AFRYKA A POCZĄTKI HOMO SAPIENS

Afryka jest uważana za kolebkę ludzkości, ponieważ to właśnie na tym kontynencie żyją ludy, które
charakteryzują się największą różnorodnością genetyczną. Dowodzą tego badania naukowe i
wykopaliska archeologiczne prowadzone na wschodzie i południu kontynentu (na obecnym obszarze
RPA). Odkryto tam szczątki praczłowieka, którego wiek ocenia się na 4 mln lat. Karol Darwin wskazał
Afrykę jako miejsce początku ewolucji człowieka. Dla XIX-wiecznych Europejczyków była to herezja.

a) 12 mln lat temu – powstał Wielki Rów Wschodnioafrykański, dolina hamująca

przemieszczanie się gatunków; w jego rejonie natomiast – bogate i różnorodne
środowisko, a na wschodzie sytuacja skłaniała do rozwoju i wynalazczości człowieka);
dwunożność była korzystna w tamtych warunkach; hominidy żyły w gromadach, z
niewielką ilością samców rywalizujących o dominację.

-

hominidy wyewoluowały w australopiteki, które miały do 1m wysokości

-

Lucy miała 90cm, silne owłosienie, masywną szczękę , mózgoczaszkę 400-
500cm3, duże zęby trzonowe (pożywienie było twarde, roślinne), pełna
dwunożność, chwytna stopa

-

gatunek homo wykształcił się pomiędzy 2 a 3 mln lat temu;

3 grupy teorii:
– homo i australopitek mieli wspólnych przodków
– autralopitecus afarensis dał początek dwóm kolejnym liniom – australopitecus africanus i homo
– australopitecus afarensis z jednej strony dał początek homo, z drugiej – wszystkim innym
australopitekom:

b) homo habilis – człowiek zręczny – większa czaszka, silniejsze uzębienie, większy mózg

– do 750-800cm3; wytwarzał narzędzia (najstarsze datowane na 2,5 mln lat temu),
raczej nie wędrował poza Afrykę; niektóre badania wykazują że homo habilis
współistniał z australopitekiem do 1 mln lat temu

c) homo erectus – człowiek wyprostowany – czaszka do 1200cm3, dłuższa i niższa od

poprzednika, szeroka twarz, uzębienie potężne ale zbliżone do współczesnego,
przystosowany do życia w środowisku ciepłym i suchym

Dwie koncepcje rozwoju człowieka:

a) Pożegnanie z Afryką” (Out of Africa) – jej rzecznik to Christopher Stringer; wg niej

rozwój człowieka od homo erectus do homo sapiens przebiegł w całości w Afryce;
dopiero potem człowiek rozprzestrzenił się z Afryki po całym świecie

b) Hipoteza kandelabru – jej rzecznik to Millford Wolpoff (wg niego znaki, symbole i

zbiorowa pamięć społeczności miały przyspieszać ewolucję); mówi o tym, że
współczesny człowiek pojawił się wszędzie tam, gdzie wcześniej homo erectus
(Europa Zachodnia, Azja...); pośrednią formą między nimi miałby być neandertalczyk

Jest kilka powodów, by wątpić w tę hipotezę – szczątki homo sapiens są znajdowane
głównie na Bliskim Wschodzie i w Afryce

KONTAKTY NUBII Z EGIPTEM

Na południe znajdowała się Nubia (obecnie południowy Egipt i północny Sudan), która dzieliła się na
Nubię Dolną, nazywaną przez starożytnych Egipcjan Wawat, i Nubię Górną, zwaną w inskrypcjach
Kusz. Nubia Dolna stanowiła integralną część państwa faraonów, związaną z nim administracyjnie i
politycznie nieomal przez całą jego historię. Nubia Górna wchodziła w jego skład jedynie w okresach
największej świetności.

Egipcjanie, chcąc wyprawić się do Syrii, musieli najpierw rozprawić się z Nubią. Był to kraj obfity w
złoto, mieszkali tam koczownicy, szczególnie na pustyniach. Miastem zapewniającym złoto była
Amara, nubijskie miasto. Na terenach Nubii Egipcjanie mieli dosyć silne powiązania z ludnością
miejscową – proces akulturacji postępował – w Wawat został zakończony, w Kush poczynił znaczne
postępy.

 Symbolem egipskiej obecności był wicekról, który reprezentował faraona. Porządku

wewnętrznego mieli pilnować naczelnicy nubijscy (7-9) wybierani przez Egipcjan.

 Najpóźniej w 550r. p.n.e. Napata stała się stolicą niezależnej Nubii, potęga Kush stopniowo

ulegała wzrostowi  kuszycki władca podbił Egipt i zapoczątkował rządy XXV dynastii.

 Punt – obszar regularnie odwiedzany przez Egipcjan (upamiętniają to reliefy ze świątyni

Hatszeput); mieszkańcy dysponowali kością słoniową, skórami dzikich zwierząt – podstawą
stosunków Punt z Egiptem: handel; typowy mężczyzna z Punt – ciemnoczerwona skóra,
łagodne rysy.

