INSTYTUT STUDIÓW POLITYCZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

TADEUSZ KLEMENTEWICZ

531

ISBN 83-85479-07-4

Wydawca: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk 00-901 Warszawa, PKiN, XVII

p.

Realizacja: Oficyna Graficzno-Wydawnicza "Typografika" Warszawa

SPIS TREŚCI

WSTĘP •

ROZDZIAŁ I:

Miedzy metodologią a historią polskiej nauki o polityce

1.1.

Politolog jako homo theoreticus

1.1.1. Empiryczne badanie polityki a filozofia polityki .

1.2. Zewnętrzne czynniki rozwoju polskiej nauki o polityce

1.3. Wewnętrzne czynniki rozwoju nauki o polityce

ROZDZIAŁ II:

znaczenie sporu o pojęcie paostwa i polityki..

i.2. Teoretyczny model rozkładu autorytarnego socjalizmu:

kłopoty z nadwyżką

157

.3. Upadek autorytarnego socjalizmu: model historyczny

159

.IOGRAFIA

167

WSTĘP

W pracy badawczej politologa występują ograniczenia poznawcze, k całkowicie nie może

zaradzid ani odpowiednia konceptualizacja badao, ani oparcie i szerokiej bazie źródłowej. Politolog

bowiem ma do czynienia z faktami (i proce otwartymi ontologicznie: częśd bezpośrednich i bardziej

pośrednich sk obserwowanych wydarzeo należy w chwili badania do przyszłości. Badacz nie wie :

która z alternatyw rozwojowych się zrealizuje. Takie usytuowanie w czasie poli skazuje go na

perspektywę (czasową) kronikarza. Określa też status epistemolc analizy politologicznej - jest ona

zwiadem badawczym historii politycznej.

W problemach metodologicznych analizy politologicznej, związanych perspektywą czasową,

przejawiają się bardziej podstawowe trudności warsztatowe. : metodologicznym przedłużeniem

osobliwej natury świata polityki, a także swoistyc całej rzeczywistości społecznej. W pierwszym

wypadku chodzi o uprzywilejowane i warstwy wydarzeniowej i strony biograficznej dziejów

politycznych oraj ekonomicznych uwarunkowao życia politycznego społeczeostwa. W drugim ZJ

rozwojowy (i syndromatyczny) charakter życia społecznego oraz o rolę świadon

--i~*.'^ł

8

- (

•fetumso fol auojjs BU bis yv,kąystui feuCXoKpE.n ei3oioinod Azpaiui jpds B 'nurauzDAjajoai

niuaj^ui pidfejsn isnui "9MouridXo 3iu3ij^j\ MęSoioinod fauzDiSoiopojaui pgouiopBiMj BMopnq32jd

jsaf OSSZOMBI nd^jsod uiapiunjBM. UIXUZBA\ JJBJ oSajBia •fauzoAiaiosi t f3Mosido-onzoXjsou

XzpsiM A Soioinod sfnpfeupo joo ox pjnBu B?{31MO{ZD aioaoq ui3MO|s zra (a ?BJ9]dod ajoBj dfoMs

isnui 'mapjAflod z i(sn>(aCp ". inajgnuBd pXq BUT jiPf '"mpiBa, OMO{S BO fanoinzon

'fauzD/dsiuJopoiuisod nSoiomod od ZB 'p$OAu"inBa 5qoJoąD feospaizp BU toBidia jo aauaps aiąon.

BBZDaiMoisBmSuisizp zazjd "nSoioapi

po

i midras op g;s foofefn{OMpo ao&jiod o pjnBO uiajBapi oSaf z po "Azooj 5is uiajo^j

nSojojnod Buojsiq ajsi^z •fouzoAjidura o pineu feapi z S^IBM BMouopjBdzaą ais izpcMOid n

nsu fezpapw pXq diuSsad diu ISMBU qn( 'arzpaą sta X

sra azozssf 'jsaf ara znf BJCPJ 'XzpsiM fapiBł XZD 'CaMOJjnBn Xzp9iM BZDJEJSOP SOJOI

XundXDsXp fgusB}M nsniBjs op OD pjoupoSz d(m[Bjq aDKjijod o pinea

03 'tunrauio snsussuoo 9Avoundjt>sXp afoiujsi sra II

Autor występuje w tej pracy jako politolog dążący do samowiedzy. Przedrą refleksji jest w

książce tylko jeden zbiór dyrektyw metodologicznych a politologicznej, mianowicie - dyrektyw o

charakterze treściowym, opartycl twierdzeniach teorii polityki. Stanowią one heurystyczne narzędzie

selekcji, hierareł i wiązania faktów interesujących badacza polityki. Rekonstrukcja tych dyrektyw łą

jeden splot refleksję z zakresu przedmiotowej metodologii nauki o polityce, metod pragmatycznej i

metodologii apragmatycznej. Punktem wyjścia pracy rekonstrukcyjni praktyka badawcza politologów.

Jednak sporządzając remanent tych dyrektyw, oce ich heurystyczną wydajnośd - musimy się

odwoływad do ontologicznych osobliwości! polityki. Z osobliwości tych wypływają bowiem

imperatywy metodologiczne, wspomnianych dyrektyw, politolog posługuje się w swej pracy jeszcze

innymi. Będą pierwsze - reguły składające się na socjologiczną, prawniczą, historiograficzn

ekonomiczną kompetencję politologa; po drugie - jakośd pracy badawczej żale przestrzegania przez

politologa poprawności zabiegów poznawczych, o któryc wypowiada ogólna metodologia nauk.

Dopiero wszystkie te dyrektywy łącznie skład* na logikę analizy politologicznej. Dlatego opis i ocena

dyrektyw metodologiczn; charakterze treściowym to najwyżej pierwszy - chod, byd może,

najważniejszy - k: budowie teorii wiedzy politologicznej.

ROZDZIAŁ I

Między metodologią a historią polskiej nauki o polityce

1.1. Politolog jako homo theoreticus

Gdzie mocna demokracja, tam mocna politologa, gdzie słaba demokracja, tan politologia - tę

mini teorię rozwoju nauki o polityce sformułował Samuel Huntii Oba twierdzenia Huntingtona,

chociaż wbrew sugestii niesymetryczne, wciągają poi w gąszcz zagadnieo dotyczących rozwoju nauki

o polityce. Nauki rozumiane działalnośd badawcza, jako forma świadomości społecznej, wreszcie jako

gatunek < Wciągają każdego politologa, jednak najsilniej politologa polskiego. Wie on t

;an, obiegowo rozumianego, paostwa. Słowem, rozpływa się jakościowa odrębnośd

itycznej sfery życia społecznego. Dalej, pojawia się rozproszenie badao

litologicznych nie kierowanych wspólnymi założeniami teoretyczno-metodologicznymi.

rczy się zasięg czasowy analizy politoiogicznej - dominuje perspektywa kronikarska.

iśnie też podatnośd badaczy na nacisk racji wysuwanych w bieżącej walce politycznej

iz opcji ideologicznych. Natomiast bez badao empirycznych analiza politologiczna (czy

ślej: jej wyniki) degeneruje się jeszcze szybciej. Istnieje bowiem wiele pytao

iawczych, na które odpowiedź można znaleźd, stosując procedury badawcze zakładające

:hniki postępowania empirycznego, np. bez rzetelnego opisu systemu władzy

ostwowej danego społeczeostwa nie można poznad zakresu bezpośredniej partycypacji

tanków różnych klas i warstw w sprawowaniu władzy, czy też zakresu i siły zawodowego

aratu władzy. Kiedy zaś odpowiedzi na takie pytania są z góry znane, zaplanowane -

ilitolog staje się apologetą istniejącego systemu rządów, politologia zaś - nauką

lżalczą. Inne możliwe reakcje badaczy to ucieczka w jałowe teoretyzowanie,

strakcyjnośd rozważao politologicznych, bądź też bezpośrednie aplikowanie teorii

;ólnych do badao. Wówczas obserwowane wydarzenia rzeczywistego życia politycznego

łją się tylko ilustracjami przyjętej z góry ideologicznej wizji świata polityki. Taką rolę w

12

wielu wypadkach odgrywała teoria polityki oparta na ogólnej teorii materiał historycznego.

Dlatego bardziej systematyczna ocena aktualnego stanu polskiej nauki o poi powinna byd

osadzona na szerszych podstawach. Takim oparciem jest zar< rekonstrukcja wewnętrznej logiki

wspomnianej dyscypliny, jak i znajomośd zewnętrz środowiska, w którym wzrastała polska

politologia. Tym samym należy ró\ uwzględnid okoliczności genezy tej dyscypliny, które przypomniał

ostatnio Franc Ryszka.5 Co prawda poiitologia w Polsce, jako samodzielna dyscyplina badawi

dydaktyczna, powstała mocą decyzji administracyjnej. Nie była to kreacja ex n: Refleksja

poUtologiczna w Polsce ma bogatą przeszłośd', chociaż nie sygnował jej politologii.6 Dorobek ten był

dziełem głównie teoretyków paostwa i prawa. Godzi s wspomnied zbiór prac J.B. Oczapowskiego:

Rozstrząsania i rozbiory w nau politycznych z lat kilkunastu zebrane (1889 r.), A. Peretiatkowicza:

WspÓła encyklopedia polityczna (1926 r.) oraz Cz. Znamierowskiego: Prolegomena do na, paostwie

(1930 r.).

Model rozwojowy nauki o polityce jest tylko uszczegółowieniem ogólnego mc rozwoju nauki.

Jest uszczegółowieniem, kiedy uwzględnia osobliwą dla tej dyscy wewnętrzną logikę rozwoju.

Ponadto, kiedy uwzględnia wszystkie istotne czynn uwarunkowania zewnętrzne, w których

powstała, uzyskiwała samodziei

lednoczonycn -

erwszych metodologów nauki o polityce, wskazywał koniecznośd łączenia w badaniu >iityki

dwóch działao poznawczych: teoretyzowania i gromadzenia faktów. Pisał bowiem: sz myślenia

teoretycznego gromadzimy fakty z małym pożytkiem, ponieważ nie wiemy co jesi totne a co nie jest;

ale też bez znajomości faktów nasze myślenie teoretyczne o polityce wisi próżni Tkamy wówczas

tylko scholastyczną pajęczynę myśli

Natomiast postulat politologu wolnej od sądów wartościujących okazał się zbyt ygórowany.

Nie chodzi bowiem o wstrzemięźliwośd aksjologiczną badacza, lecz o to, by langażowanie

aksjologiczne politologa pozostawało pod kontrolą rygorów logicznych i letodologicznych badania. I

taka jest realistyczna treśd postulatu politologu wolnej od rartościawaó. Świadczy o tym

wiełoparadygmatyczna struktura nauki o polityce. Przy zym poszczególne wspólnoty naukowe dzielą

nie tylko ontologiczne i metodologiczne ałożenia, lecz także perspektywy ideologiczne badao, o czym

niżej.

Dzieje się tak m.in. dlatego, że ideologie polityczne - upośrednione perspektywą

aetodologiczną badao - wpływają na dobór problemów badania. Dalej, wpływają na elekcję materiału

faktograficznego i wreszcie wybór czynników wyjaśniających, by w :oocu: odzwierciedlid się w

ocenach doniosłości historycznej analizowanych zjawisk.

