KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

58

59

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

Najbardziej specyficzną cechą islamu jest oparcie tej cywilizacji
na kulturze miasta

1

P

owstanie islamu i ukształtowanie się społeczeństwa muzułmańskiego związane jest
z kulturą miejską. Cywilizacja arabsko-muzułmańska narodziła się w oparciu o re-

ligię, prawo i naukę islamu, które skupiały się w dużych ośrodkach miejskich, tworząc
jednocześnie opozycję wobec kultury koczowniczej, której członkowie pozostawali wyz-
nawcami wierzeń przedmuzułmańskich, a także wobec kultury osiadłych mieszkańców
wsi, których „wiejski” islam, kładący nacisk na rytualizm, uważano za wynaturzenie
prawowitego islamu uczonych i teologów miejskich. Miasto, jako ośrodek życia religijne-
go i umysłowego, stwarzało grunt do rozwoju nauki, prawa, sztuki; stanowiło centrum
polityczne, ekonomiczne, naukowe, religijne i artystyczne.

Podobieństwa pomiędzy licznymi miastami arabsko-muzułmańskimi, istnienie

wspólnych elementów strukturalnych zastało zauważone i podkreślone już przez śred-
niowiecznych geografów, i przyczyniło się do powstania i utrwalenia się mitu miasta
idealnego. Za próbę realizacji tego mitu można uznać powstanie w VIII wieku stolicy dy-
nastii Abbasydów, Bagdadu. Wzniesiony nad brzegiem Tygrysu, na planie koła, Bagdad
był pierwszym miastem typowo muzułmańskim, gdyż został zbudowany od podstaw,
w przeciwieństwie do wcześniejszych ośrodków, które były dobudowywane do miast już
istniejących, lub powstawały w oparciu o wzory urbanistyczne kultur podbitych.

Istnieją hipotezy naukowe

2

, które upatrują prototypu idealnego miasta arabskiego

w miejscowości Al-Kufa, powstałej w 638 r. w Mezopotamii na terenie dzisiejszego Iraku,
będącej jednym z pierwszych miast założonych przez przybyłe na ten obszar plemiona

Agnieszka Jarosz, absolwentka kulturoznawstwa i języka francuskiego na Uniwersytecie Śląskim, interesuje się
kulturą arabską i światem islamu; jako stażystka w marokańskiej organizacji ADER brała udział w badaniach
dotyczących tradycyjnej architektury arabskiej i renowacji zabudowy starego miasta w Fezie.

...

...

...

...

...

...

...

...

...

..

..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

1 J. Danecki, Kultura i sztuka islamu, Warszawa 2003, s. 231.
2 H. Dja

ï

t, [za:] C. Chaline, Les villes..., s. 49.

H

IS

T

O

R

IA

.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

.....

...

A

G N I E S Z K A

J

A R O S Z

Miasto w kulturze arabsko-muzułmańskiej

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

60

61

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

arabskie. Teoria badawcza, której autor utrzymuje, iż zwycięskie koczownicze plemiona
arabskie wypracowały wyrazistą koncepcję urbanistyczną, pozwalającą na stworzenie
struktury miejskiej opartej na przemyślanym planie, stanowiącej następnie wzór dla
ośrodków miejskich powstających w X i XI wieku, opiera się na pierwotnej organizacji
przestrzennej Al-Kufa. Miasto zbudowane zostało wokół głównego placu centralnego,
otoczonego zabudowaniami użyteczności publicznej, do którego prowadziły równolegle
biegnące ulice, dzielące oddaloną od centrum część mieszkalną miasta na dzielnice za-
mieszkane przez członków odrębnych plemion.

Procesu powstawania miast arabsko-muzułmańskich nie można oddzielić od tenden-

cji urbanistycznych okresu średniowiecza, od wpływów innych kultur, religii, zarówno
kultury bizantyjskiej, z którą islam u początków swej ekspansji miał najbliższy kontakt,
jak i przedmuzułmańskich kultur koczowniczych plemion arabskich. Zdobywane w wy-
niku najazdów miasta bizantyjskie przejmowane były już w stanie upadku, pozbawione
silnej, jednolitej władzy, osłabione gospodarczo, nierzadko zniszczone w wyniku klęsk
naturalnych

3

.

Proces osiedlania się w nich mieszkańców arabskich polegał na adaptowaniu zastanej

struktury miejskiej oraz nadbudowywaniu w miarę rozrostu miasta kolejnych budynków
mieszkalnych, stawianiu meczetów, powstających nierzadko w bezpośrednim sąsiedztwie
istniejących już obiektów kultu religijnego, jak miało to miejsce w przypadku Damaszku,
gdzie meczet niejako dobudowany został do budynku kościoła. Spontaniczny rozrost
miasta powodował stopniowy zanik harmonijnego planu urbanistycznego, jakim cha-
rakteryzowały się starożytne miasta hellenistyczne, regularne linie ulic zaczęły zanikać
pod gęstniejącą siecią krętych i zagmatwanych uliczek, i miasto powoli przybierało typo-
wy obraz chaotycznego i nieuporządkowanego miasta arabskiego.

