Mianem krioterapii ogólnoustrojowej określa się krótkotrwałe bodźcowe
stosowanie temperatur kriogenicznych (poniżej -100ºC) na całą po-
wierzchnię ciała pacjenta. Ma ona wywołać fizjologiczną reakcję na zimno,
która jest wykorzystywana do wspomagania leczenia podstawowego i leczenia ruchem.
Krioterapia miejscowa wykorzystuje oddziaływanie niskich temperatur uzyskiwanych głównie
przy użyciu nawiewu schłodzonych gazów bezpośrednio na wybraną okolicę ciała pacjenta
dla uzyskania lokalnego efektu analgetycznego i zwiotczającego ułatwiających prowadzenie
rehabilitacji zajętych procesem chorobowym mięśni i stawów.

Krioterapia ogólnoustrojowa

Krioterapia ogólnoustrojowa stanowi podstawowy element
tak zwanej kriorehabilitacji, w ramach której, w celu zwięk-
szenia i utrwalenia korzystnych efektów leczenia niskimi
temperaturami, po każdym zabiegu krioterapii wykonywana
jest kinezyterapia.
Ogólnoustrojowe działanie temperatur kriogenicznych wywołuje
w organizmie człowieka szereg korzystnych zjawisk fizjologicz-
nych, takich jak: efekt przeciwbólowy, nerwowo-mięśniowy, prze-
ciwobrzękowy, krążeniowy, odpornościowy oraz hormonalny.
Jednym z najistotniejszych skutków działania temperatur krio-
genicznych jest efekt przeciwbólowy związany z wpływem
krańcowo niskich temperatur na układ nerwowy (czynnościowe
wyłączenie przez zimno receptorów czuciowych i ich połączeń
z proprioreceptorami oraz zwolnienie przewodnictwa we
włóknach czuciowych), układ hormonalny (wzrost wydzielania
beta-endorfin) oraz działanie metaboliczne (obniżenie stężenia
mleczanów i histaminy w zmienionych zapalnie tkankach).
Temperatury kriogeniczne wpływają także na obniżenie napię-
cia mięśni poprzez zmniejszenie przewodnictwa nerwowego
i obniżenie reaktywności obwodowych zakończeń czuciowo-
-nerwowych.
Działanie przeciwobrzękowe krioterapii związane jest z prze-
krwieniem tętniczym w okolicy obrzęków okołostawowych
z równoczesnym zwiększeniem filtracji włośniczkowej oraz praw-
dopodobnie poprawą drożności naczyń chłonnych drenujących
przestrzeń międzykomórkową.
Z kolei wpływ niskich temperatur na układ krążenia dotyczy
głównie mikrokrążenia. W pierwszej fazie oddziaływania (trwa-
jącej od kilkunastu do kilkudziesięciu sekund) obkurczeniu lub
zamknięciu ulegają zwieracze przedwłośniczkowe w skórze, co
prowadzi do zmniejszenia lub zahamowania przepływu przed-
włośniczkowego i w konsekwencji utlenowana krew wraca przez
otwarte przetoki tętniczo-żylne do dużych naczyń żylnych i pra-
wego serca. W drugiej fazie następuje adaptacyjne rozszerzenie
naczyń krwionośnych mikrokrążenia oraz zamknięcie przetok
tętniczo-żylnych, czego efektem jest wzrost ukrwienia tkanek.
Temperatury kriogeniczne stosowane ogólnoustrojowo wpływają
również na układ hormonalny oraz odpornościowy. W organi-
zmie poddanym ich działaniu dochodzi do wzrostu produkcji

Krioterapia

Krioterapia

w

w praktyce klinicznej

praktyce klinicznej

ACTH, kortyzonu, adrenaliny i noradrenaliny (a u mężczyzn
również testosteronu), a także do pobudzenia odporności ko-
mórkowej i humoralnej. Ponadto wykazano istotny korzystny
wpływ krioterapii ogólnoustrojowej na psychikę pacjentów.
U chorych poddanych tej formie leczenia obserwowano m.in.
poprawę nastroju, uczucie relaksacji oraz zniwelowanie proble-
mów z zasypianiem i snem.

