Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

1 

 

Pojęcie prawa: 

  Ius – prawo ludzkie; fas – prawo boskie 

  Prawo przedmiotowe, a podmiotowe 

  Intuicyjne pojmowanie – sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne 

  Kazuistyka – przyczyny (indywidualne sytuacje konfliktowe), skutki (ustawodawstwo Justyniana), 

próby przezwyciężenia – usiłowania systematyzacyjne 

 
Podziały prawa: 

  Prawo publiczne – dotyczy społeczeństwa 

  Prawo prywatne – interesów klasy panującej: 

o

  Wszelkie prawo, którym się posługujemy dotyczy albo rzeczy, albo osób, albo powództw 

– Gaius. 

o

  System pandektowy  - prawo prywatne materialne (rodzinne i majątkowe – rzeczowe, 

zobowiązania, spadkowe) i część ogólna (podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy, 

czynności prawne). 

 

Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego: 

  Państwo typu niewolniczego. Formy państwa: 

o

  Królestwo (753 – 509 p.n.e.) 

o

  Republika (509 – 27 p.n.e.) 

o

  Pryncypat (27 p.n.e. – 284 n.e.) 

o

  Dominat (284 – 476 na zachodzie, 565 na wschodzie) 

  Etapy rozwoju prawa prywatnego – wpływ rozwoju sił wytwórczych: 

o

  Okres prawa starorzymskiego (archaicznego) – od założenia Rzymu do połowy III w. 

p.n.e. (początek wojen punickich – 264 – 146 p.n.e.) 

o

  Okres rozwoju i prawa klasycznego – od połowy III w. p.n.e. do końca dynastii Sewerów 

(235 n.e.) 



  Prawa przedklasycznego (do schyłku republiki) 



  Prawa klasycznego (pryncypat) 

o

  Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) – 235 – do śmierci Justyniana 



  Prawa justyniańskiego (527 – 565) 

 

Źródła prawa rzymskiego: 

  Źródła powstania prawa – czynniki prawotwórcze 

  Źródła poznania prawa – efekty ich działania 

  Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, 

edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych.  

 

Ustawa XII tablic: 

  Lex duocendim tabularum – 451 – 450 p.n.e. – uściślenie prawa zwyczajowego w interesie plebejuszy. 

Dwie dziesięcioosobowe komisje, każda powołana na rok. 

  Prawo prywatne, proces, postępowanie egzekucyjne – społeczno –ekonomiczne stosunki 

drobnych rolników. 

  Brak systematyki, nigdy formalnie nie uchylono  

 

Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych: 

  Komicja pod przewodnictwem magistratur (dyktatorów, konsulów, pretorów): contiones  rogatio 

 leges rogatae 

  Plebiscitia – uchwały plebsu, obowiązywały ogól obywateli od 286 p.n.e. (lex Hortensia de plebiscitis) 

  Prawo prywatne, ostatnia za Nerwy, nazwisko wnioskodawcy 

 

Uchwały senatu: 

  Senatus consulta – moc ustawy 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

2 

 

  Republika (300, od I w. p.n.e. – 600) – konserwatywny wykładnik interesów możnowładztwa, 

pośredni wpływ na ustawodawstwo 

  Pryncypat – II w. n.e. – przejęcie funkcji ustawodawczych. Uchwały na wniosek cesarski (oratio 

principis) 

 

Konstytucje cesarskie: 

  Dekret, edykt, lub list mający moc ustawy 

  Dekrety – rozstrzygnięcia spraw spornych – cechy rozstrzygnięć wzorcowych 
  Edykty – normy obowiązujące za życia, czasem po śmierci autorów 

  Reskrypty – odpowiedzi, wyjaśnienia wątpliwych kwestii prawnych  proces reskryptowi 

  Mandaty – pisemne instrukcje dla urzędników, namiestników prowincji – sprawy administracyjne 

  Cechy charakterystyczne: 

o

  Bezpośrednia działalność prawotwórcza (szczególnie prawo publiczne) 

o

  Prawo prywatne – wyzyskanie tradycyjnych czynników prawotwórczych 

o

  Indywidualne, doraźne rozstrzygnięcia konkretne, lecz stosowane analogicznie 

 

Pretor i jego edykt: 

  Wymiar sprawiedliwości – iurisdictio częścią najwyższej władzy państwowej – imperium  

  Najpierw konsulowie, od 367 p.n.e. – pretorowie. Jurysdykcja karna – edylowie kurulni (targi 

niewolników, bydło), na prowincjach – namiestnicy, odpowiednikiem edylów – kwestorowi. 

o

  Pretor miejski – praetor urbanus 

o

  Pretor peregrynów – praetor peregrinus (od 242 p.n.e.) 

  Ius edicendi – prawo ogłaszania zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z 

władzy (ochrona w procesie i poza nim, formularze) 

  Ustawa roczna, następca mógł przejąć treść edyktu – edictum translaticium + edicta nova 

  Ok. 130 Hadrian polecił Julianowi ujednolicenie edyktów  edictum perpetuum (edykt wieczysty) 

  Ius honorarium 

 
Jurysprudencja okresu przedklasycznego: 

   Odpowiedzi uczonych prawników, zgodne – moc ustawy. Interpretacja prawa zwyczajowego, 

doradcy magistratur, współpracownicy cesarzy. 

  Republika – monopol kapłanów – układanie formularzy. Kolegium pontyfików (6,9,15) – pontifex 

maximus. Patrycjusze – narzędzie władzy 

  300 p.n.e. – ujawnienie kalendarza sądowego i zbioru formuł prawniczych. Plebejski pontifex 

maximus – Tiberius Coruncanius – nauczanie prawa 

  Opiniowanie w konkretnych przypadkach, układanie formularzy aktów prawnych 

  Pod wpływem nauki greckiej – próby definicyjne. Veteres – dawni: 

o

  Quintus Mucius Scaevola – podręcznik prawa cywilnego 

o

  Servius Sulpicius Rufus – komentator edyktu pretorskiego 

 

Jurysprudencja okresu klasycznego: 

  August, lub Tyberiusz – przywilej do udzielania opinii prawnych „pod autorytetem cesarza”  
  Ścisłość sformułowań, jasność konstrukcji, obróbka szczegółów, oszczędność środków wyrazu 

  Formy literackie: 

o

  Zbiory rozstrzygnięć: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae, digesta 

o

  Komentarze do ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych jurystów 

o

  Podręczniki i zbiory zwięzłych zasad: sententiae, regulae, definitiones, differentiae 

o

  Opracowania monograficzne 

  Autorytatywny, dogmatyczny charakter wypowiedzi, brak zainteresowania nauką, nieprzejrzystość 

systematyki, osłabienie rozmachu twórczego 

  30 – ius publice respondendi, 33 – włączenie do Digestów 

  Prywatne szkoły prawa – stationes, zakłady nauczania – Sabinianie i Prokulianie 

  Przedstawiciele z I i II w. n.e.: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

3 

 

o

  Marcus Antistius Labeo  - założyciel Prokulianów, zwolennik republiki 

o

  Massarius Sabinus – ius publice respondendi jako pierwszy ekwita 

o

  Publius Iuventius Celsus, filius – Prokulianin, doradca Hadriana 

o

  Julian (Salvus Iulianus) – wygaśniecie sporów między szkołami, Digesta 

  Przedstawiciele późnego klasycyzmu: 

o

  Papinian (Aemilius Papinianus) – książe jurystów rzymskich, w 212 stracony na rozkaz 

Karakalli, po zabójstwie Gety, oszczędność słowa 

o

  Iulius Paulus – zbiory przypadków praktycznych 

o

  Ulpian (Domitius Ulpianus) – rywal Paulusa, zginął w 223 jako dowódca gwardii 

pretoriańskiej.  

o

  Gaius – II w. n.e., zajmował się nauczaniem prawa, Instytucje – ok. 160 r. – wykład 

prawa prywatnego w 4 księgach: 1816 – palimpsest w Weronie, 1927 i 1933 – Egipt 

 

Charakterystyka prawa okresu klasycznego: 

  Tendencja do redukcji wielości czynników prawotwórczych  cesarz 

  Efekty działania dawnych czynników trwały nadal 
  Jurysprudencja – pośrednik pomiędzy systemem prawnym, a potrzebami obywateli 

 

Systemy prawa rzymskiego: 

  Ius civile: 

o

  Na początku jedyny, później zasadniczy zespół norm prawnych, obowiązujących w 

państwie rzymskim 

o

  Formowało się jako prawo zwyczajowe, rozwijało się poprzez ustawodawstwa i 

działalność jurysprudencji 

o

  Obowiązywało obywateli rzymskich (wyjątki) 

o

  Od II w. p.n.e. - prywatne 

  Ius honorarium: 

o

  Działalność prawotwórcza magistratury, ius praetorium - pretorowie 

  Ius civile – ius honorarium: 

o

  Te same sytuacje uregulowane podwójnie 

o

  Nowości ius honorarium przechodziły do ius civile 

o

  Prawo pretorskie – wspomaga, uzupełnia, lub poprawia prawo cywilne (przepisy 

zdezaktualizowane, niesłuszne – desuetudo) 

  Ius gentium: 

o

  Prawo własne każdego narodu – ius civile, prawo wspólne – ius gentium (wszyscy 

mieszkańcy państwa) 

o

  Kolizje – ludy podbite – własne prawo prywatne, zasada personalności prawa – częstsze 

w miarę rozwoju gospodarki 

o

  Prawa lokalne – brak równości, jedynie tolerowane 

o

  Przydatne w nieformalnym obrocie gospodarczym, opartym na zaufaniu 

o

  Zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów 

  Ius gentium – ius civile 

o

  Ius gentium – nawarstwienie historyczne – świeckie, swobodniejsze w formie, ograniczone 

do stosunków majątkowych, dostępnym nie tylko dla obywateli. 

o

  Ius civile – surowość i rygoryzm (ius strictum), ius gentium – prawo słuszne (ius aequum) 

  Ius gentium – ius honorarium 

o

  Część ius gentium formowała się poprzez ius honorarium 

  Ius gentium – ius naturale 

 

Ustawodawstwo cesarskie i jego opracowania: 

  W dominacie – nieomal jedyne źródło prawa, najważniejsze – edicta: leges edictales, leges generales – 

rozpowszechniane niedbale. 

  Codex Gregorianus – uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do 291 r. 
  Codex Hermogenianus – uzupełnienie poprzedniego (Dioklecjan do 295, Konstantyn do 314) 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

4 

 

  Codex Theodosianus – projekt Teodozjusz II – prace przygotowawcze (429 – 437) – 16 osobowa 

komisja – konstytucje cesarskie od Konstantyna – podzielone na księgi i tytuły w porządku 

chronologicznym. Prawo publiczne, zbiór oficjalny. Zachodniorzymskie konstytucje – nowele 

poteodozjańskie.  

 

Prawo rzymskie okresu poklasycznego: 

  Jurysprudencja: 

o

  Dostosowanie prawa do sytuacji po wielkim kryzysie III w. 

o

  Okres biurokratyczny – autorytet cesarza, literatura prawnicza 

o

  Uproszczenie spuścizny historycznej, formułowanie ogólnych zasad, opracowania 

anonimowe 

  Nauczanie prawa: 

o

  Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol 

o

  Programy nauczania: 

 

Rok:  Program: 

Studenci: 

Po Justynianie: 

I 

Instytucje Gaiusa 

Dupondii/ Iustiniani novi  Instytucje, 4 księgi Digestów 

II 

Komentarze do edyktu  Edictales 

Digesta 

III 

Responsa Papiniana  

Papiniaistae 

Digesta 

IV 

Responsa Paulusa 

Lytae 

Digesta 

V 

Konstytucje cesarskie 

Prolytae 

Kodeks 

 

  Zbiory „dawnego prawa”: 

o

  Ius – obfitsze, bardziej skomplikowane, niż leges, nadal obowiązywało 

o

  Pauli Sententiae – zbiór zwięzłych zasad prawnych, uznane przez Konstantyna W. 

o

  Regulae Ulpiani – elementarne opracowanie 

o

  Fragmenta vaticana – obfity prywatny zbiór o charakterze pionierskim.  

  „Ustawy o cytowaniu” 

o

  Konstytucje Konstantyna Wielkiego: 



  321 – pozbawienie znaczenia uwag krytycznych Paulusa i Ulpiana do dzieł 

Papiniana 



  327 – 328 – wyjaśniała wątpliwości co do dzieł Paulusa 

o

  Konstytucja raweńska z 426 – ogłosił ją Walentynian III w Rawennie. Obowiązywały 

pisma 5 jurystów: Gaiusa, Papiniana (autorytet czołowy), Paulusa, Ulpiana, Modestyna.  

o

  Zmiana z 438 – klauzula o obowiązywaniu pism innych jurystów, porównaniu rękopisów 

uprzywilejowanych. 

  Wulgaryzacja 

o

  Prawo uczone – elita państwa rzymskiego. Ustawodawstwo cesarskie było nieznane i 

nierozumiane  

o

  Prawo zwyczajowe obowiązywało na podstawie dawności, ogólnej aprobaty, słuszności, 

niekiedy – zgodności z ustawami. 

o

  Wulgaryzacja formy – język rozwlekły i niejasny 

o

  Wulgaryzacja treści – zacieranie pojęć 

o

  Prawo wulgarne – od Konstantyna W. do Justyniana – przeciwstawianie pojęciowe prawa 

klasycznego 

Kodyfikacja Justyniana: 

  Ogólna koncepcja 

o

  Chaos – leges i ius. Celem Justyniana – odbudowa świetności imperium, środkiem – 

uporządkowanie systemu prawnego 

o

  Plany – 8 konstytucji cesarskich, Trybonian, 7 lat 

o

  529 – Kodeks, wątpliwości  50 rozstrzygnięć 

o

  Grudzień 533 – Digesta (3 zamiast 10) 

o

  Listopad 533 – Instytucje 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

5 

 

o

  534 – druga redakcja Kodeksu  

  Instytucje 

o

  Wstępny podręcznik do nauki prawa, obowiązująca ustawa 

o

  Komisja: Trybonian, Teofil z Konstantynopola, Doroteus z Bejrutu 

o

  Wykład prawa obowiązującego, odwołania do nieaktualnego 

o

  Wykład dogmatyczny, abstrakcyjny, anonimowy, wystylizowany autorytatywnie, 

systematyka wzorowana na Instytucjach Gaiusa 

  Digesta 

o

  Dokonany urzędowo wybór z dawnego prawa 

o

  17 – osobowa komisja (Trybonian) – 2 dygnitarzy, 4 profesorów, 11 adwokatów z 

Konstantynopola. Podkomisje – „masy” materiałów: 



  Masa sabiniańska 



  Masa edyktalna 



  Masa papiniańska 



  Masa luźna - appendix 

o

  5 % materiału, 38 jurystów, 5 uprawnionych – 2/3 dzieła, odległość – ok. 300 lat 

o

  Przekształcenia tekstów klasycznych (interpolacje) – dwoista postawa 

o

  Prawo prywatne, postępowanie cywilne, duo terribles libri  

o

  50 ksiąg, 429 tytułów 

  Kodeks 

o

  Kodeks z 529 – po 5 latach uchylony, 534 – Codex Iustinianus – Trybonian, Doroteus, 

3 adwokatów 

o

  Zbiór konstytucji cesarskich 

o

  Prawo „nowe”, głównie prywatne 

o

  12 ksiąg, 4600 konstytucji 

  Nowele 

o

  Novellae constitutiones (535 – 565) – kompilacja w porządku chronologicznym, 90 % w 

języku greckim 

  Corpus iuris civilis 

o

  Ustawodawstwo Justyniana wraz z nowelami 

o

  Kompilacja/ kodyfikacja – redukcja, systematyzacja. 

o

  Romantyzm prawniczy – trudności w stosowaniu (egzegeza harmonistyczna) 

  Prawo rzymsko – bizantyjskie 

o

  Zakaz komentowania Digestów – tłumaczenia, streszczenia, zestawienia 

o

  Parafraza Teofila – grecki przekład Instytucji (Teophilus) 

o

  Ekloga – 726 na polecenie Leona III – prawo cywilne i karne o przeznaczeniu 

praktycznym 

o

  Bazyliki – Bazyli I, Leon VI Filozof – obszerny (60 ksiąg) wyciąg z Digestów, 

Kodeksu i Nowel + komentarze (scholie) 

o

  Heksabiblos – 1345 – małe kompendium prawa cywilnego i karnego – Konstanty 

Hermenopolus (sędzia z Thesalonik). Zwięzła forma 

o

  Stan po upadku Cesarstwa Zachodniego – Leges Romanae Barbarorum 

o

  Szkoła glosatorów 

o

  Szkoła komentatorów 

o

  Ekspansja prawa rzymskiego w praktyce – kameraliści, praktycy, pandektyści 

o

  Humanizm – gallicus mos docendi, holenderska szkoła „jurysprudencji eleganckiej” 

o

  Szkoła historyczna – odkrycie Instytucji Gaiusa 

o

  Krytyczny kierunek badań 

 

Pojęcie procesu cywilnego: 

  Prawo procesowe – prawo, które dotyczy powództw 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

6 

 

  Ochrona była zindywidualizowana, pozostawiona do uznania pretorów 
  Podział postępowania na dwie fazy: przygotowawczą (in iure) i rozstrzygającą (apud iudicem) – 

podział pracy, urządzenie o charakterze demokratycznym – dostępne dla obywateli 

  Organy ochrony prawnej: 

o

  Magistratury jurysdykcyjne – konsulowie (niesporna), pretorowie (sporna), 

namiestnicy. Consilium – rada przyboczna. Personel wykonawczy – pisarze, woźni, 

strażnicy przyboczni, posłańcy 

o

  Sędziowie prywatni – sędzia jednostkowy (iudex unus) wybierany z listy 

o

  Sąd centumwiralny – sąd stu mężów – sprawy spadkowe, własności gruntów, 

stwierdzenie stanu 

o

  Zmiany w okresie pryncypatu – cognito extra ordinem – nadzwyczajna droga 

rozpoznawania sporów w oparciu o autorytet cesarza. Nowe urzędy: prefekt 
pretorianów, prefekt miasta, urzędnicy sądowi – iuridici. 

o

  Zmiany w okresie dominatu – zwierzchnicy jednostek terytorialnych – organem 

ochrony praw prywatnych. Jurysdykcyjne przywileje stanowe. IV w. – defensor plebis. 
Od Konstantyna – sądownictwo biskupów.  

  Strony procesowe 

o

  Actor (powód), reus (pozwany) – najczęściej pojedyncze osoby. 

o

  Rola stron w procesie prywatnym – współdziałanie z magistraturą i sędzią w 

decydujących momentach.  

o

  Zdolność procesowa – zdolność do występowania w procesie 

o

  Legitymacja procesowa – czynna, lub bierna 

o

  Zastępstwo procesowe: kognitor, prokurator 

o

  Pomocnicy stron: kapłani, świeccy juryści, mówcy sądowi, adwokaci. 

  Ramy organizacyjne procesu 

o

  Czas – dni dozwolone (dies fasti). 321 – wyłączenie niedzieli z obrotu sądowego. 

o

  Miejsce – place publiczne (jawność). Cesarze – pomieszczenia zamknięte 

o

  Właściwość sądowa – forum: 



  Właściwość rzeczowa – sprawy większe i mniejsze 



  Właściwość miejscowa – miejsce zamieszkania pozwanego, odchylenia 

(umowa, nieruchomość) 

o

  Dokumentacja – ustność, później protokołowanie 

o

  Koszty – Republika i pryncypat – bezpłatność (ryzyko procesowe – kary pieniężne). 

IV – VI w. – wysokie opłaty (zaliczka – wnioskodawca) 

  Actio – powództwo, roszczenie 

 
Rozwój historyczny procesu rzymskiego: 

  Proces legisakcyjny – dominuje w republice  

  Proces formułkowy – od II w. p.n.e. Na przełomie republiki i pryncypatu - jedyny 

  Proces kognicyjny – okres pryncypatu/ prawa klasycznego, pozostaje w okresie dominatu. 

 
Pomoc własna i jej ograniczenia: 

  Realizowana siłami jednostki, lub grupy społecznej – zaczepna (ofensywna) i obronna 

(defensywna) 

  Granice obrony koniecznej – stosowana nie dla zemsty, lecz dla ochrony przed siłą poważną, 

bezpośrednią i bezprawną. 

