Makroekonomia gospodarki otwartej

1

Makroekonomia gospodarki otwartej

Wstęp

1. Teoria kosztów komparatywnych

2. Międzynarodowa integracja gospodarcza

3. Instrumenty polityki handlowej

4. Przyczyny protekcjonizmu gospodarczego

Makroekonomia gospodarki otwartej

2

Wstęp

W tym tygodniu dowiesz się, jakie są kolejne etapy integracji gospodarczej. Jeśli

zastanawiałeś się nad środkami, które może stosować rząd w celu ochrony rodzimych

producentów przed znacznym napływem towarów zagranicznych, to po przeczytaniu tego

modułu poznasz odpowiedzi na swoje pytania. Dowiesz się także, jakie argumenty

przemawiają za wprowadzaniem protekcji.

Makroekonomia gospodarki otwartej

3

1. Teoria kosztów komparatywnych

Teoria kosztów komparatywnych (względnych) została sformułowana przez D. Ricarda

w wydanej w 1917 r. pracy Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania. Teoria ta oparta

jest na następujących założeniach:

1) występuje konkurencja doskonała, co oznacza, że ceny dóbr wyznaczone są tylko przez

koszty produkcji,

2) jedynym czynnikiem produkcji jest jednorodna siła robocza,

3) siła ta jest doskonale mobilna w kraju, ale nie może przenosić się między krajami.

Istotą teorii Ricarda jest twierdzenie, że wymiana międzynarodowa może być korzystna dla

dwóch partnerów nawet w sytuacji, gdy jeden wytwarza większość towarów taniej niż drugi.

Bowiem aby uzyskać korzyści z handlu międzynarodowego, wystarczą względne różnice

w kosztach wytwarzania w obu krajach, wynikające m. in. z odmiennych technologii

i kwalifikacji siły roboczej.

Wyjaśnijmy zasadę kosztów komparatywnych. Przyjmijmy, że handel odbywa się między

dwoma krajami X i Y oraz że w tych krajach produkowane są tylko dwa dobra — A i B.

Zgodnie z zasadą kosztów komparatywnych, jeśli np. w kraju Y koszty produkcji obu

towarów są mniejsze niż w kraju X, to mimo to istnieje sens specjalizacji kraju tylko

w produkcji jednego z tych dóbr. Czyli kraj Y powinien specjalizować się w produkcji tego

dobra, którego koszty są zdecydowanie mniejsze niż w kraju X. Przyjmijmy, że kraj X ponosi

na wytworzenie dobra A koszty w wysokości 4, dobra B — 9, zaś w kraju Y koszty

wytworzenia dobra A to 1 a dobra B — 5. Zauważyć można, że koszty dla obu dóbr są

niższe w kraju Y, jednak kraj ten ma większą przewagę komparatywną w produkcji dobra A

niż B. Koszt produkcji dobra A w kraju Y to 1/4 kosztu produkcji tego dobra w kraju X.

W przypadku dobra B koszt produkcji w kraju Y wynosi 5/9 kosztu produkcji w kraju X.

Załóżmy, że cena jest równa kosztom, a koszty produkcji to tylko koszty pracy, które są

mierzone godzinami pracy niezbędnymi do wytworzenia jednostki towaru. Zobaczmy, jak

wyglądałaby sytuacja, gdyby nie było wymiany międzynarodowej i oba kraje byłyby

odizolowane od siebie. W takim przypadku pracownik w kraju X za godzinę pracy może

nabyć albo 1/4 jednostki produktu A, albo 1/9 produktu B. Czyli w kraju X płaca realna (P

łr

)

jest równa P

łrX

= 1/4 A = 1/9 B. W kraju Y płaca realna wynosi P

łrY

= 1 A =1/5B. W momencie

otwarcia na skutek względnych różnic w cenach rynków nastąpi przepływ towarów. Kraj X

będzie nabywał dobro A w kraju Y, a kraj Y będzie kupował dobro B w kraju X. Po upływie

Makroekonomia gospodarki otwartej

4

dłuższego czasu kraj X ograniczy produkcję dobra A, a produkcja dobra B zostanie

zwiększona. W kraju Y zwiększy się produkcja dobra A, zaś produkcja dobra B zmniejszy

się. Czyli kraj X specjalizować się będzie w produkcji dobra B, a kraj Y w produkcji dobra A.

Przed specjalizacją stosunek cen dóbr A i B w obu krajach był różny. W kraju X wynosił

9

5

=

XB

XA

P

P

, a w kraju Y wynosił

4

1

=

YB

YA

P

P

. Po otwarciu rynków stosunek cen musiał się

wyrównać. Przyjmijmy, że nowy stosunek cen wynosi

9

2

=

=

YB

YA

XB

XA

P

P

P

P

, czyli sztukę dobra A

można zamienić na 2/9 dobra B, a sztukę dobra B można wymienić na 9/2 dobra A.

Płaca realna w kraju Y po specjalizacji wynosi P

łrY

= 1A = 2/9 B, a kraju X P

łrX

= 1/9 A = 1/2

B. Pracownik z kraju X może teraz za godzinę pracy kupić więcej dobra B niż wcześniej.

Natomiast pracownik kraju Y może kupić więcej dobra A.

Z przedstawionego opisu wynika, że specjalizacja w produkcji i wymiana towarów są

korzystne zarówno dla kraju X, jak i Y, mimo że kraj Y ma przewagę w produkcji obydwu

dóbr. Oczywiście, model ten moglibyśmy uogólnić dla większej liczby produktów i krajów.