27

REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006

W codziennej praktyce klinicznej kriotera-
pia ogólnoustrojowa znajduje zastosowa-
nie przede wszystkim w leczeniu schorzeń
układu ruchu: zesztywniającego zapalenia
stawów kręgosłupa, reumatoidalnego zapa-
lenia stawów, choroby zwyrodnieniowej
stawów obwodowych i kręgosłupa, zmian
pourazowych narządu ruchu, osteoporozy
oraz fibromialgii
Wykazano również skuteczność kriote-
rapii ogólnoustrojowej w schorzeniach
układu nerwowego, takich jak: niedowłady
spastyczne, stwardnienie rozsiane, zespo-
ły korzeniowe oraz zespoły depresyjne
i nerwice wegetatywne. Krioterapia ogól-
noustrojowa wykorzystywana jest także
jako forma odnowy biologicznej.
Jako przeciwwskazania do stosowania
krioterapii ogólnoustrojowej obecnie
wymienia się: klaustrofobię, nietoleran-
cję zimna, krioglobulinemię, chorobę
Raynauda, niedoczynność tarczycy, ostre
schorzenia dróg oddechowych, choroby
układu sercowo-naczyniowego (niestabil-
na dusznica bolesna, wady aparatu zastaw-
kowego w postaci zwężenia lewego ujścia
tętniczego oraz lewego ujścia żylnego,
niewydolność krążenia, groźne zaburzenia
rytmu serca), zmiany skórne o charakterze
ropno-zgorzelinowym, neuropatie układu
współczulnego, miejscowe zaburzenia
ukrwienia i wychłodzenie organizmu.
Zabiegi krioterapii ogólnoustrojowej są
przez chorych dobrze tolerowane. Powikła-
nia przy dobrej weryfikacji pacjentów oraz
dokładnym przestrzeganiu czasu trwania
i techniki zabiegu występują niezwykle
rzadko. Niekiedy może wystąpić przej-
ściowe nasilenie dolegliwości bólowych
w początkowej fazie cyklu terapii, które
nie powinno jednak stanowić przyczyny
przerwania leczenia.

Metodyka zabiegów

krioterapii ogólnoustrojowej

• Pacjenci powinni być kwalifikowani do

zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej
przez lekarza. W trakcie wstępnego
badania lekarskiego na podstawie
zebranego wywiadu oraz badania
fizykalnego oceniane są ewentualne
przeciwwskazania dyskwalifikujące
chorego. U każdego zakwalifikowanego
do krioterapii ogólnoustrojowej usta-
lane są parametry terapeutyczne oraz
indywidualny program kinezyterapii.

• Przed każdym zabiegiem pacjenci

mają mierzone ciśnienie tętnicze krwi
z odnotowaniem wartości ciśnienia
w karcie zabiegowej, która stanowi nie-
zbędny element dokumentacji medycz-
nej cyklu terapeutycznego. W karcie
zabiegowej odnotowywane są ponadto
wartości ciśnienia po zakończeniu
każdego zabiegu, ilość i czas trwania
zabiegów, zmiany parametrów tera-

peutycznych krioterapii lub przebiegu
następującej po niej kinezyterapii, a tak-
że subiektywne odczucia pacjentów
oraz ewentualne powikłania i działania
uboczne zabiegów.

• Następnie, przed wejściem do krio-

komory chorzy są instruowani co do
sposobu zachowywania się w trakcie
zabiegów.
a) Przed wejściem do kriokomory

pacjenci powinni osuszyć skórę
ręcznikiem, aby usunąć pot, z któ-
rego pod wpływem oddziaływania
temperatur kriogenicznych powstają
kryształki lodu mogące powodować
powstawanie odmrożeń.

b) Pacjenci powinni stosować właściwy

sposób oddychania – wdech powi-
nien być dwukrotnie krótszy niż wy-
dech. Wynika to z faktu, że objętość
krańcowo schłodzonego powietrza
po dostaniu się do płuc i ociepleniu
wewnątrz ciała podwaja się, tym
samym, jeśli do płuc dostanie się zbyt
duża jego ilość, to może dojść do po-
ważnych zaburzeń oddechowych.