  Pomoc własna o charakterze zaczepnym (samopomoc) – problem państwowy – wydanie 

osobnych ustaw julijskich (Cezara, lub Augusta) – „w sprawie przemocy w życiu publicznym i 

prywatnym). Pryncypat – dekret boskiego Marka (wierzyciele). Digesta – ochrona prawa 

należy do władzy, nie do poszczególnych osób 

  Polubowne rozwiązywanie sporów – kompromis, arbiter 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

7 

 

 
Charakterystyka procesu legisakcyjnego: 

  Najstarsza postać, od lex i actio  postępowanie związane z ustawami 

  Formalizm – symboliczne gesty, formułki słowne (staranne przemyślenie) 

  Ograniczony krąg zastosowania – obywatele rzymscy, oparty na ustawach, ograniczenia 

faktyczne (ryzykowność)  

  Lex Aebutia z II w. p.n.e. – ograniczenie; ustawy julijskie z 17r. p.n.e. – usunięcie. Do III w 

przed sądem centumwiralnym 

 

Rodzaje 

legis actiones

: 

  Legis actio sacramento: 

o

  Normalny sposób postępowania w sprawach spornych 

o

  Sacramentum – przysięga, piaculum – ofiara przebłagalna 

o

  W prawie świeckim – suma pieniężna  50 asów (wartość poniżej 1000, wolność), 

500 asów (powyżej 1000) 

o

  Legis actio sacramento in rem – forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami – 

obydwie strony i rzecz sporna  windykcja i kontrawindykacja (formułki, dotknięcie 

laską), wezwanie do zapłacenia sacramentum – sędzia orzekał o jego losach. 

o

  Legis actio sacramento in personam – środek procesowy służący do dochodzenia 

należności o charakterze osobistym. 

  Legis actio per iudicis postulationem 
  Legis actio per condictionem 

  Legis actio per manus iniectionem 

o

  Egzekwowanie prywatnych należności o charakterze osobistym – należności 

niewątpliwe, określone w pieniądzach, stwierdzone w wyroku. 

o

  Egzekucja bez uruchamiania postępowania sądowego – furtum manifestum, należność 

poręczyciela, dochodzenie odsetek od lichwiarzy. 

o

  Skierowana przeciw osobie dłużnika – po 30 dniach – manus iniectio (manus depellere – 

vindex). 60 dni na wykup, układy stron  swoboda wierzyciela. Złagodzona w lex 

Poetelia z 326 p.n.e.  

  Legis actio per pignoris capionem 

 
Charakterystyka procesu formułkowego: 

  Normalna forma ochrony praw prywatnych w ostatnim stuleciu republiki i pryncypacie (do 

342) 

  Przekształcony wewnętrznie proces legisakcyjny, bądź wykształcony w praktyce pretora 

peregrynów 

 
Postępowanie 

in iure

 w procesie formułkowym. Obrona pozwanego: 

  Początek postępowania: 

o

  Wymóg obecności stron – obowiązek stawienia się przed sądem – wezwanie 

prywatne i ustne 

o

  W okresie republiki ograniczenia in ius vocatio kategorie osób, których nie można 

było pozywać. W przypadku braku reakcji na wezwanie – kara prywatna. 

o

  Vadimonium – przyrzeczenie stawienia się przed sądem pod rygorem zapłaty (maks. 

100 000 sesterców). Jej zapłacenie nie zwalniało z zapłacenia samej należności. 

o

  Editio actionis (zapowiedź powództwa) – obowiązek pozasądowego uprzedzenia 

kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu. 

  Możliwości zakończenia sporu in iure: 

o

  Postulatio actionis – wniosek powoda o udzielenie ochrony procesowej 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

8 

 

o

  Denegatio actionis – odmowa ochrony procesowej (walka z pieniactwem, narzędzie 

dyskryminacji) 

o

  Confessio in iure – uznanie powództwa przez pozwanego 

o

  Iusiurandum – przysięga (pozwanego – odmowa ochrony; powoda – zwycięstwo). 

Krzywoprzysięstwo – karane. 

o

  Transactio – ugoda (nacisk pretora na strony) 

o

  Eliminacja sporów bagatelnych 

  Stanowisko pozwanego 

o

  Indefensio – gdy pozwany zachowywał się biernie. Przy actiones in rem – swoboda 

wdania się w spór (obowiązek wydania rzeczy), przy actiones in personam – obowiązek 
(dopuszczenie do egzekucji osobistej, lub majątkowej). 

o

  Zaprzeczenie (negatio) – przeciwstawienie twierdzeniom powoda. Zaprzeczenie 

bezpodstawne (infitiatio) – zasądzenie w podwójnej wysokości. 

o

  Exceptio – podniesienie zarzutu procesowego – nowa okoliczność. 

  Zakończenie postępowania in iure 

o

  Ustalenie treści formułki – decyzja pretora po rozważeniu postulatów stron, ustalenie 

sędziego. 

o

  Litis contensatio – utwierdzenie sporu – akt dokonywany między pretorem, a stronami. 

Konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa, moment decydujący – stan 

faktyczny. 

 
Budowa formułki pretorskiej: 

  Charakterystyka - formula, iudicium, actio - owoc pierwszej fazy postępowania, instrukcja dla 

sędziego – zasądzenie lub uwolnienie pozwanego w zależności od wyników postępowania 
dowodowego. Tabulae ceratae.  

  Zwyczajne części składowe: 

o

  Treść poprzedzało wyznaczenie sędziego 

o

  Intentio – żądanie powoda (formułki prejudycjalne – jedyna część) 

o

  Condemnatio – udzielenie sędziemu władzy uwolnienia, lub zasądzenia (incertum – 

określenie należności) 

o

  Demonstratio – opis stanu faktycznego, przed intentio. 

o

  Adiudicatio – pozwolenie przysądzenia rzeczy, lub prawa własności któremuś z 

uczestników sporu – tylko w powództwach działowych: 



  Actio familae erciscundae – podział spadku pomiędzy współspadkobierców 



  Actio communi dividundo – wspólnej rzeczy pomiędzy współwłaścicieli 



  Actio finium regundorum – uregulowanie granic między sąsiadami 

  Nadzwyczajne części składowe: 

o

  Praescriptio – dodatkowe klauzule 

o

  Praescriptio pro actore – klauzula w interesie powoda (nie obejmowanie w całości 

przedmiotu powództwa) 

o

  Exceptio – klauzula w interesie pozwanego – nowa okoliczność pomiędzy intentio, a 

condemnatio – postęp w rozwoju kultury prawniczej i zasad słuszności. Exceptio doli – 
zarzut podstępu. Klasyfikacja ekscepcji: 



  Niweczące – skutki trwałe 



  Odraczające – tymczasowe 



  Peremptoryjne 



  Dylatoryjne  

o

 

Replicatio – ekscepcja przeciwna  duplicatio  triplicatio

 

Pojęcie i rodzaje powództw – actiones: 

  Klasyfikacja powództw 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

9 

 

o

  Actiones in rem (vindicationes) – ochrona władztwa nad rzeczami, kierowały się 

przeciwko wszystkim nieuprawnionym. Actiones in personam (conditiones) – 

sankcjonowały osobiste uprawnienia wierzyciela przeciw dłużnikom. 

o

  Actiones perpetuae – wieczyste; actiones temporales - czasowe 

  Powództwa prawa pretorskiego: 

o

  Formulae in ius conceptae – formułki oparte na prawie – intentio (prawo Kwirytów, 

oportere) 

o

  Actiones utiles – powództwa analogiczne – podstawową actio przyznawaną większym 

kategoriom osób 

o

  Powództwa ze zmianą podmiotów – umieszczano różne osoby w intentio i condemnatio 

o

  Formulae fictiae – formułki z elementem fikcji – zasady słuszności (przyjęcie 

brakującego elementu za istniejący) 

o

  Formulae in factum conceptae – formułki osnute na faktach – opis tego, co się zdarzyło 

  Powództwa konkurujące: 

o

  Eliminacja – przedmiot sporu identyczny, cel – jednakowy – jedna actio (wybór – litis 

contensatio)  

o

  Kumulacja – różne cele (wyrównanie szkody, kara prywatna, mieszane) i powództwa 

karne 

 

Postępowanie 

apud iudicem

: 

  Ogólny charakter 

o

  Brak formalistyki, pewne zasady 

o

  Zaoczność – post meridiem praesenti litem addictio 

o

  Postępowanie dowodowe – ustalenie stanu faktycznego 

o

  Ciężar przeprowadzenia dowodu – powód (intentio, demonstratio), pozwany (exceptio). 

o

  Świadkowie – dobrowolni, strona procesowa, dowód z biegłych, dokumentów 

  Granice władzy sędziego 

o

  Upoważnienie zawarte w condemnatio: zasądzenie, lub uwolnienie pozwanego. 

Przedmiot nie określony – górna granica 

o

  Iudicia stricti iuris – uwolnienie, lub zasądzenie w całości 

o

  Pluris petitio – nadmierne żądanie: 



  Re (przedmiot 



  Tempore (czas) 



  Loco (miejsce) 



  Causa (przyczyna prawna) 

 

o

  Iudicia bonae fidei - rozsądne uregulowanie sporu (cokolwiek się będzie należało na 

podstawie dobrej wiary): 



  Zarzut podstępu, groźby 



  Potrącenie – compensatio 



  Uwolnienie w przypadku zapłaty dokonanej po litis contestatio 

  Wymóg kondemnacji pieniężnej i jej złagodzenie 

o

  Condemnatio pecuniaria – zasądzenie tylko na zapłacenie kwoty pieniężne 

o

  Formula arbitraria – wezwanie pozwanego do spełnienia żądania podnoszonego przez 

powoda  dopuszczenie powoda do oszacowania wartości przedmiotu sporu 

o

  Actiones arbitrariae – uniknięcie infamii 

 
Wyrok i jego prawomocność: 

  Obowiązek sędziego – wymuszenie poprzez karę pieniężną (multa), chyba że sprawa nie była 

dla sędziego jasna 

  Sententia, iudicatum – nie wymagano pisemnej formy, ani uzasadnienia. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

10 

 

o

  Treść – najczęściej zasądzenie, lub uwolnienie.  

o

  Sędzia, ani inny organ nie mógł zmienić orzeczenia. 

  Problem wyroku nieprawidłowego: 

o

  Nieważny – nie wywierał skutków prawnych, chyba że został wykonany 

o

  Formalna poprawność – namiastki apelacji 

  Obrona przeciw powództwu egzekucyjnemu: 

o

  Revocatio in duplum 

o

  Intercessio – sprzeciw magistratury wyższej, lub równej 

o

  Restitutio in integrum – anulowanie skutków postępowania i wyroku 

o

  Osobista odpowiedzialność sędziego 

 
Egzekucja osobista: 

  Actio iudicati – do rozpoczęcia egzekucji prowadziło powództwo na podstawie wyroku (30 dni 

 ecictio actionis i in ius vocatio). Zakwestionowanie wyroku (bezpodstawne – nadużycie obrony) 

  Więzienie prywatne, lub egzekucja majątkowa 

 
Egzekucja majątkowa: 

  Missio in bona – wprowadzenie wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika. Publiczne 

ogłoszenie egzekucji (proscriptio)  cały majątek. 

  Venditio bonorum – 30 dni – żyjący/ 15 – zmarli  infamia, decydująca faza egzekucji  

magister bonorum  prywatna licytacja 

  Bonorum emptor – nabywca majątku dłużnika 

  Cessio bonorum – ograniczenie egzekucji dla dłużników, którzy popadli w trudności bez swojej 

winy – dobrowolne odstąpienie majątku (Cezar, lub August) 

  Beneficium competentiae – konieczne środki do życia 

  Distractio bonorum – przywilej egzekucyjny dla senatorów, uchwalony w pryncypacie. Egzekucja 

majątkowa syngularna – części składowe majątku. 

 
Charakterystyka procesu formułkowego: 

  Postęp na tle procesu legisakcyjnego – mniej formalistyczny, szerzej dostępny. 

  Zakres zastosowania – w Rzymie i Italii. Niewolnicy – brak dostępu 

  Pozostałości formalizmu – skrępowanie sędziego treścią formułki, skutki litis contestatio. 

  Niedomagania funkcjonalne – wpływy na sędziów 

 
Charakterystyka procesu kognicyjnego: 

  Pryncypat – postępowanie nadzwyczajne (od Augusta do Justyniana) 

  Struktura 

o

  Proces jednolity 

o

  Aparat jurysdykcyjny w całości państwowy – sędziami byli urzędnicy 

o

  Sędzia kierował postępowaniem z urzędu na zasadzie autorytetu 

o

  Brak jawności – pisemność, wysokie koszty 

  Proces reskryptowy: 

o

  Potrzeba angażowania autorytetu cesarskiego – odsyłanie spraw przez sędziów, osoby 

prywatne – rozstrzygnięcia hipotetyczne 

o

  Postępowanie na podstawie reskryptu – okazanie przeciwnikowi proces – sędzia 

sprawdzał stan faktyczny 

  Znaczenie i funkcja procesu kognicyjnego: 

o

  Państwowy, powszechny, materiał do ukształtowania procesu rzymsko – 

kanonicznego 

o

  Prostszy w konstrukcji, mniej formalistyczny, bardziej autorytatywny, niż formułkowy 

o

  Przewlekłość, niska jakość aparatu sądowego – matactwa procesowe, asocjalność.  

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

11 

 

 
Przebieg postępowania w procesie kognicyjnym: 

  In ius vocatio – akt pisemny i urzędowy. Pismo procesowe  odpowiedź na pismo powoda 

(gwarancja stawiennictwa – przysięga, poręczycielstwo, więzienie sądowe) 

  Zaoczność – proces kontumacjalny – postępowanie bez udziału jednej strony. 

  Litis contestatio – na początku sprawy po narratio i contradictio – punkt orientacyjny, bez 

konsumpcji. 

  Dowody – dokumenty. 334 – testis unus, testis nullus – pozycja społeczna, obowiązek 

świadectwa, przysięga. Ustawowe wskazówki – domniemania, ciężar przeprowadzenia 

dowodu. 

  Swoboda orzeczenia sędziowskiego – podlegał tylko ustawom, mógł zasądzić powoda 

  Egzekucja – sądowy organ wykonawczy, egzekucja syngularna (ruchomości, nieruchomości, 

wierzytelności). 388, 486, 529 – publiczne więzienia za długi. 

 
Apelacja: 

  Autorytet cesarza – zwracano się doń o ponowne rozpatrzenie spraw 

  W okresie dynastii Sewerów na żądanie jednej ze stron sąd rozpatrywał sprawę od nowa – 

poprawianie niesprawiedliwości 

  Często nadużywana. 331 – konstytucja Konstantyna W. – relegacja na 2 lata, pozbawienie 

połowy majątku. Justynian – kary pieniężne, 2 apelacje, powyżej 10 funtów złota.  

 

Środki ochrony pozaprocesowej: 

  Ogólna charakterystyka: uzupełniające środki ochrony prawnej – zapobieganie sporom, 

przygotowanie postępowań sądowych, zapewnienie wykonania wyroków, likwidowanie 
skutków nieprawidłowych orzeczeń 

  Stypulacje pretorskie – pretorowie przymuszali do składania zobowiązań stymulacyjnych – 

gwarancyjne (cautio) – np. szkoda niedokonana 

  Missiones – uprawnienie do wprowadzenia zainteresowanej osoby w posiadanie majątku 

drugiej osoby  

  Interdykty: 

o

  Autorytatywne nakazy, lub zakazy  zakazy warunkowe 

o

  Utrzymanie ładu wewnętrznego, ochrona interesów jednostek 

o

  Znaczenie psychologiczne, działanie profilaktyczne  

  Restitutio in intregrum 

o

  Summum ius, summa iniuria  przywrócenie stanu poprzedniego 

o

  II w. p.n.e. – warunki i granice zastosowania (środek ostateczny) 

o

  Poza procesem: 



  Z powodu wieku 



  Nieobecności w sprawach państwowych 



  Groźby, czy błędu przy zawieraniu czynności prawnych 

o

  W procesie: 



  Odwrócenie skutków pluris petitio 



  Odwrócenie skutków niesłusznego wyroku 

 

Początek i koniec osobowości fizycznej: 

  Osoba fizyczna – od momentu urodzenia (żywego). Wątpliwości – żywotność (7 miesięcy), 

ludzki kształt  zdolność prawna osób wolnych 

  Nasciturus – płód poczęty, ale nie urodzony – korzyści majątkowe poprzez zastosowanie fikcji 

  Koniec osobowości – śmierć, utrata wolności 

 
Zdolność prawna i jej wymogi: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

12 

 

  Zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków 

 

Zdolność do czynności prawnych: 

  Zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną, 

albo innych osób 

 

Status libertatis: 

  Sytuacja prawna osoby (persona) – caput. Status: 

o

  Libertatis – stan wolności, czy niewoli 

o

  Civitatis – stanowisko w państwie 

o

  Familiae – stanowisko w rodzinie 

 
Cześć obywatelska i jej uszczuplenie: 

  Wolni (liberi) – wolnourodzeni (ingenui) i wyzwoleńcy 

  Cześć obywatelska (existimatio) 

o

  Niesława (infamia, ignominia) – popełnienie czynu hańbiącego, bądź zasądzenie 

o

  Turpitudo – ocena sędziego 

  Capitis deminutio – zmiana stanowiska prawnego (maxima – utrata wolności) 

  Postliminium – niewola nieprzyjacielska: 

o

  Ius postliminii – prawo powrotu (zawieszenie) 

o

  Śmierć w niewoli  lex Cornelia (80 r. p.n.e. – Sulla)  dziedziczenie 

 
Powstanie niewoli: 

  Jeńcy wojenni, lub dzieci urodzone w niewoli (stan dziedziczny poprzez matkę) 

  Płód niewolnicy (partus ancillae) przypadał właścicielowi 

  SC Claudianum (52) – kobieta wolna, utrzymująca stosunki z niewolnikiem bez zgody 

właściciela, stawała się niewolnicą (zgoda – dziecko – do Hadriana) 

 
Położenie prawne niewolników: 

  Vitae necisque potestas  

  Związki pomiędzy niewolnikami – contubernium (zależały od przyzwolenia właściciela) 

  Nabycie – dla pana, przestępstwa – odpowiedzialność noksalna 

  Brak praw publicznych, odpowiedzialność zbiorowa (SC Silanianum – 10) 

  Tendencje do zmian: 

o

  III w. p.n.e. – peculium, możliwość likwidacji – ademptio peculii  wyznaczone zadania 

gospodarcze  

o

  Zobowiązania naturalne, peculium – ograniczona odpowiedzialność właściciela 

o

  Favor libertatis – rozstrzyganie na rzecz wolności (np. dzieci) 

o

  Cesarze – sfera władzy nad niewolnikami (półśrodki) 

o

  Zakończenie niewoli – przepis państwowy, lub wola właściciela. Porzucenie – rzecz 

niczyja 

 

Sposoby wyzwalania niewolników: 

  Przyczyny wyzwalania: 

o

  Kryzys ustroju niewolniczego (pobudzanie do wysiłku) 

o

  Względy prestiżowe 

o

  Względy humanitarne 

  Sposoby: 

o

  Wyzwolenia według prawa cywilnego 



  Manumissio vindicta – wyzwolenie przed organem władzy 



  Manumissio censu – wpis na listę obywateli 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

13 

 



  Manumissio testamento – bezpośrednie (patronem – zmarły), warunkowe, 

powiernicze.  



  Za Konstantyna – przed biskupem i gminą wyznaniową 

o

  Wyzwolenia według prawa pretorskiego 



  Nieformalne – w gronie przyjaciół, liście  Latynowie juniańscy (lex Iunia 

Norbana – 19) 

  Rozmiary wyzwoleń i ich ograniczenia: 

o

  Lex Fufia Canina (2 p.n.e.) – ograniczenia wyzwoleń testamentowych 

o

  Lex Aelia Sentia (4) – ograniczenia merytoryczne (wyzwalający – 20 lat, wyzwalany – 

30/ słuszna przyczyna). Niewolnicy karani, używani do igrzysk – peregrini dediticii – 

niemożność osiedlenia w Rzymie. Pozbawienie skutków wyzwolenia na szkodę 

wierzycieli (Justynian), lub patrona. 

 
Położenie prawne wyzwoleńców: 

  Obywatelem stawał się tylko wyzwolony przez obywatela 

  Brak dostępu do urzędów republikańskich 

  Prawo patronatu – opieka i władza 

  Przyrzeczenie świadczenia bezpłatnych usług – przed wyzwoleniem 

  Lex Papia Poppea (9) – dopuszczenie patrona do dziedziczenia. 

