plik

AFRYKA A POCZĄTKI HOMO SAPIENS

Afryka jest uważana za kolebkę ludzkości, ponieważ to właśnie na tym kontynencie żyją ludy, które
charakteryzują się największą różnorodnością genetyczną. Dowodzą tego badania naukowe i
wykopaliska archeologiczne prowadzone na wschodzie i południu kontynentu (na obecnym obszarze
RPA). Odkryto tam szczątki praczłowieka, którego wiek ocenia się na 4 mln lat. Karol Darwin wskazał
Afrykę jako miejsce początku ewolucji człowieka. Dla XIX-wiecznych Europejczyków była to herezja.

a) 12 mln lat temu – powstał Wielki Rów Wschodnioafrykański, dolina hamująca

przemieszczanie się gatunków; w jego rejonie natomiast – bogate i różnorodne
środowisko, a na wschodzie sytuacja skłaniała do rozwoju i wynalazczości człowieka);
dwunożność była korzystna w tamtych warunkach; hominidy żyły w gromadach, z
niewielką ilością samców rywalizujących o dominację.

hominidy wyewoluowały w australopiteki, które miały do 1m wysokości

Lucy miała 90cm, silne owłosienie, masywną szczękę , mózgoczaszkę 400-
500cm3, duże zęby trzonowe (pożywienie było twarde, roślinne), pełna
dwunożność, chwytna stopa

gatunek homo wykształcił się pomiędzy 2 a 3 mln lat temu;

3 grupy teorii:
– homo i australopitek mieli wspólnych przodków
– autralopitecus afarensis dał początek dwóm kolejnym liniom – australopitecus africanus i homo
– australopitecus afarensis z jednej strony dał początek homo, z drugiej – wszystkim innym
australopitekom:

b) homo habilis – człowiek zręczny – większa czaszka, silniejsze uzębienie, większy mózg

– do 750-800cm3; wytwarzał narzędzia (najstarsze datowane na 2,5 mln lat temu),
raczej nie wędrował poza Afrykę; niektóre badania wykazują że homo habilis
współistniał z australopitekiem do 1 mln lat temu

c) homo erectus – człowiek wyprostowany – czaszka do 1200cm3, dłuższa i niższa od

poprzednika, szeroka twarz, uzębienie potężne ale zbliżone do współczesnego,
przystosowany do życia w środowisku ciepłym i suchym

Dwie koncepcje rozwoju człowieka:

a) Pożegnanie z Afryką” (Out of Africa) – jej rzecznik to Christopher Stringer; wg niej

rozwój człowieka od homo erectus do homo sapiens przebiegł w całości w Afryce;
dopiero potem człowiek rozprzestrzenił się z Afryki po całym świecie

b) Hipoteza kandelabru – jej rzecznik to Millford Wolpoff (wg niego znaki, symbole i

zbiorowa pamięć społeczności miały przyspieszać ewolucję); mówi o tym, że
współczesny człowiek pojawił się wszędzie tam, gdzie wcześniej homo erectus
(Europa Zachodnia, Azja...); pośrednią formą między nimi miałby być neandertalczyk

Jest kilka powodów, by wątpić w tę hipotezę – szczątki homo sapiens są znajdowane
głównie na Bliskim Wschodzie i w Afryce

KONTAKTY NUBII Z EGIPTEM

Na południe znajdowała się Nubia (obecnie południowy Egipt i północny Sudan), która dzieliła się na
Nubię Dolną, nazywaną przez starożytnych Egipcjan Wawat, i Nubię Górną, zwaną w inskrypcjach
Kusz. Nubia Dolna stanowiła integralną część państwa faraonów, związaną z nim administracyjnie i
politycznie nieomal przez całą jego historię. Nubia Górna wchodziła w jego skład jedynie w okresach
największej świetności.

Egipcjanie,  chcąc  wyprawić się  do Syrii, musieli najpierw  rozprawić się  z  Nubią. Był to kraj obfity w
złoto,  mieszkali  tam  koczownicy,  szczególnie  na  pustyniach.  Miastem  zapewniającym  złoto  była
Amara,  nubijskie  miasto.  Na  terenach  Nubii  Egipcjanie  mieli  dosyć  silne  powiązania  z  ludnością
miejscową – proces akulturacji postępował – w Wawat został zakończony, w Kush poczynił znaczne
postępy.

 Symbolem egipskiej obecności był wicekról, który reprezentował faraona. Porządku

wewnętrznego mieli pilnować naczelnicy nubijscy (7-9) wybierani przez Egipcjan.

 Najpóźniej w 550r. p.n.e. Napata stała się stolicą niezależnej Nubii, potęga Kush stopniowo

ulegała wzrostowi  kuszycki władca podbił Egipt i zapoczątkował rządy XXV dynastii.

 Punt – obszar regularnie odwiedzany przez Egipcjan (upamiętniają to reliefy ze świątyni

Hatszeput); mieszkańcy dysponowali kością słoniową, skórami dzikich zwierząt – podstawą
stosunków Punt z Egiptem: handel; typowy mężczyzna z Punt – ciemnoczerwona skóra,
łagodne rysy.