 Kaszta w połowie VIII w. p.n.e. przekroczył granicę i w Tebach ogłosił się królem (faraonem)
 Kuszyci wracają na południe, ale zasięg ich władzy jest niepewny; Egipcjanie najeżdżają na

Kush (np. 591 p.n.e.), napad na Napatę, przeniesienie stolicy do Meroe

 Około początku naszej ery – kontakty Meroe z Rzymem
 Kultura władzy Napaty i Meroe (najdynamiczniejszy rozwój IV w. p.n.e. – IV w. n.e.):

 ceremonia koronacji – król najpierw obejmował władzę w Meroe, następnie

w Napacie (podróż w formie procesji)

 władza dziedziczna w obrębie jednego rodu
 po władzę często sięgali też bracia króla, zdarzały się uzurpacje
 dużą rolę odgrywała królowa matka
 tytuły królewskie zapożyczone od faronów

SPECYFIKA KOŚCIOŁÓW AFROCHRZEŚCIJAŃSKICH

Powstają od końca XIV w. (głównie na bazie kościołów protestanckich). Dziś jest ich najwięcej w RPA
– ok. 4,5 tys. kościołów z ok. 8,5 mln wiernych. Powstawały z powodów społecznych, ekonomicznych,
religijnych, w odpowiedzi na mocno niedoskonałe i niedostosowane do afrykańskich zwyczajów
kościoły misyjne.
– kościoły misyjne zajmowały się raczej sprawami organizacyjnymi, administracyjnymi, niż skupiały
się na przekazaniu wiary Afrykanom.
– kościoły afrochrześcijańskie skupiały się na budowaniu braterstwa i brały pod uwagę tradycje
Afrykanów.

w oczach Afrykanów – niespójność przekazu misjonarzy z treścią Biblii
w niektórych krajach powstanie kościołów było reakcją na apartheid; brak wspólnot
afromuzułmańskich, bo muzułmanie utożsamiani byli z kolonizatorami

Najwcześniej odłączyły się od wspólnot misyjnych kościoły etiopiańskie (Etiopia symbolem dążeń
niepodległościowych Afryki); ich cechy:
– silna hierarchizacja
– stabilność
– nienawiść do białych
– hasła panafrykanizmu
– oskarżenia skierowane do kolonialistów

 interpretacja chrześcijańskiego boga przez tradycyjny wzorzec afrykański, przy włączeniu

pozostałych wzorców religijnych: kultu zmarłych, wiary w ich zmartwychwstanie, magicznych
interpretacji chrztu, pojawienie się mitycznych postaci w wizjach proroków i ikonografii

 sakrament chrztu spełniany jest często przez nałożenie rąk i łączy się z rodzimym rytem

inicjacji.

 w sferze doktrynalnej, oprócz tradycyjnych nauk chrześcijańskich, obecne są wątki lokalne,

np. idea Czarnego Mesjasza, zapowiedź zniszczenia świata białych, uznanie Afrykanów za lud
wybrany.

 walka z czarownictwem i fetyszami – tradycyjna i wynikająca z potrzeby zwalczania zła
 dążenie do autonomii i niezależności, panafrykanizm
 budowanie organizacji kościelnej prowadzonej przez liderów często skonfliktowanych z

misjonarzem czy oficjalnym kolonialnym kościołem

 zbieżności z pierwotnym judaizmem, kierowanie się ku Staremu Testamentowi

Drugi typ: kościoły prorocze, skutek działalności ludzi o cechach proroczych i zdolnościach
organizacyjnych – w tych kościołach każdy mógł otrzymać boże natchnienie oraz duży udział miały
kobiety!; założyciel wchodzi w kontakt z Bogiem, a wokół niego wierni, także chorzy; silny mistycyzm.

Można podzielić kościoły ze względu na zasięg
– plemienne (dziś używa się raczej bardziej neutralnego pojęcia ‘ethnicity’, bo termin „plemienność”
został niejako narzucony przez Europejczyków)
– narodowe
– międzynarodowe

Panafrykanizm - ruch polityczny podkreślający odrębną tożsamość duchową ludności afrykańskiej i
pochodzenia afrykańskiego oraz konieczność jej politycznego współdziałania; zapoczątkowany na
przełomie XIX i XX wieku wśród Afroamerykanów. W panafrykanizmie strefy francuskojęzycznej
dominowało zainteresowanie kulturą Czarnej Afryki i jej promocja; na przełomie lat 50. i 60. XX wieku
nastąpił początek instytucjonalizacji panafrykanizmu, tworzenie regionalnych organizacji i
konfederacji. Od 1963 strukturą panafrykanizmu była Organizacja Jedności Afrykańskiej, której
funkcje w 2002 przejęła Unia Afrykańska.

GRUPY KREWNIACZE I WIEK JAKO OKREŚLNIKI TOŻSAMOŚCI AFRYKANINA

Pokrewieństwo – istnieją dwie linie pokrewieństwa: patrylinearny i matrylinearny; patrylinearyzm
jest znacznie częstszy; współcześnie ślady matriarchatu u ludów Bantu i bantyjskich.