c) Przez cały czas trwania zabiegu

pacjenci powinni być w kontakcie
wzrokowym z lekarzem oraz ob-
sługą, którzy mogą interweniować
w przypadkach zasygnalizowania
wystąpienia reakcji niepożądanych.

d) W trakcie całego zabiegu pacjenci

powinni poruszać się wolno w koło,
jeden za drugim w celu zachowania
odpowiedniej przestrzeni i nie-
dopuszczenia do przypadkowego
kontaktu pomiędzy sobą.

e) Niedopuszczalne jest dotykanie in-

nych pacjentów, ścian pomieszczenia
oraz pocieranie własnej skóry i oczu.

f) Pacjenci w trakcie zabiegów krio-

terapii ogólnoustrojowej muszą

być odpowiednio ubrani – kobiety
w stroje kąpielowe, a mężczyźni
w spodenki. Szczególnego zabez-
pieczenia wymagają części ciała
najbardziej narażone na działanie
niskich temperatur. Ręce powinny
być chronione wełnianymi ręka-
wicami, podudzia – wełnianymi
skarpetami sięgającymi do kolan,
stopy – drewnianymi sabotami,
a małżowiny uszne – opaską lub
czapką. Niezbędna jest także ma-
ska chirurgiczna z gazą zakładana
na twarz.

• Przebieg zabiegu krioterapii ogólno-

ustrojowej.

Zabiegi krioterapii ogólnoustrojowej
wykonywane są w kriokomorach lub krio-
saunach. W zależności od ich typu jedno-
czasowo zabiegowi może być poddanych
do 7 osób. Osoby poddawane zabiegom
krioterapii wchodzą do przedsionka krio-
komory z terapeutą ubranym w specjalną
odzież ochronną zabezpieczającą przed
oddziaływaniem zimna. W przedsionku
o temperaturze -60ºC pacjenci przebywają
przez 30 sekund, aby zaadaptować się do
temperatur kriogenicznych, a następnie
sami przechodzą do części właściwej
komory. Jedynie chorzy mający trudności
w poruszaniu się wchodzą do części wła-
ściwej kriokomory pod opieką terapeuty.
Temperatura w komorze właściwej waha
się w zakresie od -110 do -160°C, a czas
trwania pojedynczego zabiegu wynosi od
1 do 3 minut. Czas zabiegu i temperatura
są ustalane przez lekarza w zależności
od indywidualnej reakcji pacjentów na
oddziaływanie zimna. Poniżej w tabeli
zestawiono parametry terapeutyczne sto-
sowane zwykle w trakcie cyklu zabiegów
krioterapii ogólnoustrojowej w poszczegól-
nych jednostkach chorobowych.

Jednostka chorobowa

Temperatura

w komorze właściwej

w trakcie zabiegu

Czas trwania

zabiegu

w minutach

Liczba

zabiegów

w cyklu

Zesztywniające zapalenie stawów

kręgosłupa

-120 ÷ -130°C

2-3

10-20

Reumatoidalne zapalenie stawów

-120 ÷ -130°C

2-3

10-20

Choroba zwyrodnieniowa stawów

-120 ÷ -130°C

2-3

10-20

Fibromialgia

-120 ÷ -150°C

2-3

20

Pourazowe schorzenia narządu ruchu,

osteoporoza

-110 ÷ -130°C

2-3

20

Dyskopatia

-120 ÷ -130°C

2-3

20

Choroby ośrodkowego układu nerwowego

ze wzmożoną spastycznością

-110 ÷ -130°C

2

20

Stwardnienie rozsiane

-110 ÷ -150°C

2-3

20

Nerwice i depresje

-110 ÷ -130°C

2-3

10

Odnowa biologiczna i sport wyczynowy

-110 ÷ -150°C

3

10

Tab. 1.