14

Wyniki prac politologów są następnie ideologizowane wtórnie. Wiąże się ten fe perspektywą

czasową analizy politologicznej - politolog bowiem interpretuje i oc aktualne życie polityczne

społeczeostwa. Interpretacje owe ujawniają nieoczekró często niepożądane skutki realizowanych

programów politycznych; oceniają prz strategie działania z punktu widzenia ich optymalności. Tym

samym wyniki b; politologa wspierają wizję zdarzeo, które upowszechniają mchy polityczne - bądź

zderzają się z tymi wizjami

W tej sytuacji, często wbrew swej początkowej woli, politolog staje ministrantem - o którym

mówił Witold Kula - dzwoniącym w kościołach swej e\ wznoszącym figury ku czci wielbionych w ich

czasach bogów14. Jednak postulat polito wolnej od wartościowao - co prawda zdegradowany do roli

pobożnego życzeo zachował swą żywotnośd w wizji etosu zawodowego politologów.

Jakim rodzajem poznania (i wiedzy) jest poznanie politologiczne? Czy polit dostarcza wiedzy

naukowej, czy takiej wiedzy, która już nie jest, jeszcze nie jest, nigdj będzie, czy wręcz nie pragnie byd

wiedzą naukową?15

Problem ten ma wiele rozgałęzieo. Do jednego z nich prowadzi pytanie dodatk kiedy nauki

humanistyczne staną się humanistyczne? A więc kiedy np. humaniści 1 moderatorami publicznej

dyskusji o wartościach po to, by wzmagad wrażliwośd wszysi zainteresowanych - a wiec polityków,

ekonomistów i zwykłych członków społeczeostwa ¦

Natomiast odmienności moaeu mciuuuiugu.ui;i-u ^ :edmiotach badania, rodzaju twierdzeo i

sposobów ich uzasadniania. Sprzężenie Świadczenia i dedukcji stworzyło nowożytne

przyrodoznawstwo. Co zaś tworzy manistykę? Spojrzenie w lustro samowiedzy nie jest budujące. W

humanistyce bowiem jkszośd badaczy trudzi się tłumaczeniami z języka zdrowego rozsądku na język

rafinowanego zdrowego rozsądku; prawa stanowią w istocie sprawozdawcze opisy ldencji

rozwojowych; teorie mają charakter szkicowy, procedury wyjaśniania nie dają sprowadzid całkowicie

do modelu dedukcyjno-nonnologicznego; przyczynowe analizy ^eksperymentalne (jak historyczne i

międzykulturowe badania porównawcze, czy dania sytuacji wyjątkowych) - muszą zastępowad

pełnokrwiste eksperymenty, występują ldności kontroli danych introspekcyjnych; trwają jałowe boje

scjentyzmu z rmeneutyką; w konsekwencji - niewielka moc prognostyczna wiedzy humanistycznej;

smanista nie stał się inżynierem "duszy zbiorowej". Humaniście też, od początku, warzyszą kryzysy

teoretyczno-metodologiczne. W metodologicznym kształcie nauk ołeczno-humanistycznych odciska

się przedmiot badania - człowiek jako podmiot iałania i poznania oraz świat człowieka. Świat

wypełniony faktami społecznymi o biektywnym, normatywnym i semiotycznym charakterze. Co ¦

więcej, świat eloelementowy o charakterze całości; świat złożony z nieredukowalnych do siebie

Natomiast odmienności moaen meiuuuiugu.Luyv.u oą :edmiotach badania, rodzaju twierdzeo

i sposobów ich uzasadniania. Sprzężenie Świadczenia i dedukcji stworzyło nowożytne

przyrodoznawstwo. Co zaś tworzy manistykę? Spojrzenie w lustro samowiedzy nie jest budujące. W

humanistyce bowiem jkszośd badaczy trudzi się tłumaczeniami z języka zdrowego rozsądku na język

rafinowanego zdrowego rozsądku; prawa stanowią w istocie sprawozdawcze opisy idencji

rozwojowych; teorie mają charakter szkicowy; procedury wyjaśniania nie dają sprowadzid całkowicie

do modelu dedukcyjno-normologicznego; przyczynowe analizy ^eksperymentalne (jak historyczne i

międzykulturowe badania porównawcze, czy dania sytuacji wyjątkowych) - muszą zastępowad

petaokrwiste eksperymenty, występują ldności kontroli danych introspekcyjnych; trwają jałowe boje

scjentyzmu z rmeneutyką; w konsekwencji - niewielka moc prognostyczna wiedzy humanistycznej;

imanista nie stał się inżynierem "duszy zbiorowej". Humaniście też, od początku, warzyszą kryzysy

teoretyczno-metodologiczne. W metodologicznym kształcie nauk oteczno-humanistycznych odciska

się przedmiot badania - człowiek jako podmiot iałania i poznania oraz świat człowieka. Świat

wypełniony faktami społecznymi o biektywnym, normatywnym i semiotycznym charakterze. Co •

więcej, Świat teloelementowy o charakterze całości; świat złożony z nieredukowalnych do siebie

struktur życia społecznego, jak: gospodarka, prawo, nauka czy religia. I przede wszyst: - świat

wyjątkowo dynamiczny, o nieznanych w przyrodzie rytmach zmian. Z ł ostatniego powodu

humanista, moim zdaniem, jest badaczem częściowo sparaliżował przez czas, przez rozwojowy

charakter rzeczywistości, współtworzonej przez człowii Jako badacz współczesności jest kronikarzem;

w badaniach przeszłości człowieka -może się uwolnid od historycznej ograniczoności mocy

eksplanacyjnej formułował przez siebie teorii i praw. Najwyższy szczebel ogólności, na który może się

wspiąd ogólnośd historyczna.

Ta ogólna charakterystyka człowieka jako istoty społecznej odnosi się też do ; aktywności

politycznej oraz wytworów tej aktywności - struktur władzy. Również bow instytucjonalne ramy życia

politycznego społeczeostwa podlegają jakościoi przeobrażeniom.

Rozwojowy charakter życia społecznego przysparza politykowi nieustannie no\ zadao

praktycznych, a politologowi badawczych. Politykowi - gdyż nowe zjawiska, cz w zakresie stosunków

ekonomicznych, społecznych, czy politycznych (w ścisłym sensie zarazem zmiana dotychczasowych

warunków działania (sytuacji politycznej). Zmusza polityka pod rygorem nieefektywności działao do

poszukiwania skuteczniejs sposobów postępowania - jak w wypadku koniecznej, w erze broni

nuklearr rezygnacji z wojny totalnej jako instrumentu racjonalnej polityki. Politologowi -

izelkiego poznania empirycznego - poznania zawodu. Można ją sformułowad - za nem

Woleoskim - następująco: racjonalnośd (intersubiektywnośd) nauki jest ściśle 'iązana z

niedyktatorskim charakterem procedur naukowych21. Na tej podstawie poza anicami nauk

humanistycznych znajdują się wszystkie te szkoły oretyczno-metodologiczne, które propagują i

stosują dyktatorskie metody poznania, jfktatorskimi metodami poznawania świata człowieica

posługują się wszelkie storiozofie, w tym zwłaszcza finistyczne filozofie historii. Patrzą one na dzieje

człowieka ko na dziedzinę przejawiania się uniwersalnej ludzkiej podmiotowości, albo też widzą w

storii proces przejawiania się wartości uniwersalnych - opartych na zasadach mscendentnych, jak

wolnośd czy sprawiedliwośd.22 Inne szkoły dyktatorskiego myślenia humanistyce to psychoanaliza,

lub też doktryna rozwoju poznania naukowego, jaką jest istocie hipotetyzm KLR. Poppera. Zasada

racjonalnego krytycyzmu, jako ostateczna terminanta rozwoju nauki, nadaje wspomnianej doktrynie

charakter idiogenetyczny i listoryczny.23 Słowem - poza granicami poznania naukowego pozostają te

teorie, trepretacje, twierdzenia, które nie chcą, lub nie mogą stanąd przed trybunałem (świadczenia

humanistyki. Tym trybunałem są dotychczasowe dzieje człowieka i ołeczeostwa oraz dotychczasowe

doświadczenia historyczne ludzkości. Są one owym

18

"ołowiem duszy" humanisty, o którym mówił F. Bacon. Materiał faktograficzny, uję

czasoprzestrzenne ramy, poddawany jest krzyżującym się teoretycznym interpretacjonc ten sposób

historycy przetrawiają teoretycznie bogactwo wiedzy opisowej o gospod feudalnego społeczeostwa,

rewolucji francuskiej czy powstaniu kapitalizmu.24 W konkurencja między interpretacjami

teoretycznymi, respekt dla historycznego konk chroni je przed spekulatywnością, zapobiega

dogmatyzacji, przerastaniu w mit nauk' Zawsze mogą się okazad zawodne - i najczęściej przez długi

okres takimi pozostają. ' samym są naukowe. Warto w tym kontekście przytoczyd opinię Raymonda

Ar Historyk nigdy nie proponuje ostatecznego obrazu przeszłości; niemniej jednak, czasami,

ostatecznie jedyny rzetelny jej obraz25. Współzależnośd podstawy źródłowej i interpretacji w

procesie poznawania przeszłości trafnie ujmuje Edward Carr. Pisze badanie historyczne to

nieprzerwany proces modelowania faktów przez interpretac modelowania interpretacji przez

fakty26.

1.1.1. Empiryczne badanie polityki a filozofia polityki

Jakie jest miejsce filozofii polityki w owym zbiorowym przedsięwzi politologów? Odpowiedź

na to pytanie nie jest łatwa. Do znanych trudności wskazaniem epistemologicznych odmienności

nauki i filozofii dochodzą dodatk

1UIIKA,JI iUCUWUpvjfJlavYV,Łyvii ijnuiiun ^.u.tu.u, .

reślenia ich roli w historycznym dramacie, jaki rozgrywają między sobą grupy sieczne. W

wielu krajach - w Polsce też - badania idei politycznych, ukazywanie ich jłecznej genezy i roli,

prowadzone są pod szyldem historii myśli politycznej. Historyk :i zasadniczo nie musi przekraczad ram

racjonalności poznawczej. Niekiedy jednak rawia nie historię, lecz historiozofię idei politycznych. Jest

tak, kiedy interpretacją zwoju idei kierują z góry przyjęte wizje historii idei politycznych. Przykładem

może byd itoria filozofii politycznej Leo Straussa, przeniknięta konserwatyzmem rmatywistycznym,

ukierunkowanym na obronę wartości absolutnych.35 Trzy fale wożytności - według "historiozofii"

idei politycznych Straussa - to kolejne etapy ryzysu naszych czasów", czyli odchodzenia od klasycznej

filozofii politycznej jako tywności ukierunkowanej na poszukiwanie wiecznej prawdy o dobrym ładzie

litycznym. Zaciera się tutaj granica między historykiem idei a historiozofem.

