposób szczególny. W przeciwnym razie bracia z Antiochii nie byliby w stanie 
pośpieszyć z pomocą poszkodowanym. Józef Flawiusz wspomina o kilku klęskach głodu za 
panowania cesarza Klaudiusza (lata 41–54). W roku 49 – wielki głód panował w całej Grecji; 
w r. 50 – podobna klęska nawiedziła Rzym; lata 44–48 były szczególnie ciężkie dla Judei, cała 
zaś Palestyna odczuwała wyjątkowy brak żywności w r. 49 (por. StDzŻ XX, 2. 5; 5,2).

30.

 Na czele wspólnoty jerozolimskiej – przynajmniej gdy chodzi o pewien rodzaj spraw – 

stali tzw. starsi. Wydaje się, że do nich należało przede wszystkim administrowanie dobrami 
materialnymi całej gminy. Dlatego właśnie na ich ręce mieli złożyć zebrane dary Barnaba i 
Szaweł. Łukasz nie wspomina tu wcale o Apostołach, nie jest więc wykluczone, że w pewnym 
momencie opuścili oni Święte Miasto, udając się na dalsze prace misyjne. Rządy w kościele 
jerozolimskim pozostawili starszym, na których czele stał, być może, Jakub, brat Pana (por. 

Dz 

12,17

).

PRZEŚLADOWANIE WSZCZĘTE PRZEZ HERODA 

AGRYPPĘ

POJMANIE ŚW. PIOTRA (12,1–4)

12

 

1

 W tym także czasie król Herod zaczął prześladować niektórych członków Kościoła. 

2

 Ściął 

mieczem Jakuba, brata Jana, 

3

 a gdy spostrzegł, że to spodobało się Żydom, uwięził nadto Piotra. 

A były to dni Przaśników. 

4

 Pojmawszy go, osadził w więzieniu i oddał pod straż czterech oddziałów, 

po czterech żołnierzy każdy, zamierzając po Święcie Paschy wydać go ludowi.

1.

 Cały rozdział dwunasty Dziejów poświęcony jest opowiadaniu o prześladowaniach 

chrześcijan, wszczętych przez Heroda Agryppę. Najwięcej miejsca w tych relacjach zajmuje 
sprawa aresztowania i cudownego uwolnienia Piotra. Prześladowanie owo rozpoczęło się na 
krótko przed przybyciem Pawła i Barnaby do Jerozolimy, tzn. około r. 43–44, na polecenie 
króla Heroda Agryppy I (lata 37–44). Był on siostrzeńcem Heroda Antypasa (lata 4–39), 
znanego nam z procesu Jezusa, a wnukiem Heroda Wielkiego (lata 37 przed Chr.–4 po Chr.). 
Prześladowanie za Heroda Agryppy było szczególnie groźne dla nowo założonego Kościoła, bo 
zmierzało do wymordowania przede wszystkim jego przełożonych.

2–3.

 Pierwszą ofiarą prześladowań był Jakub Starszy, syn Zebedeusza, brat Jana 

Ewangelisty. Jakub należał do najbliższego otoczenia Jezusa, a w Jerozolimie uchodził za 
osobistość poważaną. Na zasadzie pełnomocnictwa otrzymanego od władców rzymskich 
Agryppa mógł wydawać wyroki śmierci. Podstawa oskarżenia miała zapewne charakter 

polityczny, w przeciwnym bowiem razie Jakub byłby skazany nie na śmierć przez ścięcie, lecz 
na ukamienowanie.

Wykonanie wyroku śmierci na Jakubie spotkało się z ogólną aprobatą Żydów. 

Zabiegającego o względy ludu Heroda zachęciło to do kontynuowania tej samej polityki wobec 
pozostałych chrześcijan. Następnym skazanym miał być Piotr. Aresztowany i osadzony w 
więzieniu czekał na swoją rozprawę i wyrok, którego nie można było wydać podczas świąt 
Paschy.

4.

 Użyto wszystkich środków, by zapobiec ewentualnej ucieczce Piotra z więzienia. Noc 

dzielono na cztery czuwania (vigiliae). Co trzy godziny zjawia się nowy, czteroosobowy 
oddział strażników. Zazwyczaj dwóch żołnierzy przywiązywało się z lewej i prawej strony 
więźnia do jego kajdan, dwaj pozostali czuwali przy bramie więziennej.

CUDOWNE UWOLNIENIE Z WIĘZIENIA (12,5–17)

5

 Strzeżono więc Piotra w więzieniu, a Kościół modlił się za niego nieustannie do Boga. 

6

 W 

nocy, po której Herod miał go wydać, Piotr, skuty podwójnym łańcuchem, spał między dwoma 
żołnierzami, a strażnicy przed bramą strzegli więzienia. 

7

 Wtem zjawił się anioł Pański i światłość 

zajaśniała w celi. Trąciwszy Piotra w bok, obudził go i powiedział: «Wstań szybko!» Równocześnie 
z rąk [Piotra] opadły kajdany. 

8

 «Przepasz się i włóż sandały!» – powiedział mu anioł. A gdy to 

zrobił, rzekł do niego: «Narzuć płaszcz i chodź za mną!»

9

 Wyszedł więc i szedł za nim, ale nie wiedział, czy to, co czyni anioł, jest rzeczywistością; 

zdawało mu się, że to widzenie. 

10

 Minęli pierwszą i drugą straż i doszli do żelaznej bramy, 

prowadzącej do miasta. Ta otwarła się sama przed nimi. Wyszli więc, przeszli jedną ulicę i 
natychmiast anioł odstąpił od niego. 

11

 Kiedy Piotr przyszedł do siebie, powiedział: «Teraz wiem na 

pewno, że Pan posłał swego anioła i wyrwał mnie z rąk Heroda i z tego wszystkiego, czego 
oczekiwali Żydzi».

12

 Po zastanowieniu się poszedł do domu Marii, matki Jana, zwanego Markiem, gdzie zebrało 

się wielu na modlitwie. 

13

 Kiedy zakołatał do drzwi wejściowych, nadbiegła dziewczyna imieniem 

Rode i nasłuchiwała. 

14

 Poznała głos Piotra i z radości nie otwarła bramy, lecz pobiegła oznajmić, 

że Piotr stoi przed bramą. 

15

 «Bredzisz» – powiedzieli jej. Ona jednak upierała się przy swoim. 

16

 

«To jest jego anioł» – mówili. A Piotr kołatał dalej.

Kiedy wreszcie otworzyli, ujrzeli [go] i zdumieli się. 

17

 On zaś nakazał im ręką milczenie, 

opowiedział, jak to Pan wyprowadził go z więzienia, i rzekł: «Donieście o tym Jakubowi i braciom». 
I udał się gdzie indziej.

5–9.

 Wstępny wiersz świadczy o przywiązaniu wiernych Jerozolimy do ich duszpasterzy. 

Natomiast dalsza treść opowiadania zilustruje skuteczność modłów Kościoła o uwolnienie 
Piotra. Pojawienie się anioła było tak niespodziewane, a wszystkie jego polecenia tak 
niezwykłe, że Piotr, mimo iż wykonał wszystko, co nakazał anioł, i był już poza więzieniem, 
nie wiedział, czy to, co czyni anioł, jest rzeczywistością; zdawało mu się, że to widzenie.

10.

 Przechodzących nie zatrzymał ani pierwszy, ani drugi strażnik, co więcej, brama, 

której pokonanie zazwyczaj stanowiło zasadniczą przeszkodę, sama się otwarła przed nimi. 
Kiedy Piotr znalazł się, prowadzony ciągle przez anioła, w bezpiecznej odległości od 
więzienia, wówczas jego towarzysz znikł.

11–12.

 Jan Marek, krewny Barnaby, przebywał z Pawłem podczas jego pierwszej podróży 

misyjnej. Był z Apostołem w czasie pierwszego uwięzienia w Rzymie (

Kol 4,10

). Był uczniem 

Piotra i według wszelkiego prawdopodobieństwa autorem drugiej Ewangelii.

13–16.

 Incydent pod drzwiami domu rodzinnego Jana Marka ma wszystkie cechy 

autentycznego wydarzenia. Radość, tak często wspominana w Dziejach jako istotny element 
życia pierwszych chrześcijan, będący owocem wiary, w przypadku zachowania się Rode 
okazała się przeszkodą do właściwego zareagowania na niespodziewane pojawienie się Piotra. 
Wzmianka o aniele jest wyrazem dość powszechnego przekonania (por. także 

Rdz 48,16

; 

Tb 

5,22

; 

Mt 18,10

), że każdy człowiek ma swojego anioła stróża, który jest jakby sobowtórem 

duchowym swego podopiecznego.

17.

 Znów okazuje się, że postacią pierwszoplanową wśród chrześcijan jerozolimskich – 

może ze względu na pokrewieństwo z Jezusem – był Jakub (por. 

Dz 15,13

; 

21,18

; 

1 Kor 15,7

). 

Piotr uważa za wskazane poinformować o swoim losie przede wszystkim Jakuba. Dotychczas 
nie wiadomo, dokąd się udał Apostoł po cudownym wyjściu z więzienia i po opuszczeniu 
domu matki Jana Marka. Był w Antiochii – jak wynika z 

Ga 2,11–14

. Przypuszczenie, że 

wyprawił się do Rzymu, należy uznać za mało prawdopodobne. Spotykamy go bowiem 
wkrótce znów na terenie Palestyny (

Dz 15,2

). Musiałby zatem powrócić do Rzymu, by tam 

właśnie dokonać żywota. Otóż żadne ze starożytnych świadectw nie wspomina o dwukrotnym 
pobycie Piotra w Rzymie. Są zresztą teksty, które raczej wykluczają wcześniejszą podróż 
Piotra do Rzymu.

KONIEC HERODA AGRYPPY I (12,18–25)

18

 A gdy nastał dzień, powstało niemałe zamieszanie wśród żołnierzy z powodu tego, co się 

stało z Piotrem. 

19

 Herod poszukiwał go, a gdy go nie znalazł, przesłuchał strażników i kazał ich 

ukarać śmiercią. Sam zaś udał się z Judei do Cezarei i tam się zatrzymał. 

20

 Gniewał się bardzo na 

mieszkańców Tyru i Sydonu. Lecz oni razem przybyli do niego, a pozyskawszy sobie Blasta, 
podkomorzego królewskiego, prosili o pokój, ponieważ sprowadzali żywność z kraju króla. 

21

 W 

oznaczonym dniu Herod, ubrany w szaty królewskie, zasiadł na tronie i miał do nich mowę. 

22

 A lud 

wołał: «To głos boga, a nie człowieka!» 

23

 Natychmiast poraził go anioł Pański za to, że nie oddał 

czci Bogu. I wyzionął ducha, stoczony przez robactwo.

24

 A słowo Pańskie szerzyło się i rosło. 

25

 Barnaba i Szaweł, wypełniwszy swoje zadania, 

powrócili z Jeruzalem, zabierając ze sobą Jana, zwanego Markiem.

18–19.

 Nastąpił smutny epilog cudownego uwolnienia Piotra. Ludzie, którzy byli 

odpowiedzialni za losy więźnia, zostali ukarani, mimo iż nie byli winni żadnego zaniedbania.

20–23.

 Nie bez powodu chyba, właśnie po zrelacjonowaniu egzekucji dokonanej na 

strażnikach więzienia, opowiada Łukasz o całkiem niespodziewanej śmierci Heroda. Zapewne 
pragnie poinformować czytelnika, że śmierć owego władcy, ponieważ nastąpiła zaraz po 
straceniu strażników, było oznaką gniewu Bożego.

Źródła pozabiblijne nie mówią nic o wspomnianych tu zatargach Heroda z Tyrem i 

Sydonem. Z pewnością nie chodziło o jakiś ważniejszy konflikt, gdyż takiego nie tolerowałyby 
władze rzymskie. O sprowadzaniu zboża przez Fenicjan z Palestyny mowa jest już w ST (por. 

1 

Krl 5,25

; 

Ez 27,17

; zob. także Józef Flawiusz, StDzŻ XIV, 10,6).

Nagłą śmierć Heroda opisuje – choć w sposób nieco odmienny – Józef Flawiusz. Król 

zasłabł w czasie uroczystości na cześć cezara rzymskiego, może były to tzw. Vicennalia, 
obchodzone 5 marca 44 r. Wyniesiono go z komnaty biesiadnej, lecz zmarł dopiero po pięciu 
dniach. Wydaje się, że przedstawiając śmierć Heroda Łukasz ulega wpływowi 
starotestamentowego opowiadania o zgonie Antiocha IV Epifanesa (

2 Mch 9,5–28

). Przyczyną 

tak surowej kary Bożej były, jak się zdaje, nie tylko okrucieństwa Heroda względem ludzi, lecz 
także przyzwolenie na to – a może nawet domaganie się – by go przyrównywano do Boga. 
Domysł ten sugerują słowa poraził go anioł Pański oraz wzmianka o tym, że Herod nie oddał 
czci Bogu.

24–25.

 Po śmierci króla młody Kościół odetchnął. Słowo Boże rozszerzało się i rosło w 

coraz to nowych Jego wyznawcach. To typowe dla Łukasza stwierdzenie, nie będąc formalnym 
summarium, przypomina swą treścią inne teksty. Ostatni wiersz tego fragmentu stanowi 
formalne i bezpośrednie wprowadzenie do relacji o pierwszej podróży misyjnej Pawła.

DZIAŁALNOŚĆ ŚW. BARNABY I ŚW. PAWŁA

APOSTOŁOWIE RUSZAJĄ W PIERWSZĄ PODRÓŻ MISYJNĄ. 

CYPR (13,1–12)

13

 

1

 W Antiochii, w tamtejszym Kościele, byli prorokami i nauczycielami: Barnaba i Szymon, 

zwany Niger, Lucjusz Cyrenejczyk i Manaen, który wychowywał się razem z Herodem tetrarchą, i 
Szaweł. 

2

 Gdy odprawiali publiczne nabożeństwo i pościli, rzekł Duch Święty: «Wyznaczcie Mi już 

Barnabę i Szawła do dzieła, do którego ich powołałem». 

3

 Wtedy odprawiwszy post i modlitwę oraz 

położywszy na nich ręce, wyprawili ich. 

4

 A oni wysłani przez Ducha Świętego zeszli do Seleucji, a 

stamtąd odpłynęli na Cypr. 

5

 Gdy przybyli do Salaminy, głosili słowo Boże w synagogach 

żydowskich; mieli też Jana do pomocy. 

6

 Gdy przeszli przez całą wyspę aż do Pafos, spotkali 

pewnego maga, fałszywego proroka żydowskiego, imieniem Bar-Jezus, 

7

 który należał do 

otoczenia prokonsula Sergiusza Pawła, człowieka roztropnego. Ten, wezwawszy Barnabę i Szawła, 
chciał słuchać słowa Bożego. 

8

 Lecz przeciwstawiał się im Elimas – mag (tak bowiem tłumaczy się 

jego imię), usiłując odwieść prokonsula od wiary. 

9

 Ale Szaweł, zwany też Pawłem, napełniony 

Duchem Świętym spojrzał na niego uważnie i rzekł: 

10

 «O, synu diabelski, pełny wszelkiej zdrady i 

wszelkiej przewrotności, wrogu wszelkiej sprawiedliwości, czyż nie zaprzestaniesz wykrzywiać 
prostych dróg Pańskich? (

Oz 14,10

) 

11

 Teraz dotknie cię ręka Pańska: będziesz niewidomy i przez 

pewien czas nie będziesz widział słońca». Natychmiast spadły na niego mrok i ciemności. I 
chodząc wkoło, szukał kogoś, kto by go poprowadził za rękę. 

12

 Wtedy prokonsul, widząc, co się 

stało, uwierzył, zdumiony nauką Pańską.

1.

 Pięć osobistości stoi na czele wspólnoty antiocheńskiej; jako pierwszy – nie bez powodu 

– został wymieniony Barnaba, jeden z tych, którzy przybyli z Cypru i rozpoczęli swoją 
działalność właśnie w Antiochii; na ostatnim miejscu – chyba dlatego, że najpóźniej rozpoczął 
nauczanie w tym mieście – znajduje się Szaweł. O tych dwu ludziach Dzieje Apostolskie – i nie 
tylko one – przekazują wiele danych, o pozostałych trzech osobach nie wiemy nic. 
Przypuszczenie, że wspomniany tu Lucjusz Cyrenejczyk mógłby być utożsamiany z Łukaszem 
Ewangelistą – szkoła medyczna w Cyrenie należała do sławniejszych – uznano już dość dawno 

za mało prawdopodobne. Manaen posiada imię żydowskie: Menachem lub Manasses; wiadomo 
jednak, że otoczenie Heroda Antypasa, a właśnie towarzyszem tego władcy był w dzieciństwie 
Manaen, należało do bardziej zhellenizowanych. Wszyscy wspomniani tu mężowie są nazwani 
prorokami i nauczycielami. Były to określenia ludzi mających szczególne charyzmaty 
nauczania, opartego zazwyczaj na Piśmie Świętym a nie na racjach rozumowych. Te dwa dary, 
wymieniane łącznie, umieszcza Paweł zaraz po urzędzie apostolskim (por. 

1 Kor 12,28–29

; 

14,6.26

; 

Ef 4,11

). Do szczególnych obowiązków nauczycieli należało gromadzenie prawd 

przekazywanych w ustnym nauczaniu – dotyczyło to przede wszystkim słów Jezusa – 
rozpowszechnianie tych prawd i czuwanie nad ich niezmiennością. Sama nazwa „nauczyciel” 
pochodzi najprawdopodobniej ze świata judaistycznego, gdzie również istniał i był wysoko 
ceniony urząd pedagoga. Pięciu proroków i nauczycieli z Antiochii przypomina znane z czasów 
Jezusa grono dwunastu Apostołów oraz kolegium Siedmiu z Dziejów Apostolskich (6,5).

2.

 Nie wiadomo, jakie nabożeństwa, połączone z praktyką postu, odprawiali pierwsi 

chrześcijanie. W tekście greckim został tu użyty termin, który zwykle określał służbę 
świątynną kapłanów. Posługując się więc tym samym terminem Łukasz najwyraźniej chciał 
upodobnić modlitwę pierwszych chrześcijan do urzędowego kultu w ST. Podobnych ujęć 
zawiera zresztą NT więcej (por. np. 

Rz 12,1

; 

Flp 3,3

; 

4,18

; 

Hbr 9,14

; 

12,28

; 

13,15

; 

1 P 2,5

). 

Samo zaś łączenie modlitwy z praktyką postu zdarzało się zarówno w ST, jak i w NT (

Ezd 

8,21–23

; 

Ne 1,4

; 

Jon 3,7–8

; 

Łk 2,37

; 

Dz 14,23

). Wzmianka o poleceniu pochodzącym od 

samego Ducha Świętego ma na celu ukazanie nadprzyrodzonego charakteru posłannictwa 
Barnaby i Szawła.

3–4.

 Z tego dość enigmatycznego stwierdzenia nie wynika ani kim byli ci, którzy kładli 

ręce, ani co owo nakładanie rąk miało w tym wypadku oznaczać. Wydaje się, że nakładającymi 
ręce byli przynajmniej pozostali trzej spośród pięciu, a może też jacyś starsi gminy. Natomiast 
nie wydaje się prawdopodobne to, by włożenie rąk oznaczało jakby formalną konsekrację 
biskupią. Wynikałoby z tego, że Symeon, Lucjusz i Manaen posiadali wyższą władzę niż 
Barnaba i Szaweł. Wszystko wskazuje na to, że osobą pod każdym względem najważniejszą w 
gminie antiocheńskiej był właśnie Barnaba i że władzę oraz odpowiednie godności otrzymał on 
już wcześniej od Apostołów (por. np. 11,22). Poza tym można by zapytać, czy Pawłowi, który 
tyle razy oświadczał, że swoją apostolską inwestyturę otrzymał od Boga, potrzebna była 
jeszcze jakakolwiek władza ludzka? Nałożenie rąk – gest tak bardzo częsty i bogaty pod 
względem znaczeniowym – w przypadku Barnaby i Szawła był po prostu poleceniem Bogu 
tych dwu misjonarzy, wybranych i posłanych bezpośrednio przez Ducha Świętego, a nie przez 
ludzką społeczność. Ten sens Łukasz ponownie zaznaczy, przystępując do relacjonowania 
poszczególnych etapów pierwszej podróży misyjnej Szawła, Barnaby i Jana Marka.

5.

 Pierwszym etapem owej podróży była wyspa Cypr, dokładniej mówiąc, miasto 

Salamina. Nawiązywanie pierwszych kontaktów z mieszkańcami coraz to innych osiedli przez 
nauczanie w synagogach (por. 