  326 – prawo do odwołania wyzwolenia (Konstantyn) 
  Ius aureorum anulorum – nie znosiło prawa spadkowego patrona. Natalium restitutio – zrównanie 

z wolnourodzonymi 

  Osoby półwolne: 

o

  Dłużnicy poddani egzekucji osobistej, gladiatorzy, osoby wykupione z niewoli 

nieprzyjacielskiej 

o

  Personae in mancipio – dzieci sprzedane w specyficzny stan zależności 

o

  Coloni – dzierżawcy gruntów rolnych trwale przytwierdzeni do ziemi (IV w. – 

niemożność opuszczenia uprawianych gruntów) 

 
Stanowisko prawne obywateli rzymskich (

status civitatis

): 

  Sprawowanie urzędów (ius honorum), głosowanie na zgromadzeniach ludowych (ius suffragii), 

służba w legionach, zwolnienie z podatków. 

  Urodzenie z rodziców obywateli, dla Latynów – osiedlenie w Rzymie 

  Nadanie obywatelstwa przez organy państwowe (weterani, gminy).  
  Latynowie juniańscy – nagroda za działalność populacyjną, porządkową, gospodarczą 

  Lex Iulia i lex Plautia Papiria (90 i 89 p.n.e.) – obywatelstwo dla Latynów 

  212 – peregryni 

  Capitis deminutio media – utrata obywatelstwa z zachowaniem wolności (obywatelstwo innego 

państwa, banicja) 

 
Stanowisko prawne Latynów: 

  Latyni - 338 p.n.e. – podbój Lacjum, od III w. p.n.e. – mieszkańcy kolonii latyńskich (Latini 

coloniarii). 

  Peregryni: 

o

  Wolni mieszkańcy, cudzoziemcy 

o

  Peregrini certae civitatis – zwierzchnictwo Rzymu 

o

  Peregrini dediticii – obszary podbite i niepożądani wyzwoleńcy 

Status familiae: 

  Familia – zespół osób i wartości majątkowych należących do tego samego domu. 

  Agnatio – organizm monokratyczny i patriarchalny (pater familias) – akt prawny, urodzenie. 

Gentiles – osoby, które łączyła wspólnota nazwiska. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

14 

 

  Cognatio – pokrewieństwo naturalne. W linii prostej – wstępni (ascendenci) i zstępni 

(descendenci). Stopnie – liczba urodzeń. 

  Personae sui iuris – osoby nie podlegające władzy familijnej, o pełnej zdolności prawnej (alieni 

iuris – ograniczona). Filius familias – bierna zdolność majątkowa (SC Macedonianum) 

  Capitis deminutio minima – zmiana przynależności familijnej 

 

Osoby prawne: 

  Związki osób – korporacje: 

o

  Cesarze – fiscus 

o

  Związki osób – gminy, stowarzyszenia (zespoły osób związanych ze sobą). 

  Masy majątkowe – fundacje: 

o

  Fundacje niesamodzielne – wartości majątkowe przeznaczone do określonych celów 

o

  Fundacje samodzielne (V i VI) – majątki odrębne zarządzane przez specjalne organy 

  Stan prawny według ustawodawstwa Justyniana – dopuszczenie gmin, stowarzyszeń do 

udziału w procesie formułkowym przez przedstawicieli.  

 

Zdolność do czynności prawnych: 

  Płeć – ograniczenia dla kobiet 

  Wiek: 

o

  Infantes – dzieci (do 7 lat) 

o

  Impuberes – niedojrzali (12, 14) – możność przyjmowania przysporzeń 

o

  Puberes, minores viginti quinque annis – dojrzali poniżej 25 roku życia – chronieni przed 

ujemnymi skutkami swobody działania 

o

  Puberes – dojrzali i minorzy po uzyskaniu przywileju cesarskiego (18, 20) 

  Stan umysłowy i marnotrawstwo: 

o

  Furiosus – umysłowo chorzy (oprócz przerw w chorobie) 

o

  Prodigus – marnotrawcy 

 
Pojęcie i rodzaje czynności prawnych: 

  Pojęcie: 

o

  Zdarzenia prawne – zdarzenia, z którymi łączą się skutki prawne 

o

  Czynności prawne – działania ludzkie, zmierzające do wywołania skutków prawnych 

  Rodzaje: 

o

  Jednostronne i dwustronne 

o

  Inter vivos i mortis causa 

o

  Rozporządzające i zobowiązujące 

o

  Odpłatne i nieodpłatne 

 
Elementy składowe czynności prawnych: 

  Forma – wymogi co do formy, lub dowolność (objawienie woli, lub czynności dorozumiane)  

  Treść – typowa lub nietypowa (zgodna z prawem i dobrymi obyczajami). Minimum treści i 

dodatki niekonieczne 

 
Pojęcie i rodzaje warunków: 

  Warunek – zdarzenie przyszłe i niepewne (charakter losowy, uzależnione od woli osoby, 

pośrednie): 

o

  Zawieszający 

o

  Rozwiązujący 

o

  Niemożliwy do spełnienia (niemożliwość fizyczna, lub prawna) 

  Termin – zdarzenie przyszłe i pewne. 

  Polecenie – obowiązki, zobowiązania moralne (cele socjalne, sakralne) 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

15 

 

 
Oświadczenie woli i jego wady: 

  Wola, a oświadczenie – wola (element wewnętrzny)  oświadczenie (element zewnętrzny). 

Causa Curiana – 92 r. p.n.e.  

  Oświadczenie złożone nie na serio 

  Pozorność – obchodzenie zakazów. Czynności desymulowane. 

 
Błąd (

error

): 

  Rozbieżność nie zamierzona: 

o

  Identyczność osoby, lub przedmiotu 

o

  Istotne właściwości rzeczy 

o

  Jakość rzeczy 

o

  Oznaczenie rzeczy 

  Nieznajomość prawa – kobiety i żołnierze 

  Dolus (podstęp) – rozmyślne wprowadzenie w błąd 
  Metus – bojaźń spowodowana groźbą (vis) – bezprawna, poważna 

 
Skutki czynności prawnych. Nieważność czynności prawnych: 

  Czynności ważne – wywierały skutki prawne (np. nabycie prawa) 

  Czynności nieważne – bezskuteczne, brak możliwości uzdrowienia: 

o

  Konwalidacja 

o

  Konwersja 

o

  Zatwierdzenie  

  Czynności wzruszalne – pozbawiane skutków przez prawne działanie osób zainteresowanych. 

 
Zastępstwo przy czynnościach prawnych: 

  Potrzeby i środki zaradcze – osoby alieni iuris naturalnymi przedstawicielami. 

  Zastępstwo pośrednie – we własnym imieniu – skutki w drodze wtórnej czynności  

  Zastępstwo bezpośrednie (przedstawicielstwo) – działanie w cudzym imieniu 

 
Konkubinat: 

  Pojęcie – związek jednego mężczyzny z jedną kobietą – trwała wola i rzeczywiste 

utrzymywanie wspólnoty 

  Odmiany małżeństwa i związki podobne 

o

  Cum manu – zmiana przynależności agnacyjnej kobiety – sine manu 

o

  Iustum matrimonium – obywatele 

o

  Matrimonium iuris gentium  

  Konkubinat: 

o

  Trwały związek dwojga wolnych osób zawiązany i utrzymywany celowo jako związek 

pozamałżeński (ustawy Augusta) 

o

  Dogodniejszy dla mężczyzn (honorowe stanowisko, majątek, darowizny) 

o

  Cesarstwo chrześcijańskie – przekształcanie w małżeństwo 

 

Zawarcie małżeństwa – wymogi ważności i przeszkody. Wejście żony pod władzę męża: 

  Conubium – zdolność dwojga osób do zawarcia między sobą pełnoprawnego małżeństwa 

rzymskiego (plebejusze – lex Canuleia z 445 p.n.e., wyzwoleńcy – za Augusta) 

  Wymogi i ograniczenia – dojrzałość stron i zgoda zainteresowanych (lub zwierzchników 

familijnych). Inne przeszkody: choroba umysłowa, pokrewieństwo (w linii prostej i bocznej 
do 6 – 3 stopnia), powinowactwo, adopcja. 

  Ustawodawstwo małżeńskie Augusta: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

16 

 

o

  Lex Iulia de maritandis ordinibus i lex Iulia de adulteriis z 18 p.n.e., lex Papia 

Poppaea 

o

  Rozwój populacji – obowiązek małżeński, posiadania dzieci (bezżenni nie mogli 

otrzymać nic z testamentu, bezdzietni – połowę) 

  Zaręczyny (sponsalia) – wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. W prawie 

poklasycznym – zadatek (arra sponsalicia) – poczwórna, od 472 – podwójna wysokość 

  Sposób zawarcia małżeństwa – czynność prywatna i nieformalna (zewnętrzne objawy) 

  Conventio in magnum – włączenie żony do familii agnacyjnej męża: 

o

  Confarreatio – akt sakralny – 2 najwyższych kapłanów, 10 świadków – patrycjusze 

o

  Coëmptio – mancypacja – dawna plebejska forma 

o

  Usus – przemiana małżeństwa sine manu w cum manu po nieprzerwanym, 

jednorocznym pobycie żony w domu męża 

 

Ustanie małżeństwa: 

  Powody: 

o

  Śmierć 

o

  Przerwanie faktycznej wspólnoty 

o

  Długotrwałe zaginięcie (5 lat) 

o

  Popadnięcie w niewolę u wrogów 

o

  Iustum matrimonium – utrata obywatelstwa, wolności 

  Rozwód: 

o

  Wolność rozwiązywania małżeństw (223 – Aleksander Sewer) 

o

  Czynność prywatna 

o

  Divortium – rozejście za porozumieniem 

o

  Repudium – odtrącenie małżonka (cum manu – tylko mąż) 

o

  Zwierzchnik familijny żony – do Antoninusa Piusa (małżeństwo harmonijne) 

o

  Od Konstantyna W. do Justyniana – konstytucje przeciw rozwodom jednostronnym 

(katalogi przyczyn i kar – majątkowych, przeciw osobie) 

  Zniesienie manus 

o

  Confarreatio  diffareatio (akt przeciwny) 

o

  Coëmptio, lub usus  remancipatio 

  Ponowne małżeństwo: 

o

  Kobiety – odczekanie określonych terminów (10 – 12 miesięcy) 

 

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami: 

  Stosunki osobiste – ogólna charakterystyka: 

o

  Powinowactwo 

o

  Honorowe stanowisko żony – brak równouprawnienia 

  Małżeństwo cum manu: 

o

  Żona – stanowisko agnacyjnej córki (lub wnuczki) – władza osobista mniej rozległa, 

niż nad dziećmi 

o

  Mater familias – domina – niemożność sprzedaży trans Tiberim, czy w mancipium – sąd 

domowy 

o

  Usurpatio trinoctii – niezależność materialna 

  Małżeństwo sine manu 

o

  Mąż decydował o istotnych sprawach rodziny 

o

  Od Dioklecjana – interdictum de uxore exhibenda ac ducenda 

  Małżeńskie prawo majątkowe – ogólne zasady: 

o

  Cum manu – zupełna wspólnota majątkowa: 



  Sui iuris – majątek przypadał mężowi 



  Nabytki przypadały mężowi 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

17 

 



  Ciężar utrzymania domu 

o

  Sine manu – zupełna rozdzielczość majątkowa: 



  Sui iuris – majątek parafernalny 



  Dochody – własne uznanie 



  Ciężar utrzymania – mąż 

  Zakaz darowizn – zapora przeciw presjom moralnym i materialnym między małżonkami. 

Dozwolone – podarunki, pomoc w utrzymaniu domu. Oratio Severi – 206. 

 
Posag – pojęcie, sposoby ustanowienia i rodzaje: 

  Istota, funkcja i znaczenie: 

o

  Majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa – 

przysporzenie bezpłatne 

o

  Ciężary małżeństwa 

o

  Zabezpieczenie trwałości małżeństwa 

  Rodzaje i sposoby ustanowienia: 

o

  A patre profecta – zwierzchnik agnacyjny (obowiązek – za Justyniana) 

o

  Dos adventica – od kogokolwiek 

o

  Przedmiot posagu – wszystko, co przedstawiało wartość majątkową 

o

  Przed, przy zawarciu, lub w trakcie trwania małżeństwa 

o

  Dotis datio – realne przysporzenie 

o

  Dotis dictio – jednostronne przyrzeczenie ustanowienia posagu. 

o

  Dotis promissio – przyrzeczenie dwustronne, stypulacja 

o

  Pollicitatio dotis – nieformalne przyrzeczenie 

  Ewolucja obowiązku zwrotu posagu: 

o

  Republika – obowiązek moralny (śmierć – część spadkowa, lub zapis posagowy) – 

dług honorowy 

o

  Actio ex stipulatu – zastrzeżenie zwrotu – stypulacja (substancja posagowa – posag 

zwrotny). 

o

  Actio rei uxoriae – obowiązek zwrotu (protorowie). Powództwo bonae fidei – substancja, 

prawo zatrzymania – dzieci, naganne prowadzenie żony. 

  Reforma Justyniana: 

o

  530 – reforma prawa posagowego 

o

  Rozszerzenie zakresu obowiązku zwrotu (mąż – użytkownikiem) 

o

  wzmocnienie gwarancji zwrotu – zakaz pozbywania i obciążania gruntów, zastaw 

hipoteczny na majątku męża 

  Darowizna z powodu małżeństwa - ekonomiczna przeciwwaga posagu 

 

Powstanie i zgaśnięcie władzy ojcowskiej: 

  Znaczenie wejścia pod władzę – społeczne i ekonomiczne stanowisko ojca. 
  Urodzenie w małżeństwie – dzieci z iustum matrimonium, jeśli zostały uznane za małżeńskie. W 

prawie klasycznym dwa domniemania: 

o

  Najrychlej – 182 dzień od zawarcia małżeństwa i 300 dzień po jego rozwiązaniu 

o

  Ojcem jest mąż matki 

  Przysposobienie – włączenie do familii osób z zewnątrz, przybranie dziecka (adoptujący 

starszy o „pełną dojrzałość”, potem – 18 lat). Uzupełnianie familii na niższych szczeblach. 

Dwa rodzaje: 

o

  Arogacja – przyjęcie do familii osoby sui iuris – kontrola społeczna – zgromadzenia 

ludowe, reskrypt cesarski 

o

  Adopcja właściwa – osoby alieni iuris – akt prywatny, dokonywany przez strony 

zainteresowane w oparciu o władzę magistratury – szereg formalności (zwolnienie z 
władzy, wprowadzenie pod nową). Pod koniec okresu klasycznego – prywatne 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

18 

 

umowa (zgoda adoptowanego). W prawie justyniańskim – rozróżnienie skutków przy 
adopcji przez osobę obcą, lub ascendenta.  

  Legitimatio – nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w 

małżeństwie 

  Władza dożywotnia – zgaśniecie przez: 

o

  Śmierć 

o

  Utratę obywatelstwa 

o

  Osiągnięcie wysokich stanowisk kapłańskich (kobiety – Westalki). Nowele – biskupi. 

o

  Zmiana przynależność familijnej 

o

  W prawie poklasycznym – porzucenie dziecka 

  Emancypacja: 

o

  Zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej: 



  Wydziedziczenie za życia 



  Majątek familijny – jeden syn 



  Dążenie synów do samodzielności 

o

  Peculium – wyposażenie; część majątku (1/3) – wynagrodzenie za dokonanie 

emancypacji. 

o

  Akt prywatny, od VI w. – rejestracja (zgoda dojrzałego emancypowanego) 

 
Treść władzy ojcowskiej. Peculium: 

  Władza nad osobami – ogólna charakterystyka: 

o

  Pierwotnie – nieograniczona władza (ograniczenia pozaprawne) 

o

  Od schyłku republiki – obowiązki ojca 

  Ius vitae necisque: 

o

  Jurysdykcja karna za najcięższe przestępstwa (sąd domowy). 

o

  IV – zniesienie władzy życia i śmierci (karcenie dzieci) 

o

  Los noworodków – zabicie, porzucenie 

  Ius vendendi - sprzedaż dzieci (w obrębie państwa – synowie – 2 razy, córki, wnukowie – raz). 

294 – Dioklecjan zakazał alienowania dzieci; 329 – Konstantyn W. – w razie ubóstwa 
sprzedaż noworodków z prawem odkupu 

  Małżeństwo dzieci 
  Środki ochrony – wewnątrz familii – dozwolona samopomoc, na zewnątrz – powództwo 

windykacyjne, interdykty pretorskie 

  Jedność majątku familijnego – pater familias właścicielem, zarządcą i dysponentem  ewolucja 

w kierunku dezintegracji majątkowej. 

  Peculium – wydzielanie z majątku poszczególnych elementów i powierzanie ich w odrębny 

zarząd. Syn nie mógł umniejszać substancji peculium przez darowizny. Ojciec – rozszerzał 

zakres możliwości nabywczych familii, syn – samodzielność w gospodarowaniu.  

  Peculium castrense – peculium quasi castrense – peculium obozowe, odrębny majątek syna – 

żołnierza. Dominat – nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchownej.  

  Bona materna i inne nabytki dzieci – dobra pochodzące ze spadku po matce, elementy 

pochodzące z innych źródeł – zarząd i pobieranie pożytków, bez możności dysponowania.  

 
Opieka nad niedojrzałymi: 

  Sposoby powołania opiekuna: 

o

  Tutela legityma – opieka ustawowa (agnaci, gentylowie). Niebezpieczne dla pupila – 

opiekun spadkobiercą, niepraktyczne. 

o

  Tutela testamentaria – powołanie w testamencie (sposób uprzywilejowany) 

o

  Tutela dativa – od 200r. p.n.e. – zarządzenie władzy – wniosek (ktokolwiek, matka)  

decyzja (pretor, namiestnik). II – pretor do spraw opiekuńczych. Opiekun 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

19 

 

mianowany przez urzędnika – obowiązek obywatelski – mógł ubiegać się o 
zwolnienie. 

o

  Do Justyniana – opieka agnatów zastąpiona ustawową opieką kognatów męskich w 

Noweli 118 z roku 543. Prawo poklasyczne – najbliższe kobiety  

  Władza opiekuna - surogat władzy ojcowskiej – władza nad majątkiem – początkowa 

swobodna, później – nadzór urzędowy. Pupil powyżej 7 roku życia mógł powiększać majątek 
samodzielnie. 

  Odpowiedzialność opiekuna: 

o

  Actio suspecti tutoris – każdy obywatel w czasie sprawowania opieki  usunięcie 

o

  Actio rationibus distrahendis - powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków – pupil po 

zakończeniu opieki 

o

  Actio tutelae – pupil – rozliczenie ze sprawowanej opieki – pozytywne działania, 

niedbalstwo  infamia. Opiekun mógł wytoczyć powództwo wzajemne o zwrot 

nakładów poczynionych w interesie pupila. Cautio rem pupilli salam fore – stypulacja 
pretorska – gwarancja nieuszczuplania majątku pupila. Od Konstantyna W. – 

hipoteka generalna.  

 
Opieka nad kobietami: 

  Republika – proces usamodzielniania się kobiet 

  Powołanie w testamencie – mężowie pozostawiali możliwość wyboru opiekuna. 

  Coëmptio – czynność powiernicza w celu uniknięcia opieki  mancipium 

  Dojrzałe kobiety sui iuris – współudział opiekuna przy ważniejszych czynnościach prawnych 

(w pryncypacie – formalność) 

  August zniósł opiekę nad kobietami wielodzietnymi, Klaudiusz – ustawową opiekę agnatów, 

instytucja przetrwała do Dioklecjana. 

 
Kuratela: 

  Różnice w stosunku do opieki: 

o

  Sytuacje wyjątkowe, przejściowe 

o

  Piecza nad majątkiem, nie osobą 

o

  Kurator działał sam 

o

  Zasady odpowiedzialności – jak przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, 

Justynian wprowadził powództwa analogiczne do opieki.  

  Cura furiosi – zarząd majątku umysłowo chorego – agnaci, gentyle – zabezpieczenie interesów 

familijnych i kuranda. Później – kuratela z nominacji urzędnika, w testamencie – wniosek. 

  Cura prodigi – analogiczne cele. 

  Cura minorum – umożliwienie minorom udziału w obrocie prawnym (początkowo – każda 

czynność osobno, potem – zarząd całym majątkiem) 

  Inne przypadki: kurator majątku dłużnika, dziecka poczętego, ale nie urodzonego.  

Pojęcie i rodzaje rzeczy: 

  Res corporales (rzeczy materialne) – res incorporales (rzeczy abstrakcyjne – uprawnienia majątkowe). 