Podsumowując, należy stwierdzić, że każdy kraj powinien specjalizować się w produkcji tych

produktów, których koszty produkcji są względnie niskie w porównaniu z kosztami produkcji

tych samych dóbr w innych krajach. Dzięki wymianie handlowej w każdym kraju może

nastąpić wzrost dochodu narodowego. Możemy również uznać, że zasada korzyści

komparatywnych jest zobrazowaniem zasady optymalizacji alokacji zasobów rozciągniętej na

skalę międzynarodową.

Makroekonomia gospodarki otwartej

5

2. Międzynarodowa integracja gospodarcza

Encyklopedia powszechna podaje następującą definicję integracji gospodarczej:

„Jest to łączenie (scalanie) elementów systemu gospodarczego w większe całości. Integracja

może przybierać różne kierunki. Może polegać np. na scaleniu systemów gospodarczych

różnych państw. Integracji dokonuje się najczęściej w celu zwiększenia efektywności

łączonych elementów” (Encyklopedia powszechna, 1987).

Możemy przyjąć, że integracja gospodarcza to proces, który polega na scalaniu gospodarek

narodowych poszczególnych krajów i tworzeniu jednego tworu gospodarczego, przez

stopniową eliminację barier ograniczających współpracę gospodarczą. Integracja

gospodarcza składa się z wielu etapów, co przedstawione jest na poniższym schemacie.

Rysunek 1. Schody symbolizujące kolejne etapy integracji gospodarczej

Źródło: Bednarski M., Wilkin J., 2003: 230.

Preferencyjne układy handlowe polegają na częściowej liberalizacji handlu pomiędzy co

najmniej dwoma krajami. Państwa często znoszą cła dla niektórych towarów, dla innych tylko

częściowo je obniżają. Jednocześnie utrzymują one cła na niezmienionym poziomie dla

pozostałych krajów. Liberalizacja handlu prowadzi do stworzenia strefy wolnego handlu dla

pewnej grupy towarów. Strefa ta powstaje w momencie, gdy zostają zniesione cła

i ograniczenia ilościowe w handlu pomiędzy państwami. W jej obrębie produkty wytworzone

Wspólna

polityka

monetarna,

usztywnienie

kursów, pełna

wymienialność

walut

Wspólne

polityki

gospodarcze

i współpraca

w ramach

polityki fiskalnej

i monetarnej

Wprowadzenie

swobody

przepływu

kapitału i siły

roboczej

Wprowadzenie

wspólnej

zewnętrznej
taryfy celnej

Wzajemne

znoszenie ceł

Liberalizacja

handlu

Preferencyjny

układ

handlowy

Strefa wolnego

handlu

Unia celna

Wspólny

rynek

Unia

gospodarcza

Unia

monetarna

Makroekonomia gospodarki otwartej

6

w krajach zrzeszonych są traktowane tak samo. Wspólna polityka handlowa jest stosowana

tylko wobec krajów zrzeszonych, w stosunku do pozostałych państw każdy kraj może

stosować własne, zróżnicowane cła. Tworząc strefę wolnego handlu, kraje zachowują swoją

suwerenność i nie muszą, np. w ramach prowadzonej polityki handlowej, podejmować

wspólnych decyzji z pozostałymi państwami ugrupowania.

Kolejny etap integracji gospodarczej to unia celna, która zostaje utworzona w sytuacji, gdy

oprócz zniesienia barier w przepływie produktów, państwa wprowadzają wspólne cła

w stosunku do państw nienależących do zrzeszenia. Jednym słowem — zostaje

zliberalizowany handel produktami wytworzonymi w krajach zrzeszonych i poza nimi.

Oznacza to, że kraje należące do unii celnej stosują te same stawki celne na towary

pochodzące z obszaru unii i spoza niej. Państwa należące do ugrupowania nie mogą

samodzielnie zmieniać polityki handlowej. Wszelkie decyzje dotyczące zmian polityki muszą

konsultować z innymi państwami z unii. Jeśli w integrujących się państwach niektóre rządy

silnie interweniują w funkcjonowanie rynku, ograniczając swobodę jego działania (nie ma

tzw. wolnego rynku), to po utworzeniu unii ta interwencja powinna mieć miejsce we

wszystkich krajach i na podobnych zasadach.

Taką politykę stosuje się po to, aby na terenie

unii były takie same warunki produkcji i aby wszystkie przedsiębiorstwa były tak samo

traktowane. Jeśli na przykład w niektórych krajach zwracałoby się uwagę na ochronę

środowiska i wymagałoby się od przedsiębiorstw stosowania odpowiednich filtrów, to koszty

produkcji w tych przedsiębiorstwach rosną, w innych krajach producenci mogą otrzymywać

dopłaty do produkcji, co obniża koszty produkcji. W takich warunkach przedsiębiorstwa

z różnych krajów miałyby odmienną pozycję na rynku. Wspólne zasady polityki gospodarczej

wprowadza się, aby nie zostały naruszone zasady równego traktowania uczestników rynku.

Korzyści z unii odnoszą nie tylko przedsiębiorcy, ale również konsumenci. Dzięki otwarciu

rynku konsument ma większy wybór towarów, może poprawić się jakość dóbr i usług, a cena

obniżyć. Producent z kolei ma dostęp do szerszego rynku, a co za tym idzie większa liczba

konsumentów może nabywać jego produkty. Przedsiębiorca może zwiększyć produkcję i ze

względu na większą skalę produkcji po jakimś czasie obniżyć cenę, gdyż przeciętne koszty

produkcji zmaleją. Korzyści osiąga się też w polityce zagranicznej. Wynika to z faktu, że

negocjacje prowadzone przez zintegrowany obszar wielu krajów są skuteczniejsze od tych

prowadzonych przez każdy kraj z osobna.