Dz 13,14

; 

14,1

; 

16,13

; 

17,10.17

; 

18,4.19

; 

19,8

) było 

podyktowane przede wszystkim względami praktycznymi: monoteizm Żydów stwarzał 
większe szanse trafienia do umysłów słuchaczy niż politeizm pogan, nie odróżniających zresztą 
bardzo często chrześcijan od Żydów. Możliwe, iż pewną rolę odgrywał przy tym znany 
Pawłowi prymat Żydów w Bożych planach zbawienia (por. 

Mk 7,27

; 

Dz 3,26

; 

13,46

; 

Rz 1,16

; 

2,9–10

; 

3,2

).

6–12.

 W Pafos, drugim co do wielkości mieście Cypru, miało miejsce pierwsze z 

zapisanych przez Łukasza, a dokonanych za sprawą Szawła, nawrócenie. Uwierzył wtedy i 

chrzest przyjął nie byle kto, bo sam prokonsul Cypru, Sergiusz Paweł. Wystąpienia Elimasa – 
tzn. w jęz. arabskim „mędrca” lub w aramejskim „mocnego” – nie tylko że nie uniemożliwiło 
nawrócenia prokonsula, lecz może je nawet ułatwiło: kara, jaka spadła na Elimasa, była 
bowiem wyraźnym dowodem interwencji Boga, jakby sprowadzonej słowami Pawła.

Rzeczą naturalną było to, że Elimas znajdował się w najbliższym otoczeniu prokonsula. 

Świadectwa pozabiblijne z owych czasów mówią o wędrujących po całym imperium rzymskim 
magach i astrologach pochodzenia żydowskiego, a Juwenalis podaje (X, 93), że przy boku 
cesarza Tyberiusza, przebywającego na Capri, znajdowało się kilku astrologów żydowskich.

Od czasu nawrócenia prokonsula Szaweł występuje w Dziejach jako Paweł, co chyba 

wiąże się z imieniem wspomnianego przed chwilą Rzymianina. Pomijając fakt, że na Bliskim 
Wschodzie istniał również zwyczaj przybierania sobie drugiego imienia – np. Jan-Marek, 
Józef-Barsabbas, Tabita-Dorkas itp. – w przypadku Pawła, wkraczającego w świat 
hellenistyczny, posiadanie imienia o brzmieniu greckim było koniecznością.

DZIAŁALNOŚĆ W ANTIOCHII PIZYDYJSKIEJ WŚRÓD ŻYDÓW 

I POGAN (13,13–52)

13

 Odpłynąwszy z Pafos, Paweł i jego towarzysze przybyli do Perge w Pamfilii, a Jan wrócił do 

Jerozolimy, odłączając się od nich. 

14

 Oni zaś przeszli przez Perge, dotarli do Antiochii Pizydyjskiej, 

weszli w dzień szabatu do synagogi i usiedli. 

15

 Po odczytaniu Prawa i Proroków przełożeni 

synagogi posłali do nich ze słowami: «Przemówcie, bracia, jeżeli macie jakieś słowo zachęty dla 
ludu». 

16

 Wstał więc Paweł i skinąwszy ręką, przemówił: «Słuchajcie, Izraelici, i wy, którzy boicie się 

Boga! 

17

 Bóg tego ludu izraelskiego wybrał ojców naszych i wywyższył lud na obczyźnie w ziemi 

egipskiej, i wyprowadził go z niej mocnym ramieniem (

Pwt 5,5

). 

18

 Niemal czterdzieści lat znosił 

cierpliwie ich obyczaje na pustyni (

Pwt 1,31

). 

19

 I wytępiwszy siedem szczepów w ziemi Kanaan, 

oddał im ziemię ich w dziedzictwo (

Pwt 7,1

) 

20

 po około czterystu pięćdziesięciu latach. A potem dał 

im sędziów aż do proroka Samuela. 

21

 Później poprosili o króla, i dał im Bóg na lat czterdzieści 

Saula, syna Kisza, z pokolenia Beniamina. 

22

 Gdy zaś jego odrzucił, powołał Dawida na ich króla, o 

którym też dał świadectwo w słowach: Znalazłem Dawida, syna Jessego, człowieka po mojej myśli,  
który we wszystkim wypełni moją wolę (

1 Sm 13,14

; 

Ps 89[88],21

).

23

 Z jego to potomstwa, stosownie do obietnicy, wywiódł Bóg Izraelowi Zbawiciela Jezusa. 

24

 

Przed Jego przyjściem Jan głosił chrzest nawrócenia całemu ludowi izraelskiemu. 

25

 A pod koniec 

swojej działalności Jan mówił: „Ja nie jestem tym, za kogo mnie uważacie. Po mnie przyjdzie Ten, 
któremu nie jestem godny rozwiązać sandałów na nogach” (

Mk 1,7

 par.).

26

 Bracia, synowie rodu Abrahama, i ci spośród was, którzy się boją Boga! Nam została 

przekazana nauka o tym zbawieniu, 

27

 bo mieszkańcy Jeruzalem i ich zwierzchnicy nie uznali Go, a 

potępiając Go, wypełnili głosy Proroków, odczytywane co szabat. 

28

 Chociaż nie znaleźli w Nim 

żadnej winy zasługującej na śmierć, zażądali od Piłata, aby Go stracił. 

29

 Gdy wykonali wszystko, 

co było o Nim napisane, zdjęli Go z krzyża i złożyli w grobie. 

30

 Ale Bóg wskrzesił Go z martwych, 

31

 

a On ukazywał się przez wiele dni tym, którzy z Nim razem poszli z Galilei do Jeruzalem, a teraz 
dają świadectwo o Nim przed ludem. 

32

 My właśnie głosimy wam Dobrą Nowinę o obietnicy danej 

ojcom: 

33

 że Bóg spełnił ją wobec nas jako ich dzieci, wskrzesiwszy Jezusa. Tak też jest napisane w 

psalmie drugim:

Ty jesteś moim Synem,
Jam Ciebie dziś zrodził (

Ps 2,7

).

34

 A [to], że Go wskrzesił z martwych i że nie miał już nigdy ulec rozkładowi, tak wyraził:

Wypełnię wierne, święte sprawy Dawida (

Iz 55,3

 LXX).

35

 Dlatego i w innym miejscu mówi:

Nie dozwolisz, aby Twój Święty uległ rozkładowi (

Ps 16[15],10

).

36

 Dawid jednak, zasłużywszy się swemu pokoleniu, zasnął z woli Bożej i został przyłączony do 

swych przodków, i uległ rozkładowi. 

37

 Lecz nie uległ rozkładowi Ten, którego Bóg wskrzesił. 

38

 

Niech więc będzie wam wiadomo, bracia, że zwiastuje się wam odpuszczenie grzechów przez 
Niego: 

39

 Każdy, kto uwierzy, jest przez Niego usprawiedliwiony ze wszystkich [grzechów], z których 

nie mogliście zostać usprawiedliwieni w Prawie Mojżeszowym.

40

 Baczcie więc, aby nie sprawdziły się na was słowa Proroków:

41

Patrzcie, szydercy, zdumiewajcie się i odejdźcie,
bo za dni waszych dokonuję dzieła,
dzieła, któremu byście nie uwierzyli,
gdyby wam ktoś o nim mówił» (

Ha 1,5

 LXX).

42

 Kiedy wychodzili, proszono ich, aby w następny szabat mówili do nich o tym samym. 

43

 A po 

zakończeniu zebrania wielu Żydów i pobożnych prozelitów towarzyszyło Pawłowi i Barnabie, którzy 
w rozmowie starali się zachęcić ich do wytrwania w łasce Boga. 

44

 W następny szabat zebrało się 

niemal całe miasto, aby słuchać słowa Bożego. 

45

 Gdy Żydzi zobaczyli tłumy, ogarnęła ich 

zazdrość, i bluźniąc sprzeciwiali się temu, co mówił Paweł. 

46

 Wtedy Paweł i Barnaba powiedzieli 

odważnie: «Należało głosić słowo Boże najpierw wam. Skoro jednak odrzucacie je i sami uznajecie 
się za niegodnych życia wiecznego, zwracamy się do pogan. 

47

 Tak bowiem nakazał nam Pan: 

Ustanowiłem Cię światłością dla pogan, abyś był zbawieniem aż po krańce ziemi» (

Iz 49,6

). 

48

 

Poganie, słysząc to, radowali się i wielbili słowo Pańskie, a wszyscy, przeznaczeni do życia 
wiecznego, uwierzyli. 

49

 Słowo Pańskie szerzyło się na cały kraj. 

50

 Ale Żydzi podburzyli pobożne a 

wpływowe niewiasty i znaczniejszych obywateli, wzniecili prześladowanie Pawła i Barnaby i 
wyrzucili ich ze swoich granic. 

51

 A oni strząsnąwszy na nich pył z nóg, przyszli do Ikonium. 

52

 A 

uczniowie byli pełni wesela i Ducha Świętego.

13.

 Najrozmaitsze, wysuwane od dawna hipotezy egzegetów nie zdołały dotychczas 

wyjaśnić powodów, dla których Paweł – nie bez żalu (por. 

Dz 15,38 n

) – musiał się rozstać z 

Janem Markiem, wspominanym jednak przez Apostoła pod koniec życia bardzo życzliwie (por. 
np. 

Kol 4,10

; 

2 Tm 4,11

). Odtąd Paweł staje się najważniejszą osobą. On prowadzi wyprawę 

misyjną, Barnaba zaś jest jego współpracownikiem.

14–15.

 Następnym etapem podróży Pawła, już na lądzie małoazjatyckim, była Antiochia 

Pizydyjska. Ze względu na wybitnie handlowy charakter tego miasta od dawna istniało tu dość 
duże skupisko Żydów. Pobyt w Antiochii rozpoczynał się dla Pawła i Barnaby nadzwyczaj 
pomyślnie: nie tylko że nikt nie zabraniał im całkiem swobodnie nauczać w synagodze, lecz 
nawet zachęcono ich do wygłaszania przemówień.

16.

 Była to pierwsza – przynajmniej spośród zapisanych przez Łukasza – mowa Pawła w 

czasie jego pierwszej podróży misyjnej. Słuchaczami Apostoła byli głównie Żydzi. Ich 
mniejsze lub większe zgrupowania napotykał Paweł we wszystkich prawie miastach Azji 
Mniejszej i Grecji. Obok Żydów wymienia Paweł na początku swego przemówienia także 
„bojących się Boga”. Ci ostatni nie są Żydami, lecz nie są też poganami, gdyż jako tacy z 
pewnością nie mogliby przebywać w synagodze razem z obrzezanymi. Ci bogobojni zdają się 
być grupą religijną wyłonioną z pogan, lecz zbliżoną już w jakiś sposób do judaizmu, co daje 
jej prawo do uczestniczenia w synagogalnym kulcie żydowskim. Życzliwy, szczery stosunek 
bogobojnych do Pawła sprawia, że misje Apostoła Narodów w środowiskach, gdzie znajdowali 
się owi chrystianizujący poganie (Antiochia Pizydyjska, Tesalonika, Berea, Ikonium, Korynt), 
należą do bardziej udanych. Pod względem treści mowa Pawła przypomina w głównych 
zarysach przemówienie Piotra wygłoszone po zesłaniu Ducha Świętego. Paweł podaje na 
wstępie krótkie streszczenie całej historii świętej, co przypomina również mowę Szczepana 
(

Dz 7,1–53

). Prawda o zmartwychwstaniu Chrystusa stanowi temat centralny całego 

przemówienia, które kończy się, jak każde wystąpienie Apostoła, wezwaniem do pokuty.

17.

 W owym krótkim zarysie historii świętej specjalnie mocno akcentuje Paweł ideę 

dobroci Bożej. Bóg w swej dobroci wybrał, czyli umiłował w sposób szczególny patriarchów 
izraelskich. Uczynił to bynajmniej nie tytułem jakichkolwiek zasług tego narodu: Jahwe 
wybrał was i znalazł upodobanie w was nie dlatego, że liczebnie przewyższacie wszystkie 
narody, gdyż ze wszystkich narodów jesteście najmniejszym, lecz ponieważ Jahwe was 
umiłował. Chce On wam dochować przysięgi danej waszym przodkom. Wyprowadził was 
mocną ręką i wybawił was z domu niewoli z ręki faraona, króla egipskiego (

Pwt 7,7 n

). Wydaje 

się, że do tego właśnie tekstu nawiązuje Paweł, mówiąc o dobroci Boga względem narodu 
izraelskiego.

18–22.

 Cytaty z Pwt są niedokładne. Łukasz nie wylicza np. nazw siedmiu szczepów 

kanaańskich. Pobyt Izraelitów w Egipcie trwał według 

Rdz 15,13 n

ie 450, lecz 400 lat, według 

zaś 

Wj 12,40–41

 – 430 lat. Z historii Izraela zostało zaczerpnięte opowiadanie o powołaniu 

Dawida na króla, po odrzuconym przez Boga Saulu. Paweł wspomina przy tym, że pochodził 
on z pokolenia Beniamina. Sam również legitymował się przynależnością do tego rodu (

Flp 

3,5

). Dawid jest przedstawiony jako idealny władca.

23–25.

 Chodziło jednak przede wszystkim o to, żeby przez osobę Dawida nawiązać 

wprost do Jezusa, który według ciała (

Rz 1,4

) był potomkiem Dawida. Zesłanie ludzkości tego 

Potomka było przedmiotem niejednej obietnicy Bożej. We wszystkich owych zapowiedziach 
występuje Jezus jako przyszły Wybawiciel Izraela. Relację o działalności Jezusa poprzedza 
wzmianka o wystąpieniach Jana Chrzciciela. Chrzest, którego Jan udzielał, jest tu nazwany 
chrztem nawrócenia. Działalność Jana obejmowała swym zasięgiem również tylko naród 
izraelski. Jan nigdy nawet nie próbował skorzystać z okazji, by się ogłosić Mesjaszem. Na 
pytanie dotyczące tej kwestii odpowiedział, że nie jest godzien nawet rozwiązać rzemyków u 
sandałów Mesjasza. Łukasz, podobnie jak autor czwartej Ewangelii, z upodobaniem cytuje 
świadectwa Jana Chrzciciela o Jezusie.

26–29.

 „Synowie rodu Abrahama” – to określenie Żydów. Nie wydaje się, by wyrażało 

ono ideę pochodzenia od Abrahama przez wiarę, choć autor Dziejów oświadczał bardzo 
stanowczo, że Bóg naprawdę nie ma względu na osoby (

Dz 10,34

). Natomiast ci, „którzy się 

boją Boga” – lub krócej, „bogobojni” to poganie zbliżający się do Boga, szukający Go i 
pragnący Go poznać. Łukasz znów nawiązuje do zacytowanego przed chwilą tekstu, gdzie po 
stwierdzeniu absolutnej bezstronności Boga następuje wyrażenie: W każdym narodzie miły jest 
Mu ten, kto się Go boi i postępuje sprawiedliwie (10,35). W ten sposób zwraca się Paweł do 
chrześcijan nawróconych z pogaństwa i do tych Żydów, których przeciwstawia niewiernym 
mieszkańcom Jerozolimy, odpowiedzialnym za śmierć Jezusa. Akcentuje przy tym wyraźnie w 
tej apologii Jezusa ideę Jego absolutnej niewinności, znajdującej się zresztą na pierwszym 
planie także w katechezie synoptycznej (

Mt 27,3–10.19.23–24

; 

Łk 23,22.47

). Choć Paweł 

równocześnie zaznacza, że w ten sposób wypełniło się Pismo, to jednak wcale nie uwalnia od 
winy Żydów jerozolimskich, a zwłaszcza ich przełożonych.

30–37.

 Jak we wszystkich wczesnochrześcijańskich schematach katechetycznych, tak też 

i w tej mowie Pawła najobszerniejszy jest fragment poświęcony sprawie 
zmartwychwskrzeszenia Jezusa. Znów warto zauważyć, że ujęcie to, typowe dla Pawła, różni 
się od sposobu dowodzenia Jana, który mówi raczej o zmartwychwstaniu Jezusa. Argumentacja 
biblijna polegająca na odwołaniu się do 

Ps 2,7

 i 16[15],10 jest nam już znana z mowy 

wygłoszonej przez Piotra zaraz po zesłaniu Ducha Świętego (

Dz 2,24–31

). Ważną rolę w tym 

dowodzeniu odgrywa – podobnie zresztą jak w analogicznych wywodach zawartych w listach 

Pawła (por. np. 

1 Kor 15,3 nn

) – prawda o chrystofaniach Jezusa. Wśród tych osób, którym 

ukazał się Zmartwychwstały, Paweł tutaj nie wymienia siebie, chociaż tak mocno akcentuje ten 
fakt w swoich listach (por. 

1 Kor 9,1

; 

15,8

). Milczenie to łatwo wytłumaczyć zupełnie 

odrębnymi okolicznościami oraz celem, jaki przyświecał Pawłowi w jego mowie 
antiocheńskiej: nie chodziło tam o apologię jego apostolskiego urzędu, tylko o rzeczywistość 
faktu zmartwychwskrzeszenia Jezusa.

38–41.

 Fragment końcowy mowy Pawła, podobnie jak analogiczne wystąpienie Piotra 

czy Szczepana, jest wezwaniem do pokuty i nawrócenia, napomnieniem połączonym z 
pewnym pouczeniem dogmatycznym. Oto zebrani dowiadują się, że Jezus Chrystus dokonał 
tego, czego nie było w stanie dokonać Prawo Mojżeszowe. Aby uzyskać usprawiedliwienie, nie 
potrzeba już przestrzegać Prawa, lecz tylko wierzyć w usprawiedliwiającą moc Chrystusowego 
dzieła, przy czym usprawiedliwienie jest dostępne dla wszystkich; zarówno dla Żydów, jak i 
dla pogan. Lecz biada tym, którzy w swym zaślepieniu zlekceważą sobie cierpienia Jezusa 
(por. 

Łk 4,25–27

). Posłużenie się tekstem Habakuka, zapewne dobrze znanym przynajmniej 

części audytorium Pawła, miało lepiej uświadomić zebranym grozę nieszczęścia, jakie może 
spaść na nich, gdy będą trwać w swoich grzechach. Z wywodami tego rodzaju kojarzą się 
natychmiast liczne fragmenty wielu listów Pawła (por. np. 

Ga 2,16

; 

3,5–12

; 

Rz 1,17

; 

3,21–31

; 

4,3–5

,1). Nic w tym dziwnego – cała teologia Pawła ma charakter na wskroś soteriologiczny. 

W soteriologii owej dominuje idea o usprawiedliwieniu przez wiarę w Jezusa Chrystusa.

42–45.

 Po reakcji zebranych widać, że przemówienie osiągnęło pożądany rezultat. Na 

następne spotkanie z Pawłem i Barnabą zbiegło się już prawie całe miasto. Oprócz Żydów i 
prozelitów, zwanych tu „pobożnymi” (w nieco innej, gramatycznie dopuszczalnej także 
interpretacji), do grona ludzi odnoszących się do Pawła i Barnaby ze szczególną życzliwością 
należeli także bogobojni. O ich pozytywnym ustosunkowaniu do Dobrej Nowiny Łukasz 
wielokrotnie już wspominał. W niektórych mieszkańcach Antiochii – a może także w 
przybyszach przyciągniętych do tego miasta wiadomościami o wystąpieniach Pawła – rozgłos 
towarzyszący działalności Pawła i Barnaby budził uczucia gniewu i zawiści – zjawiska dobrze 
znane z historii apostolskiej misji Piotra, Filipa czy Szczepana. Być może, iż źródłem niechęci 
Żydów była głoszona przez Pawła nauka o całkowitym zrównaniu pogan z Żydami w sprawach 
zbawienia wiecznego. Obawiali się, że wskutek takich teorii stracą swoją uprzywilejowaną, 
zagwarantowaną przez Prawo i Proroków pozycję wobec Boga i innych narodów.

46–47.

 Prawdopodobnie tak właśnie odczytał ich obawy Paweł i chcąc okazać, że pragnie 

uszanować pierwszeństwo narodu wybranego wobec Boga, powiedział: Należało głosić słowo 
Boże najpierw wam. Decyzja zwrócenia się z Dobrą Nowiną ku poganom, a zwłaszcza jej 
biblijne umotywowanie, przypomina analogiczne polecenie, oparte na tym samym tekście ST, 
wydane przez Jezusa Apostołom (

Mt 28,20

; por. 

Dz 1,4

). Nie ulega również wątpliwości, że 

słowa Izajasza o ustanowieniu Sługi Jahwe „światłością pogan” Paweł odnosi tym razem 
przede wszystkim do siebie i do Barnaby jako wysłanników Chrystusa (zob. także 

Dz 26,17 n

).

48–49.

 W kolejnym summarium mówi Łukasz o entuzjazmie pogan wobec głoszonej im 

Ewangelii. Przyjmując bowiem Ewangelię i wierząc w nią zasługiwali sobie na życie wieczne. 
O ludziach, których czeka takie życie, mówi Łukasz gdzie indziej, że ich imiona są zapisane w 
niebie (

Łk 10,20

), a Paweł i Jan – że są oni zapisani w księdze życia (

Flp 4,3

; 

Ap 3,5

; 

13,8

; 

17,8

; 

20,12

; 

21,27

).