  Res in patrimonio – res extra patrimonium (wyjęte z majątku i obrotu prawnego): 

o

  Divini iuris: 



  Rzeczy poświęcone kultowi religijnemu 



  Rzeczy poświęcone kultowi zmarłych 



  Rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów (mury, bramy Rzymy, znaki 

graniczne) 

o

  Humani iuris: 



  Rzeczy służące do powszechnego użytku 



  Rzeczy przeznaczone do użytku publicznego 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

20 

 

  Res mancipi (rzeczy szczególnie wartościowe – grunty położone w Italii, niewolnicy, woły, konie, 

osły, muły, służebności gruntów wiejskich) – res nec mancipi (pieniądze, sprzęty domowe, 

wielbłądy, słonie). Obrót res mancipi – utrudniony przez wymóg stosowania aktów do pewnego 

stopnia publicznych.  

  Res immobiles (nieruchomości – grunty i wszystko, co gruntem stale złączone), res mobiles 

(niewolnicy). 

  Rzeczy oznaczone według cech indywidualnych (species), albo według przynależności do gatunku 

(genus)  zamienne, zużywalne  

  Rzeczy podzielne (na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartości) i niepodzielne 

(części idealne). 

  Pożytki (fructus) – płody naturalne. Pożytki połączone z rzeczą macierzystą były jej częścią 

składową 

 

Istota posiadania. Rodzaje posiadania. Skutki prawne posiadania: 

  Posiadanie a prawo własności: 

o

  Władztwo faktyczne – ochraniane siłami zainteresowanego 

o

  Władztwo prawne – uznanie i ochrona państwa 

  Elementy posiadania: 

o

  Element zewnętrzny (corpus) – fizyczne władanie 

o

  Element wewnętrzny (animus) – wola, zamiar 

  Natura i skutki prawne: 

o

  Władztwo faktyczne – sprawowane fizycznie w określonym zamiarze (animo). Skutki: 



  Możliwość nabycia – poprzez posiadanie – prawa własności 



  Ochrona posesoryjna 

  Possessio civilis - władztwo faktyczne sprawowane corpore z wolą podobną do woli właściciela  

zasiedzenie. 

  Possessio naturalis (detentio) – władztwo faktyczne sprawowane corpore, ale nie wywierające skutków w 

sferze prawa (detencja, dzierżenie) – władztwo w cudzym imieniu. 

  Possessio ad interdicta: 

o

  Posiadanie uznane i chronione według prawa pretorskiego – posiadacze w swoim imieniu 

z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie: 



  Właściciel posiadający 



  Posiadacz w dobrej wierze 



  Posiadacz w złej wierze 

o

  Samodzielna ochrona posesoryjna – 4 kategorie detentorów: 



  Zastawnik  



  Prekarzysta 



  Depozytariusz sekwestrowy 



  Emfiteuta – dzierżawca wieczysty (superficjariusz)  

  Quasi possessio – posiadanie prawa (np. spadku, ochrona posesoryjna służebności). 

 

Ochrona posiadania: 

  Nabycie i utrata posiadania – znaczenie: łączyło się z nabyciem i utratą prawa własności.  

  Nabycie normalne: corpore et animo – dematerializacja wymogów: 

o

  Corpus: 



  Nabycie pierwotne – akt objęcia w fizyczne władanie musiał być wyraźny – 

użycie siły. 



  Przeniesienie posiadania – „z ręki do ręki”, nieruchomości – obejście, pokazanie. 

o

  Animus: 



  Nabycie pierwotne – sam akt fizycznego zawładnięcia rzeczą. 



  Przeniesienie – charakter osiągniętego porozumienia.  

o

  „Podstawy posiadania” nie można było zmienić wewnętrznym aktem woli. 

  Nabycie wyjątkowe: solo animo – zmiana podstawy władania: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

21 

 

o

  Traditio brevi manu – przeniesienie posiadania na dzierżyciela. 

o

  Constitutum possessiorum – przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą, przy 

czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem. 

  Utrata posiadania – brak corpus, lub animus – porzucenie, ucieczka zwierzęcia, zgubienie rzeczy. 

Wyjątki – letnie pastwiska, niewola, zbiegostwo, śmierć. 

  Ochrona posiadania – interdykty posesoryjne: 

o

  Ochrona posesoryjna – posiadania (użycie siły) 

o

  Ochrona petytoryjna - własności 

  Possessio vitiosa (posiadanie wadliwe) – nabyte od przeciwnika siłą, albo potajemnie, albo w sposób 

prekaryjny. Tylko wadliwe nabycie od przeciwnika, wobec osób postronnych nie miało znaczenia 

 dozwolona pomoc własna o charakterze aktywnym. 

  Interdicta retinendae possessionis – ustalenie, który z przeciwników utrzyma się przy posiadaniu rzeczy 

spornej: 

o

  Uti possidetis – nieruchomości (posiadacz niewadliwy w chwili wydania) 

o

  Utrubi – ruchomości (poprzedni rok – dłużej niewadliwy + poprzednik) 

  Interdicta recuperandae possessionis – służyły do odzyskania posiadania utraconego: 

o

  Unde vi –niewadliwy posiadacz, którego wyzuto z posiadania siłą – rok. 

o

  De vi armata – użycie siły zbrojnej – odrzucenie rocznego terminu, posiadacze wadliwi 

o

  De precario – przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium. 

  Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniańskim – zaostrzenie kontroli nad aktywną 

pomocą własną i rozszerzenie ochrony posesoryjnej (dopuszczenie dzierżycieli i posiadaczy 

wadliwych): 

o

  Wymogi utrubi zrównane z uti possidetis 

o

  Wyzucie siłą – rok, wadliwość 

o

  Ochrona posesoryjna stała się ochroną sądową 

  Funkcja ochrony posesoryjnej: 

o

  Stosowane szerzej, niż ochrona prawa cywilnego 

o

  Szybka likwidacja samopomocy i samowoli – wszyscy posiadacze suo nomie 

o

  Wzmocnienie ochrony prawa własności 

o

  Funkcja porządkowa i przygotowawcza przed procesem petytoryjnym. 

 

Pojęcie własności. Rodzaje własności rzymskiej: 

  Ogólna charakterystyka rozwoju - wzrost wartości niewolników. 

  Własność kwirytarna – uznana i chroniona według prawa cywilnego. 

o

  Dostępna tylko dla obywateli. 

o

  Tylko grunty położone w Italii 

o

  Res mancipi – formalne akty pozbywcze, res nec macnipi – nieformalne wydanie rzeczy. 

o

  Uprawnienia – nadanie niewolnikowi stanowiska obywatela, legat windykacyjny. 

o

  Cywilne środki ochrony petytoryjnej. 

  Własność bonitarna – uznana i chroniona według prawa pretorskiego: 

o

  Pomijanie formalności prawa cywilnego – potrzeby obrotu gospodarczego  zasiedzenie 

(ochrona pretorska) 

o

  Podwójna własność – gołe prawo kwirytarne 

  Quasi – własność gruntów prowincjonalnych: 

o

  Władanie – posiadanie i użytkowanie (obowiązek płacenia daniny) 

o

  W rzeczywistości – prawdziwi właściciele – nabywanie przez zasiedzenie wprowadzone w 

III w. przez longi temporis praescriptio (Dioklecjan zniósł przywilej gruntów italskich) 

  Własność peregrynów – osobne prawo, własność pojedyncza, urządzenie z zakresu ius gentium, 

środki procesowe stosowane analogicznie. 

  Własność w prawie wulgarnym – IV i V w. na Zachodzie – rozchwianie terminologii. 

  Własność w prawie justyniańskim – likwidacja historycznych nawarstwień. 

  Cechy charakterystyczne – najważniejsze i najpełniejsze co do treści prawo rzeczowe: 

o

  Wąski krąg dopuszczalnych podmiotów – uprawnienia zindywidualizowane 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

22 

 

o

  Szeroki krąg przedmiotów 

o

  Swoboda właściciela w korzystaniu ze swego prawa 

o

  Ochrona stanowiska właściciela wobec osób postronnych 

 

Współwłasność: 

  Własność indywidualna – podwójna własność nie stanowiła wyjątku 

  Współwłasność – podział prawa do rzeczy (każdy współwłaściciel mógł dysponować swoim 

udziałem, łącznie – całą rzeczą, zniesienie wspólnoty – powództwo działowe) 

 

Treść prawa własności: 

  Przedmiot – rozciągnięty jak najszerzej (nieruchomości – słup powietrza, wnętrze ziemi z 

kopalinami, bez znaków granicznych). 

  Zakres uprawnień właściciela: 

o

  Prawo po posiadania rzeczy własnej 

o

  Prawo do używania, a nawet zużycia 

o

  Prawo pobierania pożytków (prawo połowu ryb i polowania) 

o

  Prawo do rozporządzania rzeczą własną – sprzedaż, alienacja, także po śmierci 

 

Ograniczenia prawa własności: 

  Ograniczenia w sferze obyczajowej np. niegospodarność, rozrzutność, piętnowane notą cenzorską 

  Ograniczenia w sferze prawa publicznego – wywłaszczenia dla dobra publicznego, ograniczenia o 

charakterze sanitarnym, komunikacyjnym, czy budowlanym.  

  Ograniczenia w sferze prawa prywatnego wynikały z prawa sąsiedzkiego: 

o

  Owoce spadające na grunt sąsiedni 

o

  Kierowanie naturalnego spływu wody 

o

  Szkodliwe oddziaływania na grunt sąsiedni 

  Ograniczenia przyjęte przez samych właścicieli – prawa na rzeczach cudzych, stosunki obligacyjne 

(elastyczność prawa własności). 

 

Pochodne sposoby nabycia własności: 

  Sposoby nabycia i ich rodzaje 

o

  Według prawa cywilnego, lub naturalnego 

o

  W sposób pochodny (od poprzedniego właściciela), lub pierwotny (niezależnie od 

uprawnień poprzednich). 

  Utrata prawa własności: 

o

  Porzucenie rzeczy (oprócz ratowania statku, wypadnięcia z wozu) 

o

  Zniszczenie rzeczy 

o

  Utrata władzy nad dzikim zwierzęciem  

  Przeniesienie prawa własności – zasady ogólne: 

o

  Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, aniżeli sam ma – ochrona właścicieli. 

o

  Własność na rzeczach przenosi się przez wręczenia i zasiedzenia, a nie gołe umowy 

(wymagany widoczny akt przejścia władzy) – do 293 

o

  W prawie poklasycznym i justyniańskim  czynność zobowiązująca i rozporządzająca 

 

Mancypacja: 

  Pierwotnie – bezpośrednia wymiana, po rozpowszechnieniu w III w. p.n.e. pieniądza bitego 

straciła sens  wtórna postać – pozorna sprzedaż 

  Publiczny akt prawny, w którym następowało formalne stwierdzenie przejścia władzy z jednej 

osoby na drugą. 

  Obywatele rzymscy – 5 świadków i libripens 

  Stanowiła etap drugi, gdy wszystko zostało uregulowane  akt abstrakcyjny, oderwany od swej 

przyczyny prawnej 

 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

23 

 

In iure cessio: 

  Wywodzi się z procesu w formie legis actio sacramento in rem, gdzie nabywca występował jako 

pozorny powód  odstąpienie jakiegoś prawa przed sądem. 

  Akt abstrakcyjny dla res mancipi i nec mancipi. 

 
Tradycja: 

  Przenoszenie władzy nad rzeczami przez wydawanie z ręki do ręki rzeczy materialnych. 

  Wymogi: 

o

  Zbywca musiał być właścicielem 

o

  Zgodna wola stron 

o

  Podstawą wydania – przyczyna prawna (akt kazualny) najczęściej akt kupna – sprzedaży 

 gwarancja legalności. 

  W prawie justyniańskim także wręczenie pisemnego oświadczenia zbywcy. 

 

Zasiedzenie: 

  Pojęcie – nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem. 
  Funkcja i znaczenie – uproszczenie i uporządkowanie stosunków prawnych, zapobieżenie 

niepewności – kończyła przejściowy stan własności bonitarnej, przy nabyciu rzeczy w sposób 

formalny od niewłaściciela – zmiana właściciela.  

  Ograniczenia: 

o

  Wyłączenie rzeczy wyjętych z obrotu, w pewnych okresach – należących do fiskusa, 

gruntów prowincjonalnych. 

o

  Zasiedzenie ukształtowane liberalnie, by umożliwić możnym zabór ziemi  później 

zagrożenie – nowe ograniczenia (słuszny tytuł, dobra wiara). 

o

  Tylko dla obywateli 

o

  Wyłączenie rzeczy skradzionych i sprzeniewierzonych (łatwiej było zasiedzieć 

nieruchomości) 

  Usucapio: 

o

  Na ruchomościach – 1 rok, nieruchomościach – 2 lata nieprzerwanego posiadania. 

o

  Wyłączenie rzeczy skradzionych – Ustawa XII tablic, lex Atina z II w. p.n.e. Rzeczy 

nabyte siłą – ostatni wiek republiki. 

  Longi temporis praescriptio: 

o

  Grunty prowincjonalne – ochrona długotrwałych posiadaczy. 

o

  200 – zarzut procesowy – 10 lat (ta sama prowincja), 20 lat (różne). 

o

  III w – instytucja prawa materialnego, III/IV – sposób nabycia prawa własności  

  Zasiedzenie w prawie justyniańskim 

o

  Usucapio – ruchomości, longi temporis praescriptio – nieruchomości 

o

  Res habilis – rzecz podatna. Niepodatne były: 



  Rzeczy wyjęte z obrotu 



  Skradzione i nabyte siłą 



  Posagowe 



  Należące do skarbu państwa, lub instytucji kościelnych 

o

  Titulus – tytuł słuszny i prawdziwy (legalny i rzeczywisty): 



  Kupno 



  Dziedziczenie 



  Dozwolona darowizna 



  Objęcie w posiadanie rzeczy porzuconej 



  Zapis w testamencie 



  Ustanowienie posagu 

o

  Bona fides – nabycie rzeczy w przekonaniu, że nie narusza się niczyich uprawnień (tylko 

przy rozpoczęciu zasiedzenia). 

o

  Possessio – posiadanie we własnym imieniu – nieprzerwane 

o

  Tempus – wydłużenie terminów: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

24 

 



  Ruchomości – 3 lata 



  Nieruchomości – 10, lub 20 (możliwość doliczenia poprzednika) 

  Longissimi temporis praescriptio: zasiedzenie nadzwyczajne, kształtowane od Konstantyna W. 528 – 

Justynian – wydłużenie terminów (30 lat, dla gruntów kościelnych – 40), odrzucenie wymogu 

słusznego tytułu, dopuszczenie rzeczy skradzionych.  

 

Zawłaszczenie: 

  Occupatio – objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej. Zawłaszczeniu podlegały: 

o

  Dzikie zwierzęta, ryby i ptactwo, rzeczy wyrzucone przez morze. 

o

  Mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na terenie państwa rzymskiego (inaczej 

– łupy wojenne) 

o

  Rzeczy porzucone świadomie przez właścicieli (oprócz rzeczy porzuconych z 

konieczności, zgubionych). 

o

  Skarb – wartości majątkowe tak dawno ukryte, że zatraciła się pamięć o ich właścicielu 

 

Nabycie owoców: 

  Posiadacz w dobrej wierze – premia za „uprawę i troskę” 
  Właściciel, posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta – chwila odłączenia 

  Użytkownik i dzierżawca – objęcie w posiadanie 

 

Połączenie i zmieszanie: 

  Eliminowanie wspólnot – hierarchia znaczenia rzeczy połączonych – przyrost rzeczy mniej 

ważnej: 

o

  Połączenie nieruchomości z nieruchomościami: 



  Alluvio (przymulisko) – powiększenie gruntu przez łagodne działanie rzeki 



  Avulsio (oderwisko) – gwałtowne oderwanie gruntu (trwałe) 

o

  Połączenie nieruchomości z ruchomościami – to, co jest na powierzchni przypada 

gruntowi. 

o

  Połączenie ruchomości z ruchomościami: 



  Akcesja – połączenie trwałe, nierówność rzeczy (spawanie) 



  Zlanie płynów, stopienie metali, zmieszanie – współwłasność (oprócz pieniędzy). 

 

Przerobienie rzeczy: 

  Tak daleko idąca obróbka cudzego materiału, że powstała nowa rzecz: jeśli da się przywrócić do 

poprzedniego stanu właścicielem pozostaje właściciel materiału, jeśli nie – przetwórca. 

  Problem odszkodowania byłego właściciela, lub wynagrodzenia przetwórcy: zatrzymanie rzeczy, 

zarzut podstępu, powództwa in personam z tytułun kradzieży, lub bezpodstawnego wzbogacenia. 

 

Ochrona prawa własności: 

  Ogólna ochrona każdego właściciela i ogółu właścicieli. Prawo sakralne – nietykalność granic. 

  Specjalne środki ochrony przed doraźnymi zagrożeniami ze strony sąsiadów: 

o

  Powództwo o uregulowanie zatartych granic 

o

  Usunięcie urządzeń kierujących spływem wody 

o

  Bezprawnej budowie na gruncie sąsiednim 

o

  Żądanie zabezpieczenia przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedniego 

 

Powództwo windykacyjne: 

  Charakterystyka – służyło kwirytarnemu właścicielowi do wydobycia rzeczy od osoby 

nieuprawnionej.  

  Legitymacja czynna i bierna: 

o

  Powód – nie był posiadaczem, twierdził, że jest właścicielem kwirytarnym 

o

  Justynian usankcjonował rei vindicatio przeciw „fikcyjnym posiadaczom”: 



  Ten, kto bezpodstawnie wdawał się w spór 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

25 

 



  Ten, kto podstępnie wyzbył się posiadania 

o

  Swoboda wdawania się w spór – powództwo o okazanie rzeczy 

  Ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywał na powodzie (trzeba było wykazać uprawnienia 

poprzedników – dowód diabelski). Pozwany – zazwyczaj posiadacz spokojny i niewadliwy. 

  Przedmiot i cele – zwrot rzeczy materialnych, indywidualnie oznaczonych (także – wyraźnie 

oddzielone pieniądze, stado zwierząt) – dopiero w procesie kognicyjnym posiadanie rzeczy 

spornej. 

  Pożytki i nakłady: 

o

  Pożytki: 



  Posiadacz w dobrej wierze – zatrzymywał pożytki dla siebie (do litis contestatio. Od 

Justyniana – pożytki nie zużyte. 



  Posiadacz w złej wierze – wszystkie pożytki, lub odszkodowanie. 

o

  Nakłady: 



  Konieczne – by rzecz zachowała się, lub nie uległa pogorszeniu (posiadacz w 

złej wierze) 



  Użyteczne – podnosiły wartość rzeczy (posiadacz w dobrej wierze) 



  Zbytkowne – ozdabiały rzecz główną (posiadacz mógł je zabrać bez uszkodzenia 

rzeczy – zarzut podstępu – retentio) 

 

Powództwo negatoryjne: 

  Właściciel posiadający – przeszkody w wykonywaniu swojego prawa – powództwo, którego 

treścią było zaprzeczenie, jakoby pozwanemu przysługiwało prawo do naruszania jego własności 

(pozwany – prawo naruszenia). 

 

Powództwo publicjańskie: 

  Ekscepcje przeciw właścicielowi kwirytarnemu:  

o

  Rei vindicatio – zarzut podstępu, lub zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej. 

o

  Rei vindicatio nowego właściciela - zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej, chyba że nabył 

rzecz od niewłaściciela. 

  Actio Publiciana (Publicius z I w. p.n.e) – kopia rei vindicatio z inaczej ukształtowaną legitymacją 

czynną. Posiadacz znajdujący się na drodze do zasiedzenia traktowany, jak gdyby już go dokonał – 

środek ochrony petytoryjnej dla: 

o

  Właścicieli bonitarnych, jeśli utracili posiadanie przed dokonaniem zasiedzenia skuteczna 

wobec każdego. 

o

  Posiadacza, który w dobrej wierze i na podstawie słusznego tytułu nabył rzecz podatną 

do zasiedzenia od nieuprawnionego – skuteczna wobec przeciwnika gorzej 

uprawnionego. 

o

  Właściciela kwirytarnego 

Służebności gruntowe: 

  Konstrukcja prawna: 

o

  Zwiększenie użyteczności jednego gruntu. 

o

  Trwała potrzeba i możliwość jej zaspokojenia. 

o

  Jeden grunt był gruntem władnącym, drugi – obciążonym, albo służebnym. 

  Służebności gruntów wiejskich: 

o

  Iter – prawo przechodu 

o

  Actus – przechodu i przepędzania zwierząt 

o

  Via – przechodu, przepędzania zwierząt i przejazdu 

o

  Aquae ductus – prowadzenie dopływu wody 

o

  Aquae haustus – czerpanie wody 

  Służebności gruntów miejskich: 

o

  Servitus onerus ferendi – oparcie się o istniejącą ścianę sąsiada 

o

  Servitus tigni immitendi – wpuszczenie belki w budynek sąsiada 

o

  Servitus stillicidii – prawo kierowania wody deszczowej na grunt sąsiada 

o

  Servitus altius non tollendi – ograniczenie budowy na swoim gruncie do określonej wysokości 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

26 

 

 

Służebności osobiste: 

  Potrzeby – cele alimentacyjne. 
  Konstrukcja prawna – dwoisty charakter: uprawnienie wiązało się z osobą fizyczną, obciążona była 

rzecz – każdoczesny właściciel.  