Kolejny etap integracji gospodarczej to wspólny rynek, który poza zasadami stosowanymi

w unii celnej, dodatkowo wprowadza swobodny przepływ usług i czynników produkcji (siła

robocza i kapitał). Państwa ustalają wspólne regulacje prawne dotyczące napływu osób,

Makroekonomia gospodarki otwartej

7

kapitału i usług z państw trzecich. Podobnie jak przy tworzeniu unii celnej, jeśli rządy państw

integrujących się prowadzą politykę interwencyjną, to istnieje potrzeba uzgodnienia jej

wspólnych zasad. Trzeba ujednolicić m.in. zasady dotyczące warunków produkcji, sprzedaży

i konsumpcji. Nie można doprowadzić do tego, że w jednych krajach produkcja jest tańsza ze

względu na mniejsze wymagania ze strony rządu (co za tym idzie cena towarów będzie

niższa), a w innych produkcja tych samych produktów będzie droższa w wyniku stosowania

ostrych przepisów (wyższa cena). W takiej sytuacji konsumenci, mając wybór, będą nabywali

tańsze towary, zaś producenci z krajów, gdzie produkcja jest droższa przeniosą się do

innych krajów. Teoria wskazuje, że w ramach państw tworzących wspólny rynek dochodzi do

lepszego rozmieszczenia zasobów, którymi dysponują. Gdy istnieje swoboda przepływu

czynników produkcji, to lokują się one na terenie tych państw, w których zapotrzebowanie na

nie jest największe, co z kolei powoduje wyrównywanie się ich cen.

„Wyjaśnijmy to na przykładzie siły roboczej. Jeśli w kraju A jest stosunkowo niewiele osób,

które chcą i mogłyby pracować, zaś zapotrzebowanie na pracowników jest duże, to płace

w tym kraju będą wysokie. Jeśli — na odwrót — w kraju B siły roboczej jest dużo

w porównaniu do możliwości jej zatrudnienia, to płace będą tam niskie. Po wprowadzeniu

wspólnego rynku osoby — obywatele obu krajów — będą mogły swobodnie migrować

i podejmować pracę w kraju, który wybiorą. Robotnicy z kraju B będą migrować do kraju A,

żeby lepiej zarabiać. Oczywiście, im więcej robotników będzie napływać do kraju A, tym

płace będą niższe. W kraju B przeciwnie: zmniejszanie się liczby robotników wpłynie na

podwyższanie płac. Przepływ robotników z jednego kraju do drugiego będzie trwał aż do

wyrównania się płac, ponieważ wtedy migrowanie w celach zarobkowych przestanie się

opłacać” (Bednarski M., Wilkin J., 2003: 232).

Podstawowym założeniem wspólnego rynku jest wprowadzenie swobodnego przepływu

czynników produkcji. Jego celem jest najefektywniejsza alokacja zasobów pracy i kapitału

w krajach członkowskich. Jednym słowem np. siła robocza może przemieszczać się tam,

gdzie popyt na pracę jest większy i płace są wyższe. Teoretycznie przepływ siły roboczej

może doprowadzić do wyrównania się stawek płac, spadku podaży w krajach o niskich

zarobkach oraz wzrostu podaży w krajach, gdzie pensje są wyższe. Jednak najczęściej

różnice te pozostają. Na integracji będą korzystać pracodawcy w kraju o niższej podaży siły

roboczej oraz robotnicy z kraju o relatywnie większej podaży siły roboczej. Można stwierdzić,

że na integracji zyskują właściciele tych czynników produkcji, w które dany kraj jest

relatywnie lepiej wyposażony, gdyż ich początkowa relatywnie niższa cena będzie — dzięki

liberalizacji rynku czynników produkcji — wzrastać.

Makroekonomia gospodarki otwartej

8

Następnym etapem integracji jest unia gospodarcza. Jest ona bardziej rozwiniętą formą

wspólnego rynku. Wprowadzona zostaje koordynacja najistotniejszych dziedzin polityki

gospodarczej i obejmuje przede wszystkim regulacje zasad działania wspólnego rynku,

zasady kształtowania wydatków i dochodów budżetów państw wchodzących w skład unii (co

nazywamy polityką fiskalną) i prowadzenia polityki pieniężnej. Ponieważ stopień integracji

jest w tym przypadku bardzo zaawansowany, w związku z tym powoływane są organy

ponadnarodowe, które swoimi kompetencjami obejmują cały obszar unii.

Ostatnim etapem integracji jest wprowadzenie wspólnej polityki monetarnej. Powstaje wtedy

unia monetarna, która obejmuje koordynację polityki walutowej prowadzonej przez kraje

wchodzące w skład ugrupowania integracyjnego. Chodzi o ograniczenie wahań kursów

walutowych, które powodują ryzyko w zawieraniu transakcji handlowych pomiędzy krajami.

Unię monetarną wprowadza się w celu rozwoju współpracy gospodarczej. Dla jej powołania

niezbędne są: liberalizacja rynków kapitałowych, całkowita wymienialność walut oraz

usztywnienie kursów walut państw członkowskich. Spełnienie tych warunków eliminuje

ryzyko zmiany kursów walutowych, a także powoduje, iż opłacalność transakcji nie jest

zagrożona z ich strony. Kapitał może swobodnie przepływać między zrzeszonymi krajami,

wymienialność walut umożliwia realizację tych przepływów, a sztywne kursy gwarantują, że

wymiana walut będzie dokonywana według stałych cen. Do stworzenia unii monetarnej nie

jest konieczne wprowadzenie wspólnej waluty.

Opisane etapy integracji nie muszą przebiegać dokładnie według wzoru, niektóre etapy

zacierają się bądź przechodzą w sposób płynny (niezauważalny). Poniższe tabele

przedstawiają przykłady integracji gospodarczej.