 Kaszta w połowie VIII w. p.n.e. przekroczył granicę i w Tebach ogłosił się królem (faraonem)
 Kuszyci wracają na południe, ale zasięg ich władzy jest niepewny; Egipcjanie najeżdżają na

Kush (np. 591 p.n.e.), napad na Napatę, przeniesienie stolicy do Meroe

 Około początku naszej ery – kontakty Meroe z Rzymem
 Kultura władzy Napaty i Meroe (najdynamiczniejszy rozwój IV w. p.n.e. – IV w. n.e.):

 ceremonia koronacji – król najpierw obejmował władzę w Meroe, następnie

w Napacie (podróż w formie procesji)

  władza dziedziczna w obrębie jednego rodu
  po władzę często sięgali też bracia króla, zdarzały się uzurpacje
  dużą rolę odgrywała królowa matka
  tytuły królewskie zapożyczone od faronów

SPECYFIKA KOŚCIOŁÓW AFROCHRZEŚCIJAŃSKICH

Powstają od końca XIV w. (głównie na bazie kościołów protestanckich). Dziś jest ich najwięcej w RPA
– ok. 4,5 tys. kościołów z ok. 8,5 mln wiernych. Powstawały z powodów społecznych, ekonomicznych,
religijnych,  w  odpowiedzi  na  mocno  niedoskonałe  i  niedostosowane  do  afrykańskich  zwyczajów
kościoły misyjne.
–  kościoły  misyjne  zajmowały  się  raczej  sprawami organizacyjnymi, administracyjnymi,  niż  skupiały
się na przekazaniu wiary Afrykanom.
–  kościoły  afrochrześcijańskie  skupiały  się  na  budowaniu  braterstwa  i  brały  pod  uwagę  tradycje
Afrykanów.

w oczach Afrykanów – niespójność przekazu misjonarzy z treścią Biblii
w niektórych krajach powstanie kościołów było reakcją na apartheid; brak wspólnot
afromuzułmańskich, bo muzułmanie utożsamiani byli z kolonizatorami

Najwcześniej odłączyły się od wspólnot misyjnych kościoły etiopiańskie (Etiopia symbolem dążeń
niepodległościowych Afryki); ich cechy:
– silna hierarchizacja
– stabilność
– nienawiść do białych
– hasła panafrykanizmu
– oskarżenia skierowane do kolonialistów

 interpretacja chrześcijańskiego boga przez tradycyjny wzorzec afrykański, przy włączeniu

pozostałych wzorców religijnych: kultu zmarłych, wiary w ich zmartwychwstanie, magicznych
interpretacji chrztu, pojawienie się mitycznych postaci w wizjach proroków i ikonografii

 sakrament chrztu spełniany jest często przez nałożenie rąk i łączy się z rodzimym rytem

inicjacji.

 w sferze doktrynalnej, oprócz tradycyjnych nauk chrześcijańskich, obecne są wątki lokalne,

np. idea Czarnego Mesjasza, zapowiedź zniszczenia świata białych, uznanie Afrykanów za lud
wybrany.

  walka z czarownictwem i fetyszami – tradycyjna i wynikająca z potrzeby zwalczania zła
  dążenie do autonomii i niezależności, panafrykanizm
  budowanie  organizacji  kościelnej  prowadzonej  przez  liderów  często  skonfliktowanych  z

misjonarzem czy oficjalnym kolonialnym kościołem

 zbieżności z pierwotnym judaizmem, kierowanie się ku Staremu Testamentowi

Drugi typ: kościoły prorocze, skutek działalności ludzi o cechach proroczych i zdolnościach
organizacyjnych – w tych kościołach każdy mógł otrzymać boże natchnienie oraz duży udział miały
kobiety!; założyciel wchodzi w kontakt z Bogiem, a wokół niego wierni, także chorzy; silny mistycyzm.

Można podzielić kościoły ze względu na zasięg
– plemienne (dziś używa się raczej bardziej neutralnego pojęcia ‘ethnicity’, bo termin „plemienność”
został niejako narzucony przez Europejczyków)
– narodowe
– międzynarodowe

Panafrykanizm  -  ruch  polityczny  podkreślający  odrębną  tożsamość  duchową  ludności  afrykańskiej  i
pochodzenia  afrykańskiego  oraz  konieczność  jej  politycznego  współdziałania;  zapoczątkowany  na
przełomie  XIX  i  XX  wieku  wśród  Afroamerykanów.  W  panafrykanizmie  strefy  francuskojęzycznej
dominowało zainteresowanie kulturą Czarnej Afryki i jej promocja; na przełomie lat 50. i 60. XX wieku
nastąpił  początek  instytucjonalizacji  panafrykanizmu,  tworzenie  regionalnych  organizacji  i
konfederacji.  Od  1963  strukturą  panafrykanizmu  była  Organizacja  Jedności  Afrykańskiej,  której
funkcje w 2002 przejęła Unia Afrykańska.

GRUPY KREWNIACZE I WIEK JAKO OKREŚLNIKI TOŻSAMOŚCI AFRYKANINA

Pokrewieństwo  –  istnieją  dwie  linie  pokrewieństwa:  patrylinearny  i  matrylinearny;  patrylinearyzm
jest znacznie częstszy; współcześnie ślady matriarchatu u ludów Bantu i bantyjskich.