50–52.

 Tryumf Ewangelii oczywiście nie był Żydom obojętny. Pragnęli go zniweczyć. 

Użyli wszelkich wpływów, podburzyli społeczeństwo antiocheńskie i zdołali usunąć Pawła i 
Barnabę z miasta. Odeszli oni do Ikonium tak, jak ongiś Jezus nakazał odchodzić swoim 
Apostołom z niegościnnych miast (por. 

Mt 10,14

; 

Mk 6,11

; 

Łk 9,5

), „otrząsnąwszy na nich pył 

z nóg”. Represje te wcale nie złamały ani nie osłabiły religijnego entuzjazmu nowo 
nawróconych chrześcijan, przeciwnie, byli pełni radości i Ducha Świętego.

DZIAŁALNOŚĆ W IKONIUM (14,1–7)

14

 

1

 W Ikonium weszli tak samo do synagogi żydowskiej i przemawiali, tak że wielka liczba 

Żydów i pogan uwierzyła. 

2

 Ale ci Żydzi, którzy nie uwierzyli, podburzyli i źle usposobili pogan 

wobec braci. 

3

 Pozostali tam dość długi czas i nauczali odważnie, ufni w Pana, który potwierdzał 

słowo swej łaski cudami i znakami, dokonywanymi przez ich ręce. 

4

 I podzielili się mieszkańcy 

miasta: jedni byli z Żydami, a drudzy z Apostołami. 

5

 Gdy jednak dowiedzieli się, że poganie i Żydzi 

wraz ze swymi władzami zamierzają ich znieważyć i ukamienować, 

6

 uciekli do miast Likaonii: do 

Listry i Derbe oraz w ich okolice 

7

 i tam głosili Ewangelię.

1.

 Opuściwszy Antiochię, Paweł i Barnaba zatrzymują się na jakiś czas, w Ikonium – 

dzisiejszej Konyi. Tam również w synagodze rozpoczynają nauczanie i pozyskują sobie 
życzliwość słuchaczy, składających się z pogan i Żydów.

2.

 Jednakże, podobnie jak w Antiochii Pizydyjskiej, sytuacja się zmienia. I tu Żydzi 

niechętni Pawłowi i Barnabie podejmują przeciwko nim coraz bardziej wrogą akcję. Będąc 
zdeklarowanymi przeciwnikami Chrystusa, próbują przeciwko Niemu zmobilizować także 
pogan.

3.

 Jeśli mimo to Paweł i Barnaba pozostali w Ikonium „dość długo”, to dlatego, że 

większość mieszkańców tego miasta okazywała im wyraźną życzliwość. Wiersz 3 wiązać więc 
należy z w. 1, a nie z w. 2. Naukę, jaką głosili Paweł i Barnaba, Łukasz nazywa „słowem 
łaski”. Inaczej mówiąc, była to nauka o zbawieniu, którego ostatecznym źródłem jest 
łaskawość Boga.

4–7.

 Charakteryzując zwięźle sytuację, jaka wytworzyła się z czasem w Ikonium wskutek 

nauczania Pawła i Barnaby, stwierdza Łukasz, że mieszkańcy tego miasta podzielili się: jedni 
byli po stronie Żydów, a drudzy po stronie Apostołów. Z tego określenia wynika, że na miano 
Apostoła zasłużył sobie nie tylko Paweł, lecz także Barnaba. Tytuł ten przyzna Łukasz 
Barnabie jeszcze tylko raz (14,14), nigdy nie precyzując jednak dokładniej jego znaczenia. 
Najprawdopodobniej nie chodzi tu ani o genezę, ani o przymioty jego urzędu, ściśle 
zarezerwowanego dla Kolegium Dwunastu i Pawła, lecz o pewne zewnętrzne podobieństwo 
pomiędzy działalnością Apostołów a pracą Barnaby przy boku Pawła.

Mimo życzliwości, jaką darzyła ich przez pewien czas część mieszkańców Ikonium, 

dłuższe pozostawanie w tym mieście ze względu na wrogość niektórych ugrupowań 
żydowskich byłoby świadomym narażaniem się na niebezpieczeństwo. Jednakże Paweł i 
Barnaba nie zaniechali raz obranej działalności; ruszyli dalej, by głosić Ewangelię w miastach 
Likaonii, tj. w Listrze i w Derbe.

UZDROWIENIE KALEKI W LISTRZE. DERBE. DROGA 

POWROTNA (14,8–28)

8

 W Listrze mieszkał pewien człowiek o bezwładnych nogach, kaleka od urodzenia, który nigdy 

nie chodził. 

9

 Słuchał on przemówienia Pawła; ten spojrzał na niego uważnie i widząc, że ma wiarę 

potrzebną do uzdrowienia, 

10

 zawołał głośno: «Stań prosto na nogach!» A on zerwał się i zaczął 

chodzić. 

11

 Na widok tego, co uczynił Paweł, tłumy zaczęły wołać po likaońsku: «Bogowie przybrali 

postać ludzi i zstąpili do nas!» 

12

 Barnabę nazywali Zeusem, a Pawła Hermesem, gdyż głównie on 

przemawiał. 

13

 A kapłan Zeusa, [którego świątynia była] przed miastem, przywiódł przed bramę 

woły oraz [przyniósł] wieńce i chciał razem z tłumem złożyć ofiarę. 

14

 Na wieść o tym apostołowie 

Barnaba i Paweł rozdarli szaty i rzucili się w tłum, krzycząc: 

15

 «Ludzie, co wy robicie! My także 

jesteśmy ludźmi, podobnie jak wy podlegamy cierpieniom. Nauczamy was, abyście odwrócili się od 
tych marności do Boga żywego, który stworzył niebo i ziemię, i morze, i wszystko, co w nich się 
znajduje. 

16

 Pozwolił On w dawnych czasach, aby każdy naród chodził własnymi drogami, 

17

 ale nie 

przestawał dawać o sobie świadectwa, czyniąc dobrze. Zsyłał wam deszcz z nieba i urodzajne lata, 
karmił was i radością napełniał wasze serca». 

18

 Tymi słowami ledwie powstrzymali tłumy od 

złożenia im ofiary. 

19

 Tymczasem nadeszli Żydzi z Antiochii i z Ikonium. Podburzyli tłum, 

ukamienowali Pawła i wywlekli go za miasto, sądząc, że nie żyje. 

20

 Kiedy go jednak otoczyli 

uczniowie, podniósł się i wszedł do miasta, a następnego dnia udał się razem z Barnabą do Derbe. 

21

 W tym mieście głosili Ewangelię i pozyskali wielu uczniów, po czym wrócili do Listry, do Ikonium i 

do Antiochii, 

22

 umacniając dusze uczniów, zachęcając do wytrwania w wierze, «bo przez wiele 

ucisków trzeba nam wejść do królestwa Bożego». 

23

 Kiedy w każdym Kościele wśród modlitw i 

postów ustanowili im starszych, polecili ich Panu, w którego uwierzyli. 

24

 Potem przeszli przez 

Pizydię i przybyli do Pamfilii. 

25

 Głosili słowo w Perge, zeszli do Attalii, 

26

 a stąd odpłynęli do 

Antiochii, gdzie za łaską Bożą zostali przeznaczeni do dzieła, które wykonali. 

27

 Kiedy przybyli i 

zebrali [miejscowy] Kościół, opowiedzieli, jak wiele Bóg przez nich zdziałał i jak otworzył poganom 
podwoje wiary. 

28

 I dość długi czas spędzili wśród uczniów.

8–12.

 W Listrze, odległej o około 6 godzin drogi na południe od Ikonium, dokonał Paweł 

cudownego uleczenia człowieka o bezwładnych nogach. Autorytet Pawła dokonującego tego 
cudu, siła głosu, z jaką wydawał choremu polecenie – stwierdziwszy uprzednio, że ma on 
konieczną do uzdrowienia wiarę (por. 

Łk 8,50

 itp.) – a potem odzyskanie przez 

nieszczęśliwego władzy w nogach, które dotychczas zawsze odmawiały mu posłuszeństwa – 
wszystko to zrobiło tak wielkie wrażenie na świadkach cudu, że Barnabę uznano za Zeusa, a 
Pawła – ponieważ głównie on właśnie przemawiał – za Hermesa, który jak wiadomo z 
mitologii greckiej, przekazywał ludziom wolę najważniejszego boga.

Na ową próbę „ubóstwienia” Pawła i Barnaby właśnie w Likaonii, a nie gdzie indziej, 

złożyły się pewne okoliczności.

We Frygii, sąsiadującej z Likaonią, było jeszcze powszechnie znane barwne opowiadanie o 

Filemonie i Baucis, parze ludzi, która udzieliła gościny Zeusowi i Hermesowi, za co otrzymała 
hojną nagrodę.

13–15.

 Nie tylko ogół ludności, lecz także kapłan pogański, stróż znajdującej się w 

pobliżu świątyni Zeusa, był przekonany, że bogowie zstąpili na ziemię. Natychmiast więc 
zabrał się – co było jego urzędową powinnością – do przygotowywania żertwy na ofiarę, jaką 
zamierzał uczcić obydwu bogów. Sprzeciw Pawła był bardzo gwałtowny, ponieważ obawiał się 
popełnienia grzechu większego niż bałwochwalstwo. Równocześnie zaś, nie zapominając ani 
na moment o swym posłannictwie, wygłasza przemówienie, którego fragment stanowi 
doskonały przykład wczesnochrześcijańskiej katechezy typu hellenistycznego. Dominuje w 
niej zazwyczaj nauka o Bogu jedynym, o Bogu, który jest żywy i prawdziwy w 

przeciwieństwie do bożków uczynionych ręką ludzką, martwych i nierzeczywistych (zob. inne 
ślady takiej katechezy: 

Dz 17,24–30

; 

26,18

; 

1 Tes 1,9–10

; 

Ga 4,9

). Z przymiotów Boga 

Jedynego i Prawdziwego wymienia się w tego typu katechezie moc stwórczą, dzięki której 
powstało wszystko, co istnieje (zob. 

Wj 20,11

; 

Ne 9,6

; 

Ps 146[145],6

; 

Dz 4,24

; 

17,24

; 

Ap 10,6

; 

14,7

). Spośród przejawów żywotności Boga wspomina się obecność Jahwe w historii narodu 

wybranego.

16–19.

 Opiekując się w sposób szczególny Izraelem, Jahwe nie odwrócił się od narodów 

pogan. Ich dzieje składają się z dwóch okresów, przedzielonych faktem śmierci i 
zmartwychwstania Jezusa. W okresie „chodzenia własnymi drogami” narody pogańskie, 
pozostawione sobie samym, otrzymywały od Boga tyle znaków, że były w stanie rozpoznać po 
nich istnienie Stwórcy (por. 

Rz 1,17–25

). Wywody owe zdołały przekonać gorliwych czcicieli 

Zeusa i Hermesa. Łukasz nie wspomniał jednak, czy zebrani posłuchali słów Pawła i czy się 
odwrócili od marności do Boga żywego. Po zażegnaniu niebezpieczeństwa czynnego udziału w 
kulcie bałwochwalczym – jako przedmiot tego kultu – spadło nagle na obydwu wysłanników 
Boga prawdziwego nieszczęście w postaci groźnej napaści Żydów, którzy krok w krok szli za 
Pawłem i Barnabą od samego Ikonium aż po Listrę.

20–28.

 Napastnicy, ukamienowawszy Pawła, odeszli przekonani, że Apostoł już nie żyje. 

Jednakże i tym razem Paweł, nawet gdy już odzyskał cokolwiek siły, nie od razu ruszył w 
drogę powrotną. Dopiero gdy wypełnił swoją – bardzo pomyślną, jak należy przypuszczać – 
misję w Derbe, udał się z Barnabą znów do Listry, do Ikonium i do Antiochii nad Orontesem w 
Syrii. W trosce o przyszłość wspólnot, które za sprawą Apostołów powstały w poszczególnych 
miastach, na czele każdej społeczności ustanowili starszych, odpowiedzialnych za dalsze losy 
wspólnoty. Powrót obu misjonarzy do Antiochii i ich opowiadanie o tym, jak wielkich rzeczy 
dokonał Bóg przez ich ręce, jak otworzył poganom również podwoje wiary – przypominają 
powrót Apostołów z pierwszych prac misyjnych w Palestynie (

Łk 9,10 n

).

TAK ZWANY SOBÓR JEROZOLIMSKI

Dane Dziejów o „Soborze Jerozolimskim” są bardzo zbliżone do 

Ga 2,1–10

. Nadal jednak 

nie wyjaśniono do końca problemu wzajemnego stosunku tych dwóch tekstów. Pewne 
zbieżności zdają się przemawiać za tym, że mamy do czynienia z dwoma różnymi opisami tego 
samego wydarzenia, tj. „Soboru Jerozolimskiego”. Obydwie relacje mówią o podróży Pawła i 
Barnaby do Jerozolimy. Dzieje wspominają jeszcze o kilku innych braciach z Antiochii – co nie 
pozostaje jednak w sprzeczności z Ga, gdzie jest mowa tylko o Tytusie, być może dlatego, że 
temu uczniowi Pawła wypadło odegrać w Jerozolimie pewną rolę. Nie muszą się również 
wykluczać nawzajem dane o bezpośrednich przyczynach wyprawy do Jerozolimy: była to 
według Dziejów niemożność porozumienia się co do potrzeby obrzezania, z chrześcijanami 
przybyłymi z Jerozolimy, według Ga – polecenie udania się do Jerozolimy (

Ga 2,1 n

) otrzymał 

Paweł od anioła Bożego. Nie ulega wątpliwości, że problem zasadniczy – to właśnie sprawa 
obrzezania. Być może, iż pomysł rozwiązania tego problemu na drodze wspólnych konsultacji 
został podsunięty przez anioła.

Podczas pobytu Pawła i Barnaby w Jerozolimie odbyło się posiedzenie wstępne, jakby 

powitalne, przeznaczone na wzajemne poznanie się zebranych, a dopiero później miało miejsce 

drugie zebranie, zwane niekiedy formalnym Soborem Jerozolimskim. O dwóch oddzielnych 
posiedzeniach mówi dość wyraźnie Ga. Do najważniejszych przełożonych Kościoła 
Jerozolimskiego Ga zalicza Jakuba, Piotra i Jana. Dzieje nie wymieniają Jana, być może 
dlatego, że nie odgrywa on samodzielnej roli w historiografii pierwotnego Kościoła. Jeśli 
przyjąć, że 

Ga 2,1–10

 i 

Dz 15

 dotyczą tych samych wydarzeń, wówczas największą trudność 

sprawia egzegetom problem przemilczenia przez Pawła w Ga uchwał „Soboru 
Jerozolimskiego”. Nie wszystkich uczonych przekonuje twierdzenie, iż Paweł skorzystał z 
tego, że wśród adresatów pisma soborowego nie było mieszkańców Galacji (por. niżej kom. do 
ww. 23–27, s. 667). Należałoby się zatem spodziewać w treści Ga całkowitego braku 
informacji o soborze. Próby rozwiązania tej trudności stanowią równocześnie pewne wytyczne 
odrębnego traktowania zagadnienia stosunku 

Ga 2,1–10

 do 

Dz 15

. Niektórzy autorzy sądzą, że 

spotkanie Pawła z Apostołami w Jerozolimie należy odróżnić od zebrania soborowego, którego 
wyniki Łukasz niesłusznie powiązał z niesoborowym pobytem Pawła i Barnaby w Jerozolimie. 
Precyzując to przypuszczenie uważają niektórzy egzegeci, że co do sprawy poddawania się 
pogan obrzezaniu istniały dwa przekazy: jeden pochodzenia antiocheńskiego (

Dz 15,1.6.22–

35

), drugi – jerozolimskiego (

Dz 15,7–11.13–19.21

). Łukasz nie zdając sobie z tego sprawy 

zamieścił w Dz obydwie tradycje. Gdy zaś chodzi o samą genezę postanowień soborowych i 
związaną z ich powstaniem chronologię wydarzeń, to zdaniem wielu egzegetów najpierw miał 
miejsce spór Pawła z Piotrem w Antiochii (

Ga 2,11–14

), a potem – by uniknąć podobnych 

zadrażnień w przyszłości – sprawę uregulowano definitywnie specjalnym dekretem.

SPORY O ZACHOWANIE PRAWA (15,1–6)

15

 

1

 Niektórzy przybysze z Judei nauczali braci: «Jeżeli się nie poddacie obrzezaniu według 

zwyczaju Mojżeszowego, nie możecie być zbawieni».

2

 Kiedy doszło do niemałych sporów i roztrząsań między nimi a Pawłem i Barnabą, 

postanowiono, że Paweł i Barnaba, i jeszcze kilku spośród nich udadzą się w sprawie tego sporu 
do Jeruzalem, do Apostołów i starszych. 

3

 Wysłani przez Kościół, szli przez Fenicję i Samarię, 

sprawiając wielką radość braciom opowiadaniem o nawróceniu pogan.

4

 Kiedy przybyli do Jerozolimy, zostali przyjęci przez Kościół, Apostołów i starszych. 

Opowiedzieli też, jak wielkich rzeczy Bóg przez nich dokonał. 

5

 Lecz niektórzy nawróceni ze 

stronnictwa faryzeuszów oświadczyli: «Trzeba ich obrzezać i zobowiązać do przestrzegania Prawa 
Mojżeszowego». 

6

 Zebrali się więc Apostołowie i starsi, aby rozpatrzyć tę sprawę.

1.

 Niektórzy przybysze z Judei – to prawdopodobnie ludzie z najbliższego otoczenia 

Jakuba. Byli to chrześcijanie nie doceniający jednak w pełni nowości chrześcijaństwa. Nie 
doceniali oni przede wszystkim zbawczego dzieła Jezusa twierdząc, że do osiągnięcia 
zbawienia konieczne jest poddanie się obrzezaniu. Mówią oni tylko o obrzezaniu, ale wiadomo 
przecież, że poddanie się temu obrzędowi równało się oficjalnemu podjęciu zobowiązań całego 
Prawa, z jego wszystkimi uciążliwymi i niezrozumiałymi, zwłaszcza dla chrześcijan 
nawróconych z pogaństwa, przepisami rytualnymi. Domagają się również, aby poganie 
przyjmujący chrześcijaństwo przechodzili uprzednio na judaizm. Korygowaniem tego 
przeświadczenia zajmuje się św. Paweł głównie w Ga i Rz.

2–3.

 Tym razem jednak uczestnicy sporu nie doszli do porozumienia. Ludzie z otoczenia 

Jakuba nieustępliwie stali przy swoich racjach, a Paweł i Barnaba także nie chcieli 

zrezygnować z własnego zdania. Postanowiono udać się do Jerozolimy, by tam wspólnie z 
Apostołami i starszymi uzgodnić rozbieżne stanowiska. Apostołowie, nie wzmiankowani przy 
relacjonowaniu innych pobytów Pawła w Jerozolimie (np. 

Dz 11,30

; 

21,18

), tu występują obok 

starszych, zgodnie z 

Ga 2,2–9

, gdzie do autorytatywnych osobistości w Kościele jerozolimskim 

prócz Jakuba, brata Pańskiego, należą również Piotr i Jan. W taki właśnie sposób doszło do 
zwołania tzw. Soboru Jerozolimskiego. Wśród owych kilku chrześcijan antiocheńskich, którzy 
według Ga udali się do Jerozolimy, był także Tytus, dawny poganin, wierny i ceniony 
towarzysz Pawła, choć Dzieje Apostolskie z niewiadomych przyczyn wcale o nim nie 
wspominają.

4–6.

 Grupę najbardziej judaizującą wśród chrześcijan jerozolimskich z pewnością 

stanowili nawróceni na chrześcijaństwo faryzeusze. Oni to właśnie kategorycznie domagali się 
od przybyłych z Antiochii i obrzezania, i zobowiązania się do przestrzegania przepisów Prawa. 
Wobec opozycji Pawła i jego towarzyszy okazała się konieczna interwencja Apostołów i 
starszych.

MOWA ŚW. PIOTRA (15,7–12)

7

 Po dłuższym roztrząsaniu przemówił do nich Piotr: «Wiecie, bracia, że Bóg już dawno wybrał 

mnie spośród was, aby z moich ust poganie usłyszeli słowa Ewangelii i uwierzyli. 

8

 Bóg, który zna 

serca, zaświadczył na ich korzyść, dając im Ducha Świętego tak samo jak nam. 

9

 Nie zrobił żadnej 

różnicy między nami a nimi, oczyszczając ich serca przez wiarę. 

10

 Dlaczego więc teraz Boga 

wystawiacie na próbę, nakładając na uczniów jarzmo, którego ani ojcowie nasi, ani my sami nie 
mieliśmy siły dźwigać. 