Drugi kierunek reprezentuje tzw. normatywna filozofia polityczna. Tradycyjne gadnienia

filozofii polityki konceptualizowane są tu często w języku teorii wyboru ołecznego, teorii gier, czy w

języku teorii ekonomicznych (J. Rawls, R. Nozick czy M. Ison).36 W tej koncepcji filozofii polityki

przedmiotem refleksji są elementarne wartości normy życia społecznego. Ta koncepcja jest

zatem najbliższa tradycyjnemu -

20

szerokiemu, ujęciu filozofii politycznej. Zadaniem filozofa jest tutaj stworze całościowej wizji

normatywnej społeczeostwa. W tej wizji wyróżnioną pozycję zajm jednostka - jej uprawnienia,

stopieo podmiotowości praktycznej (w tym zwłaszcza grao wolności) oraz zasady podziału dóbr

społecznie cenionych (reguły sprawiedliwe dystrybutywnej). Takie wizje tworzą np. utylitaryzm czy

teorie umowy społecznej. Trud jest określid status owych wizji normatywnych życia społecznego. Raz

przypominają c logiki deontyczne, innym razem łatwo je identyfikowad jako ideologie. Kiedy na przyk

interpretowad "teorię" sprawiedliwości Rawlsa w faktycznie istniejącym syster spoteczno-

ekonomicznym, wówczas potencjalnie egalitarna zasada Rawlsa prowadzi umiarkowanie

nieegalitarnych wniosków*1. Dzieje się tak dlatego, że - jak pisze Sadurski - spór o pojęcie i zasadę

sprawiedliwości jest sporem o różne typy społeczeost\ urzeczywistniające różne wartości nadrzędne,

albo ma charakter werbalny i jałowy^.

Różne więc koncepcje racjonalizmu, historycyzmu, sprawiedliwości komutatywr teorie

totalitaryzmu i wiele innych - to mniej lub bardziej zakapturzone ideoło polityczne. Służą one bowiem

uprawomacnianiu egzystencji danej grupy społecznej oi lokalizacji jej wrogów i sojuszników,

uzasadniają preferowany przez pewną grupę ma bdu społeczno-politycznego, wyodrębniają i

nazywają po imieniu te tenden rozwojowe, które zagrażają bądź sprzyjają przetrwaniu i interesom

grupy.39

Wreszcie trzeci nurt analiz to "stosowana" filozofia polityczna.40 Stosowai

lozofowie polityczni za przedmiot swych rozważao obierali normy i wartości życia połecznego.

Filozofia polityki szuka odpowiedzi na dwa podstawowe pytania:

- na pytanie aksjologiczne: o uzasadnienie naczelnych wartości politycznych,

kazanie ich związku z innymi typami wartości;

- na pytanie instrumentalne: kiedy dokonuje wszechstronnej oceny zalecanych i

losowanych środków osiągania naczelnych wartości politycznych.

Powstaje kwestia natury poznania filozofii polityki. Czy w pracy filozofa polityki la się

wyróżnid inne rodzaje racjonalności niż poznawcza? Na przykład racjonalnośd iraktyczną czy

aksjologiczną. Odmiennośd filozofii politycznej miałaby polegad m.in. na ym, że w uzasadnianiu

wartości naczelnych dociera ona do pułapu systemu normatywnego określenie Ch. Perelmana);

wyczerpuje się w tym momencie możliwośd racjonalnej irgumentacji, gdyż ze zadao opisowych nie

wynika logicznie żadna norma, obowiązek ealizowania tej czy innej wartości.

Punktem wyjścia dyskusji nad swoistością epistemoiogiczną filozofii politycznej -v stosunku

do subdyscypłin poiitologicznych - musi byd określony ideał naukowości, )kreślony wzorzec

racjonalności poznawczej w nauce o polityce. W danym wypadku >edzie nim ideał politologii jako

nauki empirycznej, lecz nie typu przyrodniczego.

22

Na czym polega więc epistemologiczna odmiennośd filozofii politycznej w zakre uzasadniania

wartości politycznych? Sądzą ogólnie, że filozof polityki nie mi rezygnowad z racjonalności

poznawczej. Ceną za to jest jednak wyprowadzanie warto politycznych (jak wolnośd polityczna,

demokracja, praworządnośd) ze społeczi ukształtowanych dążeo ludzkich. To nie filozof tworzy

wartości, ani tym bardz rozstrzyga konflikty między wartościami, szczególnie jeśli stoją za nimi

najsilniejsze gru społeczne i narodowe. Jest bowiem taktem, że w praktyce konflikty między

wartościai jeśli są tylko wystarczająco ważne, są rozstrzygane po prostu siłą, nie przez sprawiedliwi

tub prawo - jak pisze B. Russell, komentując myśli J, Locka na ten temat.45

Odwoływanie się do społecznie ukształtowanych dążeo ludzkich zastępuje uzasadnianiu

wartości politycznych rygoryzm logiczno-metodologiczny. Odgrywa on badaniach pozostałych

aspektów życia politycznego doniosłą rolę. Dzięki bowi< rygorom logiczno-metodologicznym

zaangażowanie światopoglądowe politologa pozosU na ogólnym szczeblu. Mianowicie na szczeblu

wyboru problematyki badao i wybc metodologii badania. W obu wypadkach neutralizowane są

przeświadczenia ideologicz badacza: politologa i filozofa polityki.

Ponadto, w uzasadnieniu wartości politycznych powołujemy się na faktyczne przewidywane

skutki działao inspirowanych przez określone wartości. Wypowiec filozofa polityki opierają się tutaj

na wiedzy o związkach między działaniami polityczny

Na czym polega więc epistemologiczna odmiennośd filozofii politycznej w zakres uzasadniania

wartości politycznych? Sądzę ogólnie, że filozof polityki nie mi rezygnowad z racjonalności

poznawczej. Ceną za to jest jednak wyprowadzanie warto: politycznych (jak wolnośd polityczna,

demokracja, praworządnośd) ze społeczr ukształtowanych dążeo ludzkich. To nie filozof tworzy

wartości, ani tym bardz rozstrzyga konflikty między wartościami, szczególnie jeśli stoją za nimi

najsilniejsze gru społeczne i narodowe. Jest bowiem faktem, że w praktyce konflikty między

wartościar jeśli są tylko wystarczająco ważne, są rozstrzygane po prostu siłą, nie przez sprawiedliwe

lub prawo ~ jak pisze 8. Russell, komentując myśli J, Locka na ten temat.45

Odwoływanie się do społecznie ukształtowanych dążeo ludzkich zastępuje uzasadnianiu

wartości politycznych rygoryzm łogiczno-metodologiczny. Odgrywa on badaniach pozostałych

aspektów życia politycznego doniosłą rolę. Dzięki bowie rygorom Iogiczno-metodologicznym

zaangażowanie światopoglądowe politologa pozosu na ogólnym szczeblu. Mianowicie na szczeblu

wyboru problematyki badao i wybo metodologii badania. W obu wypadkach neutralizowane są

przeświadczenia ideologicz: badacza: politologa i filozofa polityki.

Ponadto, w uzasadnieniu wartości politycznych powołujemy się na faktyczne przewidywane

skutki działao inspirowanych przez określone wartości. Wypowiec filozofa polityki opierają się tutaj

na wiedzy o związkach miedzy działaniami rx>litvcznvi

o innych chod nierzadko powracających kształtach - pisze Jerzy Jedlicki.48 Można dodad, śe

katalog pytao, na które odpowiada filozofia polityki jest w miarę stały. Te tematy to ap.: prawo

jednostki do oporu władzy, problem wojny sprawiedliwej, problem celowości x polityce, ochrona

praw mniejszości, czy kontrowersja normatywizm - decyzjonizm. Pod tym względem filozofia polityki

nie różni się od filozofii, która - według słynnego powiedzenia Alfreda Whitehead'a - jest serią

komentarzy do dialogów Platona.

Wśród wielkich tematów myśli politycznej, temat największy to wytyczenie linii miedzy sferą

wolności jednostki a prerogatywami paostwa. Problem ten dotyczy bowiem relaqi władzy politycznej

w dwóch podstawowych płaszczyznach: źródeł władzy i zakresu władzy. W pierwszym wypadku

chodzi o współudział we wfadzy, o suwerennośd ludu, o wolnośd repubiikaoskc-demokratyczną; w

drugim zaś - o wolnośd liberalno-indywidual-ną, wolnośd negatywną, więc sferę dozwoleo, nie

reglamentowaną ani nakazami, ani zakazami paostwa. O wytyczenie tej granicy walczono i pałką, i

piórem. Również filozof polityki w sobie właściwy, tzn. abstrakcyjny sposób, przykładał rękę do tego

dzieła. Dlaczego więc wielkie tematy nie są rozwiązywalne ani w teorii, ani w praktyce?

Sądy dotyczące środków realizacji wartości politycznych wypowiadane zarówno przez

politologa, jak i filozofa polityki - są w istocie sądami prawdziwościowymi Mogą

24

byd wątpliwości jeśli chodzi o wypowiedzi filozofa. Ale zauważmy, ze rówaież oae dotyc

związków, w jakich pozostają określone cechy ustrojów politycznych z waranka egzystencji

społeczno-historycznej człowieka. Wpływ reżimu politycznego na możliwos zaspokojenia

różnorodnych potrzeb jednostki - materialnych i duchowych (w tj politycznych), indywidualnych i

zbiorowych - może przybierad różnorodny charakt Wpływ ten może więc mied charakter warunku

koniecznego czy tylko warna sprzyjającego zaspokajaniu określonych potrzeb. Ale może tez mied

charakter warun niesprzyjającego, bądź wręcz uniemożliwiającego ich zaspokojenie.

Na przykład sąd prawdziwościowy, o którym mowa wyżej, leży u podstaw jednegc głównych

filozoficznych rozstrzygnięd wielkiego tematu paostwo - obywatel: liberalizn Twierdzi on bowiem, ze

wolnośd negatywna jednostki, czyli ograniczenie do minimi zakresu spraw obojętnych zakazami i

nakazami wszelkiego rodzaju władz, była jedy, koniecznym warunkiem maksymalnego opanowania

nad własnym losem* w skali własne jednostkowego życia49. Sądy, jak powyższe, mają charakter

wiedzy zdroworozsądkow rzadko mają oparcie w szerszym systemie wiedzy. Zwykle są uogólnieniem

aaal niepowtarzalnej fazy procesu historycznego (np. liberalizm ekonomiczny wolnokonkurencyjna

faza rozwoju gospodarki kapitalistycznej).

Dyskurs politoiogiczny nie różni się więc (w rozważanym teraz aspekcie) dyskursu filozofii

politycznej tym, że ten pierwszy mówi jak społeczeostwa się zachowi

Obok głównego traktu badao życia politycznego wiła się zawsze wąska ścieżka refleksji

metanaukowej. Jej przedmiotem jest rekonstrukcja, opis genetyczny i wyjaśnienie świadomości

teoretycznej (nomotetycznej) politologów. Efektem działalności poznawczej politologów są opisy i

wyjaśnienia jednostkowych faktów i procesów, twierdzenia o różnym stopniu ogólności, teorie

empiryczno-hisloryczne oraz (ogólna) teoria polityki, Logika postępowania politologa prowadzi od

fundamentalnych tez na temat badanej rzeczywistości (założeo ontologicznych), poprzez określoną

metodologię badania, do empirycznego badania wybranych fragmentów świata polityki. Natomiast

metodolog postępuje odwrotnie. Osią empiryczną jego badao jest wiedza przedmiotowa c

rzeczywistości politycznej oraz praktyka badawcza politologów.