Makroekonomia gospodarki otwartej

9

Tabela 1. Przykłady integracji gospodarczej

Przykłady preferencyjnych umów handlowych

Przykłady stref wolnego handlu

Nazwa

Nazwa i skrót angielski

Państwa członkowskie

Rok

powstania

Europejskie

Stowarzyszenie Wolnego

Handlu

European Free Trade

Association (EFTA)

Islandia, Lichtenstein, Norwegia,

Szwajcaria

1967

Latynoamerykańskie

Stowarzyszenie

Integracyjne

Latin American Integration

Association (LAIA),

wcześniej od 1960 jako

Latin American Free Trade

Area (LAFTA)

Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile,

Kolumbia, Ekwador, Meksyk, Pargwaj,

Urugwaj, Wenezuela

1980

Nazwa

Nazwa i skrót angielski

Państwa członkowskie

Rok

powstania

Stowarzyszenie Krajów

Azji Południowo-

Wschodniej

Association for South East

Asian Nations (ASEAN)

Brunei Darussalam, Indonezja, Malezja,

Filipiny, Singapur, Tajlandia, Wietnam,

Myanmar (Birma), Laos, Kambodża

1967

Wspólnota Gospodarcza

Zachodnich Państw Afryki

Economic Community of

West African States

(ECOWAS)

Benin, Burkina Faso, Wybrzeże Kości

Słoniowej, Mali, Niger, Nigeria, Senegal,

Liberia, Sierra Leone, Mauretania, Górna

Volta, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea-

Bissau, Togo i Cape Verde (1978)

1975

Regionalne Porozumienie

Południowego Pacyfiku o

Handlu i Współpracy

South Pacific Regional

Trade and Economic Co-

operation Agreement

(SPARTECA)

Australia, Nowa Zelandia, Fidżi, Kiribati,

Nauru, Niue, Samoa Zachodnia, Tonga,

Tuvalu, Vanatu, Wyspy Cooka, Wyspy

Salomona, Papua Nowa Gwinea,

Federacja Mikronezji, Wyspy Marszalla,

Samoa

1980

Preferencyjny Obszar

Handlowy dla Wschodniej i

Południowej Afryki

Preferential Trade Area for

Eastern and Southtern

Africa (PTA)

Angola, Kenia, Zimbabwe, Burundi,

Komory, Dżibuti, Erytrea, Etipia, Kenia,

Lesotho, Mauritius, Mozambik, Namibia,

Rwanda, Seszele, Somalia, Sudan, Suazi,

Uganda, Tanzania, Zambia

1982

Makroekonomia gospodarki otwartej

10

Australijsko-

Nowozelandzka Umowa

o Bliższych Stosunkach

Handlowych

Australia–New Zealand

Closer Economic Relations

Trade Agreement (CER)

Australia, Nowa Zelandia

1983

Umowa o Wolnym Handlu

USA–Kanada

US–Canada Free-Trade

Agreement

Kanada, Stany Zjednoczone

1989

Północnoamerykańska

Strefa Wolnego Handlu

North American Free-

Trade Agreement (NAFTA)

Kanada, Meksyk, Stany Zjednoczone

1994

Środkowoeuropejska

Strefa Wolnego Handlu

Central European Free-

Trade Agreement (CEFTA)

Czechy, Węgry, Polska, Słowacja,

Słowenia, Rumunia, Bułgaria

1994

Bałtycka Strefa Wolnego

Handlu

Baltic Free-Trade

Agreement (BFTA)

Litwa, Łotwa, Estonia

1994

Przykłady wprowadzenia wspólnego rynku i unii gospodarczej

Nazwa

Nazwa i skrót angielski

Państwa członkowskie

Rok

powstania

Wspólnoty Europejskie

European Community

Austria (od 1995), Belgia, Dania, Finlandia

(od 1995), Francja, Grecja (od 1981),

Hiszpania (od 1986), Holandia, Irlandia (od

1973), Luksemburg, Niemcy, Portugalia

(od 1986), Szwecja (od 1995),Wielka

Brytania (od 1973), Włochy

1952

Wspólny Rynek

Wschodniej i Południowej

Afryki

Common Market of

Eastern and Southern

Africa (COMESA)

Państwa należące do PTA

1993

Wspólny Rynek Ameryki

Środkowej

Central American

Common Market

Salwador, Gwatemala, Honduras,

Nikaragua

1960

Wspólnota Karaibska

(wcześniej Karaibskie

Stowarzyszenie Wolnego

Handlu)

Carribean Community and

Common Market

(CRICOM)(Carribean Free

Trade Association,

CARIFTA)

Antigua, Barbados, Gujana Brytyjska,

Trynidad I Tobago, Dominikana, Grenada,

St. Kitts-Nevis-Anguilla, St. Lucia, St.

Vincent, Jamajka, Montserrat, Belize,

Bahamy

1973

(1965)

Pakt Andean

Andean Pact

Boliwia, Kolumbia, Ekwador, Peru,

Wenezuela

1969

Wspólny Rynek Ameryki

Południowej

Southern Cone Common

Market (MERCOSUR)

Brazylia, Argentyna, Paragwaj, Urugwaj

1991

Makroekonomia gospodarki otwartej

11

Europejski Obszar

Ekonomiczny

European Economic Area

(EEA)

Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja,

Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia,

Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja,

Wielka Brytania, Włochy

1994

Przykład unii monetarnej

Nazwa

Nazwa i skrót angielski

Państwa członkowskie

Rok

powstania

Unia Gospodarczo-

Walutowa

Economic and Monetary

Union (EMU)

Niemcy, Francja, Belgia, Luksemburg,

Holandia, Włochy, Grecja (od 2001),

Hiszpania, Finlandia, Austria, Portugalia,

Irlandia

1999

Źródło: Bednarski M., Wilkin J., 2003: 247–248.