Pojęcia: wielka rodzina (ród) – wielopokoleniowa wielka rodzina, łącznie ze zmarłymi; rodzina
nuklearna; linearz - grupa osób i ich rodzin pochodzących w linii prostej o jednego rzeczywistego
przodka; klan – grupa osób pochodząca od mitycznego przodka; włączani są też klienci, niewolnicy;
członkowie klanu niekoniecznie pochodzą od wspólnego przodka, wystarczy, że w to wierzą.

Małżeństwo – to u ludów Czarnej Afryki obowiązek, ktoś bezżenny znajduje się na samym dole
hierarchii społecznej.
– małżonka przeważnie wybierają rodzice, spisują umowę przedślubną, często przed urodzeniem
dziecka; współcześnie dzieci mają coraz większy wpływ na to, z kim wezmą ślub
– u wielu ludów kładzie się nacisk na czystość przedmałżeńską
– często posag wnosi kobieta, jednak pozostaje on jej własnością

Może być endogamiczne ( w obrębie tej samej grupy, plemienia) lub egzogamiczne (w obrębie dwóch
różnych grup)
– monogamia – w wielu kulturach zakorzeniona w tradycji (np. Berberowie, chrześcijańska Etiopia)
– poligynia (jeden mężczyzna, wiele kobiet) – liczba żon jest symbolem prestiżu i zamożności, jednak
dominuje ta, która została poślubiona najwcześniej.

– poliandria (jedna kobieta, kilku mężczyzn) – w sensie ścisłym raczej nie występuje, jedynie jako
zalegalizowanie konkubinatu – kobieta ma męża i kilku kochanków, o których mąż wie
–„gościnność seksualna” – np. „udostępnianie żony sąsiadowi”

Grupy:

 inicjacja przechodzona w wieku ok. 10 lat – przez nią Afrykanie stają się braćmi, potem

pełnią określone funkcje społeczne, które ich spajają – wojowników, małżonków, klasa
starszych (mająca największy prestiż)

 stowarzyszenia osób posiadających jakąś tajemnicę – charakter sekretny
 stowarzyszenia zawodowe – np. myśliwych, kowali; miały charakter lokalny a nie generalny
 wsie łączą się w zespoły sąsiedzkie, regionalne; grupy coraz większe aż do poziomu państwa

lub system segmentarny (grupy wydzielone na podstawie pokrewieństw rodowych lub czysto
terytorialne); funkcja naczelnika wsi kontrolowana przez starszych.

 system akefaliczny – pozycja naczelnika słaba, segmenty systemu niezależne od siebie;

potem władza naczelnika rośnie – wodzostwo, chiefdom; w obrębie danego ludu – wiele
segmentów, brak scentralizowanej władzy

Przyczyny rozpadów państw:
– najazdy zewnętrzne i wewnętrzne
– niestabilność grup sprawujących władzę
– władza oparta na sile, łatwo zająć tereny
– nieskuteczna legalizacja władzy, poddani z innych grup etnicznych nie akceptowali jej
– zmniejszanie dochodów grupy rządzącej, brak kontroli szlaków handlowych
– bunty ludności i walki frakcyjne w obrębie grupy rządzącej

KARTAGINA I JEJ SĄSIEDZI

Początki Kartaginy
Fenicjanie szukali miejsca do osiedlenia (początek I tys. p.n.e.), legendarne daty założenia miast:

Gadeks (Kadek) – 1110 p.n.e.
Kartagina – 814 p.n.e.
Utyka – 1001 p.n.e.

– kolonie fenickie długi czas powiązane z ośrodkami rodzimymi, z których pochodzili kolonizatorzy
(np. Kartagina zależna od Tym)
– rosnąca konkurencja Greków wymusiła uniezależnienie się od metropolii
– rozproszone Kartagińskie imperium kształtowało się do początków IV w. p.n.e.

Kultura i sztuka Kartaginy

 religia: ofiary z dzieci dla bóstw
 Fenicjanie byli kupcami, zarobkowiczami, nie wytworzyli więc własnego stylu w sztuce,

literaturze

 Kultura oparta na kulturze greckiej
 Podróże kupieckie Kartagińczyków – opowieść Herodota o podróży na brzegi Maroka

Armia Kartaginy

 Kartagińczycy nie mieli ekspansjonistycznych tendencji, rzadko używali wojska
 Kartagina wmieszała się w sprawy Grecji – klęska pod Chimerą (480 p.n.e.)
 310 p.n.e. – Agatokles, władca Syrakuz, zaatakował Afrykę, Kartagińczycy wyparli go dopiero

po 3 latach

wojny punickie

 I WP (264-246 p.n.e.) – zakończona przez Kartagińczyków, gdyż przeszkadzała im w handlu;

bunt najemników kartagińskich, którzy nie dostali żołdu, doprowadziło to do utraty Sardynii i
Korsyki przez Kartaginę; ostatecznie Kartagińczycy stłumili bunt i nałożyli wysokie daniny

 II WP (218-201 p.n.e.) - Hannibal sprzymierzył się z Saguntem – rzymskim sojusznikiem w

Hiszpanii; w bitwie pod Zaamą (202 p.n.e.) wziął udział Massynissa, Kartagina przegrała

 III WP (149-146 p.n.e.) – jej bezpośrednią przyczyną była kontrakcja Kartaginy wobec

prowokacyjnych działań Rzymu

 Rzymianie utworzyli w Kartaginie nową prowincję – Afrykę Scypion Afrykański – zasada „dziel

i rządź” – dzielił prowincję dalej; na krótko scalił ją Micipsa (namiestnik prowincji), po jego
śmierci, za rządów Jogurta, znów podzielona.