Pojęcia:  wielka  rodzina  (ród)  –  wielopokoleniowa  wielka  rodzina,  łącznie  ze  zmarłymi;  rodzina
nuklearna;  linearz  -  grupa  osób  i  ich  rodzin  pochodzących  w  linii  prostej  o  jednego  rzeczywistego
przodka; klan – grupa osób pochodząca od  mitycznego przodka; włączani są też klienci, niewolnicy;
członkowie klanu niekoniecznie pochodzą od wspólnego przodka, wystarczy, że w to wierzą.

Małżeństwo  –  to  u  ludów  Czarnej  Afryki  obowiązek,  ktoś  bezżenny  znajduje  się  na  samym  dole
hierarchii społecznej.
–  małżonka  przeważnie  wybierają  rodzice,  spisują  umowę  przedślubną,  często  przed  urodzeniem
dziecka; współcześnie dzieci mają coraz większy wpływ na to, z kim wezmą ślub
– u wielu ludów kładzie się nacisk na czystość przedmałżeńską
– często posag wnosi kobieta, jednak pozostaje on jej własnością

Może być endogamiczne ( w obrębie tej samej grupy, plemienia) lub egzogamiczne (w obrębie dwóch
różnych grup)
– monogamia – w wielu kulturach zakorzeniona w tradycji (np. Berberowie, chrześcijańska Etiopia)
– poligynia (jeden mężczyzna, wiele kobiet) – liczba żon jest symbolem prestiżu i zamożności, jednak
dominuje ta, która została poślubiona najwcześniej.

– poliandria (jedna kobieta, kilku mężczyzn) – w sensie ścisłym raczej nie występuje, jedynie jako
zalegalizowanie konkubinatu – kobieta ma męża i kilku kochanków, o których mąż wie
–„gościnność seksualna” – np. „udostępnianie żony sąsiadowi”

Grupy:

 inicjacja przechodzona w wieku ok. 10 lat – przez nią Afrykanie stają się braćmi, potem

pełnią określone funkcje społeczne, które ich spajają – wojowników, małżonków, klasa
starszych (mająca największy prestiż)

  stowarzyszenia osób posiadających jakąś tajemnicę – charakter sekretny
  stowarzyszenia zawodowe – np. myśliwych, kowali; miały charakter lokalny a nie generalny
  wsie łączą się w zespoły sąsiedzkie, regionalne; grupy coraz większe aż do poziomu państwa

lub system segmentarny (grupy wydzielone na podstawie pokrewieństw rodowych lub czysto
terytorialne); funkcja naczelnika wsi kontrolowana przez starszych.

 system akefaliczny – pozycja naczelnika słaba, segmenty systemu niezależne od siebie;

potem władza naczelnika rośnie – wodzostwo, chiefdom; w obrębie danego ludu – wiele
segmentów, brak scentralizowanej władzy

Przyczyny rozpadów państw:
– najazdy zewnętrzne i wewnętrzne
– niestabilność grup sprawujących władzę
– władza oparta na sile, łatwo zająć tereny
– nieskuteczna legalizacja władzy, poddani z innych grup etnicznych nie akceptowali jej
– zmniejszanie dochodów grupy rządzącej, brak kontroli szlaków handlowych
– bunty ludności i walki frakcyjne w obrębie grupy rządzącej

KARTAGINA I JEJ SĄSIEDZI

Początki Kartaginy
Fenicjanie szukali miejsca do osiedlenia (początek I tys. p.n.e.), legendarne daty założenia miast:

Gadeks (Kadek) – 1110 p.n.e.
Kartagina – 814 p.n.e.
Utyka – 1001 p.n.e.

– kolonie fenickie długi czas powiązane z ośrodkami rodzimymi, z których pochodzili kolonizatorzy
(np. Kartagina zależna od Tym)
– rosnąca konkurencja Greków wymusiła uniezależnienie się od metropolii
– rozproszone Kartagińskie imperium kształtowało się do początków IV w. p.n.e.

Kultura i sztuka Kartaginy

 religia: ofiary z dzieci dla bóstw
 Fenicjanie byli kupcami, zarobkowiczami, nie wytworzyli więc własnego stylu w sztuce,

literaturze

 Kultura oparta na kulturze greckiej
 Podróże kupieckie Kartagińczyków – opowieść Herodota o podróży na brzegi Maroka

Armia Kartaginy

  Kartagińczycy nie mieli ekspansjonistycznych tendencji, rzadko używali wojska
  Kartagina wmieszała się w sprawy Grecji – klęska pod Chimerą (480 p.n.e.)
  310 p.n.e. – Agatokles, władca Syrakuz, zaatakował Afrykę, Kartagińczycy wyparli go dopiero

po 3 latach

wojny punickie

 I WP (264-246 p.n.e.) – zakończona przez Kartagińczyków, gdyż przeszkadzała im w handlu;

bunt najemników kartagińskich, którzy nie dostali żołdu, doprowadziło to do utraty Sardynii i
Korsyki przez Kartaginę; ostatecznie Kartagińczycy stłumili bunt i nałożyli wysokie daniny

 II WP (218-201 p.n.e.) - Hannibal sprzymierzył się z Saguntem – rzymskim sojusznikiem w

Hiszpanii; w bitwie pod Zaamą (202 p.n.e.) wziął udział Massynissa, Kartagina przegrała

 III WP (149-146 p.n.e.) – jej bezpośrednią przyczyną była kontrakcja Kartaginy wobec

prowokacyjnych działań Rzymu

 Rzymianie utworzyli w Kartaginie nową prowincję – Afrykę Scypion Afrykański – zasada „dziel

i rządź” – dzielił prowincję dalej; na krótko scalił ją Micipsa (namiestnik prowincji), po jego
śmierci, za rządów Jogurta, znów podzielona.