Makroekonomia gospodarki otwartej

12

3. Instrumenty polityki handlowej

Każdy kraj prowadzi politykę handlową, czyli realizuje jakieś cele w sferze wymiany

handlowej z innymi krajami, stosując określone narzędzia (instrumenty). Polityka ta służy

ochronie produkcji krajowej, zatrudnienia oraz bilansu handlowego. Państwo może osiągnąć

te same cele poprzez zastosowanie środków ograniczających import lub/albo pobudzających

wzrost eksportu.

Instrumenty polityki handlowej można podzielić na:

⎯ cła,
⎯ środki parataryfowe,
⎯ środki pozataryfowe.

Cło jest opłatą pobieraną za towar przy przekraczaniu granicy celnej, w celu ochrony

poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej, a niekiedy bilansu płatniczego. Cło

importowe to opłaty, które pobierane są przy imporcie danego towaru. Cło eksportowe to

opłaty pobierane przy wywozie towarów. Czasami pobierane jest cło tranzytowe, czyli

opłata za przewóz towarów przez terytorium państwa.

Dzieląc cła według kryterium sposobu ustalania stawek celnych, wyodrębniamy:

1) cła wartościowe — ustalane są od wartości towaru jako odsetek od ceny towaru; 10%

ceny towaru;

2) cła specyficzne — ustalone są od ilości towaru, np. tony, sztuki. Stawka cła nie zależy

od wartości danego towaru, np. 2 zł za tonę;

3) cła kombinowane (mieszane) — są kombinacją cła wartościowego i specyficznego.

O cle mieszanym mówimy, gdy np. przywóz sukienek jest obciążony cłem w wysokości

2 zł za sztukę i dodatkowo 10% od wartości. Określenia tego używamy również wtedy,

gdy jakiś towar obciążony jest cłem wartościowym i cłem specyficznym, a stosowane jest

to cło, które w określonej sytuacji jest wyższe.

Stosując kryterium celu, cła dzielimy na:

1) cła fiskalne — celem tego rodzaju cła jest uzyskanie wpływów finansowych do budżetu

państwa,

2) cła ochronne — mają na celu ochronę krajowych producentów przed konkurencją

zagraniczną.

Makroekonomia gospodarki otwartej

13

Do ustalenia wysokości opłat celnych służy taryfa celna, czyli klasyfikacja towarów

i odpowiadających im stawek celnych, które mogą być podawane jako stawki minimalne

i maksymalne. Taryfy celne — w zależności od tego, jak traktowane są towary pochodzące

z różnych krajów — zapisywane są w jednej lub w wielu kolumnach. Taryfa jednokolumnowa

powstaje wtedy, gdy dany kraj traktuje przywożone towary w ten sam sposób, niezależnie od

miejsca ich pochodzenia. Najczęściej jednak państwo prowadzi politykę zróżnicowania ceł

w zależności od kraju, z którego pochodzą towary. Oznacza to, że stawki celne są niższe dla

towarów pochodzących z niektórych krajów lub ich grup, niż dla pozostałych. Państwo

udziela w ten sposób preferencji celnych.

Poza taryfą celną na wysokość cła wpływa również sposób, w jaki ustalana jest wartość

celna towaru. Najczęściej jest to cena eksportera powiększona o koszty przetransportowania

towaru do granicy. Niekiedy może to być cena detaliczna.

Środki parataryfowe, podobnie jak cła, mają na celu ograniczenie wymiany przez

podwyższenie ceny dóbr krajowych. Należą do nich:

⎯ zmienne opłaty wyrównawcze,
⎯ depozyty importowe,
⎯ dodatkowe podatki od importu,
⎯ cła dumpingowe i antysubwencyjne.

Środkami pozataryfowymi nazywamy wszystkie pozostałe środki, inne niż cła i środki

parataryfowe, m.in.:

⎯ zakaz importu/eksportu,
⎯ kwoty (kontyngenty) wartościowe lub ilościowe,
⎯ licencje,
⎯ „dobrowolne” ograniczenia eksportu,
⎯ normy techniczne.

Środki pozataryfowe to przepisy administracyjne dyskryminujące towary zagraniczne

w porównaniu z krajowymi.

Ograniczenie ilościowe, zwane też kwotami lub kontyngentami, oznacza wprowadzenie

przez państwo określonego limitu dopuszczonej wielkości lub wartości towaru do

importu/eksportu. Stosowanie kontyngentów wymaga konieczności wprowadzenia licencji

Makroekonomia gospodarki otwartej

14

importowych, czyli dokumentów zezwalających na przewóz z zagranicy określonej ilości

towarów. Pozwalają one m.in. na kontrolę wielkości importu ze względów bezpieczeństwa,

ochrony środowiska. Kwoty oddziałują na wielkość importu, a także na ceny importowanych

towarów. Ograniczenia te zmniejszają wolumen importu, co może mieć wpływ na poprawę

bilansu handlowego oraz na ochronę krajowych producentów przed konkurencją

zagraniczną.

Dowolne ograniczenia eksportu, zwane również VERs (voluntary export restaints), to

porozumienie między krajem importującym a eksportującym, w którym eksporter

zobowiązuje się ograniczyć wywóz swoich towarów na rynek partnera.

Kolejną barierą pozataryfową są normy techniczne i sanitarne, czyli przepisy określające

parametry, jakim powinny odpowiadać towary sprzedawane na danym rynku. Przykładem

takiej normy mogą być np. szczegółowe przepisy dotyczące przechowywania żywności,

przewozu zwierząt itp. Wymogi techniczne i sanitarne dotyczą wszystkich dóbr i usług

sprzedawanych w danym kraju. Mają one na celu zapewnienie bezpieczeństwa swoim

obywatelom. Muszą się im podporządkować wszystkie państwa, które chcą sprzedawać

swoje produkty na terenie danego kraju. Czasem normy są tak skonstruowane, że

eksporterom jest trudno im sprostać. Oprócz ustalania samych norm, czynnikiem

utrudniającym dostęp zagranicznych produktów na rynek danego kraju może być też sposób

kontroli ich przestrzegania. Niektóre kraje wymagają, oprócz potwierdzenia przestrzegania

wymaganych norm, poddania się ponownej kontroli po wwiezieniu towaru na ich rynek. Takie

wymogi powodują podnoszenie kosztów dla eksportera i zmniejszenie konkurencyjności tego

dobra na danym rynku.