Przedmiotem refleksji metanaukowej są więc trzy, powiązane ze sobą, składnik procesu

badawczego: świadomośd metodologiczna badaczy, czynności badawcze (praktyk; naukowo-

badawcza politologów) oraz wiedza politologiczna. Działania poznawcze towarzysząca im

świadomośd metodologiczna podejmowane są w określonym kontekści społeczno-politycznym,

szerzej na tle kulturowym. Kontekst ten jest równie; rekonstruowany, jakkolwiek rzadko stoi on w

centrum uwagi historiografii poUtologii. Ni pierwszym planie znajduje się wówczas politoiogia jako

instytucja badawcza, lub jak<

26

instytucja upowszechniająca wiedzę.53 Wiedza przedmiotowa jest wyartykułowana

monografiach, artykułach, naukowych, podręcznikach itp. Natomiast rekonstruki świadomości

metodologicznej jest sprawą trudniejszą. Ma ona charakter społecz) wspólny określonej grupie

badaczy czy szkole naukowej. Społeczna świadome metodologiczna - zwłaszcza w humanistyce -

funkcjonuje "milcząco", nie jest całkowi* werbalizowana. Tworzą ją bowiem założenia ontologiczne

głównych teorii (a wi fundamentalne tezy na temat badanej rzeczywistości) oraz założenia

epistemologicz postulowanych metod (a więc tezy o tym, jak rzeczywistośd poznawad). Nie zawsze i

kooca uświadamiane, tkwią one implicite w procesie badania.

Dlatego też cała trudnośd badao metodologicznych polega na tym, że trzeba tu dotrz

poznawczo do czegoś, co bezpośrednio nieobserwowalne, a czego istotnie inferujemy i podstawie

pewnych obserwowalnych wskaźników. Ciągle zatem pytamy: skoro dana praktyi badawcza jest

właśnie takiego rodzaju, skoro mamy do czynienia z konkretnym zespole twierdzeo faktograficznych i

teoretycznych, to jakie założenia musiały byd przyjęte, aby md zostad nadany badaniu i twierdzeniom

właśnie taki kształt, jaki mają?54

Z teoretycznego punktu myślenia, tj. z perspektywy wyjaśnienia rozwoju dan nauki, refleksja

metanaukowa tworzy strukturę dynamiczną. Wyróżnid w niej można jednej strony wiedzę

teoretyczną dotyczącą:

a) wewnętrznej logiki rozwoju danej dyscypliny,

nauki o polityce wyznaczają czynniki zewnętrzne, pozanaukowe. Będą nimi - zgodnie ze

stanowiskiem większości metodologów (filozofów nauki)62 - czynniki psychologiczne, socjologiczne,

ekonomiczne i ideologiczne. Jednak przed analizą stanu polskiej politologii heteronomiczny model

rozwoju nauki musi byd rozbudowany. W obecnej postaci pociąga on za sobą skrajny relatywizm

epistemologiczny. Żeby złagodzid jego wymowę, nadad mu charakter relatywizmu umiarkowanego,

trzeba: po pierwsze -wyodrębnid aspekt zakresowy i aspekt treściowy politologii63, po drugie zaś -

trzeba również uwzględnid rolę czynnika wewnętrznego - przede wszystkim zasady metodologiczo-

teoretyczne stanowiące wewnętrzną logikę rozwoju. Częśd bowiem determinant statusu

metodologicznego politologii występuje i w społeczeostwach demokratycznych, i w społeczeostwach

niedemokratycznych. Inaczej czymże wytłumaczyd powracające kryzysy "dojrzewania", także

amerykaoskiej nauki o polityce. W modelu Huntingtona niewiadomą w dalszym ciągu pozostaje

"zmienna", kryjąca się pod słowem demokracja. Wiemy co prawda, że oznacza ono czynniki

zewnętrzne. W ogólnym ujęciu do zewnętrznych, pozanaukowych determinant rozwoju nauki o

polityce zaliczyd można: 1. Charakter ekonomicznego i politycznego ustroju danego społeczeostwa

(szerzej stosunki społeczne). Jest to pośredni czynnik zewnętrzny rozwoju.

28

2. Ideologie polityczno-prawne oraz systemy światopoglądowe. Są to bezpośredni czynniki

zewnętrzne. Ich wpływy mediatyzuje bowiem perspektywa metodologiczna bada *politologicznych.

Tak rozumiane czynniki zewnętrzne mają wpiyw zarówno na zakres, jak i na treJ badao i

wiedzy politologicznej. Chociaż mechanizmy i siła tego wpływu zależy z jedni strony od aspektu

badao, z drugiej zaś - od rodzaju czynnika zewnętrznego. Pośredni czynniki zewnętrzne wpływały na

obszar podejmowanych badao, na zasób problemów, którymi mógł się zmierzyd połski politolog.

Wpływ ten dokonywał się przede wszystkii za pomocą mechanizmu finansowania badao, polityki

wydawniczej, kształtowani programów nauczania nauki o polityce. Najbardziej jednak ważyło na

społecznyi wizerunku politologa traktowanie go jako - może bardziej wyrafinowanego niż inne

narzędzia na ideologicznym froncie. Należy w tym miejscu przypomnied, że - w postat odrębnej

dyscypliny badawczo-dydaktycznej - nauka o polityce istniała tylko w Jugosław i w Polsce. W

pozostałych krajach realnego socjalizmu problematyka politologiczn rozpływała się w normatywno-

doktrynainych miazmatach naukowego komunizmu. Ro+ nauki o polityce wiązała się bezpośrednio z

rolą odgrywaną w społeczeostwie realneg socjalizmu przez propagandę. Politologia uzasadniała - w

kategoriach obowiązując* ideologii politycznej - cechy ustroju politycznego, racjonalizowała bieżące

decyzj polityczne. Chociaż przecież nie zawsze, nie wszędzie, nie wszyscy, nie wyłącznie i nie '

ideologiczny ^^u^guiuik (tm) <,j(tm),x-.

ich wartości poznawczej. A takich prac była większośd, chod bez szczegółowych badao trudno

orzec o ich ilości. Byd może, społeczeostwo demokratyczne umożliwia tylko ujawnienie się

potencjalnie wszystkich wstępnych interpretacji bieżącego życia politycznego. Tym samym

nasyconych ocenami ideologicznymi i politycznymi. Postulat zaś nauki o polityce wolnej od sądów

wartościujących da się sprowadzid do zawodowego obowiązku nie wprowadzania do procesu

badawczego bezpośrednich i bieżących motywacji ideologiczno-politycznych.

Drugi mechanizm infiltracji składników pozanaukowych do teoretycznego myślenia o świecie

społecznym jest uniwersalny, na dodatek złożony. Tutaj przedstawimy sam schemat oddziaływania.

Interesuje nas w tym punkcie sposób kształtowania praktyk badawczej przez wstępne, filozoficzne

założenia badao. Tworzą je założenia ontologiczm (tj. przyjmowania przez badacza wizji świata i

człowieka), metodologiczne (ideał nauk oraz reguły metodologiczne, które go realizują) oraz

reprezentowany przez badacz system wartości (tj. perspektywa ideologiczna badao). Założenia

filozoficzne istnieją * postaci "milczącej", zwykle niezwerbalizowanej do kooca, w formie

przeświadczą tworzących świadomośd metodologiczną szkół naukowych czy nawet poszczególnyc!

badaczy. Jak podkreśla Jeny Topolski uwolnienie się od naszej wiedzy wstępnej (a do nit

30

\ należy również język, w którym zakodowana jest określona wiedza o świecie i człowieh

-. uniemożliwiałoby wszelkie poznanie65. Założenia filozoficzne badao mają w proces

I badawczym szczególny status. Z jednej strony bowiem, kierując konceptualizac

^.przedmiotu szczegółowych badao, kierując wyborem i interpretacją faktów - wtapiają s

tym samym w merytoryczne rozstrzygnięcia, w koocowe rezultaty badao. Z drugiej stroi

\ wstępne założenia badao, będąc przesłankami filozoficznymi, przednaukowymi, w jedny

ze znaczeo metafizycznymi - stanowią podstawowe składniki (obok inspirowany

praktyką pozanaukową, doświadczeniem społecznym) bezpośredniego otoczeo

(środowiska) nauki.66 Jednak filozoficzne założenia badao mają charakter względn

autonomiczny. Inspirują je bowiem teoriopoznawcze orientacje filozoficzne. Jednym

zadao fiiozofi jest werbalizacja i systematyzacja społecznej świadomości metodologiczni

złożonej z wartości, norm i dyrektyw metodologicznych. W ten sposób metodologiczi

orientacje filozoficzne stają się integralnymi składnikami struktu

teoretyczno-metodologicznej danej nauki. Logiczny porządek zachodzący międ

przesłankami filozoficznymi a praktyką badawczą można skrótowo - za Jerzym Kmitą

przedstawid następująco: Ul określona, metodologiczna orientacja filozoficzna postuh

odpowiednie wartości poznawcze oraz dyrektywy metodologiczne, wyznaczające standar

naukowości Na ich podstawie 121 rozstrzyga się w nauce o poszczególnych wynikach baa\

(podkreśl, - T.K.), czy należą one do grupy osiągnięd poznawczych; 131 dyrektywami owyi

wartości społeczne oraz język naturalny. Stąd subiektywny, aksjologiczny c^y "uuui;vu,,

charakter wielu zjawisk politycznych. Dalej, wiele metodologicznych problemów nastręcza całościowy

charakter życia społecznego oraz nieznana w przyrodzie zmiennośd jego struktur, ze strukturami życia

politycznego włącznie.

Czynnikiem wewnętrznym, mającym związek z mechanizmem rozwoju nauki ( polityce, jest

jej wielopragmatycznośd. W politologii, jak w całej humanistyce, a inacze niż w naukach

przyrodniczych - występuje wiele rywalizujących ze sobą, często tyłki równoległych, paradygmatów

czy programów badao. Pozostają one w relacjach korespon dencji bądź niewspółmierności na

poziomach: ontologicznym, epistemologicznym, meto dologicznym i aksjologicznym. Ten stan

"wojny" wszystkich paradygmatów ze wszystkim stan permanentnej rewolucji początkowej

znamionuje stadium "przedparadygmatycznd stadium nauki niedojrzałej. W tym stadium stale

wysuwane są zasadniczo odmieni teorie, nie ujmujące wiernie istoty zjawisk; nawiązujące tylko

częściowo do poprzednie teorii. W tej sytuacji nie istnieje dyscyplina consensus omnium.

Wieloparadygmatyczj struktura nauki o polityce rodzi dwa istotne zagadnienia związane z jej

treściowy aspektem. Pierwszy problem dotyczy tworzenia wspólnego obrazu rzeczywistd

politycznej na podstawie teorii zbudowanych w ramach różnych paradygmatów. Teorie mają różne

odniesienia przedmiotowe, mówią tym samym o różnych światach polityki.

32

Dla ilustracji zobaczmy jak międzynarodowe życie polityczne ukazuje się ¦perspektywie

trzech paradygmatów badania stosunków międzynarodowych: neorealizn I pluralizmu i

strukturalizmu. Dla realistów współczesny świat złożony jest z różnych paosi I które pzypominają stół

bilardowy z bilami znajdującymi się w różnorodnej kolizji L \pkrahst6w świat jest porównywalny do

"pajęczyny" połączony siecią skomplikowany wielokierunkowych wzajemnych powiązao i stosunków.