Koncepcje badawcze, które negują możliwość powstawania struktury tradycyjnego

miasta arabskiego według ściśle skonstruowanego planu

4

, zakładają, iż miasta muzuł-

mańskie miałyby być jedynie kontynuacją autochtonicznych ośrodków miejskich stano-
wiących ich podstawę. Tym samym, w przypadku osiedlania się plemion arabskich na
obszarze miast hellenistycznych czy miast Imperium Rzymskiego, które charakteryzo-
wały się regularnym rozplanowaniem i harmonijną organizacją urbanistyczną, typowa
dla miast arabskich, chaotyczna z pozoru topografia miasta, byłaby cechą wtórną.
W wielu miastach syryjskich, takich jak Aleppo czy Damaszek, odnaleźć można pier-
wotną strukturę planu starożytnego miasta powstałego w oparciu o regularne wzory
antyczne.

Początkowy regularny plan miasta zatracił swą harmonijną strukturę w wyniku na-

jazdów i zagrożenia zewnętrznego, kiedy to miasto w celach obronnych coraz bardziej
zamykało się, skupiało się w sobie, co powodowało zagęszczenie przestrzeni i zatracanie

3 J. Danecki, Kultura i sztuka..., s. 211-215.
4 J. Burlot, La Civilisation islamique, [za:] E. Weber, Maghreb arabe et occident..., s. 226-229.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

60

61

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

pierwotnego planu. Pierwotna struktura miasta okresu klasycznego (do X wieku), bazująca
na formach urbanistycznych przejętych z kultur hellenistycznej i bizantyjskiej, zaczęła zat-
racać się wraz z powolnym rozpadem imperium i upadkiem kalifatu. Sytuacja zagrożenia
najazdami i związane z nią ubożenie społeczeństwa miejskiego wywołały dezintegrację
regularnej sieci miasta: podział na dzielnice oddzielone bramami, zagęszczenie przestrzeni
poprzez skupienie budynków mieszkalnych wokół warownej cytadeli.

Znaczącym czynnikiem wpływającym na wzrastającą chaotyczność struktury miasta

było osłabianie władzy centralnej, która traciła możliwość kontroli nad procesami urba-
nistycznymi rządzącymi funkcjonowaniem miasta i nie mogła przeszkodzić rozrastaniu
się coraz liczniejszych sklepów i bazarów czy mnożeniu się ośrodków kultu religijnego,
co wpływało na rozprężenie regularnego planu miasta.

Zgrupowanie w centrum miasta głównych obiektów religijnych (Wielki Meczet)

i siedziby władzy (cytadela, pałac) ma swoje źródła w epoce babilońskiej i model ten
funkcjonuje w całej średniowiecznej Europie. Na przełomie XI i XII wieku stabilizuje się
nowy element w modelu przestrzeni miejskiej, który zakłada specjalizację funkcjonalną
przestrzeni, koncentrację handlu i rzemiosła wzdłuż kilku ulic i lokalizację tej działal-
ności w pobliżu Wielkiego Meczetu.

Inne cechy organizacji przestrzeni miejskiej, takie jak umiejscowienie ośrodków

edukacyjnych (zawija, madrasa) czy szpitala w pobliżu najważniejszego miejsca kultu,
również odnaleźć można w miastach średniowiecznej Europy. Istotną cechą miasta arab-
sko-muzułmańskiego jest jego hierarchiczna struktura, ukierunkowana odśrodkowo: od
centrum w stronę murów otaczających miasto. Na poziomie działalności ekonomicznej
następuje wartościowanie działalności i jej lokalizacja w zależności od charakteru, właści-
wości: działalność „nieczysta”, brudna, umieszczona jest w pobliżu odpowiednich miejsc
(np. ujęć wody), z dala od centrum miasta. Wyrób i sprzedaż przedmiotów luksusowych
skoncentrowana jest w pobliżu meczetu, a kupcy zgrupowani są według kryterium spec-
jalności i natury produktów.

Targ miejski

Suk (s

ū

q), czyli targ, bazar, jest – zarówno w aspekcie kulturowym, jak i przestrzennym

– nierozerwalnie związany z meczetem. Przestrzeń targu miejskiego i przestrzeń meczetu
łączą wzajemne powiązania strukturalne i funkcjonalne.

Struktura i organizacja przestrzeni targu jest konstytutywnym elementem miasta

arabsko-muzułmańskiego. Teorie niektórych badaczy przekonują

5

, iż suk jest elementem

całkowicie oryginalnym w mieście muzułmańskim (w przeciwieństwie do np. koncepcji
przestrzeni domu mieszkalnego, znanej już w miastach starożytnej Mezopotamii) i do-
wodzą, że pojawił się w mieście arabskim dopiero z chwilą pojawienia się islamu.