  Ususfructus (użytkowanie): 

o

  Prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków z zachowaniem substancji 

rzeczy. 

o

  Właściciel – goła własność 

o

  Ściśle określone w czasie – najwyżej dożywotnie (zrzeczenie się prawa, odstąpienie 

wykonywania) 

o

  Stypulacja zabezpieczająca (cautio usufructuaria) – w razie zniszczenia 

o

  Rzeczy przeznaczone do zużycia – na początku pryncypatu. 

  Inne służebności: 

o

  Usus – używanie rzeczy cudzej z pobieraniem części pożytków 

o

  Habitatio – odmiana usus bez pobierania pożytków 

o

  Operae servorum et animalium – korzystanie z cudzych zwierząt i niewolników 

 

Zasady dotyczące służebności: 

  Służebności – prawa na rzeczy cudzej ściśle ograniczone co do treści i chronione za pomocą actiones in 

rem. 

  Wymóg trwałości przy służebnościach gruntowych, ograniczenia czasowe przy osobistych 

  Servitus in faciendo consistere neguit – służebność nie może polegać na działaniu (znoszenie czyjegoś 

działania) 

  Servitus servitutis esse non potest – nie może istnieć służebność na służebności 
  Servitus civiliter utendum est – należy je wykonywać jak najmniej uciążliwie. 

  Nemini res sua servit – nie można mieć służebności na własnej rzeczy. 

 

Powstanie i zgaśnięcie służebności: 

  Powstawały najczęściej z woli zainteresowanych przez czynności prawne (gruntów wiejskich – 

mancypacja, lub in iure cessio, inne – in iure cessio, osobiste – w testamencie) 

  Przenoszenie własności – wyłączenie z zakresu zbywalnego prawa 
  Grunty prowincjonalne – umowy obligacyjne 

  Ustanawiano je odpłatnie, chyba że wola stron była odmienna 

  Ustanowienie przez sędziego 

  Lex Scribonia – zniosła możliwość zasiedzenia, odżyło na prowincjach 
  Zgaśnięcie: 

o

  Zniszczenie rzeczy 

o

  Zbieg z prawem własności 

o

  Zrzeczenie się 

o

  Non usus 

o

  Śmierć i capitus deminutio uprawnionego 

  Ochrona: vindicatio servitutis  actio confessaria (przeciwne actio negotaria) 

 

Dzierżawa wieczysta. Prawo powierzchni: 

  Potrzeby i środki zaradcze: trudności eksploatowania, przeżycie się ustroju niewolniczego, grunty 

opuszczone. Zwykła dzierżawa – proletariusze. 

  Emfiteuza: 

o

  Dziedziczna i zbywalna dzierżawa cudzych gruntów, prawo rzeczowe o treści zbliżonej do 

prawa własności. 

o

  Praktyka gmin rzymskich – dzierżawa wieczysta – vectigal 

o

  Zeno (480) – kontrakt emfituetyczny 

o

  Powstanie na podstawie nieformalnej umowy, lub testamentu. 

o

  Dziedziczna i niezbywalna – w przypadku zbycia emfiteuzy właściciel miał prawo 

pierwokupu, lub otrzymania 2% ceny sprzedaży (laudemium) 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

27 

 

o

  Emfiteuta – pożytki, zmiany w uprawach, nie mógł tylko pogarszać rzeczy  subemfitueci, 

lub koloni. 

o

  Środki ochrony prawa rzeczowego: powództwa petytoryjne i interdykty posesoryjne.  

o

  Obowiązkiem opłacanie czynszu (po 3 latach – odebranie emfiteuzy), ponoszenie ciężarów 

publicznych. 

o

  Zgaśniecie w przypadku zniszczenia gruntu, zrzeczenia, pierwokupu, połączeniu własności. 

  Superficies - prawo powierzchni – dziedziczne i zbywalne - do odpłatnego korzystania z budynku 

wzniesionego na cudzym gruncie (czynsz, ochrona posesoryjna). 

 

Zastaw powierniczy. Zastaw ręczny. Zastaw umowny: 

  Realne zabezpieczenie kredytu: 

o

  Prawo akcesoryjne – dodatkowe (ma na celu zabezpieczenie istniejącego zobowiązania). 

Zastawcą może być osoba postronna. 

o

  To ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy w celu 

uzyskania z niej zaspokojenia należności nie pokrytej przez dłużnika. 

  Historyczny rozwój: 

o

  Fiducia – dłużnik przenosił na wierzyciela własność rzeczy, do aktu przeniesienia dołączał 

umowę powierniczą, w której zastrzegał przeniesienie zwrotne  actio fiduciae. 

o

  Pignus – wydanie rzeczy wierzycielowi, ale bez przeniesienia własności. 

o

  Hipoteka – zastawca był nadal właścicielem i posiadaczem rzeczy obciążonej, możliwość 

uzyskania dalszych kredytów pod zastaw tej samej rzeczy.  

  Powstanie i zgaśnięcie: 

o

  Prywatna i nieformalna umowa (przy zastawie ręcznym – kontrakt realny). 

o

  Czasami uchodził za „ustanowiony milcząco” na podstawie zwyczaju, czy przepisu prawa. 

o

  Zastaw sądowy – dla celów egzekucyjnych. 

o

  Gasł, gdy spełnił swoje zadanie – zaspokojenie całości należności, lub w przypadku 

zrzeczenia, zniszczenia, bądź nabycia przez wierzyciela. 

  Przedmiot zastawu: 

o

  Rzeczy materialne, ruchome i nieruchome 

o

  Hipoteka generalna – cały majątek dłużnika – cesarstwo. 

o

  Zastaw wierzytelności i innych praw majątkowych, nawet zastawu (podzastaw). 

  Realizacja zastawu: 

o

  Zastaw ręczny – ochrona posesoryjna. 

o

  Zastaw umowny – najpierw rzecz obciążona (interdictum Salvianum – przeciw dzierżawcy, actio 

Serviana – przeciw każdemu). 

o

  Vindicatio pignoris – powództwo o wydanie rzeczy obciążonej skuteczne przeciw każdemu. 

o

  Uprawnienia niezaspokojonego wierzyciela: 



  Lex commissoria – klauzula przepadku (326 – Konstantyn W. zabronił jej stosowania) 



  Pactum de vendendo – upoważnienie wierzyciela do sprzedaży rzeczy. 



  Antichresis – upoważnienie wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy oddanej w 

zastaw. 

o

  Wierzyciel miał obowiązek sprzedać rzecz jak najkorzystniej, a nadwyżkę wydać dłużnikowi. 

  Wielość zastawów: 

o

  Prior tempore, potior iure – niżej stojący mogli zaspokoić stojących wyżej i zająć ich miejsce. 

o

  Z normalnej kolejności wyłamywały się zastawy uprzywilejowane (fiskus, posag). 

  Brak jawności zastawu (472 – Leon – dokumenty publiczne). 

 

Pojęcie zobowiązania: 

  Definicje: 

o

  Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem i polegał na uprawnieniu 

wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek polegający na dare, 

facere albo praestare (świadczeniu). 

o

  Actio in personam – środek procesowej ochrony zobowiązania 

  Rozwój historyczny: 

o

  Impulsem do rozwoju - wojny punickie. 

o

  Magistratura i jurysprudencja – odrzucenie formalizmu. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

28 

 

o

  Stałe rozszerzanie się źródeł powstawania zobowiązań. 

o

  Zobowiązania – rzeczy niematerialne.  

  Funkcja i znaczenie: 

o

  Ogólne ukształtowanie – różne osoby i różne cele. 

o

  Regulowanie obrotu handlowego. 

o

  Wyraz stosunków kredytowych. 

o

  Chroniły interesy wierzycieli (ostrze socjalne i klasowe) 

 

Źródła zobowiązań: 

  Każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu, albo z deliktu. 

  Justyniański czwórpodział: 

o

  Ex contractu – z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego 

o

  Quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów 

o

  Ex delicto (maleficio) – z deliktów prawa prywatnego 

o

  Quasi ex delicto – ze zdarzeń podobnych do deliktów. 

 
Zobowiązania jednostronne i dwustronne: 

  Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące – jedna strona była tylko wierzycielem, a druga tylko 

dłużnikiem (jedno powództwo). 

  Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące – każda ze stron byłą jednocześnie wierzycielem i 

dłużnikiem: 

o

  Zupełne – obydwa świadczenia są formalnie równorzędne, osobne środki procesowe 

(sprzedający – actio venditi, kupujący – actio empti). 

o

  Niezupełne – powstaje najpierw jedno zobowiązanie, dodatkowo może powstać roszczenie 

po stronie dłużnika, ten wtórny węzeł ma znaczenie uboczne, nie było dla niego osobnego 

powództwa.  

 

Zobowiązania prawa ścisłego i dobrej wiary: 

  Stricti iuris – zobowiązania jednostronnie zobowiązujące z kontraktów i quasi – kontraktów – 

conditiones. 

  Bonae fidei – zobowiązania dwustronnie zobowiązujące – sędzia mógł: 

o

  Zasądzić uboczne należności. 

o

  Uwzględnić klauzule dodane do zobowiązania głównego. 

o

  W razie naruszenia obowiązku odpowiedniej staranności zasądzić dłużnika na zapłacenie 

odszkodowania.  

 
Zobowiązania cywilne i naturalne: 

  Zobowiązania cywilne – zaskarżalne i możliwe do egzekucji 

  Zobowiązania naturalne – pozbawione ochrony procesowej. Zobowiązania osób alieni iuris – 

odpowiadały istotnym potrzebom, wywierały skutki prawne:  

o

  W przypadku wykonania zobowiązania dłużnik nie mógł się ubiegać o jego zwrot. 

o

  Jego wykonanie można było zagwarantować przez ustanowienie zastawu, lub poręczenia. 

o

  Zwierzchnik odpowiadający wobec osób trzecich z tytułu peculium, mógł pokryć naturalną 

należność w pierwszej kolejności.  

 

Zobowiązania solidarne: 

  Zobowiązania jednostkowe i osobiste – najczęściej pojedyncze osoby, przenoszenie wierzytelności i 

długów – uciążliwe urządzenia pośrednie. 

  Wielość podmiotów zobowiązania – gdy po jednej ze stron występowało równocześnie więcej osób 

np. współdziedziczenie, stypulacja. 

  Zobowiązania podzielne – jeżeli świadczenie było podzielne następowała indywidualizacja 

zobowiązania – nomina ipso iure divisa. Kwoty przypadające na poszczególnych współuczestników były 
w zasadzie równe, chyba że odmienne proporcje wynikały ze stosunku prawnego  osobne 
dochodzenie w procesie.  

  Zobowiązania kumulatywne – współsprawcy deliktu odpowiadali wobec poszkodowanego 

indywidualnie, ale każdy musiał zapłacić karę w pełnej wysokości.  

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

29 

 

  Zobowiązania solidarne :  

o

  Pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki 

współuczestników dotyczą go w całości. 

o

  Solidarność czynna częstsza niż bierna. 

o

  Współwierzyciele wyręczali się w ściąganiu należności, solidarność dłużników dawała 

możliwość wyboru najpewniejszego (ryzykiem – litis contestatio). 

o

  Justynian z Noweli 99 z 539 rozciągnął na współdłużników solidarnych „dobrodziejstwo 

podziału” (pomijane w praktyce). 

o

  Stypulacja, testament, świadczenia niepodzielne. 

  Prawo regresu przy zobowiązaniach solidarnych – problem rozdziału otrzymanej korzyści czy 

poniesionego ciężaru po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego. 

 

Przedmiot zobowiązania: 

  Dare – przeniesienie własności, lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego. 

  Facere – wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub dzierżenie, a także wykonywanie innych 

czynności faktycznej, czy prawnej natury (także non facere). 

  Praestare – dare, facere i wszystko to, co mogło być treścią zobowiązania – nadzwyczajne zobowiązania 

gwarancyjne i odszkodowawcze, odpowiedzialność za dług cudzy.  

  Świadczenie musiało być: 

o

  Możliwe do wykonania. 

o

  Zgodne z prawem i dobrymi obyczajami. 

o

  Wystarczająco określone. 

o

  Przedstawiające wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach.  

 
Zobowiązania specyficzne i gatunkowe: 

  Przy kontrakcie sprzedaży – zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej bez winy dłużnika  

zwolnienie ze zobowiązania. 

  Podmiot określony gatunkowo – ryzyko ciążyło na dłużniku, możliwość sukcesywnego wykonania 

(raty). 

  Odsetki – wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału: 

o

  Przepis decemwirów – ograniczenie do 100% rocznie 

o

  342 – lex Genucia – zakaz pobierania odsetek. 

o

  Pod koniec republiki – maksymalnie 12%, oprócz pożyczki morskiej. 

o

  528 – Justynian – 6% rocznie (4% dla najwyższych stanów, 8% dla bankierów), 12% dla 

pożyczki morskiej. Zakaz anatocyzmu – odsetek od odsetek. Odsetki nie mogły przewyższać 

kapitału. 

 
Zobowiązania przemienne i upoważnienia przemienne: 

  Zobowiązania przemienne – ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń do wyboru – umorzenie przez 

spełnienie jednego. Prawo wyboru – w praktyce strona ekonomicznie silniejsza (niemożliwość – inne). 

  Upoważnienia przemienne – jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do 

zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia (niemożliwość – zwolnienie).  

 
Szkoda i sposoby jej naprawienia: 

  Szkoda – umniejszenie majątku. 

  Zniszczenie lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia  modyfikacja zobowiązania  umorzenie, lub 

odszkodowanie. 

  Siła wyższa – zdarzenia, którym ludzka słabość nie może się oprzeć – właściciel (przedmioty 

indywidualnie oznaczone). 

 

Wina i jej stopnie – zasady odpowiedzialności zawinionej: 

  Związek przyczynowy i wina – szkoda wyrządzona przez ludzkie działanie, lub zaniechanie. 

  Stopnie winy: 

o

  Dolus – świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie na szkodę drugiego. 

o

  Culpa – wszelka wina, w węższym znaczeniu – nieumyślna, niedbalstwo: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

30 

 



  Culpa lata – grube niedbalstwo – zaniedbanie staranności, jakiego można oczekiwać 

od przeciętnego człowieka 



  Culpa levis – lżejsze niedbalstwo według stopnia abstrakcyjnego (ojciec rodziny) i 

konkretnego (sam dłużnik). 

  Zasady odpowiedzialności zawinionej: 

o

  Dolus – wszyscy zobowiązani. 

o

  Magna culpa dolus est – prawo justyniańskie 

o

  Dobra wiara – zasada korzyści 

  Obowiązek strzeżenia (custodia) 

o

  Dłużnik, mający u siebie rzecz wierzyciela ponosił odpowiedzialność za zwykły przypadek 

(casus) – od Labeona nie obejmował siły wyższej. 

o

  Krąg osób, którego dotyczyła: 



  Komodatariusz 



  Właściciel magazyny, czy spichrza 



  Statku zarobkowego 



  Gospody 



  Stajni zajezdnej 



  Rzemieślnicy czyszczący lub naprawiający odzież 

o

  Odpowiedzialność obiektywna – oparta na ryzyku 

o

  Szczególna staranność w strzeżeniu rzeczy – jej zaniedbanie – wina.  

  Naprawienie szkody: 

o

  Odszkodowanie pieniężne, lub przywrócenie do stanu poprzedniego (proces kognicyjny). 

o

  Wybór środka procesowego – w powództwach bonae fidei – rzeczywisty uszczerbek majątkowy 

i utracony zysk 

o

  Justynian wyznaczył górną granice odszkodowania – podwójna wartość świadczenia. 

  Odszkodowawczy charakter kar prywatnych – przypadały poszkodowanym, a dochodzono ich w 

procesie cywilnym – namiastka, lub uzupełnienie odszkodowania (delikty – kara, lub kara i rzecz). 

  Kara umowna – warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości określonego świadczenia – 

warunek zawieszający i negatywny (stypulacja, lub zwykłe porozumienie). Służyły do umacniania 

istniejących zobowiązań – funkcja represyjna i zryczałtowanego odszkodowania. 

 

Zwłoka i jej skutki: 

  Zwłoka (mora) – niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron: 

o

  Zwłoka dłużnika – gdy należność była wymagalna, a opóźnienie świadczenia nie 

usprawiedliwione  interpellatio. Rzecz indywidualnie oznaczone – uwiecznienie 
zobowiązania. Zobowiązania dobrej wiary – wierzyciel mógł domagać się rozliczenia z 

pożytków, odsetek zwłoki, wynagrodzenia. Usunięcie skutków zwłoki – zaoferowanie 

opóźnionego świadczenia. 

o

  Zwłoka wierzyciela – odmowa przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny, jego zwłoka nie 

zwalniała dłużnika ze zobowiązania, ale mógł domagać się zwrotu kosztów (porzucenie, 
sprzedaż rzeczy). 

 

Pojęcie i rodzaje kontraktów realnych: 

  Ogólna charakterystyka zobowiązań kontraktowych – zobowiązania, które zawiązywały się przez 

czynność prawną. W okresie klasycznym – umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne 

według ius civile. 

  Podział według sposobu zawarcia: 

o

  Realne (re – przez rzecz) – przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy. 

o

  Werbalne (verbis – przez słowa) – wypowiedzenie określonych słów pomiędzy równocześnie 

obecnymi. 

o

  Literalne (litteris – przez pismo) – formalny wpis do księgi rachunkowej. 

o

  Konsensualne (consensu – przez porozumienie) – objawione na zewnątrz – sprzedaż, najem, 

spółka i zlecenie. 

  Inne podziały: 

o

  Jedno- i dwustronnie zobowiązujące. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

31 

 

o

  Stricti iuris (pożyczka, kontrakty werbalne i literalne) i bonae fidei (kontrakty realne i 

konsensualne). 

  Rozszerzenie systemu kontraktowego: 

o

  Kontrakty realne – użyczenie, przechowanie i kontrakt zastawniczy powstały jako urządzenia 

prawa pretorskiego. Kontrakty realne nienazwane – prawo poklasyczne. 

o

  Kontrakty konsensualne – pacta vestita. 

  Funkcja i znaczenie – kontrakty ułatwiały wymianę dóbr ekonomicznych i organizację produkcji. 

 
Pożyczka (

mutuum

): 

  Nexum – per aes et libram przy świadkach  egzekucja. 

  Pojęcie mutuum: 

o

  Kontrakt, w którym dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na 

własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości. 

o

  Jej przedmiot – rzeczy, które się waży, liczy, lub mierzy. 

  Konstrukcja i jej praktyczne następstwa: 

o

  Zobowiązanie powstawało przez wręczenie przedmiotu pożyczki (wcześniejsze rokowania – 

stypulacja). 

o

  Wręczenie i zwrot – tradycja, później – jej złagodzone formy. Contractus mohatrae. 

o

  Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące. 

o

  Zobowiązanie ścisłego prawa (odsetki – stypulacja procesowa). 

o

  Termin zwrotu, lub bezterminowe. 

  Ochrona procesowa: 

o

  Pożyczka pieniężna – actio certae creditae pecuniae. 

o

  Inne rzeczy zamienne – condictio triticaria. 

o

  Odsetki – actio ex stipulatu. 

  Senatus consultum Macedonianum: 

o

  Wespazjan odebrał wierzycielom, udzielającym pożyczek pieniężnych synom pozostającym 

pod władzą, ochronę procesową. 

o

  Denegatio actionis lub exceptio SC Macedoniani 

o

  Nie dotyczyło peculium castrense, uznanie poprzez ojca lub syna, inne rzeczy zamienne. 

  Pożyczka morska - znaczna część ryzyka – wierzyciel (wyznaczanie tras i terminów, zastaw). Wysokie 

odsetki. 

  Funkcja i znaczenie – korzystanie z cudzego kapitału i organizowanie kredytu. Pomoc, charakter 

przyjacielski i handlowy. 

 

Użyczenie (

commodatum

): 

  Początki – powiernicze przeniesienie własności – rzeczy wysokiej wartości (uciążliwe, niebezpieczne) – 

w kręgu bliskich – fiducia com amico contracta. 

  Konstrukcja i treść: 

o

  Dwustronnie zobowiązujący niezupełny, oceniany według wymogów dobrej wiary. 

o

  Bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, bez prawa do 

pobierania pożytków. 

o

  Rzeczy zużywalne – na pokaz.  