Dla strukturalistów z kolei świat j ijakby wielogłowicową ośmiornicą, której potężne mach stale

wysysają bogactwo ze słaby mperyferii i przekazują je potężnym centrom, metropoliom.69 Opisy

polityki w języku różny ¦teorii (w różnych perspektywach ontologicznych i aksjologicznych) tworzą

różne i I interpretacje. Nakładające się niejednokrotnie odmienne interpretacje dają w sun *

zamazany, niewyraźny obraz danego typu zjawiska. W zabiegu łączenia tych interpreta * politolog

wikła się w dylemat: jak łączyd cząstkowe prawdy (zrelatywizowane do "świ< f przedstawionego"

rodzimego paradygmatu) tak, by powstał nie tylko całościowy obi

danego zjawiska, ale również obraz spójny teoretycznie.

Drugi problem związany z wieloparadygmatycznością nauki o polityce to probh *postępu

poznawczego. Czy w nauce o polityce mamy do czynienia z przyrostem wiec i faktograficznej i

teoretycznej, czy podwyższa się epistemologiczny standard wie" ¦ politoiogicznej. Schemat

wewnętrznej logiki rozwoju nauki o polityce jest złożony. In

relacje zachodzą miedzy paradygmatami badao politologicznych, inne w obrębie jedne

,/,IU WIŁR. 11,111

:ztowieka stanowią dla niego nie ufcted jednoznacznie determinujących, lecz określoną pulą

notliwości działania o różnym stopniu prawdopodobieostwa przekształcania się w zeczywistośd15.

Naprzeciw temu problemowi wychodzi teoria P. Sztompki stawania się ipołeczeostwa oraz wiele

koncepcji społeczeostwa, rozwijanych w nurcie socjologii listorycznej oraz teorii podmiotowości, jak

chodby teoria strukluracji A. Giddesa.76

Typologii szkól teoretyczno-metodologicznych w amerykaoskiej metodologii iokonał Gabriel

Aimond.77 Opar! ją na dwu zasadach: "miękkiej" lub "twardej" metodologii badao, powiedzmy

ogólnie, humanizującej, bądź scientyzującej oraz reprezentowaniu systemu wartości "lewicy" bądź

"prawicy".

W ten sposób powstają cztery podstawowe wspólnoty badawcze. Żyją one w separacji,

członkowie tych wspólnot zasiadają - niczym w kawiarni - przy własnych stolikach, chociaż pod

wspólnym dachem. Również politologia brytyjska - o najdłuższej tradycji - dzieli się na wiele szkół.

Niezależnie od większych czy mniejszych różnic w perspektywach teoretyczno-metodologicznych,

szkoły te mają odmienne perspektywy ideologiczne. Główny nurt tworzą badacze pozostający w

obrębie tradycyjnego paradygmatu brytyjskiej nauki o polityce tzw. modelu westminsterskiego.

Można w nim z kolei wyodrębnid kierunek bardziej idealistyczny, nawiązujący do A.K. Dicey*a, oraz

34

kieronek bardziej realistyczny, nawiązujący do W. Bagehota i M. Ostrogorskiego. Głowi nurt

badao reprezentuje liberalno-demokratyczną perspektywę ideologiczną.78 Obc niego współistnieje

nurt rozwijający się w ramach paradygmatu marksistowskiego ("Ne Left") oraz nurt "New Right".79

Cechuje go ideologia konserwatywno-liberalna.

W syntetycznym ujęciu, po erze behawioralnej w politologii nadeszła ei post-

behawioralnej rewolucji. W politologu zbudowały swe przyczółki wszystk podstawowe

orientacje teoretyczno-metodoiogiczne. Powiązane są one - poprzez sv ontologiczne, metodologiczne

i aksjologiczne założenia - z kierunkami filozoficznymi, większości XIX-wiecznej prowieniencji. Szeroką

pluralistyczną panoramę współczesn nauki o polityce - a więc w erze post-modernistycznej - tworzą:

orientacje nawiązują* do logicznego empiryzmu (podejście behwioralne); podejście instytucjonalne i

historyczi nawiązujące do marksizmu, szkoły krytycznej i strukturalnego funkcjonalizmu or; podejście

nawiązujące bezpośrednio do hermeneutyki, fenomenologii, psychoanalizy, także kierunki

naturalistyczne - biopolityka.80 Nic dziwnego, że efektem tego pluralizn teoretycznego jest

ograniczenie relacji korespondencji tylko do opisów i wyjaśni< jednostkowych zdarzeo i procesów

politycznych. Krzyżujące się początkowo interpretac (zrelatywizowane do "świata przedstawionego"

odmiennych paradygmatów) prowadzą -wyniku wzajemnej krytyki - do coraz bardziej zgodnego i

wiernego obrazu badanej zjawiska. Tak się stało np. z wyjaśnieniem procesu powstania partii

politycznych. Nic wi

omnium panuje w ekonomii. Dzięki, po pierwsze - kwantyfikacji większości badanych zjawisk;

możliwa jest ona, jak wiadomo, za sprawą miernika wartości wszystkich towarów, jakim jest pieniądz.

Po drugie - ekonomia bada dobrze wyodrębnianą klasę zjawisk.

Z dotychczasowych rozważao płynie kolejny ważny wniosek. Mianowicie w aspekcie

treściowym, a więc pod względem merytorycznej zawartości, nauka o polityce zachowuje względną

autonomię. Merytoryczne rozstrzygnięcia badanych problemów zależą więc przede wszystkim od

cech dziedziny, której dotyczą, od orientacji teoretyczno-metodologicznej, w ramach której są

prowadzone. Dla politologa cechą, która określa epistemologiczne walory wiedzy politologicznej jest

otwartośd faktów i procesów, które bada. Z tego powodu nawet w demokratycznym społeczeostwie

nauka o polityce może byd słaba. Pierwsze twierdzenie Huntingtona wymaga więc osłabienia.

Również w tych społeczeostwach przyrost wiedzy zależy od teoretycznej charakterystyki

(konceptualizacji) przedmiotu poznania, ideału nauki i zasad metodologicznych.

Refleksje nad uwarunkowaniami i zasadami rozwoju politologii na świecie dają pewne

podstawy do złagodzenia surowej oceny obecnego stanu nauki o polityce w Polsce. W żadnym kraju

nie osiągnęła ona bowiem statusu nauki paradygmatycznej. Politolog polski odbiegał jednak od

innych in minus w gorliwym wypełnianiu swych

36

pozapoznawczych funkcji. Funkcje te dla nauki o polityce wyznaczała rola propagand realnym

socjalizmie. W tym typie społeczeostwa globalnego słuszna była jedna ideoio jeden program

polityczny, zaś opinia publiczna, nie przejawiała się, w spo pluralistyczny. W konsekwencji - również

założeo teoretycznych marksistowski paradygmatu analizy politologicznej nie traktowano jako

hipotezy wymagającej rią weryfikaqi, szczególnie w badaniach nowych zjawisk i procesów. Fakt ten

uniemożii\ też prowadzenie na szerszą skalę badao porównawczych, tak przecież rozwiniętych

politologu zachodniej. W odróżnieniu od polskiej politologii - perspektywą aksjołogic głównego nurtu

nauki o polityce, zwłaszcza amerykaoskiej, był system wartości ideol< liberalnej.86

Słabości nauki o polityce trzeba również rozpatrywad na tle słabości pozostał nauk

społecznych w Polsce. Autonomię poznawczą wobec przedmiotu badania mo; utracid na różne

sposoby. Na przykład socjologia, zanurzając się po roku 1980 społeczeostwo, umieszczające się

wewnątrz świadomości społecznej, nie chcąc byd usługach administracji i paostwa, podporządkowała

się społeczeostwu, wyrażając j< "wolę". W ten sposób uprawiana socjologia otrzymała trafną nazwę

"socjok ekspresyjnej".87 Także historycy dziejów najnowszych nie mogą byd do kooca zadowól ze

stanu swej dyscypliny. Jak pisze metodolog historii Jan Pomorski: Cała na historiografia cierpi na

niedostatek myśli teoretycznej, przerost deskrypcji koszt

Metaseoria "Teorii wiedzy historycznej" - o azteie J. i Historyczny" Rocznik XCI, nr 4,

Warszawa 1985.

F. Ryszka: Nauka o polityce i jej nauczanie. Warszawa 1991.

Por. ibidem, s. 7-11; K. Opałek: Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki. Warszawa 1986, s.

96-101

oraz J. Puchalski: Z dziejów nauk politycznych w Polsce. "Studia Nauk Politycznych" 1981, nr

3, S.33-5Z 7

S. Amsterdamski: Posłowie. W: T.S. Kuhn: Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniaa

naukowych. Warszawa 1985, s. 502-503 oraz idem: Między historią a metodą. Warszawa

1983, s. 26-27. g Zob. i. Fam Politicał Science and the Enlitfitment ofEnthusiasm. "American Political

Science Revies

March 1988, vol. 82, DO 1, s. 50-69. 9 Ibidem, s. 65.

10

Zob. S. Coilini, D. Winch and J. Burrow: That Noble Science of Polidcs: A Study i

nineteenth-century intekctual history. Cambridge 1983.

Zob. szerzej K. Opałek: Oświecenie. W: Historia nauki polskiej. T. II, Wrocław 1970, rozdz. V,

414-415, 435; M. Padkaniowski: Dzieje Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellooskiego. Od reformy

koHątajowsh

aa kooca XIX stulecia. Kraków 1964, s. 91-92.

12

Np. J.R. Seeley: Introducoon to Political Science. London 1896; F. Pollock: The History ofthe

Scien

of Poliacs. London 1890; Ch. Merriam: The Present State in the Study of PoMcs. "American

Political Scien Revicw" 15 May 1921, s. 173-185; G.E. Catlin: The Science and Method of Potiacs.

Hamden, Conn 1927.

38

13 14

J.R. Seeley: op.dt., t.27-28.

W. Kula:. Wokół historii. Warszawa 1988, ł. 14% por. szerzej 1. Topoiski: Metodologia histor,

Warszawa 1984, $. 531-545 oraz z nowszych prac J. Mdszaros: The Power of Ideolog. New York 1989,

232-254.

Skrajną możliwośd wybiera np. Nevil Johnson. Atakując empiryczny model nauki o poiityc

widziałby chętnie jej powrót do roli w dawnym bloku nauk moralnych. Por. idem: The IJmas of

PoUocai Scienc Oxford 1989, s.136. Również kieunki nawiązujące do idei postmodernizmu. Zob. np.

F.R. Dallmyre: Crida Encounurs. Bemten Philosophy and Polilics. Notre Damę 1987; Interpreang

Politks (ed. M.T. Gibbons). Ne

York 1987.

16

C. Burrichter W jakiej mierze nauki humanistyczne mają humanistyczny charakter? "Edukaq

Filozoficzna" 1990, nr 10. s. 14. Szerzej: Z. Bauman: Sociolo(r) and Postmodemity. "The Polish

Socjologie Bullelin" 1989, no 3-4, s. 81-98 oraz J.F. Lyotard; The Postmodem Condioon: A Report on

Knowledg Manchester 1984; idem: Kondycja postmodernistyczna "Literatura na Świecie" 1988, nr 8-

9; por. też wybór pra Postmodernizm - kultura wyczerpana (wyboru dokonał M. Giiycki). Warszawa

1988,

L Wittgenstein: Dociekania filozoficzne. Warszawa 1972, s. 109.