Dalsze losy Kartaginy

 ostatni znaczący miejscowy władca – Juba I (60-44 p.n.e.), ale „postawił na złego konia” – na

Pompejusza, nie na Cezara

  Juba II panował w Mauretanii do 24 n.e.; jego żoną była Kleopatra Selene
  Następca Juby II, Ptolemeusz, skazany na śmierć przez Kaligulę
  Za Tyberiusza – powstanie w południowej części północnej Afryki
  Rosło  znaczenie  Afryki  w  Rzymie  –  rozwijały  się  miasta,  głównie  w  Tunezji;  narastający

dobrobyt ludności dawnej Kartaginy i znaczenie Afrykanów: pierwszy afrykański ekwita – za
Tyberiusza, za Hadriana było ich już kilkuset

 Klasa dekurionów (najbogatszych) trzonem społeczności afrykańskiej

Grupy ludności w Kartaginie po podbojach rzymskich:

  Rzymianie i imigranci italscy
  Kartagińczycy
  osiadli Libijczycy
  garstka Libijczyków-koczowników


Życie religijne Kartagińczyków:

  kult Saturna to kult Baamona, itd. – bóstwa lokalne maskowane nazwami bóstw rzymskich
  upowszechniały się bóstwa wschodnie – Mitra, Kybele
  dużą rolę odegrał donatyzm podkreślający cześć oddawaną męczennikom  – to wpłynęło na

konserwatywność afrykańskiej doktryny

Kartagińczycy nazywali Afryką obszar wokół ich miasta. Dopiero później określano tak wszystkie
znane regiony na kontynencie. Rzymianie zachowali tę nazwę, gdy utworzyli tam swoją prowincję.

ROLA RELIGII PLEMIENNEJ W CZARNEJ AFRYCE

Religia jako baza kultury Afryki, element spajający, również podstawa dla filozofii, medycyny ludowej.
Poprzez odpowiednie rytuały daje nadzieję na życie po śmierci, pomaga w sytuacjach kryzysowych,
epidemiach, w głodzie. Nie można patrzeć na afrykańskie rytuały przez pryzmat europejski;
Europejczycy aż do I poł. XX w. próbowali narzucać Afrykanom swoje religie, a badając ich rytuały,
opisywali je powierzchownie, nie badając ich istoty.

– czarne kościoły: religie synkretyczne nawiązujące do chrześcijaństwa, ale z afrykańskimi cechami.
– religie tradycyjne, które w większości łączą pewne elementy:

fetyszyzm – kult przedmiotów magicznych wyposażonych w siły nadprzyrodzone (np. rzeźba

przodka); siły te mogą mieć charakter naturalny bądź nadane przez czarownika; przedmiot czczony
nie dla niego samego, ale dla ducha, który obrał go sobie za siedzibę.

animizm (łac. anima – powiew wiatru, dusza) – wiara, że dusza człowieka może występować z

ciała i wstępować w inne ciało lub w przedmiot; taki duchowy pierwiastek, siła witalna jest również w
zwierzętach. – wiara w reinkarnację – popularna zwłaszcza w Afryce Zachodniej: Togo, Nigeria;
najczęściej wnuk dziedziczy cechy przodka.

kult przodków (ancestolatria)
politeizm

Przekaz  religijny  głównie  ustny;  każdy  lud  ma  właściwie  własne  bóstwa,  obrzędy  –  własną  religię;
charakter  religii  etnocentryczny,  nikt  nie  próbuje  szerzyć  własnej  wiary;  Bóg  twórcą  protoplasty
każdego  ludu,  dlatego tylko  dany  lud  go  czci,  inne  ignorują,  bo  mają  swoich  stwórców.  Pomniejsze
bóstwa  są manifestacją  tego  najwyższego,  który  jednak  w  codziennym  życiu  pełni  rolę  marginalną,
ofiary  i  świątynie  dla  niego  są  rzadkie;  bóstwa  pomniejsze  uosabiają  siły  przyrody,  mogą  sprzyjać
człowiekowi, ale też być mściwe i przewrotne. Bóstwa łączone są w panteony. Ziemia rozumiana jako
bogini-matka,  nie  posiada  swojego  bóstwa,  jest  to  tzw.  sakralność  rozproszona  –  moc  płodności  i
obfitości; oddanie ziemi to świętokradztwo. Społeczny charakter religii i jej rytuałów, centrale miejsce
zajmują  kapłani,  wróżbici  to  ich  pomocnicy;  kapłan  powoływany  np.  jako  ten  który  przetrwał
epidemię,  wyleczył  się  z  choroby  –  znak  od  Boga;  generalnie  funkcje  religijne  zarezerwowane  dla
głowy  rodziny.  Świat  niewidzialny  to  taka  sama  część  rzeczywistości  jak  widzialny;  nienarodzeni,
żyjący i zmarli to jedna wielka rodzina; brak rozdzielenia na sferę sacrum i profanum.