5 D. Chevallier, De la soci

é

t

é

arabe

à

la civilisation islamique. Une ville confront

é

e

à

son histoire,

[w:] A. Bouhdiba, La ville arabe..., s. 11-14.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

62

63

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

Cechą przestrzeni publicznej miasta jest lokalizacja wokół przestrzeni sacrum. Suk

zawsze graniczy bezpośrednio z meczetem, zlokalizowany jest też nierzadko w sąsiedztwie
grobu świętego (mauzoleum). Bliskość miejsca sacrum czyni z przestrzeni targu strefę ha-
r

â

m, obszar tabu, miejsce uświęcone, gdzie obowiązuje – tak jak i w przestrzeni meczetu

– zakaz posiadania broni i przelewania krwi. Zakaz przelewania krwi, obowiązujący
w obrębie obszaru sacrum, czyni z niego miejsce azylu dla ludzi mogących schronić się
w jego granicach, aby uniknąć przemocy.

M. Gilsenan zwraca uwagę na swego rodzaju transformację statusu osoby należącej

do społeczności arabsko-muzułmańskiej w przestrzeni targu

6

. Sięgające korzeniami tra-

dycji plemiennych współzawodnictwo pomiędzy członkami poszczególnych grup, gdzie
opozycje pomiędzy plemionami kształtowały strukturę społeczną, a posiadanie broni
było głównym wyznacznikiem tożsamości wolnego mężczyzny. Brak broni świadczył
o podrzędności statusu społecznego, należności do kategorii niepełnoprawnych człon-
ków wspólnoty. Jedynie w przypadku osób pełniących funkcje religijne brak posiadania
broni był pozytywną oznaką ich statusu społecznego i religijnego.

Tym samym, pozostawienie broni poza obszarem targu świadczyło o uznaniu wyjąt-

kowości jego przestrzeni i poddaniu się nakazom religijnym. Akt przemocy dokonany
w granicach suku stanowiłby naruszenie tabu i narażałby na podwójne potępienie: wyni-
kające z agresji wobec członka wspólnoty, a także ze złamania zakazu religijnego obejmu-
jącego ten obszar przestrzeni publicznej.

Chroniące przestrzeń targu tabu religijne, ekstensja przestrzeni sacrum z miejsc kultu

na otaczające je dzielnice handlowe oraz wzajemne relacje pomiędzy meczetem i targiem
nie pozwalają na jednoznaczne przypisanie meczetu do przestrzeni sacrum, a targu do
przestrzeni profanum.

Jedną z najbardziej znamiennych cech arabskiego targu miejskiego była jego specja-

lizacja; sklepy w obrębie targu skupione były wzdłuż miejskich osi komunikacyjnych,
a hierarchia ich lokalizacji związana była z ich odległością od centrum miasta. Po-
szczególne rzemiosła i punkty handlowe zgrupowane były według specjalizacji na osi
centrum-peryferie w zależności od wartości produktu i „szlachetności” rzemiosła.
W centrum, wokół meczetu, zlokalizowane były księgarnie, następnie perfumerie, towa-
ry luksusowe, takie jak wyroby złotnicze, jubilerzy, sprzedawcy płótna, krawcy. Profesje
mniej poważane zlokalizowane były w kierunku obrzeży targu, na peryferiach miasta:
stolarze, kowale, rymarze, ślusarze, handlarze bydłem i produktami rolnymi, jak również
rzemieślnicy trudniący się działalnością uważaną za nieczystą, czyli związaną z obróbką
produktów zwierzęcych: garbarze, kaletnicy, farbiarze skór czy osoby zajmujące się ubo-
jem zwierząt.

Organizacja przestrzeni suku na zasadzie rozłożenia poszczególnych punktów han-

dlowych i rzemieślniczych według hierarchii wartości produkowanych i sprzedawanych

6 Ibidem, s.151.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

62

63

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

towarów, ma dwa wymiary: symboliczny podział na przedmioty czyste, hallal, i nieczyste,
har

â

m, wiąże się z pragmatycznym aspektem rozplanowania urbanistycznego przestrzeni,

dostępu do wody i głównych osi komunikacyjnych miasta.

Niekiedy organizacja przestrzeni suku podlega segmentacji; sieć ulic targowych po-

dzielona jest na pomniejsze, zamknięte przestrzenie. Tym samym dostęp do wybranego
obszaru przestrzeni miejskiej nie oznacza możliwości wstępu do miasta jako całości. Pod
względem architektonicznym suk jest przestrzenią zamkniętą; ciągnący się wzdłuż ulic
miasta targ był zawsze od góry kryty stropem. W zależności od regionu i panujących
warunków klimatycznych, oraz – w wymiarze lokalnym – prestiżu targu, wynikającego
ze specjalizacji kupieckiej lub rzemieślniczej, suk przykryty był ażurowymi kopułami
lub drewnianym dachem z otworami, pozwalającymi na przedostawanie się powietrza
i światła, bądź okapem z mat.