Dalsze losy Kartaginy

 ostatni znaczący miejscowy władca – Juba I (60-44 p.n.e.), ale „postawił na złego konia” – na

Pompejusza, nie na Cezara

 Juba II panował w Mauretanii do 24 n.e.; jego żoną była Kleopatra Selene
 Następca Juby II, Ptolemeusz, skazany na śmierć przez Kaligulę
 Za Tyberiusza – powstanie w południowej części północnej Afryki
 Rosło znaczenie Afryki w Rzymie – rozwijały się miasta, głównie w Tunezji; narastający

dobrobyt ludności dawnej Kartaginy i znaczenie Afrykanów: pierwszy afrykański ekwita – za
Tyberiusza, za Hadriana było ich już kilkuset

 Klasa dekurionów (najbogatszych) trzonem społeczności afrykańskiej

Grupy ludności w Kartaginie po podbojach rzymskich:

 Rzymianie i imigranci italscy
 Kartagińczycy
 osiadli Libijczycy
 garstka Libijczyków-koczowników


Życie religijne Kartagińczyków:

 kult Saturna to kult Baamona, itd. – bóstwa lokalne maskowane nazwami bóstw rzymskich
 upowszechniały się bóstwa wschodnie – Mitra, Kybele
 dużą rolę odegrał donatyzm podkreślający cześć oddawaną męczennikom – to wpłynęło na

konserwatywność afrykańskiej doktryny

Kartagińczycy nazywali Afryką obszar wokół ich miasta. Dopiero później określano tak wszystkie
znane regiony na kontynencie. Rzymianie zachowali tę nazwę, gdy utworzyli tam swoją prowincję.

ROLA RELIGII PLEMIENNEJ W CZARNEJ AFRYCE

Religia jako baza kultury Afryki, element spajający, również podstawa dla filozofii, medycyny ludowej.
Poprzez odpowiednie rytuały daje nadzieję na życie po śmierci, pomaga w sytuacjach kryzysowych,
epidemiach, w głodzie. Nie można patrzeć na afrykańskie rytuały przez pryzmat europejski;
Europejczycy aż do I poł. XX w. próbowali narzucać Afrykanom swoje religie, a badając ich rytuały,
opisywali je powierzchownie, nie badając ich istoty.

– czarne kościoły: religie synkretyczne nawiązujące do chrześcijaństwa, ale z afrykańskimi cechami.
– religie tradycyjne, które w większości łączą pewne elementy:

fetyszyzm – kult przedmiotów magicznych wyposażonych w siły nadprzyrodzone (np. rzeźba

przodka); siły te mogą mieć charakter naturalny bądź nadane przez czarownika; przedmiot czczony
nie dla niego samego, ale dla ducha, który obrał go sobie za siedzibę.

animizm (łac. anima – powiew wiatru, dusza) – wiara, że dusza człowieka może występować z

ciała i wstępować w inne ciało lub w przedmiot; taki duchowy pierwiastek, siła witalna jest również w
zwierzętach. – wiara w reinkarnację – popularna zwłaszcza w Afryce Zachodniej: Togo, Nigeria;
najczęściej wnuk dziedziczy cechy przodka.

kult przodków (ancestolatria)
politeizm

Przekaz religijny głównie ustny; każdy lud ma właściwie własne bóstwa, obrzędy – własną religię;
charakter religii etnocentryczny, nikt nie próbuje szerzyć własnej wiary; Bóg twórcą protoplasty
każdego ludu, dlatego tylko dany lud go czci, inne ignorują, bo mają swoich stwórców. Pomniejsze
bóstwa są manifestacją tego najwyższego, który jednak w codziennym życiu pełni rolę marginalną,
ofiary i świątynie dla niego są rzadkie; bóstwa pomniejsze uosabiają siły przyrody, mogą sprzyjać
człowiekowi, ale też być mściwe i przewrotne. Bóstwa łączone są w panteony. Ziemia rozumiana jako
bogini-matka, nie posiada swojego bóstwa, jest to tzw. sakralność rozproszona – moc płodności i
obfitości; oddanie ziemi to świętokradztwo. Społeczny charakter religii i jej rytuałów, centrale miejsce
zajmują kapłani, wróżbici to ich pomocnicy; kapłan powoływany np. jako ten który przetrwał
epidemię, wyleczył się z choroby – znak od Boga; generalnie funkcje religijne zarezerwowane dla
głowy rodziny. Świat niewidzialny to taka sama część rzeczywistości jak widzialny; nienarodzeni,
żyjący i zmarli to jedna wielka rodzina; brak rozdzielenia na sferę sacrum i profanum.