11

 Wierzymy przecież, że będziemy zbawieni przez łaskę Pana Jezusa tak 

samo jak oni».

12

 Umilkli wszyscy, a potem słuchali opowiadania Barnaby i Pawła o tym, jak wielkich cudów i 

znaków dokonał Bóg przez nich wśród pogan.

7–11.

 Łukasz nie określa dokładniej czasu trwania ani nie relacjonuje przebiegu z 

pewnością burzliwych obrad. Ogranicza się do przedstawienia końcowej fazy spotkania lub 
być może, wybiera dwa najważniejsze, w jego przekonaniu, wystąpienia Piotra i Jakuba. Piotr, 
mówiąc o tym, że jest wybrany przez Boga na głosiciela Dobrej Nowiny poganom, z 
pewnością nawiązuje do nawrócenia setnika Korneliusza. Było to już zresztą przedmiotem 
specjalnych wyjaśnień udzielanych „braciom” w Jerozolimie. Z wystąpienia Piotra wynika 
również ponad wszelką wątpliwość fakt, że dobrze zrozumiał on pouczenie, jakie otrzymał w 
pamiętnym widzeniu w Jafie: Bóg nie robi żadnej różnicy między obrzezanymi a 
nieobrzezanymi, wszyscy jeśli chcą, mogą być zbawieni przez łaskę Pana Jezusa Chrystusa. Co 
więcej, Piotr uważa nawet, że domaganie się zachowywania przepisów Prawa od pogan 
przyjmujących chrześcijaństwo byłoby wystawieniem Boga na próbę: może On rozgniewać się 
na upór ludzi, którym objawił przecież swoją wolę dostatecznie jasno.

12.

 Nie wiadomo, czy sam autorytet Piotra, czy też słuszność jego wywodów sprawiły, że 

wszyscy jego przeciwnicy umilkli. Oznaczało to, iż przestali zgłaszać dalsze sprzeciwy i że 
sformułowaną przez Piotra zasadę równouprawnienia pogan i Żydów w sprawach zbawienia 
wiecznego uznano za godną przyjęcia. Natychmiast też udzielili Piotrowi poparcia Paweł i jego 
towarzysze. Taki bowiem cel miało z pewnością ich opowiadanie o cudach i znakach 
dokonanych przez Boga wśród pogan.

MOWA ŚW. JAKUBA (15,13–21)

13

 A gdy i oni umilkli, zabrał głos Jakub i rzekł: «Posłuchajcie mnie, bracia! 

14

 Szymon 

opowiedział, jak Bóg raczył wybrać sobie Lud spośród pogan. 

15

 Zgadzają się z tym słowa 

Proroków, bo napisano:

16

Potem powrócę
i odbuduję przybytek Dawida,
który znajduje się w upadku.
Odbuduję jego ruiny i wzniosę go,

17

aby pozostali ludzie szukali Pana
i wszystkie narody, nad którymi wzywane jest imię moje –
mówi Pan, który to sprawia.

18

To są [Jego] odwieczne wyroki (

Am 9,11 n

 LXX).

19

 Dlatego ja sądzę, że nie należy nakładać ciężarów na pogan, nawracających się do Boga, 

20

 

lecz napisać im, aby się wstrzymali od pokarmów ofiarowanych bożkom, od nierządu, od tego, co 
uduszone, i od krwi. 

21

 Z dawien dawna bowiem w każdym mieście są ludzie, którzy co szabat 

czytają Mojżesza i wykładają go w synagogach».

13–19.

 Być może, iż wśród chrześcijan jerozolimskich – a na pewno wśród nawróconych 

faryzeuszy – wystąpienie Jakuba wywołało zdziwienie, jeśli nie wręcz zgorszenie. Okazało się 
bowiem, że Jakub nie tylko uznał za słuszne stanowisko Piotra, ale nawet znalazł dlań 
uzasadnienie w Piśmie. Cytowany przy tej okazji tekst Amosa w brzmieniu greckim odbiega 
cokolwiek od wersji hebrajskiej i wyraźniej ukazuje uniwersalizm soteryjny teologii Proroka. 
Tak np. w. 17 według tekstu hebrajskiego brzmi: „Aby dzieci Izraela posiadały resztę Edomu”. 
Samo zakończenie cytatu nawiązuje trochę do 

Iz 45,21 n

, gdzie również mówi się o przyszłym 

nawróceniu pogan (por. 

Rz 15,9–12

; 

16,26

). Po odczytaniu fragmentu ST nie budzi zdziwienia 

konkluzja: Sądzę, że nie należy nakładać ciężarów na pogan.

20.

 Lecz na tym nie zakończyła się mowa Jakuba. Jak jej początek mógł być pewnym 

zaskoczeniem dla judeochrześcijan, a szczególnie może dla nawróconych faryzeuszy, tak też 
zakończenie nie zgadzało się chyba z poglądami Pawła i jego towarzyszy z Antiochii. 
Solidaryzując się zasadniczo ze stanowiskiem Piotra, Jakub wnosi pewne sprecyzowania, 
zwane powszechnie klauzulami Jakuba. Wszystkie klauzule Jakuba uwydatniają problematykę 
obrad soborowych. Rozbieżność zdań dotyczyła, jak widać, prawie wyłącznie przepisów 
rytualnych. Roztropność propozycji Jakuba polega na tym, że nie przedstawia on jakiegoś 
specyficznie obmyślanego kodeksu moralności, lecz usiłuje ocalić przepisy rytualne, które 
mają w pewnej mierze ogólnoludzkie znaczenie religijne: spożywanie mięsa składanego już 
innym bogom jest – jak to później wyłoży dokładnie św. Paweł – łączeniem się w jedno z 
obcym bóstwem (

1 Kor 8,1–13

). Zakaz spożywania krwi, będącej siedliskiem życia, którego 

wyłącznym panem jest Bóg, został sformułowany tak radykalnie (por. 

Rdz 9,4

; 

Kpł 17,10–14

), 

że nie odważano się dyspensować odeń kogokolwiek. To samo dotyczyło mięsa zwierząt 
pozbawionych życia przez uduszenie. Nierząd zaś uchodził za źródło wszelkiej nieczystości 
legalnej. Być może, tym słowem oznaczano związek małżeński między krewnymi.

21.

 Motywacja tej propozycji świadczy o bardzo ścisłym jeszcze powiązaniu Kościoła z 

synagogą. Jakub liczy na pełne zrozumienie ze strony chrześcijan pochodzenia pogańskiego, a 
równocześnie pragnie uszanować zwyczaje tych, co są w każdym mieście i którzy co szabat 
czytają Mojżesza i wykładają go w synagogach.

DEKRET APOSTOŁÓW (15,22–35)

22

 Wtedy Apostołowie i starsi wraz z całym Kościołem postanowili wybrać ludzi przodujących 

wśród braci: Judę, zwanego Barsabą, i Sylasa, i wysłać do Antiochii razem z Barnabą i Pawłem. 

23

 

Posłali przez nich pismo <tej treści>: «Apostołowie i starsi bracia przesyłają pozdrowienie braciom 
pogańskiego pochodzenia w Antiochii, w Syrii i w Cylicji. 

24

 Ponieważ dowiedzieliśmy się, że 

niektórzy bez naszego upoważnienia wyszli od nas i zaniepokoili was naukami, siejąc zamęt w 
waszych duszach, 

25

 postanowiliśmy jednomyślnie wybrać mężów i wysłać razem z naszymi 

drogimi: Barnabą i Pawłem, 

26

 którzy dla imienia Pana naszego Jezusa Chrystusa poświęcili swe 

życie. 

27

 Wysyłamy więc Judę i Sylasa, którzy oznajmią wam ustnie to samo. 

28

 Postanowiliśmy 

bowiem, Duch Święty i my, nie nakładać na was żadnego ciężaru oprócz tego, co konieczne. 

29

 

Powstrzymajcie się od ofiar składanych bożkom, od krwi, od tego, co uduszone, i od nierządu. 
Dobrze uczynicie, jeżeli powstrzymacie się od tego. Bywajcie zdrowi!»

30

 Wysłannicy przybyli więc do Antiochii i zwoławszy lud, oddali list. 

31

 Gdy został odczytany, 

uradowali się jego pocieszającą treścią. 

32

 Juda i Sylas, którzy byli również prorokami, w licznych 

przemówieniach zachęcali i umacniali braci. 

33

 Po pewnym czasie odeszli w pokoju od braci do 

tych, którzy ich wysłali. <

34

> 

35

 A Paweł i Barnaba przebywali w Antiochii, nauczając i głosząc razem 

z wielu innymi słowo Pańskie.

22.

 Uchwały „Soboru Jerozolimskiego” powzięte przez Apostołów i starszych, 

przedstawiono także wiernym. Delegacji antiocheńskiej, mającej przekazać rodzimemu 
Kościołowi wyniki obrad jerozolimskich, miało towarzyszyć nadto kilku ludzi z Jerozolimy. 
Jeden z nich imieniem Sylas, „przodujący wśród braci”, stanie się wkrótce cennym 
współpracownikiem Pawła (por. 

Dz 15,40–18

,5; 

2 Kor 1,19

; 

1 P 5,12

; 

1 Tes 1,1

; 

2 Tes 1,1

). 

Sylas, zwany w listach Pawła Sylwanem, posiadał – jak wynika z 

Dz 16,37

 – obywatelstwo 

rzymskie, a obaj, Sylas i nie znany bliżej Juda Barsabas, mieli dar proroctwa. Ich obecność 
wśród ludzi przekazujących wspólnocie antiocheńskiej wyniki obrad jerozolimskich miała 
upewnić judeochrześcijan Antiochii o autentyczności dekretów soborowych.

23–27.

 Dekret soborowy skierowany był do Kościołów w Antiochii, Syrii i Cylicji. Nie 

wymienione w adresie Kościoły nie mają zatem obowiązku respektowania uchwał 
jerozolimskich. I dlatego m.in. Paweł nie wspomina wcale o tych uchwałach wiernym 
Kościołów Galacji. Domagała się tego taktyka jego pracy apostolskiej na tym terenie. 
Obecność w delegacji dwóch ludzi z Jerozolimy, wcale nie umniejsza powagi Pawła i Barnaby. 
Przeciwnie – pismo zawierające dekret nie szczędzi słów pochlebnych pod adresem obu 
Apostołów i mówi wyraźnie, że dla imienia Pana naszego Jezusa Chrystusa poświęcili swe 
życie. Juda i Sylas powtórzą tylko ustnie to, co Paweł i Barnaba przekażą na piśmie.

28–29.

 W uchwale końcowej znalazły się – jak widać – dwie interwencje: sformułowana 

przez Piotra zasada ogólna o nienakładaniu żadnych ciężarów na pogan przyjmujących 
chrześcijaństwo i Jakubowe uściślenie tej zasady za pomocą czterech znanych już klauzul. 
Bardzo doniosłe znaczenie nie tylko dyscyplinarne, lecz także dogmatyczne ma ostatnie zdanie 
dekretu: Dobrze uczynicie, jeżeli powstrzymacie się od tego. A więc nie utrzymuje się już, że 
przestrzeganie tych uchwał soborowych jest nieodzowne do osiągnięcia zbawienia. Klauzule 
Jakubowe nie mają takiej wagi. Zbawienie jest możliwe bez ich stosowania, lecz jeśli wierni 
będą je realizować w życiu, ułatwi im to trwanie w spokoju i społecznej miłości, będącej 
warunkiem istotnym rozszerzania się królestwa Bożego na ziemi. Wobec tego Apostołowie nie 
mogą mieć na myśli zwykłego nierządu, lecz może małżeństwa nieważne (jak w 

Mt 5,32

; 

19,9

).

30–33.

 Dekret „Soboru Jerozolimskiego” został przyjęty przez chrześcijan antiocheńskich 

z nadspodziewanym zadowoleniem, co zawdzięczać należy z pewnością także Judzie i 
Sylasowi, którzy, korzystając z posiadanego daru proroctwa, w częstych przemówieniach 
zachęcali i umacniali braci.

34–35.

 Słabo udokumentowana w tradycji piśmienniczej wzmianka o tym, że po upływie 

pewnego czasu Juda wrócił do Jerozolimy, a Sylas postanowił pozostać w Antiochii – słusznie 
jest uważana za próbę zharmonizowania w. 34 z w. 40, który mówi o tym, że Paweł ruszając w 
drugą podróż misyjną wziął ze sobą Sylasa. Nauka głoszona przez Pawła i Barnabę wśród 
chrześcijan antiocheńskich, to tzw. didache, czyli pogłębianie, rozwijanie prawd wiary lub 
zasad moralnych, w odróżnieniu od kerygmatu, tj. głoszenia Dobrej Nowiny przeważnie 
ludziom jeszcze nie ochrzczonym.

DZIAŁALNOŚĆ ŚW. PAWŁA

DRUGA WYPRAWA MISYJNA

SPÓR O MARKA (15,36–41)

36

 Po pewnym czasie powiedział Paweł do Barnaby: «Wróćmy już i zobaczmy, jak się mają 

bracia we wszystkich miastach, w których głosiliśmy słowo Pańskie». 

37

 Barnaba chciał również 

zabrać ze sobą Jana, zwanego Markiem; 

38

 ale Paweł prosił, aby nie zabierać tego, który odszedł 

od nich w Pamfilii i nie brał udziału w ich pracy. 

39

 Zaostrzył się spór, tak iż oddalili się od siebie 

wzajemnie: Barnaba zabrał Marka i popłynął na Cypr, 

40

 a Paweł dobrał sobie za towarzysza Sylasa 

i odszedł, polecony przez braci łasce Pana. 

41

 Przechodził przez Syrię i Cylicję, umacniając 

miejscowe Kościoły.

36.

 Druga wyprawa misyjna Pawła miała być nie tyle podróżą apostolską, zmierzającą do 

zdobycia nowych wyznawców dla Chrystusa, co raczej akcją duszpasterską, przypominającą 
najbardziej może dzisiejszą wizytację biskupią.

37–41.

 Nadal nie wiadomo, dlaczego Jan Marek nie towarzyszył Pawłowi do końca 

pierwszej podróży misyjnej. Chodziło być może o jakieś przejściowe nieporozumienie, skoro 
Barnaba tak bardzo zabiega o jego udział w drugiej wyprawie. W przekonaniu Pawła jednak 
następstwa tego nieporozumienia i niebezpieczeństwo jego recydywy mogłyby mieć bardzo 
wielkie znaczenie, skoro sprzeciwiając się zabraniu Marka zrezygnował także – co na pewno 
nie przyszło mu łatwo – z dalszej współpracy z Barnabą, któremu przecież tak wiele 
zawdzięczał, zwłaszcza w początkowej fazie swego apostołowania. Miejsce Jana Marka i 
Barnaby zajął przy boku Pawła znany mu już przybysz z Jerozolimy, Sylas, który znów znalazł 
się w Antiochii, choć nie wiadomo dokładnie, co mogło być powodem jego powtórnego tam 
przybycia. Fakt, że Barnaba z Markiem udali się na Cypr, będący ojczyzną Barnaby, skłonił 

być może Pawła do udania się nie drogą morską, lecz lądową, poprzez Syrię i Cylicję do 
założonych podczas pierwszej podróży wspólnot.

PRZYŁĄCZENIE SIĘ TYMOTEUSZA (16,1–5)

16

 

1

 Przybył także do Derbe i Listry. Był tam pewien uczeń, imieniem Tymoteusz, syn Żydówki, 

która przyjęła wiarę, i ojca Greka. 

2

 Bracia z Listry i Ikonium dawali o nim dobre świadectwo. 

3

 

Paweł postanowił zabrać go ze sobą w podróż. Obrzezał go jednak ze względu na Żydów, którzy 
mieszkali w tamtejszych stronach. Wszyscy bowiem wiedzieli, że ojciec jego był Grekiem. 

4

 Kiedy 

przechodzili przez miasta, nakazywali im przestrzegać postanowień powziętych przez Apostołów i 
starszych w Jerozolimie. 

5

 Tak więc utwierdzały się Kościoły w wierze i z dnia na dzień rosły w 

liczbę.

1–2.

 Tymoteusz stał się jednym z najbardziej wiernych i cenionych współpracowników 

Pawła (por. 

Dz 17,14–15

; 

18,5

; 

19,22

; 

20,4

; 

1 Kor 4,17

; 

Flp 1,1

; 

2,19

; 

1 Tes 1,1

; 

3,2.6

; 

2 Tes 

1,1

). Gdy Paweł wybrał go na swego towarzysza, miał on chyba niewiele ponad dwadzieścia 

lat, skoro po około piętnastu latach uważa go Apostoł za człowieka jeszcze młodego (por. 

1 Tm 

4,12

). Być może, ze względu na ów młodociany wiek i brak doświadczenia uważał Paweł za 

stosowne zasięgnąć informacji o rodzinie Tymoteusza i wybadać, co o nim sądzi jego 
najbliższe otoczenie. Z 

2 Tm 1,5

 dowiadujemy się, że owa wierząca Żydówka, matka 

Tymoteusza, miała na imię Eunice, a z kolei jej matka – Lois.

3.

 Na ówczesnym Wschodzie narodowość i przekonania religijne – zwłaszcza w Izraelu, 

zgodnie z nakazami Miszny – przekazywała dzieciom matka. Gdyby Tymoteusz, uważany 
wobec prawa za Żyda, nie poddał się obrzezaniu, uznano by go za formalnego odstępcę. Aby 
tego uniknąć, a z pewnością także i dla dobra Ewangelii, Paweł odstąpił od zasady, której poza 
tym przestrzegał dość skrupulatnie (por. 

Ga 2,3

; 

5,1–12

) i kazał obrzezać Tymoteusza.

4–5.

 Zgodnie z przyjętym założeniem podróż Pawła, Sylasa i Tymoteusza ma charakter 

wizytacji kanonicznej. W poszczególnych gminach misjonarze przypominają – a może dopiero 
przekazują – uchwały „Soboru Jerozolimskiego”. Poziom życia religijnego młodych 
Kościołów był widocznie zadowalający, skoro Łukasz zaznacza, że utwierdzały się Kościoły w 
wierze i z dnia na dzień rosły w liczbę.

POPRZEZ AZJĘ MNIEJSZĄ (16,6–10)

6

 Przeszli Frygię i krainę galacką, ponieważ Duch Święty zabronił im głosić słowo w Azji. 

7

 

Przybywszy do Myzji, próbowali udać się do Bitynii, ale Duch Jezusa nie pozwolił im, 

8

 przeszli więc 

Myzję i zeszli do Troady. 

9

 W nocy miał Paweł widzenie: jakiś Macedończyk stanął [przed nim] i 

błagał go: «Przepraw się do Macedonii i pomóż nam!» 

10

 Zaraz po tym widzeniu staraliśmy się 

wyruszyć do Macedonii, w przekonaniu, że Bóg nas wezwał, abyśmy głosili im Ewangelię.

6–9.

 Po zwizytowaniu Kościołów założonych podczas pierwszej podróży wkroczył w 

zamierzenia Pawła i zmodyfikował je cokolwiek – i to aż trzykrotnie – Duch Święty. Wolą 
Bożą było, by misjonarze nie przebywali dłużej na terenie Azji Mniejszej, lecz aby się udali na 

ląd europejski, do miasta Troady, odległej o dwadzieścia kilka km od starożytnej Troi. Tam 
jednak też nie był im przeznaczony dłuższy pobyt. Paweł otrzymuje w specjalnej wizji 
polecenie udania się jeszcze dalej na zachód, tj. do Macedonii.

10.

 Relacje o dalszych wydarzeniach są podane w pierwszej osobie – sławne Wir-Berichte 

– z czego wynika, według dość powszechnego przekonania, że właśnie w Troadzie przyłącza 
się do Pawła autor Dziejów Apostolskich, czyli św. Łukasz. Od tego momentu jego dzieło staje 
się swoistym dziennikiem podróży.

PRZEPRAWA DO MACEDONII. FILIPPI (16,11–15)

11

 Odbiwszy od lądu w Troadzie, popłynęliśmy wprost do Samotraki, a następnego dnia do 

Neapolu, 

12

 stamtąd zaś do Filippi, głównego miasta tej części Macedonii, które jest [rzymską] 

kolonią. W tym mieście spędziliśmy kilka dni. 

13

 W szabat wyszliśmy za bramę nad rzekę, gdzie – 

jak sądziliśmy – było miejsce modlitwy. I usiadłszy rozmawialiśmy z kobietami, które się zeszły. 

14

 

Przysłuchiwała się nam też pewna „bojąca się Boga” kobieta z miasta Tiatyry, imieniem Lidia, która 
sprzedawała purpurę. Pan otworzył jej serce, tak że uważnie słuchała słów Pawła. 