Charakterystyczną cechą arabskiego targu jest brak obiektywnych, ustalonych cen

sprzedawanych towarów; prawo islamu zabrania odgórnego narzucania cen ze strony
władz, cena towaru nie jest też jednak prostą wypadkową popytu i podaży. Cena nie
istnieje w oderwaniu od konkretnej sytuacji, realizacji aktu sprzedaży; uzależniona jest
od relacji pomiędzy sprzedawcą i kupcem. Wartość przedmiotu ustalana jest na posta-
wie subiektywnego stosunku sprzedający-kupujący, „zarówno sprzedawca, jak i kupiec
doskonale wiedzą, że [cena] ani trochę nie odpowiada rzeczywistej cenie [...] To relacja
międzyludzka, a nie wyłącznie czysto ekonomiczna”

7

.

Relacja wymiany, odbywająca się w przestrzeni suku, nie zasadza się na prostej wy-

mianie ekonomicznej; targ – jak i meczet – jest miejscem kształtowania się i wzmacniania
stosunków społecznych w obrębie wspólnoty miejskiej.

Sieć ulic. Komunikacja miejska

Typowa dla przestrzeni miasta arabskich sieć wąskich uliczek sprawia na pierwszy

rzut oka wrażenie zaprzeczenia wszelkiego porządku urbanistycznego. Jednak ta swoista
anarchia struktury tradycyjnego planu miasta jest tylko powierzchowna. W rzeczywis-
tości struktury te tworzą określony ład przestrzenny, odzwierciedlający wzory kultury
arabsko-muzułmańskiej.

Za podstawę większości miast arabskich, zwłaszcza bliskowschodnich, służyły ist-

niejące już struktury miejskie, hellenistyczne lub rzymskie, których początkowy geo-
metryczny plan ulegał zatarciu w wyniku nawarstwiania się sieci uliczek i gęstnienia
tkanki miejskiej. Przykładem miasta powstałego w wyniku tego procesu jest Damaszek,
opisywany przez J. i D. Sourdel:

W takim mieście jak Damaszek widzimy nie tylko, jak wąska i kręta uliczka zastępuje aleję

z kolumnadą, którą przecinała niegdyś na wylot, lecz także jak dawne, regularne wysepki domów

7 N. Bammate, La ville dans l

’

Islam, [w:] A. Bouhdiba, La ville arabe..., s. 36.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

64

65

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

są stopniowo przesłaniane przez konstrukcje, które tylko z trudem pozwalają odkryć zarysy daw-
nych budowli. Wówczas miasto muzułmańskie zaczęło przybierać ten nieuporządkowany wygląd,
który – w oczach wielu – jest charakterystyczny. Miasta syryjskie dostarczają wzorów typowych
także dla innych prowincji świata muzułmańskiego.

8

Jak zauważa Claude Chaline, czynnikiem, który w ciągu rozwoju cywilizacji wpłynął

na labiryntowy charakter uliczek miast arabskich, był zanik transportu kołowego. Aż
do XIX wieku w obrębie miasta odbywał się wyłącznie transport za pomocą zwierząt
jucznych, głównie osłów i wielbłądów. Rozmiar ulic określony więc był wielkością przes-
trzeni odpowiednio szerokiej, pozwalającej przejść wielbłądowi wraz z jukami, co wg
obliczeń M. Hakima przekłada się na 1,6 m szerokości i 3,2 m wysokości (z jeźdźcem)

9

.

W rezultacie gęstnienia zabudowy miasta arabskiego, przejrzysty, regularny plan staro-
żytnego miasta greckiego lub rzymskiego, zajętego przez nowych mieszkańców arab-
skich, zanikał stopniowo pod narastającymi, ciasno spiętrzonymi budynkami i zacierał
się pod siecią wąskich, nieregularnych uliczek.

D. Kozłowski, analizując zabudowę miast irackich, opisuje przykład Kadhemiji:

Pierwotny obraz zabudowy Kadhemiji [...] jest charakterystyczny i typowy: mrok, cień uliczek

mieszkaniowych kontrastuje z rozpalonym niebem. Brak przestrzeni otwartych. Ulice i zaułki bar-
dzo wąskie, najciaśniejsze nie szersze niż metr, półtora – dwoje ludzi mija się tu z trudem. Przeciętna
szerokość ulicy około trzech metrów.

10

oraz Mosulu:

Krajobraz Mosulu to obraz ulicy zagmatwanej, gęstej, zwartej w swej nieregularności mediny,

urozmaiconej jeszcze opadającym i wznoszącym się przebiegiem ulic. Ulice o szerokości przeciętnie
od dwóch do trzech metrów tworzą wąwozy o ścianach domów z niewielką liczbą okien wyłącznie
na wyższych kondygnacjach.