Koncepcja  czasu:  brak  jednolitej  skali  czasowej,  czas  nie  jest  linearny,  istnieje  tylko  razem  z
wydarzeniami – nie ma więc możliwości, by czas zmarnować; wydarzenia początkujące czas to rytuały
– w ten sposób czas staje się cykliczny (zjadanie własnego ogona).

Propozycja  podziału  religii  ze  względu  na  typologię  geograficzną  i  społeczno-ekonomiczną  (wg
Piłaszewicza):



religie pierwotne (wierzenia totemiczne – wiara w mistyczny związek danej grupy z
totemami), np. Pigmeje, Buszmeni.



religie ludów pasterskich – Masajów, Fulanów, Oromo – rozwinięty kult przodków i
bohaterów kulturowych.



religie ludów rolniczych obszarów sawanny: Kikuju, Azande, Sara – cześć oddawana
przodkom i elementy totemizmu.



religie ludów rolniczych obszarów leśnych – Jorubowie, Ibowie – rozbudowane panteony
bóstw.

Religie rdzenne miały charakter oralny i niezmienny – ta powtarzalność była ich fundamentem.
Jednak z chwilą pojawienia się białego człowieka, chrześcijaństwa i islamu, zaczęły pojawiać się nowe
elementy – np. biały człowiek w mitach afrykańskich, kapłani u Jorubów.

KULT PRZODKA W CZARNEJ AFRYCE

Życie po śmierci i kult przodków
Brak  wyraźniej  granicy  między  życiem  duchowym  i  ziemskim  –  życie  grobowe  wyobrażane  jako
kontynuacja życia ziemskiego. Jakość życia pozagrobowego nie zależy od życia ziemskiego – kara za
złe  uczynki  spotyka  Afrykanina  natychmiast;  zadaniem  czarownika  jest  odpowiedzieć  na  pytanie,
dlaczego  Afrykaninowi  źle  się  dzieje.  Pojęcia  raju  i  piekła  są  rzadkie,  występują  tylko  w  niektórych
plemionach, np. u Danów z Wybrzeża Kości Słoniowej; częściej – koncepcja błądzących dusz.

Kult  przodka  –  ołtarze  wystawiane  niegdyś  każdej  rodzinie,  ze  szczególnym  uwzględnieniem
założycieli  miast  (protoplastów);  przodkami  nie  mogą  zostać  zmarli  w  młodym  wieku,  bez
potomstwa, uśmierceni przez haniebną chorobę (np. trąd) lub nieprawidłowo pochowani; deifikacja
przodków, dlatego ich kult jest bardziej rozwinięty tam, gdzie nie ma rozwiniętego panteonu bóstw;
szczególna rola przodków królewskich, ich grobowce – miejscami kultu.

Rytuały  inicjacji  –  moment,  kiedy  starszyzna  przekazuje  adeptowi  wiedze  o  przodkach,  zasady
obcowania  i  obrony  przed  duchami;  rytuał  taki  może  poprzedzać  wstąpienie  do  tajnego
stowarzyszenia,  których  rolą  jest  wymiar  sprawiedliwości,  troszczenie  się  o  porządek  społeczny,
zwalczanie czarów i praktyk magicznych. W stowarzyszeniach tych obowiązują rytualne maski (próba
zdjęcia  karana  śmiercią),  ważną  rolę  pełnią  instrumenty  muzyczne;  stowarzyszenia  często  mają
charakter antykobiecy – trzymanie kobiet w posłuszeństwie.

ISLAM ATRAKCYJNY DLA AFRYKAŃCZYKÓW – DLACZEGO?

Islam bardziej atrakcyjną religią dla Afrykanów niż chrześcijaństwo; islam w Afryce zachował jedność
duchową!

Łatwiejsza  adaptacja  z  miejscowymi  zwyczajami,  możliwość  połączenia  z  rodzimymi  bóstwami,  nie
naruszał  miejscowych  struktur  społecznych  (poligamii),  nie  ingerował  w  życie  społeczne.  Islam  był
rozprzestrzeniany  przez  samych  Afrykanów  (ludy  berberyjskie,  kupcy  perscy,  indyjscy,  potem  –
nieliczne  ludy  afrykańskie),  a  chrześcijaństwo  było  kojarzone  z  białym  człowiekiem.  Islam  i  język
arabski  pociągał  za  sobą  dostęp  do  wyższej  kultury,  dorobku  Arabów;  arabski  językiem  literatury,
sztuki, intelektualistów (podobne znaczenie, co łacina w chrześcijaństwie). Islam rozwijał się głównie
w miastach, słabe przenikanie do ludności wiejskiej.

Mimo wszystko były pewne przeszkody, bariery różniące islam od wierzeń miejscowych:

 konflikt politeizm – monoteizm
 wielu pośredników między Bogiem a człowiekiem w religiach rdzennych – jeden prorok w

islamie

  kult przodków, różnego rodzaju duchów – wszystko tylko wokół Allaha
  rytualny kalendarz religijny – kalendarz księżycowy muzułmanów
  połączenie sfery sacrum i profanum w religiach rdzennych – wyraźny dualizm islamu

Propagatorzy islamu starali się te różnice niwelować: Mahomet utożsamiony z lokalnymi bohaterami
kulturowymi, bóstwami; duchowni muzułmańscy wchodzą do tajnych związków, m.in. ze względu na
wiedzę; trudność w zaakceptowaniu przez islam  przedstawień figuralnych, ostatecznie jednak godzi
się on na przedstawienia zwierząt w maskach; sukcesy islamu do pewnego stopnia pozorne.