Koncepcja czasu: brak jednolitej skali czasowej, czas nie jest linearny, istnieje tylko razem z
wydarzeniami – nie ma więc możliwości, by czas zmarnować; wydarzenia początkujące czas to rytuały
– w ten sposób czas staje się cykliczny (zjadanie własnego ogona).

Propozycja podziału religii ze względu na typologię geograficzną i społeczno-ekonomiczną (wg
Piłaszewicza):



religie pierwotne (wierzenia totemiczne – wiara w mistyczny związek danej grupy z
totemami), np. Pigmeje, Buszmeni.



religie ludów pasterskich – Masajów, Fulanów, Oromo – rozwinięty kult przodków i
bohaterów kulturowych.



religie ludów rolniczych obszarów sawanny: Kikuju, Azande, Sara – cześć oddawana
przodkom i elementy totemizmu.



religie ludów rolniczych obszarów leśnych – Jorubowie, Ibowie – rozbudowane panteony
bóstw.

Religie rdzenne miały charakter oralny i niezmienny – ta powtarzalność była ich fundamentem.
Jednak z chwilą pojawienia się białego człowieka, chrześcijaństwa i islamu, zaczęły pojawiać się nowe
elementy – np. biały człowiek w mitach afrykańskich, kapłani u Jorubów.

KULT PRZODKA W CZARNEJ AFRYCE

Życie po śmierci i kult przodków
Brak wyraźniej granicy między życiem duchowym i ziemskim – życie grobowe wyobrażane jako
kontynuacja życia ziemskiego. Jakość życia pozagrobowego nie zależy od życia ziemskiego – kara za
złe uczynki spotyka Afrykanina natychmiast; zadaniem czarownika jest odpowiedzieć na pytanie,
dlaczego Afrykaninowi źle się dzieje. Pojęcia raju i piekła są rzadkie, występują tylko w niektórych
plemionach, np. u Danów z Wybrzeża Kości Słoniowej; częściej – koncepcja błądzących dusz.

Kult przodka – ołtarze wystawiane niegdyś każdej rodzinie, ze szczególnym uwzględnieniem
założycieli miast (protoplastów); przodkami nie mogą zostać zmarli w młodym wieku, bez
potomstwa, uśmierceni przez haniebną chorobę (np. trąd) lub nieprawidłowo pochowani; deifikacja
przodków, dlatego ich kult jest bardziej rozwinięty tam, gdzie nie ma rozwiniętego panteonu bóstw;
szczególna rola przodków królewskich, ich grobowce – miejscami kultu.

Rytuały inicjacji – moment, kiedy starszyzna przekazuje adeptowi wiedze o przodkach, zasady
obcowania i obrony przed duchami; rytuał taki może poprzedzać wstąpienie do tajnego
stowarzyszenia, których rolą jest wymiar sprawiedliwości, troszczenie się o porządek społeczny,
zwalczanie czarów i praktyk magicznych. W stowarzyszeniach tych obowiązują rytualne maski (próba
zdjęcia karana śmiercią), ważną rolę pełnią instrumenty muzyczne; stowarzyszenia często mają
charakter antykobiecy – trzymanie kobiet w posłuszeństwie.

ISLAM ATRAKCYJNY DLA AFRYKAŃCZYKÓW – DLACZEGO?

Islam bardziej atrakcyjną religią dla Afrykanów niż chrześcijaństwo; islam w Afryce zachował jedność
duchową!

Łatwiejsza adaptacja z miejscowymi zwyczajami, możliwość połączenia z rodzimymi bóstwami, nie
naruszał miejscowych struktur społecznych (poligamii), nie ingerował w życie społeczne. Islam był
rozprzestrzeniany przez samych Afrykanów (ludy berberyjskie, kupcy perscy, indyjscy, potem –
nieliczne ludy afrykańskie), a chrześcijaństwo było kojarzone z białym człowiekiem. Islam i język
arabski pociągał za sobą dostęp do wyższej kultury, dorobku Arabów; arabski językiem literatury,
sztuki, intelektualistów (podobne znaczenie, co łacina w chrześcijaństwie). Islam rozwijał się głównie
w miastach, słabe przenikanie do ludności wiejskiej.

Mimo wszystko były pewne przeszkody, bariery różniące islam od wierzeń miejscowych:

 konflikt politeizm – monoteizm
 wielu pośredników między Bogiem a człowiekiem w religiach rdzennych – jeden prorok w

islamie

 kult przodków, różnego rodzaju duchów – wszystko tylko wokół Allaha
 rytualny kalendarz religijny – kalendarz księżycowy muzułmanów
 połączenie sfery sacrum i profanum w religiach rdzennych – wyraźny dualizm islamu

Propagatorzy islamu starali się te różnice niwelować: Mahomet utożsamiony z lokalnymi bohaterami
kulturowymi, bóstwami; duchowni muzułmańscy wchodzą do tajnych związków, m.in. ze względu na
wiedzę; trudność w zaakceptowaniu przez islam przedstawień figuralnych, ostatecznie jednak godzi
się on na przedstawienia zwierząt w maskach; sukcesy islamu do pewnego stopnia pozorne.