11

Dzielnice mieszkalne

Struktura przestrzeni miejskiej wykazuje tendencję do segregacji przestrzennej na

jednolite, względnie autonomiczne jednostki, tworzące homogeniczne dzielnice. Ich
funkcjonalna niezależność zakładała istnienie w obrębie każdej z dzielnic podstawowego
wyposażenia, niezbędnego do codziennego życia jej mieszkańców: piekarni, łaźni pub-
licznej, szkoły religijnej, sklepów zapewniających podstawowe zaopatrzenie.

8 J. i D. Sourdel, Cywilizacja..., s. 385.
9 [Za:] C. Chaline, Les villes arabes..., s. 36.
10 D. Kozłowski, Dawny dom iracki, Kraków 1990, s. 21-22.
11 Ibidem, s.24.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

64

65

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

Względne zamknięcie nie utrudniało uczestnictwa mieszkańców w życiu miasta

jako całości. Przynależność do struktury miasta zapewniona była poprzez uczestnictwo
w rytuałach religijnych, gdyż Wielki Meczet znajdował się zawsze w centrum miasta. In-
tegracja mieszkańców poszczególnych dzielnic w sieć miasta zagwarantowana była także
poprzez handlową funkcję centrum; produkty wykraczające poza podstawowe potrzeby
życia codziennego nie były dostępne w obrębie poszczególnych dzielnic.

Dzielnice mieszkalne zróżnicowane były według kryteriów religijnych (dzielnice mu-

zułmańskie, chrześcijańskie, żydowskie) lub etnicznych, w dużo większym stopniu niż
według kryteriów opartych o klasę społeczną. Tradycyjna społeczność arabsko-muzuł-
mańska była uważana za całkowicie egalitarną, a model struktury społecznej pozwalał
uniknąć wykluczenia i sprzyjał solidarności społecznej, wzmocnionej przez związki
rodzinne i plemienne. Większość analiz i badań podkreśla, iż w mieście arabsko-muzuł-
mańskim nie istniała przestrzenna segregacja oparta na kryterium poziomu ekonomicz-
nego jego mieszkańców

12

. Jednocześnie w przestrzeni miasta dochodziło do segmentacji

i fragmentaryzacji społeczności jego mieszkańców z uwagi na kryterium religijne, przy-
należność etniczną czy klanową.

Relacje społeczne układały się w ramach dzielnicy. Ten wycinek społeczności – szerszy

niż rodzina i mniej rozległy niż zbiorowość wszystkich mieszkańców miasta – stanowił
dla mieszkańca dzielnicy to, czym dla członka plemienia koczowniczego lub osiadłego
mieszkańca wsi jest klan czy wspólnota plemienna

13

.

Ujęcie wody

Istotna rola wody, niezwykle cennej szczególnie w gorącym klimacie, wszechobecnej

w przestrzeni miejskiej poprzez takie elementy przestrzeni miejskiej jak bogato dekorowane
publiczne fontanny, baseny, łaźnie, mająca swoje źródła zarówno w starożytnej Mezopota-
mii, jak i w Grecji, była jednocześnie podkreślona przez wymagania związane z rytuałami
islamu. Obowiązek dokonania rytualnej ablucji przed modlitwą, nakazany przepisami
prawnymi, nakazywał obecność w przestrzeni miasta łaźni (hammam), studni czy fontann,
będących niezbędnym elementem w miejscu przeznaczonym do modlitwy.

Studnia miejska, znajdująca się w pobliżu meczetu, będąc ważnym punktem w przes-

trzeni publicznej miasta, należała do przestrzeni zarezerwowanej dla mężczyzn. M.
Gilsenan, podając przykład małego miasteczka na północy Libanu, przytacza opis placu
przed meczetem, gdzie wokół głównego źródła wody gromadzą się mężczyźni

14

. Studnia,

będąc elementem niezbędnym do rytualnego oczyszczenia przed modlitwą, i przed
przekroczeniem granicy przestrzeni sacrum – meczetu, pełniła równocześnie funkcję
integrującą wspólnotę miejską.

12 N. Bammate, La ville dans l

’

Islam, [w:] ibidem, s. 32.

13 J. Bourdieu, Sociologie de l

’

Alg

é

rie, [za:] E. Weber, Maghreb arabe..., s. 223.

14 M. Gilsenan, Connaissance..., s. 145.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

66

67

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

Pozwalała także na kontrolowanie przybywających do miasta podróżnych i kupców

– lokalizacja studni pozwala na obserwację głównej drogi, prowadzącej od bram miasta
do placu przed meczetem; „obcy” mieli obowiązek zatrzymać się w tym miejscu; również
wojsko i policja nie miały prawa zagłębiać się w przestrzeń miasta poza granicę wyzna-
czoną przez główny plac, z jego centralnym punktem, studnią.