15

 Kiedy została 

ochrzczona razem ze swym domem, zwróciła się z prośbą: «Jeżeli uważacie mnie za wierną Panu, 
przyjdźcie do mego domu i zamieszkajcie w nim». I wymogła to na nas.

11–12.

 Poprzez wyspę Samotraka dopłynęli Apostołowie do macedońskiego Neapolis. 

Pierwszym miejscem dłuższego postoju na terenie Macedonii było miasto Filippi, leżące przy 
ważnym szlaku handlowym, znanym w starożytności pod nazwą via Egnatia. Miasto, w 
którym osiedliła się spora grupa byłych legionistów rzymskich – część ich przybyła po 
sławnym zwycięstwie Antoniusza w r. 42 przed Chr, inni dołączyli po zwycięstwie pod Akcjum 
w r. 31 przed Chr. – miało strukturę administracyjną typowo rzymską, a wśród jego 
mieszkańców Żydzi stanowili – jak się zdaje – znikomą mniejszość.

13.

 Nic dziwnego więc, że w mieście prawdopodobnie nie było synagogi i dlatego Paweł, 

wierny praktyce apostolskiej, stosowanej podczas pierwszej podróży misyjnej, chcąc nawiązać 
kontakt z tamtejszymi Żydami, udał się na miejsce, w pobliżu którego przepływała rzeka, co 
mogło ułatwiać dokonywanie obmyć rytualnych (por. Józef Flawiusz, StDzŻ XIV, 11. 23; 
Tertulian, Nat. 1, 13). Tam Żydzi z Filippi zbierali się na wspólną modlitwę.

14–15.

 Tam też miało miejsce pierwsze nawrócenie. Chrzest przyjęła Lidia, rodem z 

Tiatyry, ośrodka rękodzielnictwa tkackiego, niewiasta zamożna, już pewnie od dawna 
skłaniająca się do judaizmu, skoro Łukasz pisze, że należała do „bogobojnych”. Jej zachowanie 
się wobec Pawła pozostanie na zawsze symbolem życzliwości Filipian dla Apostoła. Podobnie 
jak później w Filippi (por. 

Flp 4,10–18

), tak teraz dla niej uczyni Paweł wyjątek: skorzysta z jej 

gościnności, nie odmówi przyjęcia materialnej pomocy (por. natomiast 

Dz 20,33–35

; 

1 Kor 

9,12–18

; 

1 Tes 2,9

; 

2 Tes 3,8

).

UWOLNIENIE OPĘTANEJ I UWIĘZIENIE PAWŁA (16,16–24)

16

 Kiedyśmy szli na miejsce modlitwy, zabiegła nam drogę jakaś niewolnica, opętana przez 

ducha wieszczego. Przynosiła ona duży dochód swym panom. 

17

 Ona to, biegnąc za Pawłem i za 

nami, wołała: «Ci ludzie są sługami Boga Najwyższego, oni wam głoszą drogę zbawienia». 

18

 

Czyniła to przez wiele dni, aż Paweł, mając dość tego, odwrócił się i powiedział do ducha: 
«Rozkazuję ci w imię Jezusa Chrystusa, abyś z niej wyszedł». I w tejże chwili wyszedł. 

19

 Gdy 

panowie jej spostrzegli, że przepadła nadzieja ich zysków, pochwycili Pawła i Sylasa, zawlekli na 
rynek przed władze, 

20

 stawili przed pretorami i powiedzieli: «Ci ludzie sieją niepokój w naszym 

mieście. Są Żydami 

21

 i głoszą obyczaje, których nam, Rzymianom, nie godzi się przyjmować ani 

stosować się do nich». 

22

 Zbiegł się tłum przeciwko nim, a pretorzy kazali zedrzeć z nich szaty i siec 

ich rózgami. 

23

 Po wymierzeniu wielu razów wtrącili ich do więzienia, przykazując strażnikowi 

więzienia, aby ich dobrze pilnował. 

24

 Ten, otrzymawszy taki rozkaz, wtrącił ich do wewnętrznego 

lochu i dla bezpieczeństwa zakuł im nogi w dyby.

16–17.

 Spotykane niekiedy określenie tej biednej dziewczyny mianem „pytonissy” wiąże 

się z nazwą węża Pytona, którego rzeźba – w pozycji stojącej – znajdowała się w Delfach, w 
miejscu wygłaszania sławnych wyroczni. O wróżbitach mówiono, że mają ducha Pytona, lub 
nazywano ich po prostu pytonami albo pytonissami, gdy chodziło o kobiety. Duchowi tego 
samego Pytona przypisywano obdarzanie ludzi dość rozpowszechnionymi w starożytności 
umiejętnościami brzuchomówstwa. Dlatego św. Augustyn nazywa dziewczynę z Filippi 
brzuchomówczynią (De civ. Dei III, 23). Okazuje się jednak, że ów duch Pytona służył 
niekiedy także dobrej sprawie. Dzięki niemu np. niewolnica z Filippi rozpoznała w Pawle i 
jego towarzyszach wysłanników Bożych i rozgłaszała, że przybyli oni do pogan po to, by 
wskazać im prawdziwą drogę do zbawienia.

18–24.

 Paweł nie życzył sobie jednak, by szatan był apostołem jego imienia. Jak w imię 

Jezusa dokonywał wszelkich cudów, tak też odwołując się do tego imienia rozkazał demonowi 
opuścić biedną dziewczynę (por. egzorcyzmy dokonywane przez Jezusa: 

Mk 1,25.34

; 

5,8 n

; 

9,25

 itp.). Duch nieczysty okazał się posłuszny mocy, w imię której występował Paweł. 

Jednakże opuszczając dziewczynę jeszcze gwałtowniej wtargnął do serc ludzi, którzy mieli się 
stać za chwilę sprawcami wyroku wydanego na Pawła i jego towarzyszy. Łukasz wspomina, że 
w grę wchodziły pieniądze, których przymnażała swoim panom niecnymi sztuczkami owa 
opętana niewolnica. W oskarżeniach skierowanych przeciwko misjonarzom sprawę pieniędzy 
oczywiście pominięto milczeniem. Zarzut głoszenia obyczajów, jakich Rzymianie nie mogą ani 
pojąć, ani stosować, nawiązywał do prawa rzymskiego, które zezwalało Żydom 
przebywającym w środowiskach rzymskich praktykować religię żydowską, lecz zabraniało 
jakiegokolwiek propagowania tej religii. Dlatego z takim naciskiem podkreślano w oskarżeniu, 
że misjonarze byli Żydami – wiedziano dobrze, że Rzymianie tamtejsi nie odróżniali ich od 
Żydów. Oskarżyciele pragnęli też wykorzystać przeciwko Pawłowi i jego towarzyszom znane 
powszechnie w ówczesnym imperium rzymskim tendencje antyżydowskie. W takich 
okolicznościach łatwo osiągnęli zamierzony cel: nie tylko że zdarto z misjonarzy szaty i 
ubiczowano ich, lecz także wtrącono do lochu, gdzie zakutych w kajdany osadzono pod ścisłą 
strażą.

CUDOWNE UWOLNIENIE Z WIĘZIENIA (16,25–40)

25

 O północy Paweł i Sylas modlili się, śpiewając hymny Bogu. A więźniowie im się 

przysłuchiwali. 

26

 Nagle powstało silne trzęsienie ziemi, tak że zachwiały się fundamenty więzienia. 

Natychmiast otwarły się wszystkie drzwi i ze wszystkich opadły kajdany. 

27

 Gdy strażnik więzienia 

zerwał się ze snu i zobaczył drzwi więzienia otwarte, dobył miecza i chciał się zabić, sądząc, że 
więźniowie uciekli. 

28

 «Nie czyń sobie nic złego, bo jesteśmy tu wszyscy!» – krzyknął Paweł na cały 

głos. 

29

 Wtedy [tamten] zażądał światła, wskoczył [do lochu] i przypadł drżący do stóp Pawła i 

Sylasa. 

30

 A wyprowadziwszy ich na zewnątrz, rzekł: «Panowie, co mam czynić, aby się zbawić?» 

31 

«Uwierz w Pana Jezusa – odpowiedzieli mu – a zbawisz siebie i swój dom». 

32

 Opowiedzieli więc 

naukę Pana jemu i wszystkim jego domownikom. 

33

 Tej samej godziny w nocy wziął ich ze sobą, 

obmył rany i natychmiast przyjął chrzest wraz z całym swym domem. 

34

 Wprowadził ich też do 

swego mieszkania, zastawił stół i razem z całym domem cieszył się bardzo, że uwierzył Bogu.

35

 Kiedy nastał dzień, pretorzy posłali liktorów z rozkazem: «Zwolnij tych ludzi!» 

36

 Strażnik 

więzienia oznajmił Pawłowi ten rozkaz: «Pretorzy przysłali, aby was wypuścić. 

37

 Wyjdźcie więc 

teraz i idźcie w pokoju!» Ale Paweł powiedział do nich: «Publicznie, bez sądu, ubiczowali nas, 
obywateli rzymskich, i wtrącili do więzienia, a teraz cichaczem nas wyrzucają? O, nie! Niech tu 
sami przyjdą i wyprowadzą nas!» 

38

 Liktorzy oznajmili te słowa pretorom. Ci przestraszyli się, 

usłyszawszy, że [tamci] są Rzymianami. 

39

 Przyszli, przeprosili ich i wyprowadziwszy prosili, aby 

opuścili miasto. 

40

 Oni zaś, wyszedłszy z więzienia, wstąpili do Lidii, zobaczyli się z braćmi, 

pocieszyli ich i odeszli.

25–28.

 Trzęsienia ziemi zdarzały się w Filippi dość często. Łukasz jednak wyraźnie daje 

do zrozumienia, iż tamto pamiętnej nocy uwolnienie Pawła i jego towarzyszy było wyrazem 
specjalnej interwencji Boga. Trudno stwierdzić, czy także strażnik więzienny uznał od razu to 
trzęsienie ziemi za zjawisko nadprzyrodzone. W każdym razie, poczuwając się do pełnej 
odpowiedzialności za więźniów i nie wątpiąc równocześnie, że wykorzystali oni fakt otwartych 
drzwi i z pewnością zbiegli, doszedł do wniosku, że powinien odebrać sobie życie. Tylko 
szybka i zdecydowana interwencja Pawła zdołała powstrzymać go od wykonania tej decyzji.

29–34.

 Teraz strażnik więzienia już nie wątpi, że Paweł i jego towarzysze są 

wysłannikami potężnego Boga. Pytanie, jakie stawia Pawłowi: Co mam czynić, aby się zbawić, 
jest wyrazem wewnętrznego usposobienia człowieka, gotowego pełnić wszelką wolę Bożą. Ta 
pozytywna dyspozycja wystarcza w zupełności do przyjęcia chrztu. Wierny swym założeniom 
Paweł nie żąda od dozorcy więzienia ani obrzezania, ani uznania prawa żydowskiego, tylko 
wiary w Jezusa Chrystusa.

Relacje Łukasza zawierają wiele podobieństw pomiędzy nawróceniem Korneliusza a 

przyjęciem chrześcijaństwa przez dozorcę więzienia w Filippi: chrzest przyjmuje nie tylko 
dozorca, lecz także wszyscy domownicy, on również, podobnie jak Korneliusz Piotra, 
podejmuje Pawła i jego towarzyszy w swym domu z gościnnością zasługującą na uznanie.

35–40.

 Okazuje się, że mimo zastosowanych poprzedniego dnia środków ostrożności 

władze rzymskie postanowiły poprzestać na ubiczowaniu wędrownych misjonarzy. Zresztą nie 
doszłoby zapewne do wydania takiego polecenia, gdyby władze miasta wiedziały, że mają do 
czynienia z obywatelami rzymskimi. Tak zwana Lex Porcia zabraniała bowiem pod bardzo 
surowymi karami biczowania obywateli rzymskich (zob. także 

Dz 22,25

).

Otóż Paweł postanowił zrobić użytek ze swego obywatelstwa rzymskiego. Zażądał 

satysfakcji w formie urzędowego uwolnienia go z więzienia przez tych, którzy go tam wtrącili. 
Tę satysfakcję w pełni uzyskał: pretorzy nie tylko wyprowadzili misjonarzy z więzienia, ale 
nawet prosili ich o przebaczenie. Tajemnicą pozostanie jednak na zawsze to, dlaczego Apostoł 
dopuścił do biczowania i uwięzienia zatrzymanych, zamiast od razu odwołać się do 
przysługujących mu praw obywatela rzymskiego. W nowej sytuacji Paweł i jego towarzysze 
mogli już bez żadnych obaw wstąpić jeszcze raz do gościnnego domu Lidii, by następnie 
odejść spokojnie w dalszą drogę. Wzmianka o tym została zredagowana w trzeciej osobie, co 
oznacza, że prawdopodobnie nie ma już Łukasza przy boku Pawła.

W TESALONICE (17,1–9)

17

 

1

 Przeszli przez Amfipolis i Apolonię i przybyli do Tesaloniki, gdzie Żydzi mieli synagogę. 

2

 

Paweł według swego zwyczaju wszedł do nich i przez trzy szabaty rozprawiał z nimi, wychodząc od 
Pism; 

3

 objaśniał i wykładał: «Mesjasz musiał cierpieć i zmartwychwstać. Jezus, którego wam 

głoszę, jest tym Mesjaszem». 

4

 Niektórzy z nich, a także pokaźna liczba pobożnych Greków i 

niemało znamienitych kobiet, uwierzyli i przyłączyli się do Pawła i Sylasa. 

5

 Wtedy zazdrośni Żydzi, 

dobrawszy sobie jakieś szumowiny z rynku, wywołali zbiegowisko, podburzyli miasto, naszli dom 
Jazona i szukali ich, aby stawić przed ludem. 

6

 Nie znaleźli ich jednak. Wlekli więc Jazona i 

niektórych braci przed politarchów, krzycząc: «Ludzie, którzy podburzają cały świat, przyszli też 
tutaj, 

7

 a Jazon ich przyjął. Oni wszyscy występują przeciwko rozkazom Cezara, głosząc, że jest 

inny król, Jezus». 

8

 Podburzyli tłum i politarchów, którzy tego słuchali, 

9

 ale po wzięciu poręki od 

Jazona i innych, zwolnili ich.

1–4.

 Skupiska Żydów w poszczególnych miastach Grecji stawały się coraz mniejsze, a 

synagogi w nich należały raczej do rzadkości, skwapliwie przez Łukasza sygnalizowanych. 
Jednym z takich uprzywilejowanych pod tym względem miast była Tesalonika, od r. 146 przed 
Chr. stolica Macedonii, obdarzona przez Augusta za udział w bitwie pod Filippi prawami 
miasta wolnego. Tam więc po przejściu przez dwa inne miasta macedońskie zatrzymali się 
misjonarze. Według przyjętego zwyczaju Paweł nie tylko w każdym mieście wstępował 
najpierw do synagogi i tam nawiązywał pierwsze kontakty z nowymi słuchaczami swoich 
nauk, ale także nauczał, ograniczając się najczęściej do wykazania, że w życiu i działalności 
Jezusa znalazły wypełnienie zapowiedzi mesjańskie, a zwłaszcza prorocze pieśni Deutero-
Izajasza o Słudze Cierpiącym (por. także 

Łk 24,26–27.45–46

). Wśród słuchaczy Pawła prócz 

Żydów znajdowali się, jak to było w zwyczaju, również liczni „bogobojni”.

5–7.

 Powodzenie misji Pawła i tym razem wzbudziło zawiść Żydów. Zrodziły się od razu 

pomysły mające na celu zmobilizowanie opinii publicznej przeciwko Pawłowi i jego 
towarzyszom. Ponieważ nie udało się pochwycić misjonarzy, pociągnięto do 
odpowiedzialności – i to w sposób bardzo brutalny – Jazona – być może o nim właśnie 
wspomina Paweł w 

Rz 16,21

 – u którego zamieszkali Paweł i jego towarzysze zaraz po 

przybyciu do Tesaloniki.

Nienawiść do Jazona tłumaczy się tym, że był on z pochodzenia Żydem, o czym świadczy 

zhellenizowana forma jego hebrajskiego imienia „Jezus”. Zarzuty wysuwane przeciwko 
misjonarzom nie wróżyły niczego dobrego: podburzają cały świat – bo zasięgiem swej nauki 
rzeczywiście obejmowali coraz to nowe regiony ówczesnego imperium rzymskiego, budząc 
wszędzie niezadowolenie Żydów – i występują przeciwko Cezarowi nazywając Jezusa królem. 
Nikt już jednak nie precyzował, o jakie to królowanie chodziło w przypadku Jezusa.

8–9.

 Z dalszych relacji wynika, że w końcu uwięziono także samych misjonarzy. Jednakże 

bardziej życzliwi niż Żydzi okazali się odpowiedzialni za losy miasta politarchowie, którzy po 
prostu uwolnili Pawła i jego towarzyszy, poprzestając na uzyskaniu nieznanych bliżej 
gwarancji od Jazona.

W BEREI (17,10–15)

10

 Natychmiast w nocy bracia wysłali Pawła i Sylasa do Berei. Kiedy tam przybyli, poszli do 

synagogi Żydów. 

11

 Ci byli szlachetniejsi od Tesaloniczan, przyjęli naukę z całą gorliwością i 

codziennie badali Pisma, czy istotnie tak jest. 

12

 Wielu też z nich uwierzyło, a także [wiele] 

wpływowych Greczynek i niemało mężczyzn. 

13

 Gdy Żydzi z Tesaloniki dowiedzieli się, że również 

w Berei Paweł głosi słowo Boże, przyszli tam, podburzając tłumy i wzniecając rozruchy. 

14

 Wtedy 

bracia natychmiast wysłali Pawła, aby szedł aż do morza. Sylas i Tymoteusz pozostali tam. 

15

 Ci, 

którzy towarzyszyli Pawłowi, zaprowadzili go aż do Aten i odjechali, otrzymawszy polecenie dla 
Sylasa i Tymoteusza, aby czym prędzej przybyli do niego.

10–13.

 Podobnie jak podczas poprzedniej podróży, tak i teraz Paweł nie zraził się 

trudnościami, które wierni Tesaloniki przeżywali zresztą nadal mimo odejścia misjonarzy. 
Ruszył w dalszą drogę i w Berei tak jak zawsze udał się najpierw do synagogi. Tak jak wiele 
razy przedtem, spotkał się i tu początkowo z życzliwością słuchaczy. Wieść o jego nauczaniu 
dotarła wkrótce do odległej o 75 km Tesaloniki, mobilizując tam nienawiść wrogich 
misjonarzom Żydów.

14–15.

 Tym razem Paweł, przewodnicząc całej wyprawie i czując się za nią 

odpowiedzialny, nie chciał narażać jej na niebezpieczeństwo ze strony Żydów. Wydaje się, że 
relację o tej podróży przekazuje w formie pełniejszej 

1 Tes 3,1

. Wszystko wskazuje na to, że 

przebieg wydarzeń był następujący: dotarłszy do Aten – nie do Koryntu – Paweł otrzymał 
jakieś złe wieści z Tesaloniki. Wezwał więc do siebie natychmiast Tymoteusza i posłał go do 
Tesaloniki, by załatwił najważniejsze sprawy. Sam udał się do Koryntu. Tam też, wypełniwszy 
swoją tesalonicką misję, przybył po pewnym czasie w towarzystwie Sylasa także Tymoteusz 
(

Dz 18,5

).

W ATENACH. MOWA NA AREOPAGU (17,16–34)

16

 Czekając na nich w Atenach, Paweł burzył się wewnętrznie na widok miasta pełnego 

bożków. 

17

 Rozprawiał też w synagodze z Żydami i z „bojącymi się Boga” i codziennie na agorze z 

tymi, których tam spotykał. 

18

 Niektórzy z filozofów epikurejskich i stoickich rozmawiali z nim: «Cóż 

chce powiedzieć ten nowinkarz?» – mówili jedni, a drudzy: «Zdaje się, że jest zwiastunem nowych 
bogów» – bo głosił Jezusa i zmartwychwstanie. 

19

 Zabrali go i zaprowadzili na Areopag, i zapytali: 

«Czy moglibyśmy się dowiedzieć, jaką to nową naukę głosisz? 

20

 Bo jakieś nowe rzeczy kładziesz 

nam do głowy. Chcielibyśmy więc dowiedzieć się, o co właściwie chodzi». 

21

 A wszyscy Ateńczycy i 

mieszkający tam przybysze poświęcają czas jedynie bądź na omawianie, bądź na wysłuchiwanie 
czegoś nowego. 

22

 «Mężowie ateńscy – przemówił Paweł, stanąwszy w środku Areopagu – widzę, 

że jesteście pod każdym względem bardzo religijni. 

23

 Przechodząc bowiem i oglądając wasze 

świętości jedną po drugiej, znalazłem też ołtarz z napisem: „Nieznanemu Bogu”. Ja wam głoszę to, 
co czcicie, nie znając. 