  Uprawnienia i obowiązki stron: 

o

  Komodant – dolus i culpa lata, nie mógł domagać się wcześniej zwrotu rzeczy użyczonej. 

o

  Komodatariusz – dzierżyciel, odpowiadał za omnis culpa i custodia, odpowiedzialność za 

„kradzież używania”, ponosił zwyczajne koszty utrzymania rzeczy. 

  Ochrona procesowa: 

o

  Komodant – actio commodati 

o

  Komodatariusz – contrarium commodati iudicium i retentio. 

  Funkcja i znaczenie – wykorzystanie zbędnych dla właściciela środków produkcji. 
  Precarium: 

o

  Na prośbę prekarzysty druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy, ale tylko w 

granicach własnego upodobania. 

o

  Możliwość pobierania pożytków. 

o

  Pozbawione ochrony procesowej – ochrona posesoryjna. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

32 

 

o

  Stosunki wiejskie – lafundyści, uelastycznianie instytucji sprzedaży i zastawu (lepsza 

eksploatacja środków produkcji).  

 
Przechowanie (

depositum

): 

  Początki – fiducia cum amico contracta w interesie oddającego  windykacja. 

  Konstrukcja i treść: 

o

  Kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny, bonae fidei. 

o

  Bezpłatne przechowanie cudzej rzeczy ruchomej. 

  Uprawnienia i obowiązki stron: 

o

  Deponent – nie musiał być właścicielem, mógł żądać zwrotu w każdej chwili, odpowiadał za 

omnis culpa. 

o

  Depozytariusz – dzierżyciel, dolus i culpa lata, nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać 

pożytków – furtum rei, albo furtum usus  custodia. 

  Ochrona procesowa: 

o

  Deponent – actio depositi – pojedyncza wartość, infamia. 

o

  Depozytariusz – contrarium depositi iudicium (wydatki i szkody). 

  Szczególne rodzaje depozytu: 

o

  Depozyt konieczny – w wyjątkowych okolicznościach – zasądzenie in duplum. 

o

  Depozyt nieprawidłowy – pieniądze (możliwość używania przez depozytariusza). 



  Interes obydwu stron, albo deponenta. 



  Kontrakt bonae fidei – odsetki. 



  Zasądzenie pociągało infamię. 



  W stosunku do depozytu regularnego – zmiana ryzyka przypadkowej utraty. 

o

  Depozyt sekwestrowy – dotyczył rzeczy spornej. Zwycięzca – actio depositi (sequestraria). 

 

Kontrakt zastawniczy (

pignus

): 

  Pojęcie i konstrukcja: 

o

  Ograniczone prawo rzeczowe – ochrona posesoryjna. 

o

  Kontrakt, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na 

zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić ją w razie spłaty 

długu, lub wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy 

zastawionej. 

  Uprawnienia i obowiązki stron: 

o

  Równa miara odpowiedzialności za dolus i omnis culpa. 

o

  Zastawnik – możliwe, że odpowiadał za custodia, nie mógł używać rzeczy, ani pobierać 

pożytków ( z wyjątkiem zastawu antychretycznego). 

o

  Zastawca – zwrot nakładów i wydatków, wyrównanie szkód. 

  Ochrona procesowa: 

o

  Zastawca – actio pigneratica. 

o

  Zastawnik – iudicium contrarium i retentio. 

 

Istota i rodzaje kontraktów werbalnych. Stypulacja: 

  Istota. Uczestnicy. 

o

  Ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany 

pytania i odpowiedzi między wierzycielem, a dłużnikiem. 

o

  Przyjmujący przyrzeczenie (stipulator) i składający (promissor) 

o

  Alteri stipulari nemo potest (oprócz alieni iuris) 

o

  Stypulacje post mortem dopuścił w pełni Justynian. 

o

  Mnożenie osób:  



  Adstipulator – wierzyciel uboczny, nie mógł działać na własną rękę. 



  Solutionis causa adiectus – uprawnienie do przyjęcia świadczenia od dłużnika np. 

bankier. 



  Adpromissor – poręczyciel dłużnika. 

  Forma: 

o

  Stypulacja ustna – bezpośrednia wymiana pytania i odpowiedzi (bez świadków i 

dokumentacji.) Wykluczenie głuchych i niemych. Najstarsza formuła – Dari spondes? Spondeo – 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

33 

 

tylko dla obywateli. Inne – peregryni (język grecki).472 – Leon – dowolne słowa, wspólny 

zamiar. 

o

  Stypulacja poświadczona na piśmie – wzmianka o stypulacji ustnej. 

  Treść świadczenia: 

o

  Przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy. 

o

  Dostarczenie rzeczy. 

o

  Działanie lub zaniechanie. 

  Ochrona procesowa: 

o

  Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące, stricti iuris. 

o

  Wierzyciel – actio certae creditae (pieniądze), actio certae rei (rzeczy), actio ex stipulatu (świadczenia).  

  Abstrakcyjny charakter stypulacji, jego skutki i przemiana: 

o

  Zawierana ze względu na konkretną przyczynę – stypulacja kauzalna. 

o

  Powództwa bez realnego pokrycia – exceptio doli, skuteczniejsze środki w konstytucjach 

cesarskich z II i III w: 



  Exceptio non numeratae  pecuniae – zarzut z powodu nie wypłaconych pieniędzy. 



  Querela non numeratae pecuniae – skarga z powodu nie wypłaconych pieniędzy – środek 

ofensywny. Konkretne terminy. 

o

  Prawo justyniańskie – wykazanie podstawy żądania. 

  Funkcja: 

o

  Stypulacje gwarancyjne 

o

  Zobowiązania solidarne 

o

  Ustanawianie odsetek i kary umownej. 

o

  Obowiązki poręczyciela za cudzy dług. 

o

  Zawiązywanie, umarzanie i zmiana węzłów obligacyjnych. 

  Inne kontrakty werbalne: 

o

  Dotis dictio – do V w. 

o

  Iusirandum liberti – zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia usług na rzecz 

patrona (przysięga sakralna)  iudicium operarum. 

Kontrakty literalne: 

  Wpisy do ksiąg rachunkowych: 

o

  Powstanie nowych zobowiązań – nomina transcriptica – przeksięgowanie zobowiązań nie 

zrealizowanych: 



  Transcriptio a re in personam – wierzyciel, któremu należało się świadczenie wpisywał w 

swojej księdze fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przekształcając należność w dług 

literalny. 



  Transcriptio a persona in personam – gdy dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje 

miejsce drugiego (udokumentowana wierzytelność, dla dłużnika – odroczenie 
terminu).  

o

  Nomina arcaria – istotnie udzielone pożyczki – potwierdzenie zobowiązań istniejących 

  Skrypty dłużne – peregryni – dłużnik wystawiał akt pisemny (chirographum), w którym uznawał, że 

jest coś winien drugiemu – każda strona otrzymywała egzemplarz. 

 

Kupno – sprzedaż (

emptio – venditio

): 

  Rys historyczny: 

o

  Zamiana – permutatio 

o

  Sprzedaż gotówkowa – postać wymiany bezpośredniej. 

o

  Sprzedaż kredytowa – odroczenie zapłaty (fides, stypulacja, kontrakt literalny). Odroczenie 

wydania rzeczy. 

o

  Kontrakt konsensualny – proces formułkowy, pretor peregrynów. 

  Pojęcie i sposób zawarcia kontraktu: 

o

  Osiągnięcia porozumienia co do ceny i rzeczy sprzedanej. 

o

  Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełnie według wymogów dobrej wiary 

o

  Sprzedawca zobowiązywał się dostarczyć kupującemu umówioną rzecz, a kupujący 

zobowiązywał się zapłacić ustaloną cenę. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

34 

 

  Przedmiot - rzeczy dopuszczone do obrotu, albo jeszcze nie istniejące – spodziewane – charakter 

warunkowy. Możliwe też było bezwarunkowe kupno szansy majątkowej „nadziei”. Można było 

sprzedać rzecz cudzą, kupno rzeczy własnej nie wywierało skutków prawnych. 

  Cena (pretium): 

o

  Musiała być ściśle oznaczona (powierzenie osobie trzeciej) 

o

  Oznaczona w „pieniądzach liczonych” 

o

  Rzeczywista 

o

  Nie było pojęcia ceny słusznej, niedostępny był podstęp 

o

  301 – Dioklecjan – taryfa cen maksymalnych na ważniejsze towary i usługi. Justynian – 

nadmierny uszczerbek (cena niższa od połowy rzeczywistej wartości nieruchomości) 

  Porozumienie. Rola zadatku i pisma: 

o

  Zadatek (arra) – dowód zawarcia kontraktu, przy wykonaniu podlegał zwrotowi, lub 

zaliczeniu na rzecz kupna (odstąpienie – przepadek, po stronie sprzedającego – zwrot + 

równowartość) 

o

  Forma pisemna – za Konstantyna W. – dokumentacja obowiązkowa; Justynian – kontrakty 

pisemne i „bez użycia pisma”. 

  Zawarcie a wykonanie kontraktu - wykonanie po obydwu stronach (inny sposób – obopólne 

porozumienie). Jednostronne wycofanie – upoważnienie w umowie. 

  Obowiązki sprzedawcy. Przeniesienie własności: 

o

  Sprzedawca – omnis culpa i custodia, jeśli tę odpowiedzialność osobno przyjął. 

o

  Wydanie (facere)– przeniesienie posiadania (spokojnego). 

o

  Przeniesienie własności – przy res mancipi nawet bez umowy. 

  Obowiązki kupującego: 

o

  Zapłata ceny (dare)– przejście własności. 

o

  Odpowiadał za omnis culpa 

o

  Mógł popaść w zwłokę jako dłużnik i jako wierzyciel 

  Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy: 

o

  Rzecz sprzedana, ale nie wydana – ryzyko ponosi kupujący (rzeczy indywidualnie oznaczone, 

gatunkowo – odliczenie, odważenie, lub odmierzenie). 

o

  Warunek zawieszający – ryzyko ponosił sprzedawca. 

  Ochrona procesowa: 

o

  Sprzedawca – actio venditi (cena, nakłady konieczne) 

o

  Kupujący – actio empti (rzecz, odszkodowanie) 

o

  Skuteczne po spełnieniu warunku, lub nadejściu terminu – gotowość spełnienia własnego 

świadczenia. 

o

  Nieuczciwy kontrahent – exceptio rei venditae et traditae. 

  Rękojmia za wady prawne: 

o

  Wada prawna – ograniczone prawo rzeczowe: 

o

  Ewikcja – następowała, gdy osoba trzecia zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie 

przeciw nabywcy i odebrała mu rzecz obciążoną wadą: 



  Mancypacja – pozwany powiadamiał o procesie sprzedawcę, mógł domagać się od 

niego podwójnej wysokości (actio auctoritatis). 



  Kupno konsensualne – stypulacje gwarancyjne (podwójna cena, utrzymanie rzeczy) – 

w prawie klasycznym – dodatek oczywisty. 



  Odpowiedzialność z tytułu ewikcji została włączona do kontraktu sprzedaży. 

  Rękojmia za wady fizyczne – rzeczy oznaczone indywidualnie – wady ukryte – osobno ius civile i ius 

honorarium: 

o

  Actio de modo agri – zapłata podwójnej wartości brakującej powierzchni. Inne przypadki – 

stypulacja. Actio empti – odpowiedzialność zawiniona. 

o

  Edylowie kurulni – sprzedawca powinien znać rzecz sprzedawaną i ujawnić jej wady – nie 

tylko choroby niewolników, ale także pewne właściwości charakteru. Sprzedawca, który ich 

nie ujawnił odpowiadał za nie, niezależnie od tego, czy o nich wiedział: 



  Actio redhibitoria – odzyskanie ceny za zwrotem rzeczy(6 miesięcy) 



  Actio quanti minoris – obniżenie ceny (rok) 

o

  Justynian - edykt edylów + actio empti. 

  Umowy dodatkowe – dodawane przy zawarciu kontraktu (np. jednostronne wycofanie): 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

35 

 

o

  In diem addictio – zastrzeżenie lepszej oferty (termin – wyższa cena). 

o

  Lex commissaria – zapłata ceny, lub jej części do konkretnego terminu. 

o

  Pactum displicentiae – sprzedaż na próbę. 

o

  Osobne klauzule umowne w celu kształtowania sytuacji niewolników. 

 
Najem rzeczy. Najem usług. Najem dzieła: 

  Warunki powstania i rozwoju - prawna forma korzystania z cudzych rzeczy i usług. 

  Locatio conductio – konstrukcja, ochrona procesowa i treść: 

o

  Kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący zupełny. 

o

  Obie strony odpowiadały za omnis culpa. 

o

  Należność – czynsz, wynagrodzenie – ustalana w pieniądzach. 

o

  Tymczasowe przesunięcia majątkowe (w przeciwieństwie do sprzedaży). 

o

  Oparte na dobrej wierze – actio locati i actio conducti. 

  Locatio conductio rei: 

o

  Wynajmujący zobowiązywał się wydać najemcy określoną rzecz do czasowego używania 

(ewentualnie z prawem do pobierania pożytków), a najemca zobowiązywał się do płacenia 
umówionego czynszu. 

o

  Rzeczy materialne, nieużywalne, rzeczy zużywalne – na pokaz. W prawie justyniańskim – 

najem rzeczy własnej. 

o

  Używanie – najem, używanie i pobieranie pożytków – dzierżawa. 

o

  Czynsz – także wtedy, gdy dzierżawca mógł korzystać, ale nie korzystał z własnej winy. W 

okresie dynastii Sewerów – żądanie obniżki czynszu. Colonia partiaria – czynsz dzierżawny w 

naturze, w proporcji do zbiorów. 

o

  Czas z góry oznaczony (grunty – przeważnie 5 lat). Jeśli termin upłynął, a żadna ze stron się 

nie wycofała – kontrakt przedłużał się milcząco. 

o

  Locator – niekoniecznie właściciel (podnajem) – ryzyko utraty lub uszkodzenia z powodu siły 

wyższej, prawo zastawu na rzeczach wynajmującego  interdykt „migracyjny” 

o

  Conductor – najemca, dzierżawca – najczęściej proletariusze  dzierżenie. Actio conductio – 

tylko odszkodowanie. Pożytki – przez percepcję. 

  Locatio conductio operarum: 

o

  Najemnik zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy określonych prac, a pracodawca 

do zapłacenia wynagrodzenia. 

o

  Wąskie zastosowanie – wolni najemnicy. 

o

  Wynagrodzenie nie tylko za pracę efektywnie wykonaną, także za czas gotowości. Nie 

należało się wynagrodzenie za przerwy niezależne od pracodawcy. 

  Locatio conductio operis: 

o

  Wykonawca zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego określone dzieło, a zamawiający 

do zapłacenia wynagrodzenia. 

o

  Wykonawcy o wyższych kwalifikacjach. 

o

  Zamawiający składał u wykonawcy materiał, lub osobę do obróbki. 

o

  Wykonawca – omnis culpa i nieumiejętność, odpowiadał też za pomocników i 

podwykonawców i custodia. Ryzyko otrzymania zapłaty. 

  Prawo rodyjskie o zrzucie morskim - zasada podziału ryzyka przy zrzucie – proporcjonalnie pomiędzy 

właścicieli ładunków i przewoźnika. 

  Funkcja i znaczenie – forma organizowania produkcji. Ostrze socjalne. 

 

Spółka (

societas

): 

  Consortium – wspólnota spadkobierców – każdy z uczestników mógł dokonywać dyspozycji 

majątkowych ze skutkiem dla wszystkich. 

  Konstrukcja, treść i rodzaje: 

o

  Związek dwóch lub więcej wspólników, którzy zobowiązali się dążyć do osiągnięcia 

wspólnych celów, z reguły zarobkowych, przy użyciu połączonych środków personalnych i 
rzeczowych. 

o

  Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne 

o

  Cele spółki musiały być godziwe i dopuszczalne. 

o

  Połączenie całych majątków wspólników – udziały wyraźnie oznaczone. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

36 

 

o

  Cele ograniczone np. do jednej transakcji. 

  Zawiązanie i rozwiązanie: 

o

  Zawiązanie – nieformalny, trwały konsens. 

o

  Rozwiązanie – wycofanie się, śmierć, capitis deminutio, bankructwo. Za Justyniana – spółka po 

śmierci jednego ze wspólników trwała nadal. 

  Obowiązki i uprawnienia wspólników: 

o

  Wniesienie umówionego wkładu (mogły być różne i nierówne). Majątek spółki – 

współwłasność wspólników w proporcji do wniesionych składów. 

o

  Udział w zyskach i stratach (niedopuszczalna była lwia spółka). 

  Ochrona procesowa: 

o

  Rozliczenie ze spraw spółki – actio pro socio (infamia). 

o

  Iudicia bonae fidei – dolus, od Justyniana – culpa in concreto. 

o

  Societas omnium bonorum – podstawowe środki utrzymania. 

o

  Actio communi dividundo – zniesienie wspólnego majątku (bez infamii). 

  Spółka a korporacja – korporacje nie prowadziły działalności zarobkowej, istniały bez względu na 

liczbę członków. Korporację reprezentował organ, spółkę – poszczególni wspólnicy. Spółka nie była 
osobą prawną. 

  Funkcja i znaczenie – szersza i skuteczniejsza działalność gospodarcza. Wojny punickie – zaopatrzenie 

armii. 

 

Zlecenie (

mandatum

): 

  Początki – wojny punickie (rozszerzenie granic państwa). 

  Konstrukcja i treść: 

o

  Przyjmujący zlecenie zobowiązywał się wobec dającego zlecenie do bezpłatnego wykonania 

określonych czynności. 

o

  Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełnie. 

o

  Usługi rozmaitego rodzaju np. zarząd całego majątku, prowadzenie procesu, przyjęcie 

poręczenia za dług, prace wyzwolone i fizyczne  jasno określone, nie mogły być sprzeczne 

z prawem i dobrymi obyczajami. 

o

  Zlecenie ze skutkiem po śmierci mandanta – Justynian, mandat w interesie osoby trzeciej, w 

interesie mandatariusza – rada. 

o

  Wymóg bezpłatności – niedopuszczalne dochodzenie zapłaty. 

  Zawiązanie i rozwiązanie: 

o

  Zawiązanie – osiągnięcie konsensu, rozpoczęcie realizacji. Jego przyjęcie nie było 

obowiązkiem prawnym. 

o

  Rozwiązanie – wykonanie zlecenia, śmierć (rozliczenie ze spadkobiercami). 

o

  Wycofanie – przed przystąpieniem do wykonania, mandatariusz – gdy nie utrudniał sytuacji 

mandanta. 

  Obowiązki stron: 

o

  Mandatariusz – nie przekraczanie granic mandatu. 

o

  Mandant – zwrot wydatków, za straty spowodowane siła wyższą nie odpowiadał. 

  Ochrona procesowa: 

o

  Bonae fidei iudicia 

o

  Mandant – actio mandati (zlecenie, obrachunek). Odpowiadał za dolus, od Justyniana – culpa 

levis. 

o

  Mandatariusz – contrarium mandati iudicium (zwolnienie, zwrot wydatków) 

  Zlecenie kredytowe - mandator zlecał mandatariuszowi, ażeby udzielił kredytu osobie trzeciej. 

Nieformalne porozumienie, poręczenie – odwołalne do chwili udzielenia kredytu. 

  Zlecenie a pełnomocnictwo – wewnętrzne stosunki – mandatariusz występował na zewnątrz we 

własnym imieniu. 

  Funkcja i znaczenie – możliwość działania za pośrednictwem innych osób (wpływy, pokrewieństwo, 

przyjaźń). 

 
Kontrakty nienazwane. Kontrakt estymatoryjny: 

  Nowe potrzeby: 

o

  Kontrakty nazwane – podstawowe stosunki ekonomiczne 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

37 

 

o

  III – załamanie systemu gospodarki towarowo – pieniężnej. 

o

  Dominat – powrót do prostych form gospodarki. 

o

  Prawo justyniańskie – nowa kategoria kontraktów. 

  Konstrukcja i treść: 

o

  Jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie – zawiązanie węzła obligacyjnego. 

o

  Dare, facere – wymiana rzeczy, lub usług: 



  Do ut des – przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia 

własności innej rzeczy (zamiana) 



  Do ut facias – rzecz w zamian za usługę. 



  Facio ut des – wykonanie usługi w zamian za rzecz. 