18

P. Sztompka: O osobliwościach nauk społecznych. "Studia Filozoficzne" 1974, nr 8.

19

S. Ossowski: O osobliwościach nauk społecznych. W: Dzieła. T.IV: O nauce. Warszawa 1967, s.

276.

20

J. Woleoski: Umiarkowana (poprawiona?) obrona scientyzmu. W: Racionabiośd.

Naula.

RL. Hanson) Cambridge 1989 Ten kierunek reprezentuje również głośna praca zespołowa

memicui "Socialgeschichte" Geschichdichte Grundhegriffe. Bistonsches Laakon zur poluischen

Sprache m Deutsch (red O Brauner, W Conze, R Koselleck) Stultgart 1973 Z polskich prac do tego

kierunku można Stanisława Ehrlicha Oblicza pluralizmow Warszawa 1980

Leo Strauss Trzy fale nowozymości. "Res Pubhca" 1988, nr 11 s 15-24 Oprócz cytowanej wyżej

książki Rawlsa zob np R Nozick. Anarctn, State and Utopia Oxford 19 M. Olson. The Rtse and Dechne

ofNanons New Haven 1982

W Sadurski. Neoliberalny system wartości politycznych Warszawa 1980. s 237

Ibidem, s 269

3">

Por szerzej R. Skarzynski Wróg i sojusznik Studium struktury mvśli politycznej "Studia

Politycznych" 1990, nr 1-3, s 83 40

Tym określeniem posługuje się David Miller w cytowanej pracy The Resurgence. , op cit, s 434

tez np C. Beitz. Pohttcal Theory and Intemaaonal ReUutons Pnnceton 1979; A. Weale Polmcal

Theory |

Social Pokcy London 1983

41

A. Schlesmger Nauonal Interesu and Morał Absoluts W Ethics and World Poliacs. Four Pet

(ed E.W Leferra) Baltimor-London 1972, s 33

Ch. Perelman Usprawiedliwianie norm W Metaetyka (pod red 1 Lazan-Pawłowskiej) Wa

1975, *. 193.

40

Por. w tej sprawie S. fCozyr-Kcwalski: Max Weber a Karol Marks. Warszawa 1967, ". 132-133

c M. Weber Sens 'uwolnienia od wartościowao" w socjologii i ekonomii. W: Problemy socjologu

wiedzy. Warsa

1985, s. 120-121. '

44

O wartościach i normach politycznych patrz: K. Opałek: Zagadnienia teorii prawa i teorii polii

Warszawa 1986, s. 256-272 oraz O. Cetwioski: Podstawy teorii polityki. Warszawa 1979, s.

136-150.

45

B. Russell: History of Western Philosophy. London 1969, s. 614.

46

Por. K. Biskupski: Problemy ustrojoznawstwa. "Studia Iuridica" 1968, t. 8, z. 3.

47

Por. I. Berlin: Does political theory still cdst? W: Concepts and Categories Philosophica! Ess

Oxford-Toronto-Melbourne 1980, s. 146 oraz WG. Runciman: Social Science and Political

Theory. Wyd Cambridge 1%9, s. 174; l^eo Strauss: What is Political Philosophy? Glencoe, III 1959.

Pisze on, że klasyc

filozofia polityczna poszukiwała odpowiedzi na pytanie: o najlepszy ustrój polityczny, (s. 34).

48

J. Jedlicki: Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Warszawa 1988, s. 7. Por. szerzej L. Lipson: The

O

lssues oj Politics. New Jersey 1989, s. 14-17.

49

A. Walicki: Trzy patriotyzmy. Warszawa 1991, s. 19; por. też P. Śpiewak: Ideologie i obywa

Warszawa 1991, s. 11.

50

Zob P Grudzifoki: Uczeni i barbarzyocy. Polityka nuklearna Stanów Zjednoczonych 1939-1'

Warszawa 1987, s. 85-91.

J. Woleoski: Umiarkowana..., op.cit., s. 208. Przy czym przez interpretację hermeneutyczną ai

and uwersipcanon in tne ŁMSI iruny icuis. Anckar, E. Berndtson). Tampere 1988, s. 64-65 oraz

syntetyczne opracowanie D. Waldo: Political Science Tradition, Discipline, Proffesion, Science,

Enterprise. W: Political Science: Scope and Theoiy (ed. by F.l. Greenstein, N.W. Polsby). Reading,

Massachusetts, s. 69-70. Obaj autorzy podkreślają rolę technik gromadzenia

i przetwarzania danych empirycznych, sprzężoną z pojawieniem się komputerów. 65

J. Topolski: Teoria wiedzy..., op.cit., s. 122.

66

J. Such: op.cit., s. 236. 67

Orientacja filozoficzna a dyrektywy metodologiczne. "Studia Filozoficzne" 1974, nr 8, s. 155.

68

Por. J.G. Gunnel: Philosophy, Science and Political Inqiry. Morristown-New Jersey 1975.

Książka

Gunnela jest politologicznym odpowiednikiem rozprawy z metodologicznymi dogmatami

logicznego empiiyzmu w socjologii, jaką jest praca E. Mokrzyckiego: Filozofia nauki a socjologia.

Warszawa 1980. Chod nie do kooca,

ponieważ nie ma w niej polemicznej pasji i błyskotliwości polskiego autora.

69

L. Pastusiak: Współczesne paradygmaty teoretyczne stosunków międzynarodowych.

"Studia Nauk

Politycznych" 1986, nr 6, s. 139.

70

Rozróżnienie na korespondencję uogólniająca i istotnie korygującą wprowadził do analiz

metodologicznych J. Kmita. Patrz: idem: Z problemów epistemologii historycznej. Warszawa 1989, s.

37-41, 54-63. Pojęcie to stosujemy w sprecyzowaniu J. Topolskiego, por. idem: Teoria wiedzy...,

op.ciu s. 33, 40-43. I. Nowak: Rewolucja naukowa. W: Filozofia a Nauka..., op.cit., s. 588.

42

P. Stefaniuk: Kolektywizacja jako transgresja polityczna. Próba interpretacji antropologu

"Antropologia polityki" Warszawa 1990, z. 1, s. 4.

P. Stefaniuk: Absurd społeczny. "Studia Nauk Plitycznych" 1990, nr 4-6, s. 87.

74

P. Sztompka: Ruchy społeczne - struktury w procesie stawania się. W: M. Drozdowski (red.):

M

historią a teorią. Warszawa-Poznao 1988, s. 4.

J. Topolski: Prawda i fałsz ..., op.cit., s. 30.

76

Zob. P. Sztompka: Teoria stawania sie społeczeostwa. Szkic koncepcji. "Kultura i

Społeczeostwo"

nr 1, s. 17-26; A. Giddens: Constitution of Society. Outline of the Theory of Structration.

Berkeley - Los Ar 1984, s. 162; P. Abrams: Historical Sociology. Hhaca 1982, s. 14; P. Sztompka: Ruchy

społeczne - strukn procesie stawania sie. W: Między historią a teorią (pod red. M. Drozdowski),

Warszawa-Poznao 1988, s. 414-A.G. Almond: Separate Tables: Schools and Sccts in Political Science.

"P.S.: Political Science Politics" Fali 1988, vol. XXI, no 4, s. 828-842 oraz idem: A Discipline Divided:

Schools and Sects in Pot

Science. Newbury Park 1990.

78

Zob. A. Gamble: Theories ofBritish Politics. "Political Studies" September 1990, vol. XXXVIII,

s. 404-420.

79

Por. R. Miliband: Capitalist Democracy in Britain. Oxford 1982 oraz N. Bany The New i

London 1987.

80

Omawiane są one w pracy: Idioms of lnąiry: Critiaue and Renewal in Political Science (ed. T. +

Albany 1987; zbiór prac. Political Science: The State of Discipline (ed. A.W. Finifter).

Washington 1983; po

ROZDZIAŁ O

Metodologiczne znaczenie sporu o pojęcie paostwa i polityki

ie"

7;

lik

n,

2,1. Świadomośd metodologiczna polskich politologów: między myśleniem "dyscyplinowym"

a myśleniem teoretycznym

W poprzednim rozdziale podkreślałem rolę poznawczych czynników w ro nauki o polityce:

ideału nauki, konceptualizacji przedmiotu badania i metodologicznych. W tym rozdziale

rozwijam tę myśl.

Po pierwsze - ukażę, jak samoświadomośd metodologiczna politologów (okn jako syndrom

myślenia "dyscyplinowego") utrzymuje działania poznawcze politolog okowach potocznego

doświadczenia politycznego.

Po drugie - wskażę kierunek reorientacji świadomości teoretyczno-me i rm on mnriplu

nnliinlnoii tenretvc7.nei. którv St

podejmowania aecyzji myślenia3 daje podstawę następującej dyrektywie metodologicznej:

stwierdzając defekty procesie decydowania politycznego, zwród uwagę na strukturę grupy

decydentów stopieo jej spójności, pozycje ekspertów i lidera itd.

W apragmatycznej części refleksji, w ramach przedmiotowej metodoloi podejmuje

się problemy semantyczne. Charakteryzuje więc metodolog dziedz przedmiotową teorii

polityki. Innymi słowy, chodzi tu o rekonstruowanie obrazu bada rzeczywistości, który w danej

chwili uznawany jest, w danym systemie wied (ukształtowanej przez określoną świadomośd

metodologiczną), za prawdziwy. Chodzi też o analizę przedmiotowych odniesieo twierdzeo danych

teorii oraz stosowanej w da dyscyplinie kategorii badawczych (pojęd, terminów teoretycznych).

Elementem tej ana! jest też ocena ich przedmiotowej prawdziwości. Dalej, metodolog wypowiada się

tuta spójności semantycznej teorii oraz o jej wydajności eksplanacyjnej. Rola ogólnej refle nad

przedmiotem badania jest szczególnie doniosła w politologii. Świat polityki to ty fragment świata

społecznego, jedna z podstruktur życia społecznego. Tym samym polit uwikłana jest w rozliczne

relacje z pozostałymi podstrukturami społeczeostwa. Pi metodologiem czy teoretykiem staje

dodatkowo problem związków logicznych te polityki oraz teorii społeczeostwa jako całości - jego

budowy, funkcjonowania i żmii

46

IC

td

V 1°

>d ni ci

ło

ia m

zi

Na wyższym piętrze analizy powstaje problem jeszcze ogólniejszych założeo, na któr wspiera

się ogólna teoria społeczeostwa. Mowa o zadaniach ontologicznych - ogóln; charakterystykach

rzeczywistości społecznej. W humanistyce analizy metateoretyc komplikuje dodatkowo "milczące"

funkcjonowanie teorii w praktyce badawczej.

Natomiast w części pragmatycznej rozważao, w ramach przedmiotowej metodołc nauki o

polityce, głównym tematem jest teoria jako struktura konceptualizacyjna bada jako struktura

heurystyczna. Twierdzenia teoretyczne teorii są bowiem punktem opai dla dyrektyw

metodologicznych badania o charakterze treściowym. W tej roli dyrektj metodologiczne stanowią

heurystyczne narzędzie selekcji, hierarchizacji oraz wiąza faktów politologicznych. Wspomniane

reguły stanowią zatem podstawowe przesłai badania, rozumianego jako ciąg czynności od

konceptualizacji jego przedmii począwszy, poprzez gromadzenie i obróbkę materiału

faktograficznego, aż po wyjaśnia i ewentualne uogólnianie.