Barierą handlu zagranicznego mogą być także subsydia eksportowe (subsydia to wsparcie

dla krajowych podmiotów gospodarczych udzielane przez rząd), które służą promowaniu

eksportu. Ich zadaniem jest zwiększenie konkurencyjności własnych towarów na rynkach

zagranicznych. Państwo wyrównuje różnicę między wyższą ceną produktu krajowego

a niższą ceną na rynku zagranicznym. Mają one na celu pobudzenie produkcji i eksportu

oraz zwiększenie dochodów z eksportu w walutach wymienialnych.

Istnieją także subsydia skierowane przeciwko importowi. Państwa wyrównują

producentom straty wynikające z tego, że ich koszty produkcji są wyższe od ceny na rynku

krajowym równej cenie towaru importowanemu.

Makroekonomia gospodarki otwartej

15

Czynnikiem zakłócającym handel międzynarodowy jest, stosowany przez przedsiębiorstwa,

dumping. Jest to sprzedaż towaru za granicą po cenie niższej od ceny uzyskiwanej na

krajowym rynku. W sytuacjach skrajnych przedsiębiorstwo może zdecydować się na

sprzedaż swoich produktów po cenie niższej niż koszty wytworzenia. W krajach

importujących konsumenci mogą dzięki dumpingowi nabywać towary po niższych cenach,

ale producenci tracą wówczas swoich nabywców. W takiej sytuacji każde państwo będzie

starało się za wszelką cenę ochronić swoich producentów. Państwa wprowadzają cła

antydumpingowe, czyli opłaty nakładane na towary importowane po cenach dumpingowych,

w celu osłabienia różnicy między ceną dumpingową a ceną uznawaną za normalną. Cła te

nakłada się w sytuacji udowodnienia dumpingu i stwierdzenia, że została wyrządzona

szkoda krajowym producentom.

Zmienne opłaty wyrównawcze to różnica między zmienną ceną danego towaru na rynku

światowym, a stałą w danym czasie ceną rynku wewnętrznego (cenę stałą gwarantuje rząd).

W celu ochrony rodzimych producentów, państwo ustala minimalną cenę gwarantowaną na

rynku wewnętrznym, która zapewni opłacalność produkcji krajowej. Ponadto zobowiązuje się

zakupić każdą nadwyżkę oraz sprzedać towar w przypadku niedoboru na rynku i zbyt

dużego wzrostu cen rynkowych. Opłaty wyrównawcze chronią rynek wewnętrzny przed

napływem taniego towaru zagranicznego poniżej cen gwarantowanych. Opłaty te

dostosowują się do zmian cen światowych, dzięki czemu są bardzo skuteczne. Jednak nie

mogą być one stosowane do ograniczenia importu wszystkich towarów, a jedynie do

wystandaryzowanych, dla których rząd ma możliwość ustalenia i kontrolowania cen

gwarantowanych.

Makroekonomia gospodarki otwartej

16

4. Przyczyny protekcjonizmu gospodarczego

Wolny handel stanowi sytuację, w której kraje osiągają maksymalne korzyści z wymiany

międzynarodowej. Czynniki produkcji mogą być wówczas najlepiej wykorzystywane.

Umożliwia to specjalizację tych gałęzi produkcji, w których towary produkowane są

względnie najtaniej. Ponadto na rynkach wzrasta konkurencja, która powoduje, że

producenci muszą produkować towary lepszej jakości, muszą poszukiwać sposobów na

obniżanie kosztów itp. Stosowanie narzędzi polityki handlowej, czyli ceł i środków

pozataryfowych, powoduje koszty netto dla gospodarki, czyli prowadzi do strat netto dla

kraju, który je wprowadził. Zastanówmy się, dlaczego w takim wypadku mamy do czynienia

z licznymi działaniami protekcjonistycznymi.

Jednym z argumentów przemawiających za protekcją jest argument ochrony zatrudnienia.

Wszelkie restrykcje importowe, które ograniczają import, mobilizują producentów krajowych

do zwiększenia produkcji, które mogłyby konkurować z towarami pochodzącymi z zagranicy.

Wzrost produkcji mógłby spowodować wzrost zatrudnienia. Nie uwzględnia się jednak w tym

przypadku kosztów protekcji dla innych producentów — konsekwencją wzrostu cen

surowców i półproduktów pochodzących z importu jest obniżenie konkurencyjności cenowej

eksportu. Ograniczenia importowe, które wpływają na wzrost cen towarów importowych,

mogą także zachęcać do przenoszenia zasobów produkcyjnych z sektorów proeksportowych

do innych konkurujących z importem, co może spowodować zmniejszenie eksportu. Ponadto

jeśli następuje swobodny przepływ siły roboczej, to obniżenie bezrobocia w jednym kraju

odbywa się kosztem wzrostu bezrobocia w innym. Znacznie lepsze metody łagodzenia

problemu bezrobocia daje odpowiednia polityka fiskalna, monetarna itd. Restrykcje

importowe mogą najwyżej służyć do ochrony niektórych producentów, a nie całych

gospodarek. Oczywiście pociąga to za sobą pewne koszty dla konsumentów i wszystkich

uczestników wymiany.