Kalendarium:
615 – mała Hidżra, pierwsza migracja wyznawców Mahometa, przesiedlonych na drugą stronę Morza
Czerwonego.
622 – Początek ery muzułmańskiej – ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny.
Pierwsze kraje opanowane przez muzułmanów – Afryka Północna: Egipt, Sudan Północny, Nubia (jej
granica  przekroczona  przez  muzułmańskich  Mameluków  w  1317).  Wschodnie  wybrzeże  Afryki  –
formuje się kultura suahili – mieszanka kultury perskiej, afrykańskiej i arabskiej.
X  w.  –  początek  przenikania  islamu  na  południe  od  Sahary,  dzięki  kupcom  i  duchownym;  tam
nastąpiło to bez komplikacji i wystąpień zbrojnych (przenikanie islamu w głąb Afryki dzięki nomadom
somalijskim)

Bilad-as-Sudan (kraj czarnych ludzi) – kraj nazwany tak przez Arabów, gdzie zaczęli przenikać oni w X
w. – dynastia Almorawidów, miała ona przyczynić się do upadku ówczesnego państwa Zachodniej
Afryki.

KOLONIALIZM – CZY TYLKO NEGATYWY?

Okres kolonializmu osiąga apogeum w latach 80. XIX w. Po najeździe kolonialiści zmieniają politykę,
rozpoczyna  się  wyścig  w  podbojach  i  zasięgu  kolonii.  Miały  na  to  wpływ  wydarzenia  takie  jak:
rewolucja  przemysłowa  (dostępna  nowa  broń  ułatwiająca  podboje,  nowe  rynki  zbytu  i  surowce),
Europejczycy uważali się za pacyfikatorów konfliktów – „podboje w imię moralności”, odkryto chininę
jako  lek  na  malarię  (mniejsza  śmiertelność  kolonizatorów),  rozwój  administracji  –  nowe  metody,
łatwiejsze  zarządzanie  podbitymi  obszarami,  gorączka  złota  i  diamentów  (szczególnie  w  Afryce
Południowej). Dwie linie podbojów  Kair-Kapsztad (K-K) oraz Senegal-Somalia (S-S, francuska)

Afrykanie  byli  postrzegani przez  pryzmat  niewolnictwa,  jako  niemający  własnej kultury  i  organizacji
państwowej   pojawiają się elementy rasizmu, potwierdzanego przez naukę europejską

Kalendarium:

1882  –  przełom,  przekroczona  masa  krytyczna,  uruchomiona  reakcja  łańcuchowa  podbojów
kolonialnych
1884  –  Leopold  II,  król  Belgii,  proponuje  by  zebrał  się  międzynarodowy  kongres  państw
zainteresowanych Afryką Zachodnią
Kongres ten odbył się w latach 1884-85, padły na nim pewne nieformalne postanowienia dotyczące
całej Afryki   większość terytoriów podporządkowanych Europie do 1920

Podboje  dot.  prymitywnych  społeczności  bezpaństwowych,  ale  też  terytoriów  bezludnych  oraz
„imperiów” – np. muzułmański kalifat Sokoto; ALE „podbój” to jedno, a „panowanie” – to drugie, aby
panować trzeba spacyfikować miejscową ludność i ustalić instytucje rządzące.

Nie  wszyscy  Europejczycy  popierali  taki  stan  rzeczy  –  nawet  w  takich  potęgach  kolonialnych  jak
Francja czy Wlk. Brytania istniały reprezentacje antykolonialne:
Wchodziły  w  grę  nie  tylko  wątpliwości  moralne,  ale  też  troska  o  obraz  imperiów  kolonialnych  w
oczach Europy.
Wchodziły w grę takie aspekty jak przejęcie przez Afrykanów europejskiej broni, ubioru, religii.

Przejmowanie władzy przez Europejczyków:

–  Europejczycy  wprowadzają  swoje  rozwiązania  administracyjne  i  prawne    pojawienie  się
konfederacji  i  republik.  Gdzieniegdzie  została  zachowana  tradycyjna  struktura,  jednak
podporządkowana Europejczykom, np. Burundi, Lesoto, Suazi.
–  kolonie  zależne  od  kolonizatorów  przynajmniej  w  kwestiach  finansowych  i  polityki  zagranicznej.
Funkcjonowały  instytucje  protektoratów,  jednak  władcy  afrykańscy  w  nich  mieli  z  reguły  znaczenie
tylko symboliczne (np. francuski protektorat nad Tunezją)
–  Niemcy  w  Rwandzie  zastali  (konfliktowy)  podział  ludów:  elita  –  Tutsi,  plebs  –  Hutu.  Zostawili  go,
ponieważ kojarzył im się z feudalizmem, przenieśli to rozwiązanie nawet do Burundi.
–  Kalifat  Sokoto  –  zachowany  podział  na  kalifaty,  Europejczycy  obsadzili  stanowiska  urzędnicze  
miejscowa  ludność  sprzeciwiła  się  misjom  religijnym  oraz  rozwojowi  europejskiego  szkolnictwa  i  w
tych sferach pozostali niezależni.
–  Etiopia  –  od  dawna  łatwiejszy  dostęp  do  technologii  europejskiej,  cesarz  umiejętnie  prowadził
politykę z Europejczykami.