Teoria jako układ sterujący badaniami jednostkowych faktów i procesów występ w dwojakiej

roli.

Po pierwsze - dostarcza pojęd do spójnego ujmowania rzeczywistości polityczr wraz z

regułami ich używania. Poddanie pewnych obiektów badao określo; konceptualizacji jest

jednocześnie wyborem aspektu, w jakim zjawisko to będ analizowane. Dlatego, wybór

konceptualizacii staie sie (...) vrecvzac\a teeo. co m

egzegezy, reguły inferencyjne i reguły kolizyjne, stosowane w interpretacji fakU

prawotwórczych;

b) dla badao świadomości politycznej - reguły prawomocności procedi

(techniki) kwestionariuszowej (jak problem reprezentatywności próby i probli

operacjonalizacji ze względu na przyjęte hipotezy badawcze). Dalej chodzi tu o reg

prawomocności przeprowadzania obserwacji uczestniczącej, analizy dokument

osobistych czy analizy materiałów statystycznych;

c) dla badao nad warstwą wydarzeniową dziejów politycznych oraz r

przywódców - krytyka wewnętrzna i krytyka zewnętrzna źródeł historycznych.

3. Trzecią grupę tworzą modele postępowania badawczego, właściwe wszystl naukom (jak

normy poprawności logicznej wnioskowao dedukcyjnych), czy też pewn ich typom (jak normy

poprawności wnioskowao indukcyjnych w naukach empiryczny Chodzi tu o poprawnośd zabiegów

poznawczych, które są przedmiotem badania ogól metodologii nauk. Mowa więc o takich zabiegach

jak definiowanie, klasyfikował wnioskowanie, weryfikowanie hipotez. Politolodzy muszą bowiem

operowad ogólnymi + jęciami metodologicznymi respektując opracowane i ustalone reguły ich

używania. Z t powodu metodologie nauk szczegółowych zależą od metodologu ogólnej, mimo te nie

SĄ działem*. Ta opinia odnosi się przede wszystkim do tej grupy dyrektyw metodologicznj

48

ch

Rekonstrukcja merytorycznego dorobku nauki o polityce oraz Świadome teoretycznej i

świadomości metodologicznej tworzących tę wiedzę badaczy jest punkt wyjścia do ich oceny. Ocena

efektywności praktyki badawczej i reguł metodologiczn nią kierujących dokonywana jest z punktu

widzenia założonych przez metodologa przypisywanych badaczom, quasi-celów epistemologicznych.

Przy czym oceniana wiedza - i metody jej zdobywania - tworzone w ramach określonej wspólnoty

badawc Dlatego też, co podkreślają amerykaoscy historycy metodologii nauki o polityce J. Dry i S.

Leonard, tyle jest historiografii nauki o polityce, ile paradygmatów czy sz teoretyczno-

metodologicznych.9 Każda ze szkół dzieli dotychczasowe dzieje politologu prehistorię - kiedy jej nie

było i dzieje właściwe. Ich początek wyznacza mom powstania danej szkoły. Taką wizję nauki o

polityce tworzył behawioryzm czy marksizn Własną "periodyzację" dziejów historiografii stosuje

szkoła "Annales" czy amerykan "New Economic History".11

Dla metodologicznej charakterystyki politologii (resp, określonego paradygm badao

pomologicznych) ważne jest to, czy wiedza zgromadzona w jej ramach prezentowana przez zbiór

zdao będących teorią czy też nie. Ten punkt widzenia 6j polskiej nauki o polityce pozwala wyodrębnid

dwa jej modele. Pierwszy model •litologia tradycyjna, drugi - teoretyczna. Istnieją one równolegle

obok siebie, ir nich "ittenlnaow". charakterystyczna frazeologie oraz - co zrozumiałe - własne noi

I

badawczy

Konfrontowanie modelu politologu teoretycznej z efektami praktyki badawca politologii

tradycyjnej jest wiodącym tematem całej książki. Dlatego w tym miejsc ograniczę się do omówienia

trzech charakterystycznych trudności myśleni "dyscyplinowego" w nauce o polityce.

Z epistemologicznego punktu widzenia najcięższym grzechem tradycyjneg sposobu badania

polityki jest pozostawanie w obrębie perspektywy potoczneg doświadczenia politycznego. Potoczna

wiedza o polityce wyrasta z potoczneg doświadczenia ludzi. Chodzi tu zarówno o doświadczenie

poszczególnych funkcjonarius! organizacji politycznych, jak i doświadczenia obywateli biorących

udział w żyd politycznym społeczeostwa. Przy czym chodzi o doświadczenia osobiste, jak również

doświadczenia zbiorowe, ogólnoludzkie.

Potoczna wiedza politologiczna utrwalona jest w języku naturalnym, co znaczy tu w języku

uprawiania polityki. W tej roli język polityki jest środkiem organizowania porządkowania

doświadczenia. Przez całe swe dotychczasowe dzieje, tj. etap preteore tyczny, nauka o polityce

porządkowała (systematyzowała i kodyfikowała) doświadczeo

50

polityczne ludzi, zawarte w nim przekonania i uogólnienia. Dlatego granica miedz

przedmiotem poznania politologii a przedmiotem doświadczenia politycznego jest płynna

Przenikanie doświadczenia politycznego, utrwalonego w języku polityk obserwujemy w

języku naukowej refleksji o polityce, w języku nauki o polityce. Omówi niżej kilka przykładów, w

których sposób pojmowania polityki kształtują wyobrażeni wyniesione ze "świata życia codziennego"

(określenie A. Schutza).

W perspektywie potocznego doświadczenia politycznego polityka jawi się jak sztuka

osiągania pewnych celów. Przede wszystkim jako sztuka kierowania sprawarr publicznymi (w

starożytnej Grecji). To rozumienie polityki rozpowszechniło się w wiel wariantach, np. polityka jako

sztuka dochodzenia do kompromisów w celu umożliwieni grupom o rozbieżnych interesach

osiągnięcia wspólnego celu.12 I jeszcze ogólniej: jak sztuka kolektywnego tworzenia możliwego do

przyjęcia systemu stosunków społecznych13.

W rezultacie - w perspektywie potocznego doświadczenia społecznego - rodzi si

moralistyczna (liberalna) koncepcja uprawiania polityki. W tej koncepcji można mówid i uprawianiu

polityki dopiero wówczas, gdy spełnione są cztery warunki: wielośd poglądóv ustalona procedura

osiągania porozumienia, uznanie podjętych decyzji za wiążące prze strony zainteresowane i

możliwośd egzekwowania zaakceptowanych decyzji.14 Na grunci potocznej koncepcji uprawiania

polityki wyrastają kategorie badawcze w rodzaju "władz bez polityki" - stosowanej do analizy zjawisk

politycznych w społeczeostwie realnee<

Kiorytn mc u"ia łi""* s.Ju^_,r.

się znaleźd specyficzną, sobie właściwą, metodę badania. Jednak kroczy drogą donilq

ponieważ przedmiotowo-tnetodologiczną swoistością odznaczają się całe dziedzi nauki20, np.

szeroko pojęte nauki humanistyczne, których przedmiotem jest człowi (jako istota społeczna) oraz

społeczeostwo ludzkie. Osobliwą metodą nauk o człowie jest interpretacja humanistyczna,

stosowana przez wszystkie dyscypliny spoleca Natomiast poszczególne dyscypliny różnią się

technikami (tj. rozwiązaniami bardi globalnych metod). Również - jak pisze Jan Wolenski - im bardziej

posuwamy się kierunku bardziej szczegółowych dyscyplin, tym wyraźniej specyficznośd staje się

zwykli pospolitą różnością?1

Tradycyjna nauka o polityce czyni przedmiotem swej refleksji niejednorodne kl przedmiotów,

Teorie takich obiektów poznania stają sie nieuchronnie teorii pozornymi Wskażmy tyiko kilka

przykładowych definicji politycznej sfery % społecznego jako przedmiotu badawczego tradycyjnej

politologu. Wśród polsl politologów zdobyły największe uznanie cztery sposoby pojmowania polityki:

a) definicja polityki jako sfery wałki o władzę i jej sprawowanie;

b) tzw. "konfliktowa" definicja polityki;

c) konceptualizaeja w kategoriach systemu politycznego (definicja systemowa);

52

d) pojmowanie polityki jako działao związanych z potrzebami więzi, interesami

kształtowaniem świadomości interesów dużych grup społecznych?2'

Wszystkie powyższe definicje "poiityki" nie mogą byd efektywnym narzędzie teoretycznego

myślenia o rzeczywistości politycznej. Fakt bowiem, że ich zakres twór przedmioty powiązane jedynie

częściowym podobieostwem uniemożliwia wypowiadan twierdzeo adekwatnych (tj, prawdziwych dla

klasy przedmiotów, o których orzekają tylko dla nich). Nie spełniają zatem warunków naukowej

użyteczności definicji.

Pierwsza definicja "polityki" wyodrębnia niejednorodny zbiór przedmiotów. N można go

ogarnąd definicją równościową. Wspomniane definicje wskazują bowiem j zbiór działao politycznych

kryjących w sobie w istocie dwa podzbiory różniące się rnięd sobą w wielu punktach:

a) podzbiór działao podejmowanych przez bardziej lub mniej zorganizowane gnij

ludzi;

b) podzbiór działao, których przedmiotem jest grupa rządząca (w której ręka<

jest aparat paostwowy).

Na ogół nie dostrzega się tego faktu, gdyż podręcznikowe definicje "polityki" jal sfery walki o

władzę i jej sprawowanie są sformułowane skrótowo.23 Nie dopowiada się < nich, ani kto walczy z

kim o władzę, ani też kto ją sprawuje i nad kim. "Władza", "walk to przecież predykaty denotujące

relacje. Pierwsza odnosi się do zależności zachodząc

M OJ bs AuzoAtijod uatsAs

Bpiuipp eoBfndaiSBH isaf Xui3jqojd nfezpoj

njoimpszjd

BIJO3J - O83PJ3/C?BJJ3J ll

BOBfnuifoąo BUOSX

t\

5sBpj feupojoupsfsiu

M - 3 BU

ofepi 'feicj3| 'i5jiBpodso3 fałB3

fo '(temouuauonz Aim^tuis osąoM) ip&izoAinod yB-Bizp ID§OUAW(J3,3J9 UBpsą issf uiAuut

iuXz3 •ąD/CuzDiuiouo^a ^neu eąiBpBą uiajoąupazjd fez fes

lUL^UZOIUIOUO^S lUIBlUBiBIZp UI31BZ - fsUJBąOlS JIB^S M BtUBMOUBld

feb^uty z (uiXuzoMiiod uisiuBieizp jsof oo) oS3AvoqjB>{s njBJBde o psousejM UIBJ

BiUBMXuiXzjjn ifa^anj uiatuEzssiuiod z Biu3iuXzo op ni (qDXuiojvu9id Mppoąoop

BfDnqXjisXpaj) o§3MopojBU npoąoop ,Bczpod ąaiu op

HBf HJ^POdsoS njąOZOZS EU BUZ3TUIOUO^3 fep5OUlB,B+Zp 3UO 91S

ipBJisiuiuipB XuB3io MZI zaiUMCi af ITZJOMJ 'oMBid aoBfnsois i 3iu nj fezjo,wj o/wjsygjj

BAUsyBd epsfod

3hu3M3fzs 3uvMOo(pbzjodn '3uo+Vo/ujn ąęsods

ippisjod

izpoj

- &ts

uiXaui

konfliktowych, wielostronnych oddziaływao wielkich grup społecznych (...), oddziaływ

dokonywanych na ogół za pośrednictwem wyspecjalizowanych i sformalizowanych organiza

(organizacja paostwowa, partie polityczne, organizacje interesów grupowych). Oddziaływa- te są

związane z wyborem i realizacją interesów grupowych na tle stale dokonującego konfliktu potrzeb

interesów, sił i form świadomości społecznej wielkich grup. Ponac oddziaływania te są wyrazem

dążeo poszczególnych grup społecznych do zdobywanie utrzymywania pozycji kierowniczych w tyciu

społecznym, a zwłaszcza do zdobywania włai paostwowej2**.