Kolejny argument przemawiający na rzecz protekcjonizmu to argument poprawy bilansu

płatniczego. Mówi on, że restrykcje importowe prowadzą do poprawy bilansu handlowego,

a w konsekwencji bilansu płatniczego. Odpływ waluty jest jednoznaczny z obniżką dobrobytu

kraju, ale restrykcje importowe mogą temu przeciwdziałać. Zatem korzyścią wymiany

towarów jest dodatnie saldo bilansu płatniczego. Jednak w rzeczywistości źródłem dobrobytu

są korzyści związane ze specjalizacją w produkcji i wymianie towarów, a nie

z gromadzeniem rezerw walutowych.

Makroekonomia gospodarki otwartej

17

Argument poprawy terms of trade (terms of trade oznacza zmianę relacji cen

eksportowych do cen importowych) mówi, że kraj X może poprawić swój dobrobyt poprzez

nałożenie ceł na towary importowane. Jeśli wprowadzenie ceł skłoni producentów

zagranicznych do obniżenia cen na eksportowane towary, to poprawa w kraju nastąpi.

Jednak aby osiągnąć ten cel, kraj X musi mieć duży udział w światowym imporcie towaru/ów,

na które te cła są wprowadzane. Producenci będą wtedy skłonni obniżyć ceny swoich

towarów, gdyż zależy im na dużym rynku zbytu. Wzrost ceł może zwiększyć dobrobyt

państwa X, jeśli jego partnerzy nie wprowadzą środków mających na celu ograniczenie

eksportu z tego kraju. Koszty takiej polityki ponoszą częściowo importerzy i eksporterzy. Jeśli

cła importowe wzrosną, wywoła to spadek wolumenu importu. Końcowy efekt dla importu jest

wypadkową obu efektów cła, tj. obniżki cen przez eksporterów i spadku wolumenu importu.

Na podstawie powyższego argumentu sformułowano koncepcję optymalnej protekcji, tzn.

takiego poziomu stawki celnej, który maksymalizuje dobrobyt. Jednak może on być

zastosowany tylko przez duże państwo, które może wpływać na ceny zagranicznych

eksporterów.

Argument ochrony nowo powstających gałęzi przemysłu wykorzystuje się, aby

udowodnić sens wprowadzania protekcji w stosunku do pewnych gałęzi przemysłu. Ochronę

stosuje się w celu umożliwienia im rozwoju, do czasu, gdy będą w stanie konkurować

z zagranicznymi producentami. W momencie, w którym przedsiębiorstwo osiągnie taki

poziom rozwoju, że będzie w stanie konkurować z innymi firmami z tej branży na rynkach

zagranicznych, protekcja powinna być wyeliminowana. Jednak czy jesteśmy w stanie

przewidzieć, jakie branże mają szansę być konkurencyjne w przyszłości? Z drugiej strony,

firmy otrzymujące wsparcie rządu nie są zainteresowane utraceniem tej pomocy i będą robiły

wszystko, aby jej nie stracić.

Państwa stosują ten argument także po to, by uzasadnić potrzebę wsparcia dla gałęzi

naukowo-badawczych. Prace naukowo-badawcze są najczęściej bardzo drogie

i pojedynczego przedsiębiorcę nie zawsze stać na ich prowadzenie. Nie ma się także

pewności, czy oczekiwany efekt zostanie osiągnięty. Ponieważ te gałęzie mogą mieć

znaczenie dla rozwoju gospodarczego kraju, rządy są skłonne je wspierać.

Interwencję państwa w sferze handlowej mogą uzasadniać niedoskonałości rynku

krajowego. Wolny handel może przynieść krajowi duże korzyści, ale tylko w sytuacji, gdy

Makroekonomia gospodarki otwartej

18

działanie wolnego handlu i konkurencji będzie swobodne i niezawodne. W takich warunkach

mamy doskonałą mobilność czynników produkcji, czyli zasoby z produkcji wyrobu

zagrożonego konkurencją łatwo można przenieść do produkcji innego wyrobu

konkurencyjnego w skali światowej. W rzeczywistości rynki nie funkcjonują prawidłowo, co

uniemożliwia szybkie dostosowywanie się do zmieniających się warunków. Niedoskonałości

na rynku pracy i kapitału mogą uzasadniać interwencję rządu.

„Argument za protekcją wynikający z niedoskonałości rynku krajowego stanowi szczególny

przypadek ogólniejszej koncepcji, znanej w ekonomii jako teoria rozwiązania drugiego po

najlepszym (ang. second best theory). Zgodnie z tą teorią brak możliwości zastosowania w

danej sytuacji środka optymalnego, tj. bezpośrednio służącego osiągnięciu danego celu,

uzasadnia zastosowanie środków o charakterze rozwiązania drugiego po najlepszym. Są to

środki zmierzające do osiągnięcia danego celu, lecz jednocześnie wpływające na inne cele

i je zakłócające. Jeśli np. występuje bezrobocie, to najlepszą metodą interwencji (first best)

jest zastosowanie środków bezpośrednio pobudzających wzrost zatrudnienia, tj. np.

subsydiów produkcyjnych. Mogą one jednak być niemożliwe do zastosowania, np. z braku

odpowiednich funduszy. Wówczas ograniczenia importowe są rozwiązaniem drugim po

najlepszym. Niedoskonałości funkcjonowania gospodarki wewnętrznej mogą więc

usprawiedliwiać ingerowanie przez państwo w zewnętrzne powiązania gospodarcze danego

kraju. Jakkolwiek handel zagraniczny nie jest wtedy przyczyną powstałych problemów, to

polityka handlowa może przynajmniej ułatwić ich częściowe rozwiązanie. Nie jest ona jednak

najlepszym rozwiązaniem (optymalnym)” (Budnikowski A., Kawecka-Wyrzykowska E.,

2000: 257).