24

 Bóg, który stworzył świat i wszystko, co w nim istnieje, On, który jest 

Panem nieba i ziemi, nie mieszka w świątyniach ręką zbudowanych 

25

 i nie odbiera posługi z rąk 

ludzkich, jak gdyby czegoś potrzebował, bo sam daje wszystkim życie i tchnienie, i wszystko. 

26

 On 

z jednego [człowieka] wywiódł cały rodzaj ludzki, aby zamieszkiwał całą powierzchnię ziemi. 
Określił [im] właściwe czasy i granice zamieszkania, 

27

 aby szukali Boga; może dotkną Go i znajdą 

niejako po omacku. Bo w rzeczywistości jest On niedaleko od każdego z nas. 

28

 W Nim bowiem 

żyjemy, poruszamy się i jesteśmy, jak to powiedzieli niektórzy z waszych poetów: „Jesteśmy 
bowiem z jego rodu”. 

29

 Będąc więc z rodu Bożego, nie powinniśmy sądzić, że Bóstwo jest podobne 

do złota albo do srebra, albo do kamienia, wytworu rąk i myśli człowieka. 

30

 Nie biorąc pod uwagę 

czasów nieświadomości, wzywa Bóg teraz wszędzie i wszystkich ludzi do nawrócenia, 

31

 dlatego że 

wyznaczył dzień, kiedy to sprawiedliwie będzie sądzić świat (

Ps 9,9

) przez Człowieka, którego na 

to przeznaczył, po uwierzytelnieniu Go wobec wszystkich przez wskrzeszenie Go z martwych».

32

 Gdy usłyszeli o zmartwychwstaniu, jedni się wyśmiewali, a inni powiedzieli: «Posłuchamy cię 

o tym innym razem». 

33

 Tak Paweł ich opuścił. 

34

 Niektórzy jednak przyłączyli się do niego i 

uwierzyli. Wśród nich Dionizy Areopagita i kobieta imieniem Damaris, a z nimi inni.

16–19.

 Nie wiadomo, co bardziej skłoniło Pawła do podjęcia apostolskiej akcji wśród 

pogan: religijna gorliwość tych ludzi, godniejsza lepszej sprawy, czy też pragnienie zdobycia 
dla Chrystusa całego świata? W każdym razie o szerszym zasięgu jego apostolskich zamiarów 
świadczy fakt, że nie ograniczył się do nauczania w synagodze, lecz głosił naukę również na 
agorze, służącej za swoistą trybunę wszystkim wędrownym nauczycielom, dostępnej dla 
mówców i słuchaczy każdego dnia, a nie tylko w szabat. Z góry można było przypuszczać, że 
do nauczania na agorze Paweł będzie przywiązywał szczególną wagę ze względu na rolę, jaką 
w ówczesnym świecie odgrywały Ateny, miasto najsławniejszych szkół filozoficznych, 
centrum kultury, przyciągające zarówno tych, którzy pragnęli głosić własne nauki, jak też 
żądnych słuchania uczonych przemówień.

18–19.

 W tej sytuacji łatwo też doszło do spotkania z przedstawicielami ateńskich szkół 

epikurejskich i stoickich. To co Paweł mówił – choć nazwano go pogardliwie „nowinkarzem” – 
było tak niezwykłe, że filozofowie owi, zainteresowani nauczaniem Pawła, zaproponowali mu 
spotkanie w bardziej ścisłym gronie i w bardzo godnym miejscu, bo na samym Areopagu. 
Nazwa ta ma różne znaczenia: wzniesienie, położone nieco na południe od agory i służące za 
miejsce obrad Areopagu, tj. Najwyższej Rady miasta, czy też – co jest bardziej prawdopodobne 
– (zob. 

Dz 16,19

; 

17,6

; 

18,12

) – określenie owej Rady, która być może w tym celu się zebrała, 

by posłuchać wywodów Pawła. Areopag bowiem, mając pełną władzę nad wszystkimi 
sprawami codziennego życia Ateńczyków, sprawował również kontrolę nad tym, czego 
obywateli miasta nauczano.

20–21.

 Do obowiązków Areopagu należało też czuwanie nad tym, aby bez jego wiedzy 

nie wprowadzano do miasta ani podobizn, ani tym bardziej formalnego kultu nowych bogów. 
Zanim więc władze miasta podejmą decyzje administracyjne, muszą zapoznać się dokładniej z 
nauką Pawła. Jednakże Łukasz zaznacza, iż nie tylko urzędowa troska o miasto, lecz także 
zwykła, typowa dla wszystkich Ateńczyków ciekawość kazały sprowadzić Pawła przed 
Areopag.

22.

 Słowa jesteście pod każdym względem bardzo religijni są chyba nie tyle wyrazem 

ironii (por. 26,2–3), co raczej pewną formą captatio benevolentiae, od której każdy wytrawny 
mówca – a trudno byłoby nie uważać Pawła za takiego – rozpoczynał swoje wystąpienia. 
Jakkolwiek by było, należy uznać, że to exordium mowy Pawła na pewno wiąże się 
bezpośrednio ze wzmianką Łukasza w w. 16, że Apostoł burzył się wewnętrznie na widok 
miasta pełnego bożków.

23.

 Paweł jest w pełni świadom tego, że sprawa może przybrać nieprzyjemny dla niego 

obrót, jeśli członkowie Areopagu stwierdzą, że wprowadza do miasta kult innego Boga. Nie 
zrezygnuje, rzecz jasna, z głoszenia nauki o Bogu Jedynym, lecz będzie się starał ukazać fakt, 
że ten Bóg wcale nie jest ani nowy, ani tak obcy jak przypuszczają Grecy. Jedną z obserwacji 
już poczynionych w Atenach uznał Apostoł za odpowiedni punkt wyjścia swoich argumentów. 
Zauważył mianowicie ołtarz ofiarny z inskrypcją: Nieznanemu Bogu. Ołtarze takie nie należały 
w Grecji do rzadkości. Wznoszono je nie tyle z potrzeby oddania czci bóstwu, ile raczej z 
przezornej obawy, by nie narazić się czymś bogom, którzy nie figurując co prawda wśród 

powszechnie znanych bóstw, istnieli jednak i mogliby ludziom szkodzić, gdyby ci zupełnie ich 
zignorowali.

Nawiązanie Apostoła do tego kultu było z pewnością celowe. Udowodnił on Grekom, iż 

skoro czczą owego nieznanego Boga, wobec tego nie jest On dla nich nowy.

24–25.

 Przechodząc do pozytywnego wykładu swojej teologii stwierdza Paweł, że Bóg, 

którego wyznaje, jest stwórcą wszechświata. Od Niego wszystko wzięło początek. Nie można 
więc przypuszczać, że przebywa On w świątyni uczynionej ręką ludzką lub że czegokolwiek 
potrzebuje od człowieka (por. 

Am 5,21 n

; 

1 Krn 29,10 n

; 

Ps 50[49],9–13

). Jego cechą 

najbardziej znamienną jest to, iż w odróżnieniu od martwych bożków pogańskich jest Bogiem 
Żywym i źródłem wszelkiego życia (por. 

Rdz 2,7

; 

Mdr 15,11

).

26.

 Z jednego człowieka, który przez Jedynego Boga został stworzony, wywodzą się 

wszystkie narody (por. 

Rz 5,12–21

; 

1 Kor 15,21–22

) i On jest Bogiem wszystkich. Przez to 

Paweł daje do zrozumienia, że nie jest słuszne przekonanie pogan sądzących, iż każdy naród 
pochodzi od innego bóstwa i że wobec tego należy czcić swojego boga.

Słowa właściwe czasy i granice zamieszkania – to nie tyle aluzja do czterech pór roku (

Rdz 

1,14

; 

Mdr 7,18

; 

Syr 33,8

) i do granic oddzielających lądy stałe od obszarów wodnych (

Rdz 

1,9–10

; 

Ps 104[103],9

; 

Hi 38,8–11

; 

Prz 8,28–29

), ile stwierdzenie, że Bóg Jedyny jest też 

Panem dziejów każdego narodu. I miejsce, i czas, w których poszczególnym ludom wypada 
żyć, są w Jego władaniu. Jest to jedna z głównych idei ST (

Rdz 10

; 

Pwt 3,2

; 

Dn 2,21

; 

4,22

; 

Hi 

12,23

; 

Jr 1,10

). Spotykamy ją również w podobnym sformułowaniu w NT, zwłaszcza w 

pismach Łukasza (

Łk 21,24

; 

Dz 1,7

).

27.

 Cały zaś porządek świata jest w ten sposób właśnie i po to ustanowiony, żeby ludzie 

mogli przez rzeczy stworzone dojść do poznania wszechmocnego i nieskończenie dobrego 
Stwórcy (por. 

Dz 14,17

; 

Rz 1,19

). Obowiązkiem człowieka jest więc przede wszystkim 

szukanie Boga – co znów stanowi jedną z naczelnych idei moralności starotestamentowej (por. 
np. 

Jr 29,12–14

; 

2 Krn 22,9

; 

Ps 14[13],2

; 

Mdr 13,6 nn

; 

Iz 9,12

; 

51,1

; 

65,1

). Mówiąc zaś o 

bliskości Boga mógł Paweł odwołać się nie tylko do Biblii (np. 

Pwt 4,7

; 

Ps 145[144],18

), lecz 

także do przekonań pogańskich, których dokładny wyraz znajdujemy w mowie Diona z Prusy 
(ok. 97 r. po Chr.) lub w Starożytnościach Józefa Flawiusza (VIII, 4, 2).

28.

 Cytując pewien poemat Aratosa z Cylicji, żyjącego w III w. przed Chr. (por. Kleantes, 

Hymn do Zeusa), Paweł nie tyle może pragnie afirmować panteizm niektórych stoików, ile 
raczej uwydatnić, że poganom również są znane nie tylko materialistyczne, lecz także bardziej 
duchowe koncepcje bóstwa. U żadnego natomiast z autorów pogańskich nie spotyka się 
równoczesnego zestawienia trzech czasowników: „żyjemy, poruszamy się, jesteśmy”. 
Posługując się tymi słowami daje Paweł wyraz przekonaniu o całkowitej zależności naszej 
egzystencji od Boga, o naszym zjednoczeniu z Bogiem (por. 

Rz 11,36

; 

1 Kor 8,6

; 

Kol 1,16 n

) i 

o bezwzględnej wszechobecności Boga wśród wszystkich Jego stworzeń, tak mocno 
akcentowanej już w ST (

Jr 23,24

; 

Ps 139

[138]). Nie wykluczone, że u podstaw tego 

stwierdzenia znajduje się typowo biblijna idea o obrazie Boga w człowieku (por. 

Rdz 1,26–27

; 

Mdr 2,23

; 

Syr 17,1–8

).

29.

 Ze stwierdzeń tych – znanych jak się okazuje również w świecie pogańskim – należy 

więc wysnuć wnioski podważające bezpośrednio samą istotę kultu bożków uczynionych ręką 
ludzi. Wniosków tego rodzaju nie musiał Paweł formułować; istniały one już dawno w postaci 

dostatecznie sprecyzowanej w pismach wielu autorów natchnionych ST (np. 

Iz 44,9 nn

; 

46,5–

6

; 

Ps 115

[113B],4–8; 135[134],15–18), a zwłaszcza w Księdze Mądrości (13,5 nn; 15,15 nn).

30–31.

 Jak wszystkie wystąpienia Apostołów, tak też i ta wielka mowa Pawła kończy się 

wezwaniem do nawrócenia i pokuty. W celu uczynienia tego wezwania skuteczniejszym, 
oświadczy Apostoł, że pogańska nieznajomość Boga Prawdziwego była całkowicie zawiniona. 
Grecy mieli bowiem wszelkie możliwości poznania Boga (por. 

Dz 17,23

). Jednakże Bóg w 

swej dobroci nie będzie oceniał zbyt surowo owego trwania w zawinionej „niewiedzy o Nim”, 
jeśli ludzie zechcą się nawrócić (

1 Tes 1,9–10

; 

1 J 2,18

). Równocześnie Apostoł zapowiada sąd 

sprawiedliwy nad ludźmi trwającymi nadal z własnej woli w nieświadomości (

Ps 9,9

; 

96[95],13; 98[97],9; 99[98]). Sądu dokona Człowiek, którego Bóg na to przeznaczył, po 
uwierzytelnieniu Go wobec wszystkich przez wskrzeszenie Go z martwych. Jedyna to w całej 
mowie Pawła i oględna wzmianka o Jezusie. Wszystko wskazuje na to, że Paweł zamierzał 
rozwinąć nieco dokładniej ów temat chrystologiczny po dokładnym wyłożeniu teologii.

32–34.

 Słuchaczy Apostoła, którzy zignorowali zupełnie zachętę do pokuty i nawrócenia, 

zafrapowała jedynie wzmianka o zmartwychwstaniu Człowieka, który miał być Sędzią 
wszechświata. Przyjęcie prawdy o zmartwychwstaniu sprawiło wielką trudność nie tylko 
poganom, lecz także Żydom. Sanhedryści jerozolimscy, rekrutujący się głównie spośród 
saduceuszy, prześladowali ludzi głoszących naukę o Chrystusie, aż do skazywania ich na 
śmierć. Audytorium na Areopagu poprzestało na złośliwym wyszydzeniu Apostoła. Paweł 
cierpi nad tym niepowodzeniem nie mniej niż z powodu fizycznych udręk, których doznawał 
już tyle razy w czasie pierwszej i drugiej podróży misyjnej. Odtąd nigdy już nie będzie liczył 
na „mądrość słowa”, nigdy nie będzie uprawiał retoryki zmierzającej do imponowania ludziom 
(por. 

1 Kor 1,17

).

Jednakże nawet po tej klęsce nastąpiło żniwo. Niektórzy przyłączyli się do Pawła. Ani o 

Dionizym Areopagicie, ani o Damaris nic poza tym nie wiemy, choć – lub może właśnie 
dlatego – na temat jednej i drugiej postaci krąży wiele legend: Dionizy miał być rzekomo 
pierwszym biskupem Aten i autorem kilku dość znanych pism mistycznych, zdaniem innych 
był pierwszym biskupem Paryża.

POCZĄTKI KOŚCIOŁA W KORYNCIE (18,1–11)

18

 

1

 Potem opuścił Ateny i przybył do Koryntu. 

2

 Znalazł tam pewnego Żyda, imieniem Akwila, 

rodem z Pontu, który z żoną Pryscyllą przybył niedawno z Italii, ponieważ Klaudiusz wysiedlił z 
Rzymu wszystkich Żydów. Przyszedł do nich, 

3

 a ponieważ znał to samo rzemiosło, zamieszkał u 

nich i pracował; zajmowali się wyrobem namiotów. 

4

 A co szabat rozprawiał w synagodze i 

przekonywał tak Żydów, jak i Greków. 

5

 Kiedy Sylas i Tymoteusz przybyli z Macedonii, Paweł oddał 

się wyłącznie nauczaniu i udowadniał Żydom, że Jezus jest Mesjaszem. 

6

 A kiedy się sprzeciwiali i 

bluźnili, otrząsnął swe szaty i powiedział do nich: «Krew wasza na wasze głowy, jam nie winien. Od 
tej chwili pójdę do pogan».

7

 Odszedł stamtąd i poszedł do domu „czciciela Boga”, niejakiego Tycjusza Justusa. Dom ten 

przylegał do synagogi. 

8

 Przełożony synagogi, Kryspus, uwierzył w Pana z całym swym domem, 

wielu też słuchaczy korynckich uwierzyło i przyjmowało wiarę i chrzest. 

9

 W nocy Pan przemówił do 

Pawła w widzeniu: «Przestań się lękać, a przemawiaj i nie milcz, 

10

 bo Ja jestem z tobą i nikt nie 

targnie się na ciebie, aby cię skrzywdzić, dlatego że wiele Ludu mam w tym mieście». 

11

 Pozostał 

więc i głosił im słowo Boże przez rok i sześć miesięcy.

1.

 Korynt, kolejny etap drugiej wyprawy misyjnej Pawła, największe miasto prowincji 

Achai, zamieszkałe głównie przez Rzymian, lecz ze względu na swój portowo-handlowy 
charakter stanowiące zbiorowisko wszelkich nacji, stało się siedzibą jednego z większych i 
najbardziej niespokojnych skupisk chrześcijańskich. Do wielu przyczyn tego niepokoju należał 
zapewne z jednej strony fakt istnienia w Koryncie dość dużej i – jak się zdaje – aktywnej 
religijnie kolonii żydowskiej, z drugiej zaś strony wyjątkowa rozwiązłość moralna większości 
pogańskiej, od której chrześcijanie nie mogli się jednak odseparować na co dzień.

2–3.

 Losy Pawła związały się na dłużej z dziejami dwojga Żydów, wspomnianych przez 

niego jeszcze kilka razy (por. 

Rz 16,3

; 

1 Kor 16,19

; 

2 Tm 4,19

). Wiele do zawdzięczenia miał 

im nie tylko Paweł, lecz także – gdy misjonarze opuścili Korynt i osiedli na dłużej w Efezie – 
Apollos, którego wprowadzili w tajemnice chrześcijaństwa. W czasie wolnym od zajęć 
apostolskich, pracą własnych rąk zarabiał Paweł na utrzymanie nie tylko w Koryncie i nie tylko 
podczas drugiej podróży, lecz chyba do końca życia, czym będzie się wiele razy chlubił (por. 

1 

Kor 4,12

; 

2 Kor 11,7–12

; 

12,13

; por. 

1 Tes 2,9

; 

2 Tes 3,7–9

). Swetoniusz, pisząc o 

wspomnianym tu dekrecie Klaudiusza (por. Vita Claudii 25) za powód wydania tego 
zarządzenia uważa działalność głosicieli nauki Chrystusa, z czego wynikałoby, że albo tylko 
ów historyk rzymski, albo nawet władze rzymskie nie odróżniały Żydów od chrześcijan. 
Wydaje się, że dekretu tego nie przestrzegano ani zbyt skrupulatnie, ani bardzo długo.

4–5.

 Głosząc nauki Paweł wrócił znów do metod praktykowanych dawniej: w każdy 

szabat rozprawiał z Żydami i Grekami w synagodze. Z czasem gdy przybyli oczekiwani z taką 
niecierpliwością towarzysze jego podróży, Sylas i Tymoteusz (por. 

1 Kor 2,1–3

; 

Flp 4,15

; 

1 Tes 

3,6

; 

2 Kor 11,8–9

), na nich złożywszy troskę o chleb codzienny, oddał się Paweł tylko 

nauczaniu, które posiadało – jak widać – charakter katechezy typowo judaistycznej i 
sprowadzało się ostatecznie do wykazywania, że Jezus jest Mesjaszem (por. 

Dz 2,36

; 

3,18.20

; 

5,42

; 

8,5.12

; 

9,22

; 

17,3

; 

18,28

; 

24,24

; 

26,23

).

6.

 Słuchacze Pawła w Koryncie, choć na razie nie znieważali go czynnie, tak jednak 

przeciwstawiali się jego argumentom, że Apostoł postanowił, otrząsnąwszy swe szaty według 
zwyczaju Prawa (Kpł 19,77 n; 

2 Sm 1,16

; 

Ne 5,13

), opowiadać Dobrą Nowinę wyłącznie 

poganom.

7–11.

 Jednakże według zamiarów Bożych, ujawnionych w widzeniu, miał pozostać 

jeszcze jakiś czas w Koryncie. Jakby dla podniesienia Pawła na duchu – o jego przygnębieniu 
świadczy między innymi 

1 Kor 2,3

 – sprawił Bóg, że znaleźli się ludzie, którzy zaofiarowali 

misjonarzom swoją gościnność, a inni, z przełożonym synagogi na czele, przeszli na 
chrześcijaństwo. Wobec tych okoliczności pozostał Paweł w Koryncie.

PRZED SĄDEM GALLIONA (18,12–17)

12

 Kiedy Gallio został prokonsulem Achai, Żydzi jednomyślnie wystąpili przeciw Pawłowi i 

przyprowadzili go przed sąd. 

13

 Powiedzieli: «Ten namawia ludzi, aby czcili Boga niezgodnie z 

Prawem». 

14

 Gdy Paweł miał już otworzyć usta, Gallio przemówił do Żydów: «Gdyby tu chodziło o 

jakieś przestępstwo albo zły czyn, zająłbym się wami, Żydzi, jak należy, 

15

 ale gdy spór toczy się o 

słowa i nazwy, i o wasze Prawo, rozpatrzcie to sami. Ja nie chcę być sędzią w tych sprawach». 

16

 I 

wypędził ich z sądu. 

17

 A wszyscy <Grecy>, schwyciwszy przełożonego synagogi, Sostenesa, bili 

go przed sądem, lecz Galliona nic to nie obchodziło.

12–13.