28

REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006

FIZYKOTERAPIA

29

REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006

• Niezbędnym elementem kriorehabili-

tacji jest kinezyterapia wykonywana
po każdym zabiegu krioterapii ogólno-
ustrojowej. Bezpośrednio po wyjściu
z kriokomory oraz zmianie stroju i obu-
wia (dres i obuwie sportowe) pacjenci
poddawani są godzinnej kinezyterapii
obejmującej gimnastykę indywidualną
(ćwiczenia czynne i bierne, a także
czynno-bierne – początkowo z odcią-
żeniem i izometryczne, a w dalszym
etapie rehabilitacji wspomagane, w tym
czynne właściwe i z oporem) oraz zbio-
rową ze szczególnym uwzględnieniem
stawów i poszczególnych grup mięśnio-
wych objętych procesem chorobowym,
a także ćwiczenia z wykorzystaniem
przyrządów – według indywidualnie
ustalonego programu uwzględniającego
wiek pacjenta, rozpoznanie i stopień
zaawansowania procesu chorobowego
oraz aktualną sprawnością układu
ruchu i wydolność pacjenta.

• Po zakończeniu cyklu zabiegów nie-

zbędne jest ponowne badanie lekarskie
z oceną uzyskanych efektów klinicz-
nych oraz rozważeniem ewentualnej
kontynuacji krioterapii.

Krioterapia miejscowa

W odróżnieniu od krioterapii ogólnoustro-
jowej krioterapia miejscowa wykorzystuje
oddziaływanie niskich temperatur uzy-
skiwanych głównie przy użyciu nawiewu
schłodzonych gazów bezpośrednio na
wybraną okolicę ciała pacjenta dla osią-
gnięcia lokalnego efektu analgetycznego
i zwiotczającego, ułatwiających prowa-
dzenie rehabilitacji zajętych procesem
chorobowym mięśni i stawów.
Zabiegi krioterapeutyczne stosowane lo-
kalnie na określony obszar ciała wywołują
jedynie efekty miejscowe: przeciwbólowy,
nerwowo-mięśniowy, przeciwobrzęko-
wy i krążeniowy. W tym przypadku nie
obserwuje się natomiast ogólnoustrojo-
wych efektów oddziaływania temperatur
kriogenicznych związanych między
innymi z wpływem na układ hormonalny
i odpornościowy oraz psychikę chorych
poddanych tej formie fizjoterapii.
Wskazania do stosowania zabiegów kriote-
rapii miejscowej obejmują przede wszyst-
kim zapalne, zwyrodnieniowe i pourazowe
schorzenia narządu ruchu, a także powi-
kłania spastyczne w przebiegu schorzeń
naczyniowych, pourazowych i degeneracyj-
nych układu nerwowego i w tym zakresie
są podobne jak w przypadku krioterapii
ogólnoustrojowej. Krioterapia miejscowa
nie wykazuje natomiast równie wysokiej
skuteczności w odnowie biologicznej i nie
jest stosowana w leczeniu nerwic wegeta-
tywnych oraz zespołów depresyjnych.
Przeciwwskazania do stosowania krio-
terapii miejscowej są identyczne jak

w przypadku krioterapii ogólnoustrojowej
(za wyjątkiem klaustrofobii).
Krioterapia miejscowa znajduje szczególne
zastosowanie u chorych po wszczepieniu
stymulatorów serca, u których większość
zabiegów fizykalnych jest przeciwwskaza-
na ze względu na możliwość wywołania
zakłóceń czynności układu elektroniczne-
go tych urządzeń.
Do zabiegów krioterapii miejscowej wyko-
rzystywane są urządzenia, w których do
uzyskiwania krańcowo niskich temperatur
wykorzystuje się ciekły azot (temperatura
u wylotu dyszy -160 ÷ -196ºC), schłodzone
powietrze (temperatura do -35ºC) oraz
dwutlenek węgla (temperatura około
-78ºC), kierowane na zmiany chorobowe
za pomocą specjalnych dyszy umożli-
wiających regulację szybkości nawiewu
(zwykle w zakresie od 100 do 1500 ml na
minutę).
Ponadto do miejscowego leczenia zimnem
stosowane są tradycyjnie również inne
metody, nie będące krioterapią sensu
stricte zgodnie z nowoczesnym ujęciem
definicji tej formy fizjoterapii. Należą do
nich m.in.:

•

okłady plastikowymi woreczkami

wypełnionymi kostkami lodu – tempe-
ratura około 0ºC, czas trwania pojedyn-
czego zabiegu od 1 do 60 minut,

•

okłady woreczkami wypełnionymi

schłodzonym żelem silikonowym
– temperatura od -5 do 0ºC, czas trwania
pojedynczego zabiegu 20-30 minut,

•

masaż kostką lodu – temperatura około

0ºC, czas trwania pojedynczego zabiegu
3-5 minut z 10 sekundowymi odstępami
pomiędzy kolejnymi zabiegami,

•

kąpiele w śniegu (ice slush) polegają-

ce na zanurzaniu chorych kończyn
w pojemniku z częściowo roztopionym
śniegiem na okres 3-5 sekund,

•

okłady ze schłodzonych ręczników

(ice towels) polegające na układaniu
wilgotnych, dobrze wykręconych,
bawełnianych ręczników uprzednio
schłodzonych w specjalnych zamrażar-
kach bezpośrednio na skórze w okolicy
zmiany chorobowej. Czas trwania poje-
dynczego zabiegu – 5-10 minut,

•

aerozole oziębiające – zraszanie po-

wierzchni skóry w okolicy zmiany
chorobowej przy użyciu substancji
lotnych (np. chlorek etylu). Czas trwa-
nia jednorazowej aplikacji wynosi
5 sekund, a w przypadku schładzania
kilku miejsc równocześnie – nie powi-
nien przekraczać 30 sekund,

•

kompresy chłodzące – schładzanie

powierzchni skóry w okolicy zmiany
chorobowej za pomocą woreczków
zawierających substancje, które po
zmieszaniu (np. za pomocą uderzenia
dłonią w woreczek) wywołują reakcję
endotermiczną. Czas trwania zabiegu
to zwykle 30 minut.

Metodyka zabiegów

krioterapii miejscowej

z użyciem schłodzonych gazów

• Pacjenci do zabiegów krioterapii

miejscowej powinni być zawsze kwa-
lifikowani przez lekarza. W trakcie
wstępnego badania lekarskiego na
podstawie zebranego wywiadu oraz
badania fizykalnego oceniane są ewen-
tualne przeciwwskazania dyskwalifi-
kujące chorego. U każdego chorego
zakwalifikowanego do krioterapii
ogólnoustrojowej ustalane są parame-
try terapeutyczne oraz indywidualny
program kinezyterapii.

• Należy prowadzić kartę zabiegową

chorych, w której odnotowywane
są parametry czynnościowe układu
krążenia (ciśnienie tętnicze i tętno)
– każdorazowo przed zabiegiem oraz po
jego zakończeniu, liczba i czas trwania
zabiegów, zmiany parametrów terapeu-
tycznych krioterapii lub przebiegu na-
stępującej po niej kinezyterapii, a także
subiektywne odczucia pacjentów oraz
ewentualne powikłania i działania
uboczne zabiegów.

• Każdorazowo przed zabiegiem krio-

terapii miejscowej pacjenci powinni
starannie osuszyć ręcznikiem skórę
w okolicy poddawanej krioterapii.

• Przebieg zabiegu krioterapii miejscowej.

a. Odległość dyszy od powierzchni ciała
pacjenta nie powinna być mniejsza niż
15 cm.
W trakcie zabiegu terapeuta powinien
wykonywać okrężne ruchy dyszą, aby
nie wywoływać ciągłego schładzania
tego samego miejsca, co grozi powsta-
waniem odmrożeń.
Zabieg jednoczasowo nie powinien
obejmować więcej niż 5 stawów, przy
czym ręka, stopa oraz kręgosłup stano-
wią jeden zespół małych stawów.
b. Czas trwania zabiegu krioterapii miej-
scowej na jedną okolicę ciała wynosi od 30
s do 3 minut i jest zależny od indywidual-
nej wrażliwości pacjenta na działanie ni-
skich temperatur. Natomiast w przypadku
równoczesnego schładzania kilku miejsc
łączny czas trwania zabiegu nie powinien
przekraczać maksymalnie 12 minut.
c. Każdorazowo zabieg krioterapii miejsco-
wej wykonywany jest pod ścisłą kontrolą
wzroku terapeuty. W przypadku zblednię-
cia lub zasinienia skóry, a także pojawienia
się objawu „pomarańczowej skórki” oraz
uczucia pieczenia i bólu, wskazujących
na możliwość powstawania odmrożenia,
zabieg należy przerwać.