Kalendarium:
615 – mała Hidżra, pierwsza migracja wyznawców Mahometa, przesiedlonych na drugą stronę Morza
Czerwonego.
622 – Początek ery muzułmańskiej – ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny.
Pierwsze kraje opanowane przez muzułmanów – Afryka Północna: Egipt, Sudan Północny, Nubia (jej
granica przekroczona przez muzułmańskich Mameluków w 1317). Wschodnie wybrzeże Afryki –
formuje się kultura suahili – mieszanka kultury perskiej, afrykańskiej i arabskiej.
X w. – początek przenikania islamu na południe od Sahary, dzięki kupcom i duchownym; tam
nastąpiło to bez komplikacji i wystąpień zbrojnych (przenikanie islamu w głąb Afryki dzięki nomadom
somalijskim)

Bilad-as-Sudan (kraj czarnych ludzi) – kraj nazwany tak przez Arabów, gdzie zaczęli przenikać oni w X
w. – dynastia Almorawidów, miała ona przyczynić się do upadku ówczesnego państwa Zachodniej
Afryki.

KOLONIALIZM – CZY TYLKO NEGATYWY?

Okres kolonializmu osiąga apogeum w latach 80. XIX w. Po najeździe kolonialiści zmieniają politykę,
rozpoczyna się wyścig w podbojach i zasięgu kolonii. Miały na to wpływ wydarzenia takie jak:
rewolucja przemysłowa (dostępna nowa broń ułatwiająca podboje, nowe rynki zbytu i surowce),
Europejczycy uważali się za pacyfikatorów konfliktów – „podboje w imię moralności”, odkryto chininę
jako lek na malarię (mniejsza śmiertelność kolonizatorów), rozwój administracji – nowe metody,
łatwiejsze zarządzanie podbitymi obszarami, gorączka złota i diamentów (szczególnie w Afryce
Południowej). Dwie linie podbojów  Kair-Kapsztad (K-K) oraz Senegal-Somalia (S-S, francuska)

Afrykanie byli postrzegani przez pryzmat niewolnictwa, jako niemający własnej kultury i organizacji
państwowej pojawiają się elementy rasizmu, potwierdzanego przez naukę europejską

Kalendarium:

1882 – przełom, przekroczona masa krytyczna, uruchomiona reakcja łańcuchowa podbojów
kolonialnych
1884 – Leopold II, król Belgii, proponuje by zebrał się międzynarodowy kongres państw
zainteresowanych Afryką Zachodnią
Kongres ten odbył się w latach 1884-85, padły na nim pewne nieformalne postanowienia dotyczące
całej Afryki większość terytoriów podporządkowanych Europie do 1920

Podboje dot. prymitywnych społeczności bezpaństwowych, ale też terytoriów bezludnych oraz
„imperiów” – np. muzułmański kalifat Sokoto; ALE „podbój” to jedno, a „panowanie” – to drugie, aby
panować trzeba spacyfikować miejscową ludność i ustalić instytucje rządzące.

Nie wszyscy Europejczycy popierali taki stan rzeczy – nawet w takich potęgach kolonialnych jak
Francja czy Wlk. Brytania istniały reprezentacje antykolonialne:
Wchodziły w grę nie tylko wątpliwości moralne, ale też troska o obraz imperiów kolonialnych w
oczach Europy.
Wchodziły w grę takie aspekty jak przejęcie przez Afrykanów europejskiej broni, ubioru, religii.

Przejmowanie władzy przez Europejczyków:

– Europejczycy wprowadzają swoje rozwiązania administracyjne i prawne  pojawienie się
konfederacji i republik. Gdzieniegdzie została zachowana tradycyjna struktura, jednak
podporządkowana Europejczykom, np. Burundi, Lesoto, Suazi.
– kolonie zależne od kolonizatorów przynajmniej w kwestiach finansowych i polityki zagranicznej.
Funkcjonowały instytucje protektoratów, jednak władcy afrykańscy w nich mieli z reguły znaczenie
tylko symboliczne (np. francuski protektorat nad Tunezją)
– Niemcy w Rwandzie zastali (konfliktowy) podział ludów: elita – Tutsi, plebs – Hutu. Zostawili go,
ponieważ kojarzył im się z feudalizmem, przenieśli to rozwiązanie nawet do Burundi.
– Kalifat Sokoto – zachowany podział na kalifaty, Europejczycy obsadzili stanowiska urzędnicze 
miejscowa ludność sprzeciwiła się misjom religijnym oraz rozwojowi europejskiego szkolnictwa i w
tych sferach pozostali niezależni.
– Etiopia – od dawna łatwiejszy dostęp do technologii europejskiej, cesarz umiejętnie prowadził
politykę z Europejczykami.