 Według pewnej inskrypcji z Delf Lucjusz Juniusz Gallio, starszy brat Seneki, był 

już w r. 52 urzędnikiem w Koryncie. Nie można jednak ustalić dokładnie, kiedy objął to 
urzędowanie, ponieważ istniały przynajmniej dwa systemy powoływania prokonsulów: per 
sortem, drogą losowania, na okres jednego roku, od wiosny do wiosny, i extra sortem, na mocy 
dekretu cesarskiego, który mógł być wydany w każdej porze roku i zazwyczaj nie określał 
czasu pełnienia urzędu. Wiadomo jednak (por. Seneka, Ep. CIV, 1), że Gallio, nie znosząc 
klimatu Achai, krótko piastował urząd prokonsula. Należy przypuszczać, że po r. 52 już go w 
Koryncie nie było i że ze względu na wspomniane już warunki klimatyczne nie przybył tam 
przed r. 50. W każdym razie był prokonsulem wtedy, gdy Żydzi korynccy, zorganizowawszy 
się uprzednio, wystąpili z oskarżeniami przeciwko Pawłowi.

14–15.

 Zarzut został tak sformułowany, chyba na szczęście, że Gallio kierując się 

zwykłym wygodnictwem, asekuranctwem politycznym lub może nawet pewną życzliwością 
dla Pawła, mógł zawyrokować: Spór toczy się o słowa i nazwy, i o wasze Prawo, rozpatrzcie to 
sami! Co najmniej niejednoznaczne bowiem w akcie oskarżenia były wyrażenia „czcić Boga” 
oraz termin „prawo”. Mogło tu chodzić równie dobrze o prawo rzymskie (por. 16,20 n; 17,7), 
jak i o Prawo Mojżeszowe; mogło chodzić o oddawanie czci bogom pogańskim, jak i o kult 
Boga Jedynego.

16–17.

 W każdym razie nie zademonstrował Gallio swej życzliwości względem Żydów, 

skoro kazał po prostu wypędzić ich z sądu. Nie zmienił swego stanowiska również i wtedy, gdy 
Żydzi próbowali wyładować całą swoją nienawiść na Sostenesie, który pozwalał Pawłowi 
nauczać w synagodze.

PRZEZ EFEZ, JEROZOLIMĘ DO ANTIOCHII (18,18–22)

18

 Paweł pozostał jeszcze przez dłuższy czas, potem pożegnał się z braćmi i popłynął do Syrii, 

a z nim Pryscylla i Akwila. W Kenchrach ostrzygł głowę, bo złożył ślub. 

19

 Następnie przybyli do 

Efezu, i tam ich zostawił. Sam zaś wszedł do synagogi i rozprawiał z Żydami, 

20

 a gdy go prosili, 

aby pozostał dłużej, nie zgodził się, 

21

 ale żegnając się z nimi, powiedział: «Wrócę do was, jeżeli 

Bóg zechce». I odpłynął z Efezu. 

22

 Po przybyciu do Cezarei udał się w górę [do Jerozolimy]. A 

pozdrowiwszy [tamtejszy] Kościół, zeszedł do Antiochii.

18.

 Korynt stanowił ostatni etap drugiej podróży misyjnej św. Pawła. Drogą stosunkowo 

najkrótszą ruszył Paweł z powrotem do Antiochii Syryjskiej, stanowiącej swoistą bazę jego 
apostolskiej działalności. Zdaje się, że wśród pozostawionych w Koryncie braci był także 
Sylas, bo Dzieje Apostolskie nie wspominają o nim więcej jako o towarzyszu Pawła w dalszych 
kolejach jego losu.

Wyrażenie ostrzygł głowę, bo złożył ślub jest dość wieloznaczne, pomijając już bardzo 

mało prawdopodobne przypuszczenie, że i samo strzyżenie włosów, i ślub odnoszą się nie do 
Pawła, lecz do Akwili. Prawdopodobnie chodzi o strzyżenie włosów związane ze ślubem 
nazireatu – uroczystego oddania się Bogu. Ślub taki, praktykowany jeszcze w ST (

Lb 6,1–21

), 

składany w celu okazania Bogu wdzięczności za uratowanie z jakiegoś nieszczęścia lub za 
niezwykłe uzdrowienie, obowiązywał zazwyczaj przez trzydzieści dni. W tym okresie m.in. nie 
należało strzyc włosów. Zewnętrznym znakiem wygaśnięcia ślubu było złożenie pewnej ofiary 

i postrzyżyny. Możliwe, choć wyraźnych dowodów na to nie ma, że podczas składania ślubu, 
na początku trzydziestodniowego okresu, również obcinano włosy. Trudno więc rozstrzygnąć, 
czy w Kenchrach, portowej część Koryntu, Paweł dopiero rozpoczynał swój ślub nazireatu czy 
też uroczyście kończył czas jego trwania.

19–21.

 Pierwszym etapem dłuższego pobytu Pawła w drodze powrotnej z drugiej 

wyprawy misyjnej był Efez, do którego Apostoł zamierzał się udać na początku drugiej 
podróży. Nic dziwnego, że opuszczając miasto przyrzekł do niego powrócić i – jak zobaczymy 
– dotrzymał słowa.

22.

 Choć tekst grecki nie mówi wprost o Jerozolimie, a tylko o Kościele, to jednak 

określenie podróży „wstępowaniem do góry” nasuwa domysł, że chodzi o wspólnotę 
jerozolimską. Nie wiadomo, co mogło skłonić Pawła do takiego wydłużenia podróży z Efezu 
do Antiochii.

TRZECIA WYPRAWA MISYJNA

23

 Zabawił tam pewien czas i wyruszył, aby obejść kolejno krainę galacką i Frygię, umacniając 

wszystkich uczniów.

23.

 Wszystko wskazuje na to, że odpoczynek Apostoła po trudach pierwszej podróży trwał 

krótko – może trochę dłużej niż okres jednej zimy (zob. 

1 Kor 16,6

; 

Dz 20,3

). Krainę galacką – 

zgodnie z 

Ga 4,13

 – nawiedza Paweł już po raz drugi. Cel tej wyprawy jest taki sam, jak 

drugiej podróży: umocnienie wiernych w istniejących już Kościołach chrześcijańskich. Nie 
wiadomo na razie, kto towarzyszy Pawłowi, wiadomo jednak, że Apostoł udawał się przede 
wszystkim do Efezu (18,19; 19,1); choć nie najkrótszą drogą.

DZIAŁALNOŚĆ APOLLOSA (18,24–28)

24

 Pewien Żyd, imieniem Apollos, rodem z Aleksandrii, człowiek uczony i znający świetnie 

Pisma, przybył do Efezu. 

25

 Znał on już drogę Pańską, przemawiał z wielkim zapałem i nauczał 

dokładnie tego, co dotyczyło Jezusa, znając tylko chrzest Janowy. 

26

 Zaczął on odważnie 

przemawiać w synagodze. Gdy go Pryscylla i Akwila usłyszeli, zabrali go ze sobą i wyłożyli mu 
dokładnie drogę Bożą. A kiedy chciał wyruszyć do Achai, bracia napisali list do uczniów z 
poleceniem, aby go przyjęli. 

27

 Gdy przybył, pomagał bardzo za łaską [Bożą] tym, co uwierzyli. 

28

 

Dzielnie uchylał twierdzenia Żydów, wykazując publicznie na podstawie Pism, że Jezus jest 
Mesjaszem.

24–25.

 Kilkuwierszowa informacja o Apollosie przerywa na moment rozpoczęty już 

wątek narracyjny, wiążący się z trzecią podróżą misyjną św. Pawła. Określenie kogoś mianem 
„uczonego” przywodzi na pamięć niejedną sylwetkę spośród żyjących piętnaście wieków 
później humanistów. Jednakże humanizm Apollosa jest bardziej chrześcijański, żeby nie 
powiedzieć wręcz – biblijny. Prócz wykształcenia zwłaszcza retorycznego posiadał też Apollos 

niespożytą gorliwość, która może nawet bardziej niż oratorskie talenty zjednywała mu 
słuchaczy.

26.

 Pełniejszą formację chrześcijańską – zwłaszcza gdy chodzi o rozumienie istoty i 

skutków chrztu, którego udzielał Jezus – otrzymał Apollos właściwie od Pawła, choć za 
pośrednictwem Akwili i Pryscylli, małżonków żydowskich nawróconych przez Pawła. Być 
może, iż Apollos był uczniem Jana Chrzciciela, że przez Jana został ochrzczony w Jordanie, a 
potem udał się do Aleksandrii, gdzie była duża i dość prężna pod względem kulturalno-
religijnym kolonia żydowska.

27–28.

 Dzieje Apostolskie nie wspominają już więcej o Apollosie, z listów Pawła 

natomiast wiadomo (por. np. 

1 Kor 1,12

; 

3,4–11.22

; 

4,6

; 

16,12

; 

Tt 3,13

), że jego pięknie 

rozwijająca się działalność kaznodziejska w Koryncie, oparta zresztą na założeniach typowych 
dla katechezy judaistycznej – wykazywanie na podstawie Pism, że Jezus jest Mesjaszem – stała 
się m.in. przyczyną bolesnego rozdarcia wspólnoty korynckiej. Paweł, choć tego nigdy nie 
okazał, nie był chyba do końca przekonany co do metod stosowanych przez Apollosa.

DZIAŁALNOŚĆ ŚW. PAWŁA W EFEZIE (19,1–20)

19

 

1

 Kiedy Apollos znajdował się w Koryncie, Paweł przeszedł okolice wyżej położone, przybył 

do Efezu i znalazł jakichś uczniów. 

2

 Zapytał ich: «Czy otrzymaliście Ducha Świętego, gdy 

przyjęliście wiarę?» A oni do niego: «Nawet nie słyszeliśmy, że istnieje Duch Święty». 

3

 «Jaki więc 

chrzest przyjęliście?» – zapytał. A oni odpowiedzieli: «Chrzest Janowy». 

4

 «Jan udzielał chrztu 

nawrócenia, przemawiając do ludu, aby uwierzyli w Tego, który za nim idzie, to jest w Jezusa» – 
powiedział Paweł. 

5

 Gdy to usłyszeli, przyjęli chrzest w imię Pana Jezusa. 

6

 A kiedy Paweł położył 

na nich ręce, Duch Święty zstąpił na nich. Mówili też językami i prorokowali. 

7

 Wszystkich ich było 

około dwunastu mężczyzn.

8

 Następnie wszedł do synagogi i odważnie przemawiał przez trzy miesiące, rozprawiając i 

przekonując o królestwie Bożym. 

9

 Gdy jednak niektórzy opierali się i nie chcieli uwierzyć, bluźniąc 

wobec ludu przeciw drodze, odłączył się od nich i oddzielił uczniów, a rozprawiał codziennie w 
szkole <niejakiego> Tyrannosa. 

10

 Trwało to dwa lata, tak że wszyscy mieszkańcy Azji, Żydzi i 

Grecy, usłyszeli słowo Pańskie. 

11

 Bóg czynił też niezwykłe cuda przez ręce Pawła, 

12

 tak że nawet 

chusty i przepaski z jego ciała kładziono na chorych, a choroby ustępowały z nich i wychodziły złe 
duchy.

13

 Ale i niektórzy wędrowni egzorcyści żydowscy spróbowali wzywać imienia Pana Jezusa nad 

opętanymi przez złego ducha. «Zaklinam was przez Pana Jezusa, którego głosi Paweł» – mówili. 

14 

Czyniło to siedmiu synów niejakiego Skewasa, arcykapłana żydowskiego. 

15

 Zły duch odpowiedział 

im: «Znam Jezusa i wiem o Pawle, a wy coście za jedni?» 

16

 I rzucił się na nich człowiek, w którym 

był zły duch, powalił wszystkich i pobił tak, że nadzy i poranieni uciekli z owego domu. 

17

 

Dowiedzieli się o tym wszyscy Żydzi i Grecy, mieszkający w Efezie, i strach padł na wszystkich, i 
wysławiano imię Pana Jezusa. 

18

 Przychodziło też wielu tych, którzy uwierzyli, wyznając i 

ujawniając swoje uczynki. 

19

 I wielu też z tych, co uprawiali magię, poznosiło księgi i paliło je 

publicznie. Wartość ich obliczono na pięćdziesiąt tysięcy [drachm] w srebrze. 

20

 Tak rosło w potęgę i 

umacniało się słowo Pańskie.

1.

 Efez, największe miasto i najważniejszy w ówczesnej Azji Mniejszej ośrodek życia 

politycznego, kulturalnego i handlowego, był też przedmiotem szczególnej troski apostolskiej 
Pawła. Przed dotarciem Pawła do Efezu osiadła tam grupka uczniów Jana Chrzciciela – być 

może również przybyłych z Palestyny, podobnie jak Apollos – których Łukasz celowo 
prawdopodobnie określa enigmatycznie ogólnym mianem „uczniów”.

2–3.

 Oznajmienia: nawet nie słyszeliśmy, że istnieje Duch Święty, nie należy pojmować w 

radykalnym sensie, że „uczniowie z Efezu” nie uznawali w ogóle istnienia Ducha Świętego. 
Nie wiedzieli tylko o Jego nowym istnieniu, o „rozlaniu się, Ducha Świętego” po śmierci i 
zmartwychwstaniu Jezusa, o wypełnianiu się proroctw mesjańskich. Ze świadectw 
wczesnopatrystycznych wynika, że niewielka grupa uczniów Jana Chrzciciela istniała jeszcze 
w III w. po Chr., prowadząc pokutny tryb życia i zachęcając innych do pokuty.

4–7.

 Prawdopodobnie Pawłowy wykład teologii chrztu nie był tak krótki, jak to zanotował 

Łukasz. Kryteria porównawcze chrztu Janowego i chrztu Jezusa znane są już z katechezy 
synoptycznej. Paweł tylko przypomina, że chrzest udzielany przez Jana był przygotowaniem i 
zapowiedzią chrztu, którego potem udzielał Jezus. Nałożenie rąk, jakie miało miejsce po 
chrzcie, powodujące zstąpienie Ducha Świętego, uważa się na ogół – tak jak analogiczny 
obrzęd w przypadku wiernych w Samarii (por. 

Dz 8,16–18

) – za sakrament bierzmowania.

8–10.

 Taktyka apostolatu Pawła, co do nawiązywania pierwszych kontaktów z 

mieszkańcami odwiedzanych miast, nadal nie ulega zmianie: wszędzie nauka Pawła 
rozpoczyna się w synagodze. Ludziom, którzy wiele czytali w księgach ST o królestwie 
Bożym, należało wykazać, że królestwo to przybliżyło się, że jest wśród nich. Nie znalazłszy 
posłuchu u Żydów, zwracał się Apostoł do pogan, nie wahając się przemawiać nawet w 
znanych w mieście szkołach filozofów pogańskich. Do dwuletniego okresu nauczania w szkole 
Tyrannosa należy dorzucić trzy miesiące wypełnione nauczaniem w synagodze (w. 8). Według 

Dz 20,31

 spędził Paweł w Efezie aż trzy lata.

Podczas pobytu w tym mieście został zredagowany 1 Kor a może również Ga i Flp, jeśli w 

1 Kor 15,32

 doczytamy się aluzji do uwięzienia.

W wyrażeniu wszyscy mieszkańcy Azji nie chodzi, rzecz jasna, o całą Azję Prokonsularną – 

o część zachodnią dzisiejszej Azji Mniejszej – lecz o najbliższe okolice Efezu, z siedmiu 
miastami wymienionymi w 

Ap 1,11

. Wiadomo też, że dzieła ewangelizowania tego regionu 

dokonywał Paweł nie sam, lecz także towarzysze jego apostolskich podróży. Epafras działał w 
Kolosach i w Laodycei (

Kol 1,7

; 

4,12–13

), przy boku Pawła byli również Tymoteusz i Erast 

(

Dz 19,22

); Gajus i Arystarch oraz Tytus i inni nie nazwani po imieniu misjonarze (

2 Kor 

12,18

).

11–13.

 Paweł miał nie tylko ogromną władzę otrzymaną od Boga, lecz także cieszył się 

bezgranicznym zaufaniem wielu ludzi, dla których dobra posługiwał się ową nadprzyrodzoną 
mocą. Przypadki analogiczne znane są z dziejów publicznej działalności zarówno Jezusa (por. 

Mk 9,38

; 

Łk 9,49

), jak i Apostołów (

Dz 8,4–24

). Wędrówki i czarodziejskie wyczyny wielu 

rzekomych egzorcystów żydowskich opisuje Justyn – druga połowa II w. – a Józef Flawiusz 
(StDzŻ VIII, 2,5) wspomina o Żydzie Eleazarze, który posługując się pewnym korzeniem, 
zalecanym przez samego Salomona, w obecności cesarza Wespazjana wyrzucił złego ducha z 
wielu opętanych. Zresztą Jezus sam mówi o egzorcystach żydowskich (

Mt 12,27

; 

Łk 11,19

), a 

w wielu papirusach greckich i koptyjskich, zawierających teksty zaklęć, występują imiona 
znanych osobistości ze ST, a nawet z NT (Pap. Paryski 3018).

14–16.

 Siedmiu synów Skewasa, mając na uwadze to, że ich ojciec był arcykapłanem, 

liczyło prawdopodobnie na szczególnie pomyślny wynik zamierzonych prób wypędzania złych 

mocy. Jednakże złe moce nie chciały spełniać rozkazów synów tego nieznanego w dziejach 
arcykapłana. Co więcej, jeden z opętanych potraktował ich tak, że ledwie uszli z życiem.

17–20.

 Ostateczny efekt całego zdarzenia był zgoła nieprzewidziany: zamiast podziwiać i 

otoczyć czcią rzekomych egzorcystów, wszyscy – Grecy i Żydzi – poczęli wysławiać imię 
Jezusa, a pośrednio także Pawła, który temu imieniu służył. Największe wrażenie zrobiło na 
rzeszach – i to Pawła napełniło chyba szczególną radością – publiczne spalenie ksiąg 
czarodziejskich, mających nieprzeciętną wartość, i przyznawanie się wielu ludzi do błędów, 
które od tego momentu miały już bezpowrotnie należeć do przeszłości.

PLANY APOSTOŁA POKRZYŻOWANE ROZRUCHAMI 

DEMETRIUSZA (19,21–40)

21

 Po tych wydarzeniach postanowił Paweł udać się do Jerozolimy przez Macedonię i Achaję. 

«Potem, gdy już tam przybędę, muszę i Rzym zobaczyć» – mówił. 

22

 Wysłał więc do Macedonii 

dwóch swoich pomocników, Tymoteusza i Erasta, a sam pozostał przez jakiś czas w Azji. 

23

 W tym 

właśnie czasie powstały niemałe rozruchy z powodu drogi. 

24

 Pewien złotnik, imieniem Demetriusz, 

dawał znaczne zarobki rzemieślnikom przy wyrobie srebrnych świątyniek Artemidy. 

25

 Zebrał ich 

razem z wyrabiającymi podobne rzeczy i powiedział: «Mężowie, wiecie, że nasz dobrobyt płynie z 
tego rzemiosła. 

26

 Widzicie też i słyszycie, że nie tylko w Efezie, ale prawie w całej Azji ten Paweł 

przekonał i uwiódł wielką liczbę ludzi, mówiąc, iż ci, którzy rękami są czynieni, nie są bogami. 

27

 

Grozi niebezpieczeństwo, że nie tylko zostanie zniesławione nasze rzemiosło, ale i świątynia 
wielkiej bogini Artemidy będzie za nic miana, a ona sama, której cześć oddaje cała Azja i świat cały, 
zostanie odarta z majestatu». 

28

 Gdy to usłyszeli, opanował ich gniew i zaczęli krzyczeć: «Wielka 

Artemida Efeska!» 

29

 Zamieszanie ogarnęło całe miasto. Porwawszy Gajusa i Arystarcha, 

Macedończyków, towarzyszy Pawła, ruszono gromadnie do teatru. 

30

 Gdy zaś Paweł chciał 

wmieszać się w tłum, uczniowie mu nie pozwolili. 

31

 Również niektórzy z azjarchów, którzy mu byli 

życzliwi, posłali do niego z prośbą, by nie udawał się do teatru. 

32

 Każdy krzyczał co innego, bo 

zebranie było burzliwe, a wielu nie wiedziało nawet, po co się zebrali. 

33

 Z tłumu wypchnięto 

Aleksandra, bo go wysuwali Żydzi. Aleksander, dawszy znak ręką, chciał się usprawiedliwić przed 
tłumem. 

34

 Gdy jednak poznali, że jest Żydem, ze wszystkich [ust] podniósł się jeden krzyk i prawie 

przez dwie godziny krzyczeli: «Wielka Artemida Efeska!»

35

 Wreszcie sekretarz uspokoił tłum i powiedział: «Efezjanie, czyż istnieje człowiek, który by nie 

wiedział, że miasto Efez oddaje cześć wielkiej Artemidzie i posągowi, który spadł z nieba? 