• Cykl terapeutyczny obejmuje zwykle

10-30 zabiegów wykonywanych 1-2 razy
dziennie. W przypadku wykonywania
zabiegów dwukrotnie w ciągu dnia
odstęp między nimi powinien wynosić
co najmniej 6 godzin.

30

REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006

FIZYKOTERAPIA

Poniżej w tabeli zestawiono parametry
terapeutyczne stosowane zwykle w trakcie
cyklu zabiegów krioterapii miejscowej w po-
szczególnych jednostkach chorobowych.

• Ponieważ podobnie jak w przypadku

krioterapii ogólnoustrojowej miejsco-

Jednostka chorobowa

Temperatura gazu

przy powierzchni

ciała pacjenta

Czas trwania

zabiegu

w minutach

Liczba

zabiegów

w cyklu

terapeutycznym

Zesztywniające zapalenie stawów

kręgosłupa

-130 ÷ -160°C

10-12*

10-20

Reumatoidalne zapalenie stawów

-160 ÷ -180°C

2-3

10-20

Choroba zwyrodnieniowa stawów

-160 ÷ -180°C

3

10-20

Fibromialgia

-130 ÷ -150°C

10*

10-20

Pourazowe schorzenia układu ruchu

-160 ÷ -180°C

3

20

Schorzenia ośrodkowego

układu nerwowego ze wzmożoną

spastycznością

-160 ÷ -180°C

3-8*

30

Dyskopatie

-130 ÷ -160°C

3

10-20

Schorzenia obwodowego

układu nerwowego np. neuralgia

nerwu trójdzielnego

-130°C

2-3

10

Tab. 2.
* Łączny czas trwania zabiegu przy jednoczasowym schładzaniu kilku (maksymalnie 5) grup stawów lub mięśni
zajętych procesem chorobowym

we leczenie zimnem stanowi element
kriorehabilitacji, po każdym zabiegu
krioterapii miejscowej wykonywana
jest kinezyterapia. Bezpośrednio po
zakończeniu zabiegu pacjenci podda-
wani są 30÷60-minutowej kinezyterapii
obejmującej ćwiczenia indywidualne

(początkowo ćwiczenia izometryczne
mięśni oraz ćwiczenia w odciążeniu za-
jętych procesem chorobowym stawów,
a następnie ćwiczenia czynne właściwe
i z oporem mięśni prostowników i zgi-
naczy tych stawów), a w wybranych
przypadkach, w których procesem cho-
robowych objętych jest wiele elemen-
tów narządu ruchu, także gimnastykę
zbiorową o charakterze ogólnouspraw-
niającym – według indywidualnie
ustalonego programu uwzględniającego
wiek pacjenta, rozpoznanie i stopień
zaawansowania procesu chorobowego
oraz aktualną sprawność leczonego
elementu układu ruchu.

• Po zakończeniu cyklu zabiegów nie-

zbędne jest ponowne badanie lekarskie
z oceną uzyskanych efektów klinicz-
nych oraz rozważeniem ewentualnej
kontynuacji krioterapii.

‰

A

GATA

S

TANEK

, G

RZEGORZ

C

IEŚLAR

,

J

ANINA

M

ROWIEC

, A

LEKSANDER

S

IEROŃ

.

Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Angiologii

i Medycyny Fizykalnej

Śląskiej Akademii Medycznej.

41-902 Bytom, ul. Batorego 15

tel./fax [phone]

e-mail: [e-mail]

Piśmiennictwo u autorów i w „RwP+”
(www.elamed.com.pl/rehabilitacja)

31

REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006

FIZYKOTERAPIA

Piśmiennictwo:

1. Sieroń A., Cieślar G. (Red.): Zastosowanie zimna w medycynie - kriochirurgia i krioterapia.

α-medica press, Bielsko-Biała 2003