– Liberia – formalnie zachowała niepodległość (jak Etiopia); obszar wykupiony w latach 30. XIX w.
przez Amerykanów, którzy chcieli tam osiedlić byłych Czarnych niewolników.
– przejęcie władzy było łatwiejsze w państwach zorganizowanych – można było po prostu przejąć ich
aparat władzy; na obszarach nieupaństwowionych podbój był łatwy, ale niewidoczny – skąd
wiadomo, że podbiliśmy, skoro nie ma na to żadnego oficjalnego dowodu?  zarządzanie terytorium
staje się problematyczne: skoro nie można sobie podporządkować władcy, to trzeba poszukać
możnego, można też organizować pochody wojskowe, wprowadzić swoje placówki rządzące.

Reakcje Afrykanów na podboje:

 nie wszyscy godzą się z nową władzą
 wystąpienia antykolonialne, często oddolne, potrafią jednoczyć różne ludy etniczne – na to

kolonizatorzy (np. Niemcy) reagowali nierzadko rządami terroru

 władze kolonialne, stojąc wobec buntu, będą krytykowane przez Europejczyków, co

spowoduje, że będą bardziej ostrożne, będą wystrzegać się nadużyć

 pamięć powstańców utrzymywana przez Afrykanów

Zjawiska towarzyszące kolonizacji:

– sztuczny podział terytoriów dokonany przez Europejczyków nie uwzględniał podziałów etnicznych
Afryki – do dziś na mapie pozostały charakterystyczne, kreślone „od linijki” granice państw
afrykańskich.
– pojawiła się w Afryce centralizacja terytoriów, niespotykana dotąd zaawansowana komunikacja i
stosowanie aparatu przymusu; wpływ władzy dosięgał odtąd najdalsze terytoria.
– chaos spowodowany podbojem bezplanowym, kreowaniem administracji na bieżąco – np.
Brytyjczycy przenosili po prostu do afrykańskich kolonii aparat administracyjny z Indii, a Francuzi z
Indochin.

Europejskie wyobrażenie o Afrykanach:

 kształtowane przez quasi-naukowe teorie rasistowskie i podejście misjonarskie 

Europejczycy przeświadczeni o wyższości swojej kultury i religii i oczekujący uznania tej
wyższości przez Afrykanów.

 przeświadczenie, że niższość ludów afrykańskich jest uwarunkowana dziedzicznie i przez to

stoją oni niżej kulturowo i umysłowo, jednak duchowo, wobec Boga, są równi Europejczykom

 Europejczycy doszli do wniosku, że należy pozwolić Afrykanom na swobodny rozwój, ale

sprawować nad nimi pieczę – to miało być naturalnym uzasadnieniem pobytu Europejczyków
w Afryce:



Pogląd umiarkowany – taka rola Europejczyka potrwa jeszcze bardzo długo



Pogląd radykalny – rola Europejczyków w Afryce jest wieczna i niezmienna

 Europejczycy uznali Afrykanów za niezdolnych do rządzenia, więc trzeba ich od władzy

odsunąć.

 Kolonie powinny być jednak samodzielne finansowo (same na siebie zarabiać), szczególnie,

ze wielu Europejczyków nie uznawało kolonializmu (więc gdyby trzeba było jeszcze łożyć na
to pieniądze, także Europejczycy sprzeciwiliby się władzy kolonialnej)



Trzeba było ciąć koszty przy rekrutacji Europejczyków do administracji afrykańskiej.



Kolonie musiały produkować zysk, nieważne jak.

Afrykanie i kolonizatorzy:

 Afrykanie pracowali na niskich stopniach administracji – jako tłumacze, drobni urzędnicy,

maszynopisarze – to dawało im poczucie zabezpieczenia finansowego, niską, ale stałą pensję;
w okresie jednego pokolenia Afrykanie – urzędnicy ustanowili odrębną grupę społeczną,
zeuropeizowaną.

 Europejska administracja dążyła do kooperacji z miejscową – w pozyskiwaniu miejscowych

przywódców celowali Brytyjczycy

 Urzędnicy europejscy pracujący w Afryce musieli znać język miejscowy, bo musieli wdrażać

miejscowych przywódców do rządzenia, administracji w systemie brytyjskim.



Taki system utwierdzał miejscowych przywódców na stanowiskach, ale zmuszał ich
do działań niepopularnych.



System wymagał, by Afrykanie rządzili się wg własnych praw, które jednak musiały
być zaakceptowane przez kolonizatora.



Władza pośrednia osłabiła miejscową jurysdykcję przez skodyfikowanie prawa;
wcześniej prawo podlegało modyfikacjom w zależności od okoliczności – od
momentu skodyfikowania prawo skostniało, było takie samo np. dla różnych struktur
etnicznych.