Mieli do niej dostęp jednak tylko pełnoprawni członkowie społeczności miejskiej,

a więc dorośli mężczyźni. Kobiety nigdy nie gromadziły się wokół głównej fontanny, nie
wchodziły do meczetu ani nie przemierzały nigdy głównego placu. Miejscem spotkań
kobiet była natomiast studnia znajdująca się na peryferiach miasta lub poza jego mura-
mi, w obrębie przestrzeni niedostępnej dla mężczyzn.

Gilsenan zwraca równocześnie uwagę na powiązania koncepcji przestrzeni centrum

miasta zamykającej się w granicach budynku meczetu, placu przed meczetem i studni,
z organizacją przestrzeni publicznej w koczowniczej kulturze przedislamskiej, której
głównymi elementami były nierozerwalnie powiązane ze sobą: miejsce kultu, drzewo
i źródło wody

15

.

Koncepcja przestrzeni publicznej miasta arabsko-muzułmańskiego i tożsamość jego

mieszkańców zbudowana jest w oparciu o przeciwstawne pojęcia centrum – peryferie,
przestrzeń męska – przestrzeń kobieca, a samo miasto opiera swój status na opozycji
wobec przestrzeni pozamiejskiej, wsi, pustyni.

Mimo to miasto arabsko-muzułmańskie ulegało w przeciągu wieków – w stopniu

jednak znacznie mniejszym niż współcześnie – napływowi ludności wiejskiej. Imigracja
mieszkańców w obręb granic miasta była procesem zinstytucjonalizowanym i zorgani-
zowanym w sposób pozwalający na nienaruszającą tkanki miejskiej integrację „obcego”.
Topografia tradycyjnego miasta zakładała hierarchię struktury przestrzeni opartej na
opozycji centrum-peryferie. Ludność napływowa osiedlała się na obrzeżach miasta,
a następnie, powoli, ale stopniowo, w przeciągu dwóch, trzech pokoleń, przemieszczała
się w kierunku centrum

16

.

Dualistyczna koncepcja przestrzeni miejskiej pozwalała zatem na bezkonfliktową in-

tegrację przybywających spoza granic miasta; jego peryferie stanowiły przestrzeń przej-
ściową, etap zapoczątkowujący proces wnikania w strukturę miasta i przygotowania do
uczestnictwa we wspólnocie miejskiej.

Arabskiego określenia miasta, madina, używa się dziś na określenie tradycyjnego,

przedkolonialnego miasta muzułmańskiego. W tradycyjnym rozumieniu, jego znaczenie
zacieśnione było do centralnej części miasta, mającej – w stosunku do peryferii, obrzeży,
określanych mianem rabad – wyższy status w hierarchicznej topografii miasta.

Opozycje w strukturze przestrzennej miasta wynikały też z silnego w tej kulturze kry-

terium podziału na przestrzeń tradycyjnie przypisaną kobiecie i mężczyźnie. Kobieta

15 Ibidem, s. 146.
16 A. Bouhdiba, Duree et chanement dans la ville arabe, [w:] idem, La ville arabe..., s. 22.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

66

67

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

należała do zamkniętej przestrzeni prywatnej; w sensie społecznym nie istniała w przes-
trzeni publicznej. Poruszając się w obrębie sieci miejskiej „kobiety są widoczne, ale nie
widziane. Znaczy to, iż ulica podzielona jest na strefę zamkniętą i otwartą: mężczyźni
idą środkiem, kobiety przemykają szybkim krokiem po bokach. Jedni i drudzy udają, że
się nie widzą”

17

.

Przestrzeń współczesna

Począwszy od XIX wieku, ekspansja wpływów kultury europejskiej w obszarze świata

arabsko-muzułmańskiego wywołała zmiany społeczne, polityczne i ekonomiczne. Spo-
wodowała też przemiany w modelu przestrzeni, dokonując transformacji tradycyjnych
stosunków przestrzennych poprzez burzenie starych i tworzenie nowych struktur.

Tradycyjna koncepcja przestrzeni ulega modyfikacji w wyniku rozwoju przemys-

łu, wzrostu demograficznego i rozwoju miast. Rozrost miast i powstawanie wielkich
aglomeracji na obszarze państw arabskich związane są z masowym napływem ludności
wiejskiej, osiedlającej się w nowo powstających dzielnicach i tworzącej nowy model spo-
łecznej struktury przestrzeni miejskiej.

Współczesna masowa migracja ludności wiejskiej do miast wynika z przemian eko-

nomiczno-gospodarczych, jakim, w następstwie kolonizacji europejskiej i wzmożonych
kontaktów ze światem Zachodu, poddane były państwa świata arabskiego. Czynnikami
mającymi wpływ na znaczny wzrost urbanizacji są m.in. poważny kryzys w rolnictwie,
koncentracja gospodarki w obszarze wielkich aglomeracji miejskich, szybki rozwój
przemysłu i obecność krajów arabskich na rynku światowym, wynikająca ze światowego
zapotrzebowania na bogactwo naturalne części tych krajów, jakim jest ropa naftowa

18

.