–  Liberia  –  formalnie  zachowała  niepodległość  (jak  Etiopia);  obszar  wykupiony  w  latach  30.  XIX  w.
przez Amerykanów, którzy chcieli tam osiedlić byłych Czarnych niewolników.
– przejęcie władzy było łatwiejsze w państwach zorganizowanych – można było po prostu przejąć ich
aparat  władzy;  na  obszarach  nieupaństwowionych  podbój  był  łatwy,  ale  niewidoczny  –  skąd
wiadomo, że podbiliśmy, skoro nie ma na to żadnego oficjalnego dowodu?  zarządzanie terytorium
staje  się  problematyczne:  skoro  nie  można  sobie  podporządkować  władcy,  to  trzeba  poszukać
możnego, można też organizować pochody wojskowe, wprowadzić swoje placówki rządzące.

Reakcje Afrykanów na podboje:

 nie wszyscy godzą się z nową władzą
 wystąpienia antykolonialne, często oddolne, potrafią jednoczyć różne ludy etniczne – na to

kolonizatorzy (np. Niemcy) reagowali nierzadko rządami terroru

 władze kolonialne, stojąc wobec buntu, będą krytykowane przez Europejczyków, co

spowoduje, że będą bardziej ostrożne, będą wystrzegać się nadużyć

 pamięć powstańców utrzymywana przez Afrykanów

Zjawiska towarzyszące kolonizacji:

– sztuczny podział terytoriów dokonany przez Europejczyków  nie uwzględniał podziałów etnicznych
Afryki  –  do  dziś  na  mapie  pozostały  charakterystyczne,  kreślone  „od  linijki”  granice  państw
afrykańskich.
–  pojawiła  się  w  Afryce  centralizacja  terytoriów,  niespotykana  dotąd  zaawansowana  komunikacja  i
stosowanie aparatu przymusu; wpływ władzy dosięgał odtąd najdalsze terytoria.
–  chaos  spowodowany  podbojem  bezplanowym,  kreowaniem  administracji  na  bieżąco  –  np.
Brytyjczycy  przenosili  po  prostu  do  afrykańskich  kolonii  aparat  administracyjny  z  Indii,  a  Francuzi  z
Indochin.

Europejskie wyobrażenie o Afrykanach:

 kształtowane przez quasi-naukowe teorie rasistowskie i podejście misjonarskie 

Europejczycy przeświadczeni o wyższości swojej kultury i religii i oczekujący uznania tej
wyższości przez Afrykanów.

 przeświadczenie, że niższość ludów afrykańskich jest uwarunkowana dziedzicznie i przez to

stoją oni niżej kulturowo i umysłowo, jednak duchowo, wobec Boga, są równi Europejczykom

 Europejczycy doszli do wniosku, że należy pozwolić Afrykanom na swobodny rozwój, ale

sprawować nad nimi pieczę – to miało być naturalnym uzasadnieniem pobytu Europejczyków
w Afryce:



Pogląd umiarkowany – taka rola Europejczyka potrwa jeszcze bardzo długo



Pogląd radykalny – rola Europejczyków w Afryce jest wieczna i niezmienna

 Europejczycy uznali Afrykanów za niezdolnych do rządzenia, więc trzeba ich od władzy

odsunąć.

 Kolonie powinny być jednak samodzielne finansowo (same na siebie zarabiać), szczególnie,

ze wielu Europejczyków nie uznawało kolonializmu (więc gdyby trzeba było jeszcze łożyć na
to pieniądze, także Europejczycy sprzeciwiliby się władzy kolonialnej)



Trzeba było ciąć koszty przy rekrutacji Europejczyków do administracji afrykańskiej.



Kolonie musiały produkować zysk, nieważne jak.

Afrykanie i kolonizatorzy:

 Afrykanie pracowali na niskich stopniach administracji – jako tłumacze, drobni urzędnicy,

maszynopisarze – to dawało im poczucie zabezpieczenia finansowego, niską, ale stałą pensję;
w okresie jednego pokolenia Afrykanie – urzędnicy ustanowili odrębną grupę społeczną,
zeuropeizowaną.

 Europejska administracja dążyła do kooperacji z miejscową – w pozyskiwaniu miejscowych

przywódców celowali Brytyjczycy

 Urzędnicy europejscy pracujący w Afryce musieli znać język miejscowy, bo musieli wdrażać

miejscowych przywódców do rządzenia, administracji w systemie brytyjskim.



Taki system utwierdzał miejscowych przywódców na stanowiskach, ale zmuszał ich
do działań niepopularnych.



System wymagał, by Afrykanie rządzili się wg własnych praw, które jednak musiały
być zaakceptowane przez kolonizatora.



Władza pośrednia osłabiła miejscową jurysdykcję przez skodyfikowanie prawa;
wcześniej prawo podlegało modyfikacjom w zależności od okoliczności – od
momentu skodyfikowania prawo skostniało, było takie samo np. dla różnych struktur
etnicznych.