36

 Temu 

nie można zaprzeczyć. Dlatego winniście zachować spokój i nic nie czynić pochopnie. 

37

 

Przywiedliście bowiem tych ludzi, którzy nie są ani świętokradcami, ani też nie bluźnią naszej 
bogini. 

38

 A jeżeli Demetriusz i jego rzemieślnicy mają sprawę przeciw komuś, to na rynku odbywają 

się sądy, są też prokonsulowie, niechże jedni drugich oskarżają. 

39

 A jeżeli czegoś więcej żądacie, 

zostanie rozstrzygnięte na prawnie zwołanym zgromadzeniu. 

40

 Grozi nam bowiem oskarżenie o 

dzisiejsze rozruchy, gdyż nie ma żadnego powodu, którym moglibyśmy wytłumaczyć to 
zbiegowisko». Po tych słowach rozwiązał zgromadzenie.

21–22.

 Dane Łukasza o planach najbliższych podróży Pawła są bardzo fragmentaryczne i 

wymagają uzupełnień wielu szczegółami, znajdującymi się na szczęście głównie w listach 
Pawła do Koryntian. Mając na uwadze wszystkie owe informacje, można stwierdzić, co 
następuje. Przebywając w Efezie Paweł wiele cierpiał, był sądzony i może wtrącony do 
więzienia (por. 

1 Kor 15,32

), skąd przynajmniej zdaniem niektórych egzegetów – pisze List do 

Filipian. Przyrzeka w nim, że sam wkrótce odwiedzi adresatów, a na razie musi się ograniczyć 
do wysłania do Filippi Tymoteusza (

Flp 2,19–23

). Po powrocie z Filippi Tymoteusz, na 

polecenie Pawła ciągle jeszcze przebywającego w Efezie, udaje się do Koryntu (por. 

1 Kor 

4,17

; 

16,10–11

). Stąd ma wrócić do Efezu, by następnie, wspólnie z Pawłem, wyprawić się, nie 

wcześniej jednak jak około Zielonych Świąt, przez Macedonię do Koryntu (

1 Kor 16,5–8

). 

Tymoteusz spełnił swoją koryncką misję, ale wrócił do Efezu z tak złymi wiadomościami, że 
Paweł, odstępując od przedtem ustalonych planów, udał się natychmiast do Koryntu. Nie zdołał 
tam jednak zaprowadzić porządku ani przywrócić zaufania do swojej apostolskiej godności. 
Pobyt w Koryncie był prawdopodobnie krótszy niż Paweł przewidywał, a poza tym zaraz po 
jego wyjeździe zdarzył się w tym mieście nie znany bliżej wypadek, który wstrząsnął 
Apostołem i skłonił go do napisania „listu we łzach” (por. 

2 Kor 1,23 – 2

,10; 7,8–12). Z listem 

udał się do Koryntu Tytus i dopiero jemu – może dlatego, że przywiózł wspomniany list – 
udało się zaprowadzić we wspólnocie spokój, a sprawców zamieszania nakłonić do pokuty. 
Tymczasem Paweł przeżywał w Efezie bardzo ciężkie chwile w obawie nie tylko o koryncki 
Kościół, lecz także o losy Tytusa (

2 Kor 1,8–10

). Wyruszył więc naprzeciw swego ucznia. Do 

spotkania, ku obopólnej radości, gdyż Tytus przywiózł dobre wieści z Koryntu, doszło w 
mieście Filippi (por. 

2 Kor 2,12–13

; 

7,5–16

). Tam Paweł zatrzymuje się na pewien czas i pisze 

2 Kor.

Wspomniana enigmatycznie podróż do Jerozolimy miała na celu zawiezienie Kościołowi 

jerozolimskiemu darów zebranych wśród wiernych Macedonii i Achai (por. 

Rz 15,25–32

; 

1 

Kor 16,1–4

; 

2 Kor 8–9

).

O zamiarach udania się do Rzymu wspomina Paweł również w 

Rz 15,22–32

. Imię „Erast” 

występuje także w 

Rz 16,24

 i 

2 Tm 4,20

, trudno jednak wykazać, że odnosi się do tego samego 

człowieka.

23.

 Określenie w tym właśnie czasie mówi właściwie tylko tyle, że zdarzenia, jakie Łukasz 

zamierza zrelacjonować, miały miejsce w czasie pobytu Pawła w Efezie.

24–27.

 Archeologia dostarczyła bardzo wielu dowodów potwierdzających kult Artemidy 

– w jęz. łacińskim: Diany – w Efezie jako bogini płodności. Tamta Artemida przypominała 
swym wyglądem Kybelę lub Asztartę. Jej efeska świątynia należała do tzw. siedmiu cudów 
starożytnego świata. O powszechności kultu świadczy fakt, że był on źródłem utrzymania nie 
tylko kapłanów, ale i złotników, wyrabiających makietki świątyni Artemidy. Hellenistyczny 
model katechezy Pawła streścił Demetriusz całkiem poprawnie i wyprowadził wniosek, że w 
razie powodzenia misji Pawła, ustanie kult Artemidy, stanowiący źródło dochodu jego i 
paracujących dla niego rzemieślników.

28–31.

 Chwyt był bardzo udany. Najpierw zabrzmiały okrzyki mające na celu umocnienie 

i ożywienie religijnych uczuć dla przynoszącej takie dochody bogini, a potem przystąpiono do 
czynów. Ofiarami padli towarzysze Pawła: Arystarch, rodem z Tesaloniki (

Dz 20,4

; por. także 

Kol 4,10

; 

Flm 24

) i nie znany bliżej Gajus. Nie wiadomo, dlaczego od razu nie zainteresowano 

się Pawłem. Może ocaliła go życzliwość azjarchów, czyli kapłanów-urzędników, którzy byli 
mianowani na okres jednego roku. Do ich obowiązków należała troska o kult Augusta i Romy. 
Swój tytuł zachowywali nawet wtedy, gdy przestawali piastować urząd.

32–34.

 Następną ofiarą – nie wiadomo, co stało się z Gajusem i Arystarchem – 

wzburzonego tłumu, zmierzającego do teatru, czyli na miejsce publicznych spotkań, był 
pewien Żyd imieniem Aleksander, którego wydelegowała, jak się zdaje, społeczność żydowska 
w obawie przed ponoszeniem odpowiedzialności za chrześcijan. Aleksander miał całą rzecz 
wyjaśnić i – być może – wskazać na Pawła jako na głównego winowajcę.

35–40.

 Każdy trybun ludowy wie dobrze o tym, że podnieconym tłumom łatwo 

zasugerować – przy odrobinie znajomości psychologii – każdą ideę. Tak też było w Efezie. Jak 
Demetriuszowi udało się względnie szybko wzburzyć rzesze, tak też nie nazwany po imieniu 
urzędnik miejski potrafił przemówić im do rozsądku. Jego argumenty były proste, ale 
skuteczne: grozi nam oskarżenie o dzisiejsze rozruchy. Efezjanie zbyt dobrze wiedzieli, jak 
drogo płaciło się za organizowanie zamieszek. Napomnienie poskutkowało tym bardziej, że ów 
mądry urzędnik upewnił przedtem zebranych co do absolutnej nienaruszalności kultu Artemidy, 
a następnie całą sprawę sprowadził na płaszczyznę zagrożenia prywatnych interesów 
Demetriusza. Złotnikowi zaś wskazał legalny sposób szukania sprawiedliwości.

WYPRAWA DO MACEDONII, GRECJI I POWRÓT DO AZJI 

MNIEJSZEJ (20,1–6)

20

 

1

 Gdy ustały rozruchy, Paweł przywołał uczniów, dodał im ducha, pożegnał się i wyruszył w 

drogę do Macedonii. 

2

 Przeszedłszy przez owe strony, udzielił tamtejszym uczniom wielu 

napomnień. Potem przybył do Grecji. 

3

 Kiedy po trzymiesięcznym pobycie zamierzał odpłynąć do 

Syrii, Żydzi uknuli przeciwko niemu spisek. Postanowił więc wracać przez Macedonię. 

4

 Aż do Azji 

towarzyszył mu Sopater, syn Pyrrusa z Berei, z Tesaloniczan Arystarch i Sekundus, Gajus z Derbe i 
Tymoteusz, a z Azji Tychik i Trofim. 

5

 Ci poszli naprzód i czekali na nas w Troadzie. 

6

 A my 

odpłynęliśmy z Filippi po Święcie Przaśników i po pięciu dniach przybyliśmy do nich do Troady, 
gdzie spędziliśmy siedem dni.

1–2.

 Podróż do Macedonii była już dawno zaplanowana (por. 

Dz 19,21

). Według 

2 Kor 

2,12–13

 zatrzymał się Paweł w Troadzie, oczekując na Tytusa, mającego tam powrócić po 

przekazaniu Koryntianom „listu we łzach pisanego”. Nie doczekawszy się Tytusa w Troadzie, 
ruszył w dalszą drogę i spotkał go w Filippi.

3–4.

 Ów trzymiesięczny pobyt w Grecji – głównie w Koryncie – gdzie powstał List do 

Rzymian, a według niektórych także List do Galatów – przypada na zimę r. 57/58. Również w 
tej podróży przeciwnikami Pawła są prawie wszędzie Żydzi, przed którymi postanowił także 
uchodzić z Koryntu poprzez Macedonię – w Filippi znalazł się ponownie około Wielkanocy r. 
58 – do Syrii. Być może, iż ludzie towarzyszący Pawłowi w jego drodze powrotnej do 
Antiochii Syryjskiej – to bracia, którzy mieli wspólnie z Pawłem odwieźć do Jerozolimy dary 
zebrane w Achai i Macedonii (por. 

1 Kor 16,3

; 

2 Kor 8,19.23

; 

9,4

). Nie wydaje się jednak 

rzeczą pewną, by był wśród nich jakiś przedstawiciel Koryntu. Może Koryntianie wysłali 
oddzielną delegację z darami? Większość swych towarzyszy Paweł wspomina w listach: 
Sozypater (

Rz 16,21

); Arystarch (

Dz 19,29

), który udaje się z Pawłem w podróż do Rzymu (

Dz 

27,2

; por. 

Kol 4,10

; 

Flm 24

); Trofim, pochodzący z Efezu (

Dz 21,29

; por. 

2 Tm 4,20

); Tychik, 

wspominany w 

Ef 6,21

; 

Kol 4,7

; 

2 Tm 4,12

; 

Tt 3,12

.

5–6.

 Być może dla zbadania sytuacji lub znalezienia wcześniej jakiegoś punktu oparcia 

towarzysze Pawła udali się do Troady, a Apostoł – chyba znów z Łukaszem, bo opowiadanie 
rozpoczyna się w pierwszej osobie – pozostał jeszcze siedem dni w Filippi, by wspólnie z 
drogimi mu chrześcijanami tego miasta przeżyć święto Paschy.

CUD W TROADZIE (20,7–13)

7

 W pierwszym dniu po szabacie, kiedy zebraliśmy się na łamanie chleba, Paweł, który 

nazajutrz zamierzał odjechać, przemawiał do braci i przedłużył mowę aż do północy. 

8

 Wiele lamp 

paliło się w górnej sali, gdzie byliśmy zebrani. 

9

 Pewien młodzieniec, imieniem Eutych, siedział na 

oknie pogrążony w głębokim śnie. Kiedy Paweł przedłużał przemówienie, [ten] zmorzony snem 
spadł z trzeciego piętra na dół. Podniesiono go martwego.

10

 Paweł zszedłszy na dół, przypadł do 

niego i wziął go w ramiona: «Nie trwóżcie się – powiedział – bo on żyje». 

11

 I wszedł na górę, łamał 

chleb i spożywał, a mówił jeszcze długo, bo aż do świtu. 

12

 Potem wyruszył w drogę. A chłopca 

[obecni tam] odprowadzili żywego i doznali niemałej radości. 

13

 My zaś, wsiadłszy wcześniej na 

okręt, popłynęliśmy do Assos, skąd mieliśmy zabrać Pawła, bo tak zarządził, chcąc iść pieszo.

7–9.

 Sprawowanie Eucharystii najczęściej nazywa się w Dziejach „łamaniem chleba” 

(zob. 2,42.46; 20,11; 27,35; por. 

Łk 24,30.35

). W takich okolicznościach zdarzało się Pawłowi 

zazwyczaj przeciągać długo swoje przemówienia (por. 20,2.9.11). Duża ilość lamp w być może 
niewielkiej sali powodowała z pewnością zaduch, i dlatego nieszczęśliwy Eutych usadowił się 
na oknie. Dwukrotna wzmianka o wysokim usytuowaniu sali – „górna sala”, „trzecie piętro” – 
stanowi domyślne uzasadnienie stwierdzenia, że chłopca „podniesiono martwego”.

10–12.

 Oznajmiając wszystkim, że Eutych żyje, Paweł nie zamierzał kwestionować 

niewątpliwego faktu śmierci chłopca. Sposób wyrażania się Łukasza bardzo wyraźnie 
nawiązuje do dobrze mu znanego wskrzeszenia córki Jaira (

Mk 5,39

) lub przywrócenia życia 

Łazarzowi (

J 11,4.11–15

). W łańcuchu wydarzeń sięgających zresztą cudotwórczej działalności 

Eliasza (

1 Krl 17,17–24

) i Elizeusza (

2 Krl 4,30–37

), pragnie umieścić to, czego dokona za 

chwilę Paweł.

Dla spotęgowania i tak już wielkiego wrażenia, jakie dotychczasowy przebieg wypadków 

zrobił na zebranych, Paweł pozornie zakończywszy sprawę Eutycha tym dziwnym 
stwierdzeniem, wrócił do łamania chleba i do swego nauczania. Jednakże po odejściu Apostoła 
z Troady chłopca „przyprowadzono żywego”.

13.

 Assos było odległe około 40 km od Troady. Udając się tam pieszo chciał być może 

Paweł uniknąć niebezpieczeństw wzburzonego morza. Zdaje się, że nikt mu w czasie tej 
podróży nie towarzyszył.

DO MILETU. POŻEGNANIE Z EFEZJANAMI (20,14–38)

14

 Kiedy spotkał się z nami w Assos, zabraliśmy go. Przybyliśmy do Mityleny. 

15

 Odpłynąwszy 

stamtąd, znaleźliśmy się nazajutrz naprzeciw Chios, a następnego dnia przybyliśmy na Samos; 
dzień później dotarliśmy do Miletu, 

16

 gdyż Paweł postanowił ominąć Efez, aby nie tracić czasu w 

Azji. Śpieszył się bowiem, aby jeśli to możliwe, być na dzień Pięćdziesiątnicy w Jerozolimie. 

17

 Z 

Miletu posłał do Efezu i wezwał starszych Kościoła. 

18

 A gdy do niego przybyli, przemówił do nich: 

«Wy wiecie, jaki byłem z wami przez cały czas od pierwszej chwili, kiedy stanąłem w Azji. 

19

 Jak 

służyłem Panu z całą pokorą wśród łez i doświadczeń, które mnie spotkały z powodu zasadzek 
Żydów. 

20

 Jak nie uchylałem się tchórzliwie od niczego, co pożyteczne, tak że przemawiałem i 

nauczałem was publicznie i po domach, 

21

 nawołując zarówno Żydów, jak i Greków do nawrócenia 

się do Boga i do uwierzenia w Pana naszego, Jezusa. 

22

 A teraz, przynaglany przez Ducha, udaję 

się do Jeruzalem; nie wiem, co mnie tam spotka 

23

 oprócz tego, że czekają mnie więzy i utrapienia, 

o czym zapewnia mnie Duch Święty w każdym mieście. 

24

 Lecz ja zgoła nie cenię sobie życia, 

bylebym tylko dokończył biegu i posługiwania, które otrzymałem od Pana Jezusa: [bylebym] dał 

świadectwo o Ewangelii łaski Bożej. 

25

 Wiem teraz, że wy wszyscy, wśród których po drodze 

głosiłem królestwo, już mnie nie ujrzycie. 

26

 Dlatego oświadczam wam dzisiaj: Nie jestem winien 

niczyjej krwi, 

27

 bo nie uchylałem się tchórzliwie od głoszenia wam całej woli Bożej. 

28

 Uważajcie na 

samych siebie i na całe stado, w którym Duch Święty ustanowił was biskupami, abyście kierowali 
Kościołem Boga, który On nabył własną krwią. 

29

 Wiem, że po moim odejściu wejdą między was 

wilki drapieżne, nie oszczędzając stada. 

30

 Także spośród was samych powstaną ludzie, którzy 

głosić będą przewrotne nauki, aby pociągnąć za sobą uczniów. 

31

 Dlatego czuwajcie, pamiętając, 

że przez trzy lata w dzień i w nocy nie przestawałem ze łzami upominać każdego <z was>. 

32

 A 

teraz polecam was Bogu i słowu Jego łaski, władnemu zbudować i dać dziedzictwo ze wszystkimi 
świętymi (

Pwt 33,3 n

). 

33

 Nie pożądałem srebra ani złota, ani szaty niczyjej. 

34

 Sami wiecie, że te 

ręce zarabiały na potrzeby moje i moich towarzyszy. 

35

 We wszystkim pokazałem wam, że tak 

pracując, trzeba wspierać słabych i pamiętać o słowach Pana Jezusa, które On sam wypowiedział: 
„Więcej szczęścia jest w dawaniu aniżeli w braniu”».

36

 Po tych słowach upadł na kolana i modlił się razem z nimi wszystkimi. 

37

 Wtedy wszyscy 

wybuchnęli wielkim płaczem. Rzucali się Pawłowi na szyję i całowali go, 

38

 smucąc się najbardziej z 

tego, co powiedział: że już nigdy go nie zobaczą.

Potem odprowadzili go na okręt.

14–17.

 Podróż z Assos do Miletu trwała trzy dni, z czego należy wnosić, że nigdzie nie 

było dłuższych postojów. Łukasz stwierdza zresztą wyraźnie, że Pawłowi bardzo zależało na 
czasie, może chciał spędzić wielkie święto i żydowskie i chrześcijańskie w świętym mieście. 
Nie mógł jednak opuścić Azji, nie spotkawszy się przynajmniej z przedstawicielami 
chrześcijan efeskich, wśród których przeżył tyle radości i smutków.

18–21.

 To właśnie delegaci wspólnoty efeskiej, starsi tamtejszego Kościoła, byli 

słuchaczami trzeciej wielkiej mowy Pawła. Pierwsza mowa była skierowana do Żydów (

Dz 

13,13–41

), drugiej wysłuchali poganie (

Dz 17,16–31

), trzecia została wygłoszona do 

chrześcijan, a dokładniej, do przełożonych społeczności chrześcijańskich. Swoją mowę, zwaną 
inaczej testamentem duszpasterskim, rozpoczyna Paweł od wspomnień, w których krótko 
charakteryzuje swą posługę apostolską w Efezie. Nie zrażony trudnościami ani zasadzkami ze 
strony Żydów – którzy znów wystąpią przeciw niemu w Jerozolimie – nawoływał do pokuty i 
nawrócenia nie tylko publicznie, lecz także w domach prywatnych, nie tylko Greków, lecz 
także Żydów. Wszystko to czynił z pokorą, jak przystało na prawdziwego sługę (por. 

Ef 4,2

; 

Flp 2,3

; 

Kol 3,12

; zob. także 

Mt 20,25–28

).

22–27.

 Po tylu udrękach Apostoł wcale nie spodziewa się lepszej przyszłości. W pełni 

zdaje sobie sprawę z tego, że będąc już więźniem Chrystusa, zmierza teraz do miasta, w 
którym zostanie uwięziony przez ludzi. Lecz zaraz wprowadza korektę do tych rozważań nad 
niepewnością lub raczej tragedią własnego losu: nie ceni sobie życia… Chodzi mu tylko o 
danie świadectwa Ewangelii. Jest to Ewangelia łaski, bo według niej wszystko, czego Bóg 
dokona dla człowieka, jest wyrazem Jego łaskawości.

Mimo zapewnień, że Efezjanie już nie zobaczą jego oblicza, Apostoł przybył jeszcze przed 

śmiercią do Efezu (por. 

1 Tm 1,3

; 

3,14

; 

4,13

; 

2 Tm 4,13.20

; 

Flm 22

). W każdym razie nie tylko 

głos – należy chyba sądzić – ale i porządek przekazywania myśli załamał się Pawłowi trochę 
po tym oświadczeniu, że starsi z Efezu widzą go po raz ostatni. Znów zapewnia zebranych, że 
jego posługiwaniu w Efezie towarzyszyła prawdziwa odwaga i nieposzlakowana uczciwość.

28–31.

 Nie lepsza przyszłość czeka też chrześcijańskie wspólnoty i ich przełożonych. 

Trudności, niebezpieczeństwa będą pochodziły nie tylko z zewnątrz, ale i z łona społeczności 
chrześcijańskich. „Starsi”, πρεσβύτερoι (presbyteroi), nie są tu jeszcze odróżniani od