– często jako podstawę prawa skodyfikowanego wybierano prawo zwyczajowe

najsilniejszej grupy etnicznej – inne musiały się podporządkować

– zarzucenie zasady stanowienia prawa przez starszyznę
– często sytuacja kobiet ulegała pogorszeniu (obłożone niesprawiedliwie

podatkami, należnościami ślubnymi)

Chrześcijaństwo w Afryce

Występowanie: cały pas północny od Atlantyku do Egiptu, na południe od Sudanu i Etiopii
Dwa typy chrześcijaństwa afrykańskiego:

wschodnie, bliższe Bizancjum (Egipt, Libia, Cyrenajka, Pentapolis)
zachodnie, rzymskie (Afryka prokonsularna, Mauretania)
plus w Egipcie kościół koptyjski, wywodzony od działalności św. Marka

Chronologia:
Od czasów Teodozjusza Wielkiego – chrześcijaństwo religią państwową Egiptu
451 – oddzielenie się kościoła koptyjskiego; charakterystyczny dla niego był monofizytyzm –
przekonanie o jedynie boskiej naturze Chrystusa
– Państwo Aksum (na terenie dzisiejszej Etiopii) – założone w I w. p.n.e.; w IVw. n.e. dotarło tak
dwóch kupców-chrześcijan: Frumecjusz i Edezjusz. Fremencjusz ok. 340 r. nawrócił króla Aksum i
powiadomił o tym św. Atanazego (biskupa Aleksandrii), który wyświęcił Frumencjusza na biskupa
Etiopii; w Etiopii do dziś przetrwał etiopski kościół ortodoksyjny
– Nubia – chrystianizacja nieco później, za sprawą misjonarzy wysłanych przez Justyniana Wielkiego;
od VIII w. kościół koptyjski podlegał koptyjskiemu patriarsze; Nubia broniła się przed Arabami do
1300r.; przetrwał koptyjski kościół ortodoksyjny – obecnie liczy 6mln wyznawców

– to w Afryce narodził się ideał życia monastycznego; pierwszym mnichem-pustelnikiem był Antoni
Pustelnik z Egiptu (ok. 250r.), potem kształtowały się początki życia wspólnotowego mnichów
– po podbojach muzułmańskich, w XIII w. – próba rekatolizacji Afryki przez franciszkanów i
dominikanów, co nie dało widocznych efektów
– od 1881r. biskupi etiopscy zaczęli pełnić funkcję sufragantów biskupa koptyjskiego; 1959r. –
patriarcha koptyjski Aleksandrii uznał niezależność kościoła etiopskiego

Kościół etiopski

a) do XVI w. w izolacji wobec kościoła zachodniego

b) w dobie wielkich odkryć geograficznych nawiązanie kontaktów z

Portugalią, która chciała, by etiopski kościół był bardziej podległy papieżowi, jednak Etiopia obroniła
suwerenność

 wiara w złe duchy, wykonywanie amuletów
 kult świętych = kult przodków
 typowy wzór budownictwa afrykańskiego – świątynie na planie koła
 bogata liturgia – śpiewy, tańce, muzyka rytualna

II etap chrystianizacji – epoka wielkich odkryć geograficznych

1491 – chrzest przyjmuje król Konga, potem także jego syn Nzingambamba; obaj podejmowali
kontakty z papieżem; 1518r. syn Nzingambamby, Henryk, został pierwszym biskupem Afrykaninem
Próby chrystianizacji Angoli, do 1941r. wspólna diecezja Angoli i Konga
1661 – Antonio I, ostatni chrześcijański król Konga zginął w walce z Portugalczykami  odwrót
chrześcijaństwa w Afryce
Od XVII w. protestanccy misjonarze prowadzili działalność w Hoj, w Płd. Afryce

III etap chrystianizacji - XIX w.

– misjonarze zaczęli przenikać do wnętrza kontynentu
– do schyłku XIW w. misjonarze starali się narzucić Afrykanom styl życia, w którym religia jest
całkowicie oderwana od innych dziedzin życia
– wpływ władz kolonialnych, najsilniejszy właśnie w XIX w. – zakazywano miejscowych form kultu

Czasy najnowsze

– 1905-7: powstanie Mai-Mai w płd. Tanzanii – najgłośniejsze z powstań Czarnej Afryce, wątek
antykolonialny połączony z religijnym; eliminacja kapłanów, niszczenie sanktuariów
– Rola misjonarzy: opisywali miejscowe języki, opiekowali się plantacjami, przyspieszali rozwój
gospodarczy
– Hasła chrześcijaństwa szczególnie atrakcyjne dla tych, którzy dotychczas pozostawali na marginesie
społeczeństwa
– Powstawało tzw. chrześcijaństwo ludowe – wypaczone i zdeformowane
– Akceptacja rytuałów rodzimych i włączanie ich w poczet chrześcijańskich (rytuały inicjacyjne –
bierzmowanie, kult przodków – kult zmarłych i świętych, obrządek nadania imienia – chrzest
– Niektóre chrześcijańskie obrzędy Afrykanie zaakceptowali dobrowolnie – np. namaszczenie chorych
– Msze upodobniono do zgromadzeń ludowych ze śpiewami i tańcami