– często jako podstawę prawa skodyfikowanego wybierano prawo zwyczajowe

najsilniejszej grupy etnicznej – inne musiały się podporządkować

– zarzucenie zasady stanowienia prawa przez starszyznę
– często sytuacja kobiet ulegała pogorszeniu (obłożone niesprawiedliwie

podatkami, należnościami ślubnymi)

Chrześcijaństwo w Afryce

Występowanie: cały pas północny od Atlantyku do Egiptu, na południe od Sudanu i Etiopii
Dwa typy chrześcijaństwa afrykańskiego:

wschodnie, bliższe Bizancjum (Egipt, Libia, Cyrenajka, Pentapolis)
zachodnie, rzymskie (Afryka prokonsularna, Mauretania)
plus w Egipcie kościół koptyjski, wywodzony od działalności św. Marka

Chronologia:
Od czasów Teodozjusza Wielkiego – chrześcijaństwo religią państwową Egiptu
451  –  oddzielenie  się  kościoła  koptyjskiego;  charakterystyczny  dla  niego  był  monofizytyzm  –
przekonanie o jedynie boskiej naturze Chrystusa
–  Państwo  Aksum  (na  terenie  dzisiejszej  Etiopii)  –  założone  w  I  w.  p.n.e.;  w  IVw.  n.e.  dotarło  tak
dwóch  kupców-chrześcijan:  Frumecjusz  i  Edezjusz.  Fremencjusz  ok.  340  r.  nawrócił  króla  Aksum  i
powiadomił  o  tym  św.  Atanazego  (biskupa  Aleksandrii),  który  wyświęcił  Frumencjusza  na  biskupa
Etiopii; w Etiopii do dziś przetrwał etiopski kościół ortodoksyjny
– Nubia – chrystianizacja nieco później, za sprawą misjonarzy wysłanych przez Justyniana Wielkiego;
od  VIII  w.  kościół  koptyjski  podlegał  koptyjskiemu  patriarsze;  Nubia  broniła  się  przed  Arabami  do
1300r.; przetrwał koptyjski kościół ortodoksyjny – obecnie liczy 6mln wyznawców

–  to w  Afryce  narodził się ideał życia monastycznego; pierwszym mnichem-pustelnikiem był  Antoni
Pustelnik z Egiptu (ok. 250r.), potem kształtowały się początki życia wspólnotowego mnichów
–  po  podbojach  muzułmańskich,  w  XIII  w.  –  próba  rekatolizacji  Afryki  przez  franciszkanów  i
dominikanów, co nie dało widocznych efektów
–  od  1881r.  biskupi  etiopscy  zaczęli  pełnić  funkcję  sufragantów  biskupa  koptyjskiego;  1959r.  –
patriarcha koptyjski Aleksandrii uznał niezależność kościoła etiopskiego

Kościół etiopski

a) do XVI w. w izolacji wobec kościoła zachodniego

b) w dobie wielkich odkryć geograficznych nawiązanie kontaktów z

Portugalią, która chciała, by etiopski kościół był bardziej podległy papieżowi, jednak Etiopia obroniła
suwerenność

  wiara w złe duchy, wykonywanie amuletów
  kult świętych = kult przodków
  typowy wzór budownictwa afrykańskiego – świątynie na planie koła
  bogata liturgia – śpiewy, tańce, muzyka rytualna

II etap chrystianizacji – epoka wielkich odkryć geograficznych

1491  –  chrzest  przyjmuje  król  Konga,  potem  także  jego  syn  Nzingambamba;  obaj  podejmowali
kontakty z papieżem; 1518r. syn Nzingambamby, Henryk, został pierwszym biskupem Afrykaninem
Próby chrystianizacji Angoli, do 1941r. wspólna diecezja Angoli i Konga
1661  –  Antonio  I,  ostatni  chrześcijański  król  Konga  zginął  w  walce  z  Portugalczykami    odwrót
chrześcijaństwa w Afryce
Od XVII w. protestanccy misjonarze prowadzili działalność w Hoj, w Płd. Afryce

III etap chrystianizacji -  XIX w.

– misjonarze zaczęli przenikać do wnętrza kontynentu
–  do  schyłku  XIW  w.  misjonarze  starali  się  narzucić  Afrykanom  styl  życia,  w  którym  religia  jest
całkowicie oderwana od innych dziedzin życia
– wpływ władz kolonialnych, najsilniejszy właśnie w XIX w. – zakazywano miejscowych form kultu

Czasy najnowsze

–  1905-7:  powstanie  Mai-Mai  w  płd.  Tanzanii  –  najgłośniejsze  z  powstań    Czarnej  Afryce,  wątek
antykolonialny połączony z religijnym; eliminacja kapłanów, niszczenie sanktuariów
–  Rola  misjonarzy:  opisywali  miejscowe  języki,  opiekowali  się  plantacjami,  przyspieszali  rozwój
gospodarczy
– Hasła chrześcijaństwa szczególnie atrakcyjne dla tych, którzy dotychczas pozostawali na marginesie
społeczeństwa
– Powstawało tzw. chrześcijaństwo ludowe – wypaczone i zdeformowane
–  Akceptacja  rytuałów  rodzimych  i  włączanie  ich  w  poczet  chrześcijańskich  (rytuały  inicjacyjne  –
bierzmowanie, kult przodków – kult zmarłych i świętych, obrządek nadania imienia – chrzest
– Niektóre chrześcijańskie obrzędy Afrykanie zaakceptowali dobrowolnie – np. namaszczenie chorych
– Msze upodobniono do zgromadzeń ludowych ze śpiewami i tańcami