W zakresie świadomego kształtowania struktury urbanistycznej, w krajach arabskich

występuje tendencja do przyswajania obcych wzorów przestrzennych, wywodzących się
z obszaru o odmiennej kulturowo koncepcji przestrzeni. Polityka kulturalna i działanie
z zakresu projektowania urbanistycznego i architektonicznego sprowadzają się do prze-
noszenia modeli właściwych kulturze Zachodu.

Współczesna kultura arabsko-muzułmańska postawiona jest przed problemem zerwa-

nia ciągłości tradycyjnej koncepcji przestrzeni, przemian związanych z wprowadzaniem
nowych rozwiązań, nieprzystosowanych do potrzeb i wymogów społecznych i religij-
nych, oraz przenoszenia na jej grunt obcych wzorów z obszaru odmiennego kulturowo.

Współcześnie tradycyjne wzory urbanistyczne i architektoniczne w kulturze arabsko-

muzułmańskiej ulegają konfrontacji z procesami modernizacyjnymi, nowoczesnymi
rozwiązaniami komunikacyjnymi czy zastępowaniem tradycyjnych materiałów bu-
dowlanych nowymi, importowanymi z krajów europejskich, których właściwości nie są
dostosowane do uwarunkowań klimatycznych krajów islamu.

17 M. Gilsenan, Connaissance..., s. 149.
18 A. Bouhdiba, Duree et changement dans la ville arabe, [w:] idem, La ville arabe..., s. 18-29.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

68

69

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

Tradycyjna zabudowa charakteryzowała się jednolitością na całym obszarze kultury

arabskiej; powielanie wzorów przestrzennych wynikało z podobieństw warunków geo-
graficzno-klimatycznych, a tym samym dostępu do podobnego budulca, kształtującego
formy architektoniczne, jak również z jednoczącego czynnika, jakim był mecenat wład-
ców.

Współcześnie, w wyniku rozwoju i dostępu do światowych technologii, uwarunkowa-

nia geograficzno-klimatyczne przestały stanowić czynnik decydujący o formach przes-
trzennych. Znaczne zróżnicowanie ekonomiczne w obrębie krajów arabskich powoduje,
iż kraje o wyższym poziomie gospodarczym, mającym swoje źródło w wydobyciu ropy
naftowej, ulegają szybkiej modernizacji, korzystając z nowoczesnych technologii oraz
rozwiązań architektonicznych, importowanych materiałów budowlanych oraz z usług
światowych architektów przenoszących zachodnie wzory przestrzenne na grunt krajów
arabskich.

Obserwacje dokonane przez E. Webera wśród społeczności imigrantów z arabskich

krajów Afryki Północnej wskazują na proces tworzenia przez męskich członków wspól-
noty, przestrzeni publicznej, mającej wymiar tradycyjnej przestrzeni miasta arabskiego,
pełniącej funkcje komunikacyjne, informacyjne i integracyjne. Przestrzenią publiczną,
stanowiącą replikę arabskiego suku, jest targ miejski znajdujący się w otwartej przes-
trzeni. Tradycyjny podział przestrzeni na kobiecą i męską znajduje odwzorowanie
w fakcie, iż kobiety – unikając naruszenia męskiej przestrzeni targu – zaadaptowały jako
przynależną im przestrzeń handlową supermarkety i sklepy, znajdujące się w granicach
zamkniętej przestrzeni budynków

19

.

Organizacja przestrzeni tradycyjnego miasta zapewniała integrację wszystkich jego

mieszkańców; proces osiedlania się nowych, przybywających spoza obrębu społeczności
miejskiej odbywał się w sposób pozwalający na stworzenie spoistej wspólnoty. We współ-
czesnej przestrzeni miejskiej nowo przybyli mieszkańcy miasta osiedlają się w nowoczes-
nych dzielnicach, które stają się przedmieściami podlegającymi marginalizacji, lub
w opuszczonej przez poprzednich mieszkańców medinie, starym mieście.

Współczesne dzielnice mieszkalne zorganizowane są według kryteriów ekonomicz-

nych, tworząc stratyfikację społeczności miejskiej nieobecną w tradycyjnym mieście
muzułmańskim. Przestrzeń mieszkalna pozbawiona jest jednak uprawomocnionej kul-
turowo organizacji i hierarchii pozwalającej na stworzenie spójnej koncepcji przestrzeni
miejskiej.

Istotnej zmianie uległ też sposób komunikacji i przemieszczania się w przestrzeni

miejskiej w wyniku wprowadzenia w jej obręb ruchu kołowego oraz postrzeganie topo-
grafii miasta i dystansów przestrzennych w obrębie powiększających swą powierzchnię
wielkich aglomeracji. Zróżnicowanie środków transportu jest też jednym z czynników
uzewnętrzniających przynależność do określonej warstwy społecznej.