Dlaczego środki protekcjonistyczne są stosowane, skoro większość argumentów

przemawiających za protekcją jest mało przekonująca z ekonomicznego punktu widzenia?

Kto ponosi koszty tej protekcji, a kto osiąga korzyści? Otóż koszty protekcji związane

z wyższymi cenami, które są konsekwencją wprowadzania ceł lub innych środków służących

ograniczeniu importu, ponoszą konsumenci. Jednak my (czyli konsumenci) nie mamy

wpływu na działania rządu, nie mamy takiej możliwości wywierania nacisku na zmianę

polityki handlowej. Poza tym nie jesteśmy świadomi wysokich kosztów protekcji, a także nie

posiadamy odpowiednich środków, aby dokonać analizy. Koszty protekcji wydają się

niewielkie, ponieważ są dzielone na wielu konsumentów.

Jeśli chodzi o korzyści protekcji, to odczuwają je grupy producentów, które są

zainteresowane ochroną przed konkurencyjnymi towarami pochodzącymi z importu.

Makroekonomia gospodarki otwartej

19

Producenci wywierają na rząd presję polityczną w celu zwiększenia protekcji, a ponieważ

w porównaniu z rozproszonymi konsumentami, są lepiej zorganizowani, mogą swój cel

znacznie łatwiej osiągnąć.

„Uzupełnieniem tego wyjaśnienia jest koncepcja, zgodnie z którą państwo najczęściej nie

działa w imię interesu ogólnego (dobrobytu państwa), ale dobrze zorganizowanych grup

społecznych, którymi częściej są — jak wspomnieliśmy — grupy zainteresowane protekcją

niż swobodną wymianą. Te pierwsze dysponują bowiem znaczną siłą oddziaływania i są

w stanie wywierać skuteczny nacisk na instytucje odpowiedzialne za kształtowanie polityki

handlowej dla uzyskania pożądanych efektów. Ogólniej można powiedzieć, że polityka

handlowa faworyzuje grupy zagrożone, zwykle dobrze zorganizowane, mające zdolność

wpływania na decyzje polityków” (Budnikowski A., Kawecka-Wyrzykowska E., 2000: 258).

Makroekonomia gospodarki otwartej

20

Bibliografia

1. Bednarski M., Wilkin J., 2003: Ekonomia dla prawników i nie tylko, Wydawnictwo

Prawnicze LexisNexis, Warszawa.

2. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1996: Ekonomia. Mikroekonomia, PWE, Warszawa.

3. Budnikowski A., 2003: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa.

4. Budnikowski A., Kawecka-Wyrzykowska E., 2000: Międzynarodowe stosunki

gospodarcze, PWE, Warszawa.

5. Burda M., Wyplosz Ch., 1995: Makroekonomia, PWE, Warszawa.

6. Czarny B., Rapacki R., 2002: Podstawy ekonomii, PWE, Warszawa.

7. Ekonomia,1996: (red.) W. Caban, Absolwent, Łódź.

8. Elementy makro-i mikroekonomii dla inżynierów, 1993: (red.) S. Marciniak, PWN,

Warszawa.

9. Encyklopedia powszechna PWN, 1987: PWN, Warszawa.

10. Informacje i Opracowania Statystyczne, 1998: GUS, Warszawa.

11. Kamerschen D. R., McKenzie R. B., Nardinelli C., 1992: Ekonomia, FG NSZZ

„Solidarność“, Gdańsk.

12. Klimczak B., 1993: Mikroekonomia, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego, Wrocław.

13. Kołodko G. W., 1987: Polska w świecie inflacji, KiW, Warszawa.

14. Laidler D., Estrin S., 1991: Wstęp do mikroekonomii, Gebethner i Spółka, Warszawa.

15. Leibenstein H., 1982: Ekonomia przyszłości, PWN, Warszawa.

16. Makroekonomia, 1992: (red.) E. Kwiatkowski, Wydawnictwo UŁ, Łódź.

17. Mankiw N. G., 1998: Macroeconomics, Worth Publishers, New York.

18. McCandless G. T. Jr., 1998: Macroeconomics theory, Prentice-Hall Inc., New York.

19. Nasiłowski M., 1992: System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Wydawnictwo

Key Text, Warszawa.

20. Noga M., 1997: Makroekonomia, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław.

21. Oyrzanowski B., 1995: Mikroekonomia, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu,

Kraków.

22. Pluciński E. A., 1999: Makroekonomia gospodarki otwartej, Wydawnictwo Elipsa,

Warszawa.

Makroekonomia gospodarki otwartej

21

23. Podstawy ekonomii, 1998: (red.) R. Milewski, PWN, Warszawa.

24. Rekowski M., 1995: Wstęp do mikroekonomii, Polsoft-Akademia, Poznań.

25. Samuelson P.A., Nordhaus W.D., 1989: Economics, New York.

26. Samuelson P. A., Nordhaus W. D., 1995, Ekonomia 1, PWN, Warszawa.

27. Schiller B. R., 1989: The Micro Economy Today, McGraw-Hill Publishing Company.

28. Wiszniewski Z., 1994: Mikroekonomia współczesna — syntetyczne ujęcie, Centrum

Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa.

29. Varian H. R., 1995: Mikroekonomia — kurs średni, ujęcie nowoczesne, PWN, Warszawa.

30. Zalega T., Krakowińska E., Nowak A.Z., Skrzypczak Z., 2002: Makroekonomia, WSPiZ

im. L. Koźmińskiego, Warszawa.

31. Zalega T., 1995: Rozmiary i struktura bezrobocia, [w:] Lokalna polityka rynku pracy,

(red.) S. Borkowska, P. Bohdziewicz, Wydawnictwo Naukowe IBIDEM, Łódź.