  Facio ut facias – usługa za usługę. 

o

  Brak osobnej ochrony procesowej 

  Kontrakt estymatoryjny: 

o

  Jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, odbiorca zobowiązywał się 

albo zapłacić sumę wynikająca z oszacowania, albo zwrócić rzecz. 

o

  Actio praescriptis verbis 

  Zamiana – dwie osoby wymieniają bezpośrednio jedną rzecz na inną rzecz. Realny sposób zawarcia, 

kredytowy charakter po jednej stronie, wymóg przeniesienia własności po obu stronach. 

  Ugoda – jedna stron rezygnowała z prowadzenia wątpliwego procesu w zamian za przyrzeczenie 

ustępstwa z drugiej strony (likwidowanie sporów w zarodku). 

  Ochrona procesowa: 

o

  Prawo klasyczne – actiones in factum (ochrona doraźna). Kontrakt estymatoryjny – actio de 

aestimato. Brak świadczenia wzajemnego – odpowiednia condictio. 

o

  Prawo poklasyczne – actio praescriptis verbis (wypełnienie świadczenia wzajemnego) – oparty na 

dobrej wierze (wyrównanie strat). Condictio – zwrot świadczenia własnego (wierzyciel miał 

prawo wyboru). 

  Funkcja i znaczenie – dowolna umowa poparta jednostronnym spełnieniem świadczenia, powoduje 

powstanie zaskarżalnego zobowiązania. 

 

Pacta 

i ich rodzaje: 

  Kontrakty a pacta – pacta – umowy, nie będące kontraktami (kontrakt – stypulacja). Umowy 

nieformalne, solo consensu, pozbawione ochrony procesowej. 

  Pacta nuda – pacta vestita: 

o

  Wykonywane w oparciu o rzymską wierność przyrzeczeniom. 

o

  Pretorowie udzielali ochrony procesowej o charakterze ofensywnym (actiones) i defensywnym 

(ekscepcje). 

o

  Pacta nuda dawały podstawę tylko do ekscepcji w przeciwieństwie do umów „ubranych”. 

 

Pacta adiecta: 

  Przy zawarciu kontraktu treść pactum mogła zwiększać i zmniejszać zakres obowiązków dłużnika. 

  Pacta dodane w pewnym odstępie czasu – tylko zmniejszać 

  Wspólne dzieło pretorów, jurysprudencji i cesarzy. 

 

Pacta praetoria: 

  Nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorskiego. 

  Sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona: 

o

  Pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi – prywatne rozstrzygnięcie sporu przez przysięgę 

(kandydat na powoda przysięgał, że nie wytoczy procesu, jeśli przeciwnik stwierdzi przysięga 

nieistnienie długu, kandydat na pozwanego, że zapłaci należność, jeśli przeciwnik stwierdzi jej 

istnienie) – ochrona przez exceptio iurisiurandi lub actio de iureiurendo. 

o

  Constitutum debiti – przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie zobowiązania już 

istniejącego  actio de pecunia constituta (stypulacja – odpowiedzialność zaostrzona). Dług 

własny – przedłużanie terminów, cudzy – umacnianie zobowiązań. 

o

  Recepta – zobowiązanie gwarancyjne przyjmowane tylko przez jednego z uczestników 

porozumienia: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

38 

 



  Receptum argentarii – gwarancja bankiera spłacenia cudzych długów  actio receptica 

(Justynian – połączenie z constitutum debiti). 



  Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum – właściciel statku, gospody, czy stajni 

zajezdnej odpowiadał za rozmyślną lub zawinioną utratę lub uszkodzenie rzeczy 
klientów. Przedsiębiorców pomawiano o niegodziwość  zobowiązania 
gwarancyjne tej treści, że rzeczy klientów pozostaną nietknięte  actio de recepto 

(custodia). 

 

Pacta legitima: 

  Ochrona w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy (dominat). 
  Condictio ex lege (stricti iuris): 

o

  Kompromis – umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra 

(przysięga, lub stypulacje karne)  receptum arbitri (pretorskie środki nacisku). 

o

  Nieformalne przyrzeczenie posagu 

o

  Nieformalne przyrzeczenie darowizny. 

  Darowizna (donatio): 

o

  Pojęcie i sposoby dokonania: 



  Jednostronne przesunięcie majątkowe – dwustronna czynność prawna (konieczne 

jest przyjęcie darowizny). 



  Mancypacja, in iure cessio, tradycja, zwolnienie dłużnika ze zobowiązania. 

o

  Ograniczenia: 



  Zakaz darowizn między małżonkami. 



  204 p.n.e. – lex Cincia de donis et muneribus – zabraniał darowizn większych na rzecz 

obcych osób (lex imperfecta). 



  Cesarstwo – darowizna na cele pobożne. 



  Wymóg rejestracji większych darowizn a aktach publicznych – insinuatio. 

o

  Darowizna w prawie justyniańskim: 



  531 – nieformalna umowa darowizny zobowiązuje do wydania rzeczy darowanej 

obdarowanemu. 



  Insynuacja – ponad 500 solidów. 



  Uregulowano sprawę odwołania darowizny, darowizny między małżonkami, z 

poleceniem, warunkowe i terminowe, na wypadek śmierci. 

 
Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (

negotiorum gesto

): 

  Początki – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (załatwianie spraw nieobecnych i zmarłych). 

  Zawiązanie węzła obligacyjnego. Konstrukcja i treść: 

o

  Podjęcie czynności przez jedną osobę, bez porozumienia stron (bezpłatne). 

o

  Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące, niezupełne. 

o

  Czynności gestora dotyczyły spraw nie wynikających z jego obowiązków. 

  Obowiązki stron: 

o

  Gestor – doprowadzenie sprawy do końca, złożenie rozliczenia, wydanie korzyści, najwyższa 

staranność. 

o

  Zainteresowany – zwrot wydatków, zwolnienie ze zobowiązań wobec osób postronnych 

(czynności rozpoczęte przynajmniej w sposób użyteczny) 

  Ochrona procesowa: 

o

  Oparte na dobrej wierze. 

o

  Dominus negotii – actio negotiorum gestorum directa. 

o

  Gestor - actio negotiorum gestorum contraria (zwrot wydatków), actio funeraria. 

  Funkcja i znaczenie – solidarność ludzi majętnych, utrzymanie w ryzach niewolników. 

 

Bezpodstawne wzbogacenie: 

  Problem bezpodstawnego wzbogacenia – condictiones – jak gdyby pożyczki niezamierzone (powództwa 

prawa ścisłego). 

  Condictio indebiti - nienależne świadczenie – omyłkowe zapłaty długów nieistniejących. Condictio była 

skuteczna, gdy: 

o

  Nastąpiło przesunięcie majątkowe 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

39 

 

o

  Rzekomy dług nie istniał, nawet jako zobowiązanie naturalne. 

o

  Strony były błędnie przekonane o istnieniu długu. 

  Condictio ob rem dati – dochodzenie zwrotu rzeczy, którą oddano na własność, na podstawie umowy o 

świadczenie wzajemne, jeśli kontrahent nie dotrzymał przyrzeczenia (w prawie poklasycznym – facere 

 condictio causa data causa non secuta). 

  Condictio ob turpem vel iniustam causam – zwrot świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu 

niemoralnego (gdy niemoralne było przyjęcie świadczenia). 

  Condictio sine causa – żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego „bez przyczyny” – przypadki nietypowe. 
  Funkcja i znaczenie – słuszność przesunięć majątkowych. 

  Inne zobowiązania jak gdyby z kontaktu: 

o

  Zobowiązania z tytułu opieki. 

o

  Pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólnoty majątkowej – commutio. 

o

  Spadkobiercy wobec legatariuszy. 

 

Przestępstwa prawa prywatnego: 

  Przestępstwa publiczne i prywatne: 

o

  Przestępstwa publiczne – godziły w interesy ogółu (śmierć, wygnanie, grzywny) 

o

  Delikty prywatne – przeciw interesom jednostkowym, majątkowym i osobistym 

(poszkodowani, w dominacie – państwo). 

  Odpowiedzialność sprawcy deliktu prywatnego – odpowiedzialność zindywidualizowana – zemsta 

prywatna  kara prywatna (poena) – funkcja odszkodowawcza. 

  Procesowa ochrona poszkodowanego - powództwa karne, odszkodowawcze i mieszane. Powództwa 

karne: 

o

  Przeciw samemu sprawcy, dziedziczne dopiero po litis contestatio. 

o

  Szkoda majątkowa – także spadkobiercy poszkodowanego. 

o

  Osoba fizyczna – nie miało tu znaczenia capitis deminutio, podległość władzy, niewola. 

o

  Powództwa karne – kumulatywne. Mieszane – nie dopuszczały kumulacji. Osobisty charakter, 

surowe sankcje, kary pieniężne. 

  Systematyka zobowiązań z deliktu – kazuistyka. 

o

  Prawo cywilne: furtum, rapina, damnum iniuria datum, iniuria. 

o

  Prawo pretorskie: metus, dolus, fraus creditorum, servi corruptio. 

  Funkcja i znaczenie – ochrona osobistych i majątkowych interesów klasy panującej. 

 

Kradzież (

furtum

): 

  Pojęcie: 

o

  Umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, i to bądź rzeczy samej, bądź jej używania lub 

posiadania. 

o

  Zabór w celu przywłaszczenia, lub samo przywłaszczenie. 

o

  Złodziejem był także fałszywy wierzyciel, poplecznik i paser (pomocnicy i podżegacze). 

o

  Rozmyślne działanie wbrew woli właściciela i chęć zysku. 

o

  Przedmiotem – rzeczy ruchome, osoby. 

o

  Kradzież rzeczy własnej – gdy właściciel zabierał rzecz samowolnie uprawnionemu 

posiadaczowi. 

o

  Kradzież pomiędzy małżonkami – rzeczy zabrane (actio rerum amotarum). 

  Furtum manifestum i nec manifestum: 

o

  Fur manifestus – złodziej przyłapany na gorącym uczynku, w trakcie odnoszenia łupu. 

Znalezienie rzeczy u sprawcy. Kradzież w nocy, lub z bronią w ręku – możliwość zabicia na 

miejscu. 

o

  Magistratura – człowieka wolnego przysądzano poszkodowanemu jako niewolnika, 

niewolnika strącano ze Skały Tarpejskiej – rózgi. Niedojrzały sprawca – chłosta, wyrównanie 

szkody. 

o

  Pretor – furtum manifestum – poczwórna wysokość rzeczy skradzionej, nec manifestum – 

podwójna. 

  Procesowa ochrona poszkodowanego: 

o

  Powództwa penalne – odpowiedzialność kumulatywna. 

o

  Actio furti – każdy, kto ponosi odpowiedzialność z tytułu custodia. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

40 

 

o

  Zasądzenie, a nawet ugoda  infamia. 

o

  Odszkodowawczy charakter miał obowiązek zwrotu rzeczy skradzionej – rei vindicatio, actio 

Publiciana oraz condictio furtiva ( nawet gdy rzecz nie znajdowała się u złodzieja, lub zaginęła) 

  Znaczenie – korzystne dla ludzi zamożnych. Cesarstwo – środki prawa publicznego w przypadku 

kradzieży bydła i koni, kradzieży w łaźniach i rzeczy należących do nieobjętego jeszcze spadku. 

 

Rabunek (

rapina

): 

  Kradzież gwałtowna, dokonana połączonymi siłami uzbrojonej bandy. 

  Poczwórna wartość rzeczy zrabowanych, a ciągu roku, potem – pojedyncza. 

  Także – pożar, zawalenie budynku, awaria morska. 

  Actio vi bonorum raptorum (charakter mieszany od Justyniana) – infamia w przypadku zasądzenia, lub 

ugody. 

 

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (

damnum iniuria datum

): 

  Lex Aquilia – 286 – ochrona plebejuszy: 

o

  Zabicie niewolnika lub zwierzęcia stadnego – najwyższa wartość w ciągu ostatniego roku. 

o

  Zranienie niewolnika, zwierzęcia stadnego, lub innego – 30 dni. 

  Rozszerzenie zastosowania ustawy: 

o

  Bardziej elastyczne pojmowanie związku przyczynowego. 

o

  Sposób działania sprawcy – działanie pozytywne, lub zaniechanie. 

o

  Nie obiektywna bezprawność, lecz subiektywna wina sprawcy – nieumiejętność, niedbalstwo. 

o

  Uelastycznienie stawki należności np. spadek. 

o

  Podmiotowy i przedmiotowy krąg zastosowania ustawy. 

  Procesowa ochrona poszkodowanego – actio legis Aquiliae – charakter karny (przy zaprzeczeniu – 

infitiatio  duplum) 

  Funkcja i znaczenie – interesy majątkowe klasy posiadającej. Formowanie pojęcia związku 

przyczynowego, winy i odszkodowania. 

 

Zniewaga (

iniuria

): 

  Pojęcie – bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego (fizycznej, godności i dobrego 

imienia), także osób alieni iuris. 

  Stan według Ustawy XII tablic: 

o

  Ciężkie i trwałe okaleczenie – talion lub odwet. 

o

  Złamanie kości  - 300 asów (człowiek wolny), 150 asów (niewolnik) 

o

  Naruszenia cielesne bez trwałych śladów – 25 asów. 

  Reformy pretorskie: 

o

  Actio iniuriarum aestiminatoria – pretor dopuszczał poszkodowanego do oszacowania zniewagi 

– sędzia mógł tę kwotę obniżyć. W przypadku ciężkiej zniewagi – sam pretor dokonywał 
oszacowania i sędzia nie śmiał obniżyć kwoty. Zasądzenie i ugoda  infamia. Charakter 

osobisty. 

o

  Powód – 1/10, jeśli nie doprowadził do zasądzenia. 

  Funkcja i znaczenie – osobista nietykalność, likwidowanie konfliktów. 

 

Przestępstwa prawa pretorskiego: 

  Dolus: 

o

  Rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej innej osobie poprzez podstępne wprowadzenie 

jej w błąd – oszustwo. 

o

  Actio doli – charakter penalny  infamia (w ciągu roku i subsydiarnie, actio arbitraria, 

niedopuszczalna przeciw niektórym osobom). 

  Metus: 

o

  Bezprawne przymuszenie innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej. 

o

  Actio quod metus causa (charakter penalny, actio arbitraria, przeciw każdej osobie, która uzyskała 

korzyść, quadruplum w ciągu roku). 

  Działanie na szkodę wierzycieli: 

o

  Czynności fraudacyjne – dokonywane z osobami postronnymi (często fikcyjne). 

o

  I w. p.n.e. – restitutio in integrum i interdictum fraudatorium. Lex Aelia Sentia. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

41 

 

o

  Actio Pauliana – roczny termin, osoby, korzystające z czynności fraudacyjnych  zwrot 

dokonanego umniejszenia.  

  „Gorszenie niewolnika”: 

o

  Osoby postronne – podsycanie w niewolnikach tendencji do zbiegostwa, oporu. 

o

  Actio servi corrupti – podwójna wartość poniesionej szkody, powództwo karne, charakter 

wieczysty. 

 

Zobowiązania jak gdyby z deliktów (

quasi ex delicto

): 

  Pochodzenie i charakterystyka: 

o

  Uformowane w prawie justyniańskim 

o

  Odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym. 

  Odpowiedzialność sędziego – sędzia, prowadzący proces niewłaściwe odpowiadał za szkodę wobec 

osoby pokrzywdzonej, nawet gdyby dział 

  Wyrzucenie lub wylanie z budynku: 

o

  Actio de deiectis vel effusis przeciw osobie zajmującej pomieszczenie, z którego działał sprawca. 

Powództwo popularne. Śmierć człowieka wolnego – 50 aurei, zniszczenie rzeczy – duplum. 

  Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu – actio de positio aut suspenso – przeciw osobom, które umieszczały, 

lub zawieszały coś, co mogło zaszkodzić przechodniom – 10 000 sesterców na rzecz jakiegokolwiek 
obywatela  samo stworzenie zagrożenia. 

  Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone klientom 

przez personel – duplum. 

Zobowiązania zaciągnięte przez osoby 

alieni iuris

. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone 

przez zwierzęta. 

  Zobowiązania z kontraktu i quasi – kontraktu: 

o

  Odpowiedzialność zwierzchnika familijnego – wyzyskanie możliwości zarobkowych przy 

pomocy osób alieni iuris. 

o

  Actiones adiecticiae qualitatis – powództwa prawa pretorskiego, które umożliwiały 

dochodzenie zobowiązań, zaciągniętych przez osoby alieni iuris od ich zwierzchników 

familijnych (formułki ze zmianą podmiotów). 

o

  Actio de peculio – powództwo przeciw zwierzchnikowi ograniczone do wartości peculium  

kolejność zgłoszeń (przywilej dedukcji – najpierw własne wierzytelności wobec 

prowadzącego peculium) – zobowiązania naturalne. 

o

  Actio de in rem verso – w przypadku kontraktu z osobą postronną z korzyścią dla 

zwierzchnika  osoba ta mogła dochodzić należności wprost od niego. 

o

  Actio tributoria – jeżeli cele handlowe przewyższały wartość peculium zwierzchnik musiał 

uwzględnić wszystkich wierzycieli i rozdzielić peculium proporcjonalnie do poszczególnych 

wierzytelności (nieprawidłowość – dopłata). 

o

  Actio quod iussu – dochodzenie kredytu udzielonego w granicach upoważnienia 

zwierzchnika od niego samego.  

o

  Actio exercitoria – za zobowiązania zaciągnięte przez kapitana w związku z żeglugą i 

prowadzoną działalnością zarobkową odpowiadał właściciel statku w pełnej wysokości.  

o

  Actio istititoria – za zobowiązania zaciągnięte przez zarządcę placówki zarobkowej 

odpowiadał przedsiębiorca.  

o

  Funkcja i znaczenie – kredyt dla osób alieni iuris – lepsza eksploatacja.  

  Zobowiązania z deliktów – odpowiedzialność noksalna: 

o

  Delikty popełnione za wiedzą, lub na zlecenie zwierzchnika odpowiadał on sam. 

o

  Zwierzchnik mógł zapłacić należności z tytułu deliktu, lub wydać sprawce 

poszkodowanemu  mancypacja.  

o

  Odpowiedzialność postępowała za głową sprawcy – sprzedaż niewolników (wada). 

o

  Prawo klasyczne – nie stosowano jej do córek. Justynian – tylko niewolnicy.  

  Szkody wyrządzone przez zwierzęta 

o

  Actio de pauperie – właściciel zwierzęcia odpowiadał tylko wtedy, gdy wyrządziło szkodę w 

sposób przeciwny swojej naturze – ograniczenie do wartości. 

o

  Edylowie kurulni – zakaz utrzymywania w pobliżu dróg  powództwo karne – 

pojedyncza, lub podwójna wartość wyrządzonej szkody. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

42 

 

 
Umocnienie zobowiązań. Poręczenie stypulacyjne: 

  Sposoby: zastaw, kara umowna, wręczenie zadatku, ponowne przyrzeczenie zapłaty długu 

własnego, poręczenie za dług cudzy, poręczenie stymulacyjne. 

  Poręczenie stymulacyjne (adpromissio): 

o

  Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między 

wierzycielem, a poręczycielem. 

o

  Forma i rodzaje – pytanie i odpowiedź: 



  Sponsio – dostępna dla obywateli. 



  Fidepromisso – także dla peregrynów. Obie zabezpieczały tylko długi zaciągnięte w 

formie stypulacji, nie przechodziły na dziedziców poręczycieli i wygasały po 

upływie dwóch lat. 



  Fideiussio – powszechnie dostępna, utrzymana przez Justyniana.  

o

  Akcesoryjny charakter poręczenia – dodatkowy, zależny od zobowiązania dłużnika. 

o

  Odpowiedzialność współporęczycieli – od Hadriana – równomierny ciężar 

odpowiedzialności (beneficium divisionis). 

o

  Posiłkowy charakter – w razie zwłoki – możliwość poszukiwania zaspokojenia wprost od 

poręczycieli (litis contestatio). 535 (Nov. 4) – beneficium excussionis – żądanie od wierzyciela, 

by najpierw próbował procesu wobec dłużnika głównego. 

o

  Prawo regresu – sponsio – duplum. Fideiussio – osobna podstawa prawna. Justynian – 

beneficium cedendarum actionum – poręczyciel mógł uzależnić zapłatę długu do rąk 

wierzyciela od odstąpienia mu jego actiones przeciw dłużnikowi. 

  Intercesja – przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy. Przed ryzykiem ponoszenia 

odpowiedzialności majątkowej starał się ustawodawca ochronić kobiety, a zwłaszcza mężatki (46 

– SC Velleianum – uchylenie się od skutków własnych aktów intercesyjnych, od Justyniana – 

nieważne). 

 

Zmiana podmiotów zobowiązania: 

  Namiastka cesji – przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną. 