19 E.Weber, Maghreb arabe et occident francais, s. 208-235.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

68

69

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

Współczesny targ miejski

Tradycyjny suk otaczający Wielki Meczet traci swoje znaczenie na rzecz punktów

handlowych tworzonych w poszczególnych dzielnicach, dzielących przestrzeń miejską
na pomniejsze jednostki, eliminując tym samym całkowicie znaczenie centrum miasta.

Działanie zmierzające do modernizacji struktur miejskich, ulepszenia ich funkcjo-

nowania i ułatwienie mieszkańcom dostępu do niezbędnych elementów przestrzeni
miejskiej poprzez lokalizacje ich w obrębie dzielnic mieszkaniowych, doprowadzają
w rezultacie do partykularyzacji przestrzeni i podziału jej na jednolite dzielnice. Trady-
cyjna koncepcja miasta o dośrodkowej strukturze ulega przeorganizowaniu i fragmenta-
ryzacji.

Współczesne dzielnice mieszkalne

Tradycyjne miasto arabsko-muzułmańskie charakteryzowało się zróżnicowaniem

społecznym pod względem etnicznym i wyznaniowym. Zróżnicowanie dotyczyło także
samej wspólnoty muzułmańskiej; miasto skupiało mieszkańców o różnym pochodzeniu,
jego społeczność zróżnicowana była pod względem wykonywanego zawodu czy przyna-
leżności do różnych odłamów islamu.

Zróżnicowana przestrzeń społeczna, ukonstytuowana z elementów kultury mu-

zułmańskiej z Wielkim Meczetem w jej centrum, podlegała hierarchii; obcokrajowcy
i wyznawcy innych religii posiadali niższy status społeczny, jednakże żydzi i chrześcija-
nie stanowili społeczności chronione prawem islamu (dhimmi).

Począwszy od połowy XIX wieku zróżnicowanie społeczne miasta stopniowo zanika;

nasila się jednocześnie dążenie do ujednolicenia statusu mieszkańców miasta muzuł-
mańskiego. W okresie kolonizacji europejskiej dochodzi do zniesienia statusu społecz-
ności chronionej i tym samym faktu podrzędności członków społeczności miejskiej
niebędących wyznawcami islamu.

Okres kolonializmu zachodnioeuropejskiego na obszarze krajów Bliskiego Wscho-

du i Afryki Północnej znalazł odzwierciedlenie w strukturze przestrzeni miasta mu-
zułmańskiego. Przemiany związane z wpływami kultury Zachodu dotknęły zarówno
porządek społeczny, jak i urbanistyczny. W wyniku zetknięcia z obcymi kulturowo
wzorami i koncepcjami przestrzeni, struktura miasta arabsko-muzułmańskiego uległa
transformacji.

Współczesna przestrzeń arabsko-muzułmańska postrzegana jest na zasadzie kontra-

stu jej tradycyjnej koncepcji i współczesnych realizacji. Wobec kształtujących strukturę
tradycyjnej przestrzeni opozycji, w obrębie współczesnego miasta dominującą staje się
opozycja przeciwstawiająca formy przestrzenne czerpiące z tradycyjnych wzorów wy-
wodzących się z kultury arabsko-muzułmańskiej oraz struktury mające swe źródło
w zachodnioeuropejskich wzorach kształtowania przestrzeni.

Ze zderzenia tych koncepcji narodziła się islamistyczna wizja przestrzeni miejskiej,

czerpiąca z powstałych w wyniku konfrontacji tradycyjnej kultury arabskiej z wpływami
kultury zachodniej nowych struktur społecznych, urbanistycznych i kulturowych.

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

70

71

KULTURA MIASTA. MIASTO W KULTURZE # 1(1) 2008

Organizacja przestrzeni w kulturze arabsko-muzułmańskiej wynika ze struktur spo-

łeczeństwa i religijnych praw islamu. Skonstruowana jest na miarę potrzeb i wymogów
związanych z funkcjonowaniem wspólnoty muzułmańskiej, zarówno społeczności miej-
skiej, jak i rodziny.

Zmiany wywołane konfrontacją tradycyjnej koncepcji przestrzeni z wpływem kul-

tury europejskiej spowodowały transformację miasta arabsko-muzułmańskiego, która
przeczy często podstawowym wartościom i założeniom tej kultury. Przemiany ustrojo-
we, społeczne, kulturowe i urbanistyczne, jakie konfrontacja ta spowodowała, wpłynęły
na powstanie ruchu islamistycznego, który czerpiąc zarówno z tradycyjnej kultury
arabskiej, jak i z kultury Zachodu, i jednocześnie przeciwstawiając się im, stworzył nową
koncepcję przestrzeni.