  Zastosowanie nowacji: 

o

  Odnowienie istniejącego zobowiązania – nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika  

stymulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się 

dawnemu wierzycielowi – kontrakt literalny. 

o

  Wymagała zgody dłużnika, odpadnięcie środków zabezpieczających dawną wierzytelność. 

  Zastępstwo procesowe in rem suam – dotychczasowy wierzyciel udzielał nowemu zlecenia do 

ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępca procesowym  
zatrzymanie świadczenia dla siebie.  

  Actio utilis cesjonariusza – Antonin Pius przyznał nabywcy spadku osobne powództwo dla 

umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych  kupno pojedynczej wierzytelności, 
darowizna. 

  Ograniczenie obrotu wierzytelnościami – 506 – lex Anastasiana – jeśli cesjonariusz nabywał 

wierzytelność za cenę niższą od jej wartości nominalnej, dłużnik był zobowiązany zapłacić tylko 

tę niższą sumę. 

  Zmiana dłużnika – wymagała zgody wierzyciela – nowacja. Bez zgody dłużnika – expromissio. 

 

Umorzenie zobowiązań według prawa cywilnego: 

  Charakterystyka problemu - dokonywane z mocy samego prawa ze skutkiem dla wszystkich 

zainteresowanych. 

  Wykonanie zobowiązania – prawidłowe: 

o

  Wykonawca – sam dłużnik, lub osoba postronna. 

o

  Przyjmujący – wierzyciel, lub osoba upoważniona. 

o

  Treść – świadczenie częściowe – pretor. Za zgodą wierzyciela – zastępcze świadczenie 

innego rodzaju. W przypadku ewikcji – trwało nadal. 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

43 

 

o

  Czas – zwłoka dłużnika powodowała powstanie dalszych zobowiązań, wcześniejsze 

świadczenie z jego strony było dopuszczalne.  

o

  Miejsce – zamieszkania dłużnika (pretorowie – różnica wartości świadczenia w innym 

miejscu). 

  Zwolnienie z zobowiązania – czynności prawne – obok lub zamiast wykonania. Formalne akty 

przeciwne, również bez spełnienia świadczenia: 

o

  Acceptilatio – akt przeciwny do stypulacji, odwrócone role. Zobowiązania literalne – 

odwrotny wpis. Stypulacja akwiliańska – zobowiązania z różnych tytułów sprowadzano 
do jednego, a potem umarzano. 

o

  Pisemne pokwitowanie wierzyciela co do otrzymanej zapłaty. 

o

  Solutio per aes et libram – symboliczna zapłata – należności pieniężne orzeczone w 

wyrokach sądowych. 

o

  Contrarius consensus – akt nieformalny – umorzenie przez zgodne porozumienie stron. 

  Nowacja – dotychczasowe zobowiązanie ulegało umorzeniu, ale na jego miejsce powstawało inne 

z jakimś nowym elementem – przeważnie stypulacja o charakterze kazualnym np. podniesienie do 

rangi kontraktu zobowiązania naturalnego. Warunki: 

o

  Musiało istnieć poprzednie zobowiązanie 

o

  Nowe zobowiązanie musiało powstać zamiast, a nie obok dawnego. 

o

  Nowe zobowiązanie musiało wnosić „cos nowego”. W prawie justyniańskim – także 

nowacja ze zmianą przedmiotu.  

  Inne przypadki: 

o

  Confusio – zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie. 

o

  Concursus causarum lucrativarum – zbieg tytułów nieodpłatnych. 

o

  Niektóre – śmierć jednej ze stron.  

 

Umorzenie zobowiązań według prawa pretorskiego: 

  Pactum de non petendo – nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował wobec dłużnika z 

dochodzenia swojej należności. Dłużnik – exceptio pacti de non petendo – niwecząca, lub odraczająca. 

  Potrącenie (compensatio): 

o

  Pojęcie i rozwój historyczny – wzajemne zaliczenie długu i wierzytelności. 

o

  Kompensacja dobrowolna – nieformalne pacta i przymusowa: 

o

  Iudicia bonae fidei – zasądzenie na różnicę. 

o

  Iudicia stricti iuris – dochodzenie całkowicie izolowanych roszczeń. Wyjątki: 



  Bankier – tylko cum compensatione – saldo na swoją korzyść (w przeciwnym razie – 

nadmierne żądanie). 



  Nabywca majątku z licytacji – wierzytelności bankruta cum deductione z 

potrąceniem należności dłużnika (nie groziło nadmierne żądanie). Marek 

Aureliusz – exceptio doli. 

o

  Kompensacja w prawie justyniańskim – wszystkie powództwa in rem i in personam, oprócz 

powództwa o zwrot depozytu. Ipso iure – roszczenia tego samego rodzaju, wymagalne i 

płynne. 

 

Pojęcie i rodzaje dziedziczenia (

hereditas – bonorum possessio

): 

  Sukcesja uniwersalna – dziedzic nabywał rzeczy zmarłego per universitatem, wchodził „w miejsce 

zmarłego” – w ogół jego praw 

  Spadek (hereditas, bona) – trzonem masy spadkowej były rzeczy materialne (wierzytelności 

zmarłego i długi spadkowe). Nie przechodziły na dziedziców uprawnienia ściśle osobiste. 

  Funkcja i znaczenie – utrwalenie nierówności majątkowych, zjednanie przychylności protektorów 

dla swojego potomstwa. 

  Rozwój historyczny: 

o

  Kierunki i zakres przeobrażeń – ograniczenie agnacji jako podstawy dziedziczenia 

beztestamentowego na rzecz kognacji. Kształtowanie swobody jednostki w 

organizowaniu spraw pośmiertnych i jej ograniczenie. Niska ranga dziedziczenia 

małżonków sine manu.  

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

44 

 

o

  Czynniki rozwoju – ustawodawstwo, jurysprudencja, pretorowie.  

  Hereditas i bonorum possessio: 

o

  Geneza i zastosowanie bonorum possessio – w prawie pretorskim – dylemat komu przyznać 

posiadanie spadku na czas sporu. 

o

  Charakter prawny bonorum possessio – krótkie terminy – pretor i magistratury sądowe – był 

tylko „w miejscu dziedzica”, chroniony formułkami z użyciem fikcji  po roku 
faktycznego władania stawał się pełnoprawnym właścicielem. Bonorum possessio cum re – 

zapewniała stanowisko dziedzica na zawsze, sine re – prowizoryczne władanie spadkiem.  

 

Sposoby powołania do dziedziczenia: 

  Ex testamento i ab intestato, contra tabulus, dziedziczenie na podstawie umowy – niemoralne 

  Powołanie – wola spadkodawcy, ustawa lub edykt pretorski 
  Dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe wykluczały się (wyjątkiem – testament żołnierza). 

 

Pojęcie i formy testamentów: 

  Testament – czynność prawna jednostronna, akt ostatniej woli, odwołalny aż do śmierci i 

skuteczny dopiero po śmierci. W jego treści musiało być zawarte ustanowienie ogólnego 

spadkobiercy – dziedzica. 

  Forma: 

o

  Najstarsze testamenty według ius civile – w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym, 

dwa razy w roku, w czasie wojny – przed gotowym do boju oddziałem.  

o

  Testament mancypacyjny – 5 świadków i libripens – testator emancypował majątek 

zaufanej osobie  tabliczki woskowe 

o

  Testament prawa pretorskiego – I w. p.n.e. – testament pisemny opatrzony pieczęciami 

co najmniej 7 świadków (Antonin Pius – bezwzględna ochrona). 

o

  Testamenty prawa poklasycznego i justyniańskiego: 



  Formy publiczne – wpisanie do akt sądowych lub gminnych, złożenie u cesarza. 



  Formy prywatne – pisemne . 



  439 – Teodozjusz II i Walentynian III – testamentum tripartitum. 



  446 – Walentynian III – testament holograficzny. 

o

  Testamenty szczególne: 



  Testament żołnierza – jakakolwiek forma (Trajan). Ułatwienia podczas zarazy. 



  Utrudnienia – niewidomi i niepiśmienni (dodatkowy świadek). 

  Funkcja i znaczenie – eliminowanie sukcesji beztestamentowej, utrwalenie znaczenia familii, lub 

przerzucenie długów na niewolnika – zwierciadło obyczajów.  

 

Treść testamentu. Podstawienie testamentowe: 

  Ustanowienie dziedzica – na początku (Titius heres esto). IV – jakiekolwiek słowa. Udziały 

współspadkobierców – części ułamkowe (całość spadku – 12 uncji). 

  Ustanowienie dziedzica z terminem, lub warunkiem  ograniczanie nie dodane. Dopuszczalny – 

warunek zawieszający (trudności, gdy był potestatywny i negatywny  stymulacyjne zobowiązanie 
zwrotu w razie niedotrzymania warunku – cautio Muciana).  

  Podstawienie (substitutio) – powołanie dziedzica „podstawionego”: 

o

  Podstawienie pospolite – substytut, lub szereg substytutów. Na końcu – niewolnik. 

o

  Podstawienie pupilarne – ojciec ustanawiał, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby 

zmarło jako osoba sui iuris. 

o

  Podstawienie jak gdyby pupilarne – Justynian zezwolił ascendentom na ustanowienie 

spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo. 

  Wydziedziczenie – musiało być dokonane w przepisanej formie. 

  Dalsza treść – cząstkowe przysporzenia majątkowe – zapisy, wyzwolenia niewolników, powołanie 

opiekunów i rozmaite polecenia. 

 

Zdolność testamentowa: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

45 

 

  Zdolność do sporządzenia testamentu – kwalifikowana odmiana zdolności do czynności 

prawnych. Później – Latyni i peregryni z commercium, osoby podległe władzy, kobiety, niewolnicy 

państwowi – do połowy peculium. 

  Zdolność dziedziczenia z testamentu – zdolność prawna, a ponadto: niewolnicy (własnego trzeba 

było wyzwolić). Instytucje kościelne – IV (Konstantyn W.) 

  Testament nieważny i bezskuteczny: 

o

  Nieważność – niewłaściwa forma, nieuprawniona osoba. Testament tracił znaczenie przy 

capitis deminutio testatora, urodzeniu pogrobowca, czy adopcji. 

o

  Bezskuteczność – testament, na podstawie którego nikt nie dziedziczył. 

o

  Odwołanie testamentu – sporządzenie nowego, w prawie pretorskim – zniszczenie 

dokumentu. Prawo justyniańskie – po 10 latach, wobec 3 świadków, lub przez 

oświadczenie złożone do akt publicznych. 

 

Kodycyl: 

  Dyspozycje pośmiertne w listach (dopuszczone przez Augusta). W kodycylu nie można było 

ustanowić dziedzica, ani dokonać wydziedziczenia. Kodycyl niepotwierdzony – tylko fideikomisy. 

Klauzula kodycylarna w testamentach. 

 

Dziedziczenie beztestamentowe w Ustawie XII tablic: 

  Dziedziczenie beztestamentowe – charakterystyka – po kimś, kto nie pozostawił testamentu, albo 

pozostawił testament nieważny lub bezskuteczny. 

  Sui heredes – osoby wolne, podlegające bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy, „dziedzice 

domowi”. Sui heredes tego samego stopnia dzielili się według głów, przy nierówności – według 
szczepów. 

  Proximi agnati – agnaci najbliższego stopnia. 

  Gentiles – współrodowcy, noszący to samo nazwisko. Krewni w linii żeńskiej nie wchodzili w 

rachubę, powołanie do spadku było jednorazowe.  

 

Dziedziczenie beztestamentowe w edykcie pretorskim: 

  Unde liberi - potomstwo agnacyjne, emancypowane, uxor in manu. Dzieci – według głów, dalsi 

potomkowie – według szczepów. Na emancypowanego nałożono obowiązek wprowadzenie 

zdobytego majątku do obrachunku spadkowego. 

  Unde legitimi – dziedzice według ius civile. 

  Unde cognati – kognaci do 6 stopnia – wszyscy, z 7 stopnia – prawnucy rodzeństwa. Bliżsi 

stopniem wykluczali dalszych, równi – dziedziczyli według głów. 

  Unde vir et uxor – małżonkowie. 

 
Dziedziczenie beztestamentowe w prawie justyniańskim : 

  II – SC Tertullianum i SC Orfitianum – prawo dziedziczenia matki po dzieciach i dzieci po matce. 

  Justynian – Nowela 118 z 543 i 127 z 548  kognacja i równouprawnienie płci. Cztery klasy, z 

których każda następna wykluczała poprzednią: 

  Zstępni – podlegli władzy i emancypowani po ojcu, czy po matce. Żyjący wykluczali swoich 

zstępnych, w miejsce zmarłych wstępowali ich następcy – podział według szczepów. 

  Wstępni, rodzeństwo rodzone, dzieci po zmarłych braciach i siostrach. 
  Rodzeństwo przyrodnie i dzieci. 

  Krewni boczni 

  Nowela 53 z 537 i 117 z 542 – kwarta ubogiej wdowy. 

  Spadki nie objęte przez nikogo przypadały państwu, po duchownym – kościołowi, po żołnierzu – 

jednostce wojskowej. 

 
Formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe: 

  Ochrona rodziny: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

46 

 

o

  Na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby 

spadkodawcy – wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie. 

o

  Wymóg zdecydowania o sukcesji w sensie pozytywnym lub negatywnym, pod koniec 

republiki – minimalnego zaopatrzenia. 

o

  Najbliżsi członkowie rodziny agnacyjnej i kognicyjnej. 

  Ochrona przed pominięciem: 

o

  Sui – powołanie do spadku lub wydziedziczenie (synowie – imiennie, pozostali – formuła 

ogólna, objęcie przyszłych członków familii). 

o

  Skutki pominięcia – w przypadku syna lub nowego członka familii – testament tracił 

znaczenie 

o

  Pretorowie – wszyscy liberi – imienne wydziedziczenie – wszyscy męscy potomkowie.  

o

  Justynian – imienne wydziedziczenie wszystkich do Noweli 115. 

  Querela inofficiosi testamenti. Zachowek (pars legitima): 

o

  Testament ważny, ale niezgodny z powinnością  obalenie  

o

  Formalnie przeciw dziedzicom ustanowionym w testamencie (w rzeczywistości – woli 

testatora) – 5 lat: 



  Zaczepić testament mogli zstępni, rodzice i rodzeństwo, gdy testator odsunął je 

od dziedziczenia na rzecz „osoby bezecnej”. Konkretne prawo – dziedziczący ab 
intestato, przy braku innego środka. Sąd oceniał powody wydziedziczenia. 



  Uprawniony, który nie otrzymał nawet minimalnego udziału w spadku. 

Zachowek – w stosunku do części, jaką otrzymałby uprawniony przy 

dziedziczeniu beztestamentowym – do Justyniana – 1/4. Jeżeli sąd uwzględnił 
skargę testament upadał. W przypadku umniejszenia majątku – dochodzenie 

strat obdarowanych za pomocą querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis. 

  Reformy justyniańskie: 

o

  Querela inofficiosi testamenti – tylko dla dziedziców koniecznych zupełnie pominiętych. 

Przysporzenie mniejsze od zachowku – actio ad supplendam legitimam. 

o

  Wysokość zachowku dla zstępnych – 1/3 części należnej ab intestato, więcej, niż 4 dzieci – 

1/2.  

o

  Nowela 115 z 542 – możliwość pomijania i wydziedziczania krewnych w linii prostej 

ograniczona do przypadków niewdzięczności i niegodności. 

 

Nabycie spadku i jego skutki: 

  Nabycie ipso iure – sui heredes – z chwilą śmierci spadkodawcy (długi spadkowe – beneficium 

abstinendi) 

  Nabycie przez oświadczenie woli: 

o

  Cretio – formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec 

świadków – oznaczony termin pod rygorem wydziedziczenia. 

o

  Nuda voluntas – jakiekolwiek nieformalne oświadczenie lub 

o

  Podjęcie funkcji dziedzica 

o

  Przeciąganie decyzji o przyjęciu spadku – pretor wyznaczał „czas do namysłu”. 

Możliwość odrzucenia spadku. 

o

  Prawo pretorskie – ścisłe terminy (krewni w linii prostej – rok, inni – 100 dni). 

  Spadek leżący – usucapio pro herede – możliwość zawłaszczenia spadku bez popełnienia furtum, 

cesarze II w zlikwidowali niepożądane działanie instytucji. 

  Transmisja powołania – dziedziczenie samego powołania do spadku. Jeśli powołany do spadku 

zmarł przed objawieniem woli przyjęcia, powołanie nie przechodziło na jego dziedziców. 

Justynian – roczny termin. 

  Niegodność – przewinienia wobec spadkodawcy, lub naruszenia ostatniej woli  extra ordinem 

(fiskus).  

 

Ochrona prawna spadkobierców: 

  Kontynuacja osobowości spadkodawcy: 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

47 

 

o

  Majątek spadkowy zlewał się z majątkiem dziedzica – podmiot praw rzeczowych, 

wierzyciel i dłużnik. 

o

  Odstąpienie spadku – in iure cessio hereditatis zanikło w III w., sprzedaż spadku. 

  Ochrona prawa do spadku: 

o

  Hereditas petitio – actio in rem podobna do rei vindicatio  dziedzic zmierzał nie do uzyskania 

pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku jako całości. Legitymacja czynna – heres 

prawa cywilnego, ex testamento, czy ab intestato. Legitymacja bierna – pro herede possessor, pro 
possessore possessor, od Justyniana – posiadacze fikcyjni  zakres restytucji uzależniony od 

dobrej czy złej wiary pozwanego. 

o

  Interdictum quorum bonorum – interdykt z kategorii interdicta adipiscendae possessionis – nabycie 

nowego posiadania 

  Wielość dziedziców: 

o

  Wspólnota dziedziców – consortium  actio familae erciscundae. 

o

  Przyrost – jeżeli jeden uczestnik odpadł, zwolniony udział przyrastał do pozostałych, 

proporcjonalnie do ich wielkości. 

o

  Zaliczenie na dział spadkowy (collatio) – emancypowani, córki z tytułu posagu – 

wniesienie majątku do podziału spadkowego. V i VI – bezpłatne przysporzenia, 

darowizny. Justynian – descendenci ex testamento. 

  Odpowiedzialność za długi spadkowe: 

o

  Separatio bonorum – oddzielenie majątków – odrębny zarząd spadku – tylko dla wierzycieli 

spadkowych. 

o

  Beneficium inventarii – 531 – Justynian – odpowiedzialność za długi spadkowe tylko 

zinwentaryzowanym majątkiem. 

 

Zapisy testamentowe (legata): 

  Pojęcie: 

o

  Cząstkowe przysporzenia ze spadku bez odpowiedzialności za długi spadkowe – 

instytucja ius civile. 

o

  Ustanowienie legatu – w testamencie – 4 rodzaje: 



  Legat windykacyjny – testator przenosił własność kwirytarną jakiejś rzeczy 

własnej wprost na legatariusza (rei vindicatio). 



  Legat damnacyjny – zawiązanie stosunku obligacyjnego o charakterze jak gdyby 

kontraktowym pomiędzy legatariuszem jako wierzycielem a dziedzicem jako 

dłużnikiem (actio ex testamento). 

  Ograniczenia legatów. Lex Falcidia: 

o

  Sukcesja beztestamentowa, rozdrobnienie majątków. 

o

  40 p.n.e. – kwarta falcydyjska wolna od obciążeń – zachęta dla dziedzica do przyjęcia 

spadku (od wartości spadku w chwili śmierci odliczano długi spadkowe, koszty pogrzebu, 

wartość wyzwolonych niewolników). Ograniczenie przez Justyniana. 

  Funkcja i znaczenie – alimentacja wydziedziczonych – legat corocznej renty, legat służebności 

osobistej, legat posagu zwrotnego na rzecz żony, legat peculium, legat alimentacyjny, legat 

polegający na darowaniu długu. 

 

Fideikomisy 

  Pojęcie: 

o

  Twór prawa cesarskiego 

o

  Prośba do dziedzica lub legatariusza o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej 

osobie (August – extraordinaria cognito). 

o

  Praetor fideicommissarius – sprawy o fideikomisy, namiestnik. 

o

  Nie wymagały żadnej określonej formy – IV zrównanie z legatami 

  Fideikomis uniwersalny – spadkodawca zwracał się do dziedzica z prośbą o wydanie całego 

spadku wskazanej osobie  powiernik, wykonawca, lub dziedzic tymczasowy. Fideikomisariusz 
uniwersalny – odpowiedzialność za długi (hereditatis petitio fideicommissaria). 

Prawo Rzymskie - skrypt

 

 

48 

 

  Funkcja i znaczenie – zacierał przeciwieństwa między sukcesją testamentową i beztestamentową, 

uniwersalną i syngularną.