Pojęcie systemu politycznego jest w tej charakterystyce pojęciem syndrom tyemym. Pojęcia

syndromatyczne zawierają dodatkowo (obok treści charakterystyce pojęcia) także explicite bądź

przynajmniej implicite, tezy o określonych związkach (...) mięt elementami treści tego pojęcia21.

Założeniem syndromatyczności cech, uwikłanym powyższym określeniu "systemu politycznego" jest

teza o związku miedzy realizai interesów grupowych a dostępem do władzy paostwowej. Tym samym

przydatnośd pojęi "system polityczny" w analizach politologicznych zależy od szerszego zespołu

katego badawczych, do którego jest włączone28, bezpośrednio zaś od pojęcia władzy paostwowe

Z kolei kryterium identyfikacji zjawisk politycznych, którym miałby byd i związek z potrzebami

więzi, interesami i kształtowaniem świadomości interesów dużych gr społecznych - jest nieefektywne.

Jeśli bowiem owe warunki rozumied łącznie, denoti

logiczna teorii nauk społecznycn jest DCZ porównania nuucj naukach przyrodniczych.30

Zamęt pojęciowo-terminologiczny tradycyjnej politolo zwiększało wprowadzanie do języka badao

politołogicznych wielu kategorii badawczych niesprecyzowanym znaczeniu i zakresie. Taką kontuzję

wywołała na przykład katego kultury politycznej.

Łatwiej się poruszad w labiryncie krzyżujących się znaczeo terminu "kultura", kie się dostrzega

dwie wyraźnie wyodrębniające się orientacje znaczeniowe:

a)

semiotyczną, w której kultura traktowana jest jako system znaków,

b)

antropologiczno-socjologiczną, gdzie kulturę sprowadza się do spoteczi

ukształtowanych prawidłowości zachowao.

Analogiczne zakresy pojęcia kultury spotykamy w rozważaniach politołogó Badacze

zainteresowani ideologiami politycznymi, doktrynami polityczno-prawnyi symbolami, semiotycznymi

aspektami działao politycznych pozostają w kręgu zagadni kultury symbolicznej, natomiast badacze

spod znaku szkoły Ałmonda ograniczają s zainteresowanie jedynie do internalizacyjnej warstwy

kultury, definiują ją bowiem terminach własności ukrytych - postaw, przekonao, ocen. Sprawa jest

jasna, z t zastrzeżeniem, że chodzi o postawy typowe dla określonej zbiorowości, ukształtowane

trakcie socjalizacji politycznej, w kontaktach z instytucjami politycznymi

56

Psychologiczne pojęcie kultury politycznej - stając się przeszczepem w tkao * pojęciowej

tradycyjnej nauki o polityce - wchodzi w różne stosunki zakresowe z innj zastanym pojęciem. Chodzi o

pojęcie świadomości politycznej i szerzej - świadomo; społecznej. Porównując bowiem ze sobą

definicje obu tych pojęd, dostrzegamy, że i zakresy nierzadko się krzyżują, a czasami są sobie

równoważne. W równie powikłany zależnościach pozostają znaczenia (treści) omawianych wyrażeo.

Badacze bowk wyodrębniają interesujące ich zakresy zjawisk kulturowych za pomocą różnych zespoł<

cech. Tak np. temu, co M. Sobolewski za G. Aimondem określa mianem "kultt polityczna", M.

Borucka-Arctowa przydaje nazwę "świadomośd polityczna".31 Natomii I dla J.J. Wiatra treśd

(znaczenie) terminu "kultura polityczna" jest bogatsza tylko o jed element w stosunku do treści

pojęcia indywidualnej świadomości politycznej. ' wyrażenie jest z kolei w języku tego badacza

równozakresowe z almondowskim termin< "kultura polityczna". Doprawdy można się zgubid! Tym

dodatkowym element* ! znaczeniowym są uznane w danym społeczeostwie wzory zachowao

politycznych32. Je jednak pojęcie kultury politycznej miałoby byd podporządkowane jednorodnym

zbion zjawisk, to wówczas należałoby je również interpretowad jako wzory zinternalizowai Innymi

słowy - istniejące w wyobrażeniach, przekonaniach żywionych przez członki pewnej grupy społecznej.

\An-in-a tn r\r>ł<"<-;r"wA iw\mi"79in> m"7imisvwnd nie ustalonej jeszcze konwen

się odtąd budowa teorii, tsyio Dowiem rzeczą jasną, ac iyin, w ucuiiuywmc naukę o polityce

od pokrewnych dyscyplin będzie nie dziedzina przedmiotowa, którą u nauka penetruje, ani tym

bardziej metody badawcze, wspólne w gruncie rzeczy wszystkim naukom społecznym. Wyodrębni zaś

naukę o polityce posiadanie jednego kompleksi twierdzeo wyjaśniających wszystkie zjawiska

polityczne. Ten nowy program badao dla politologów zrodził potrzebę usystematyzowania wiedzy

politologicznej, rozsianej " pracach autorów reprezentujących różne specjalności z dziedziny nauk

społecznych, a na dodatek różne orientacje teoretyczne. W konsekwencji rozwinęły się rozważania

metodologiczne nad pojmowaniem teorii naukowej i strategią jej budowy.

W wyniku dyskusji uznano, za P. Sztompką i E. Nikitinem, że teoria naukowa to w istocie

powiązany (relacją wynikania logicznego) zbiór twierdzeo pełniących funkcja eksplanacyjną.38

Rozumienie teorii naukowej jako systemu wyjaśnieo określiło też sposób budowj teorii

polityki. Było nim systematyzowanie wyjaśnieo, przy czym za eksplananduni pierwotne przyjęto

początkowo decyzje polityczne, później - działanie polityczne.

Nowy program badao dla politologów sformułowany został w artykule A. Bodnara i O.

Cetwioskiego "Rola teorii wyjaśniającej w nauce o polityce'. Ukazał się on w roku 1977.39

58

Wśród wielu zawartych w tym artykule pomysłów badawczych, wyznaczając kierunki dalszych

prac w nurcie politologii teoretycznej godzi się przypomnied:

- określenie teorii polityki (jako systemu twierdzeo wyjaśniających rzeczywist

polityczną) oraz jej funkcji, z eksplanacyjną jako podstawową;

- uznanie wyjaśnienia raqonalnego (interpretacji humanistycznej) za najbard;

przydatne do wyjaśniania działao politycznych; procedurę interpretacji humanistycznej

użytek analiz politologicznych skonkretyzował następnie M. Karwat40;

-

ukazanie sposobów łączenia twierdzeo teorii polityki z twierdzenia

ogólniejszych teorii.

Natomiast autorzy nie uwzględnili w sposób wystarczający procesów polityczny ani też nie

zawierali sugestii co do tego, jak badad obiektywną stronę proces politycznych. Słowem, nie określali

miejsca wyjaśnieo przyczynowych. W tym też sen omawiany artykuł jest połowiczny.

Idea usystematyzowania wiedzy politologicznej - tak faktograficznej, jak ogólne zaczęła

przenikad coraz więcej przedsięwzięd badawczych polskich politologów. Zak+ systematyzacji oraz

rodzaj związków między twierdzeniami pozwalają wyodrębnid róż struktury teoretyczne. Jedne o

bardziej, inne o mniej luźnych związkach mięt elementami tych struktur: założeniami teoretycznymi a

twierdzeniami ogólnyi generalizacjami, wiedzą opisową. Z jednej strony będą to szkice teoretyczne, w

który

eliminacji klas niejednorodnych okazał się pomysłem trwałym, wyrażającym nietrywia intuicje

metodologiczne.47 Dlaczego zatem zbiór przedmiotów, obrany na dziedzinę da teorii naukowej,

powinien byd jednorodny z punktu widzenia zainteresowao da dyscypliny? Po prostu dlatego, że

wyodrębnienie jednorodnego zbioru przedmiotu podstawie cech istotnych umożliwia sformułowanie

w odniesieniu do nich maksyma liczby praw nauki. Potrzebne są one do opisu i wyjaśniania zależności

będących obiekt* badao tej dyscypliny. Przy czym owe cechy istotne nie muszą byd - jak u

Petrażyckiego różnicami gatunkowymi (co by zakładało esencjalizm ontologiczny). Tym samym zadai

badawcze, które dyktują politologowi potrzeby wyjaśniania, kierują go do teorii polity Co więcej,

skierowują go do adekwatnej teorii polityki.

Pojęcia polityki, właściwe politologii tradycyjnej, uniemożliwiają budo adekwatnych teorii.

Ani np. definicja "konfliktowa" ani polityka jako "walka o władzę i sprawowanie" - jak była mowa

wyżej - nie wyodrębniają jednorodnej klasy zjaw politycznych. Teorie tych klas zapełniają, jakby

powiedział Petrażycki - muzea paioh naukowej. Zapełniają teoriami skaczącymi, kulawymi i

pozornymi. Również bezkrytya poddawanie się regułom znaczeniowym języka potocznego stanowi

niewyczerpane źrói teorii wadliwych, z punktu widzenia postulatu adekwatności.

60

ro 10

ch

ak ta isk

Jednak adekwatną teorię polityki można sformułowad. Jest to możliwe wówa gdy objaśnia

ona rolę środków publicznej regulacji (publicznej przemocy materialnej^ życiu społecznym. A więc

kiedy jej przedmiotem jest ogół paostw istniejących w hist< ludzkiej, badanych przez pryzmat różnic

jakościowych w ich budowie i funkcjonował Tym samym kiedy jej przedmiotem jest ogół typów

paostw - elementów global struktury określonego typu społeczeostw (np. feudalnych).

W języku, w którym się mówi - i myśli - o rzeczywistości politycznej ten "paostwo" występuje

w wielu znaczeniach, a do najważniejszych należą: obiegowe poj" paostwa (paostwo = kraj),

formalno-prawne (jako osoba prawna), prawno-adminisi cyjne, personalistyczne, wreszcie pojęcie

teoretyczne (jako instytucja public2 przemocy). Pojęcia te wchłaniają - mocą manipulacji

znaczeniowych - różne nieredu walne do siebie podstruktury życia społecznego: przede wszystkim

gospodarki społeczeostwo globalne. Mamy wówczas do czynienia ze zjawiskiem, które otrzyrr trafną

nazwę redukcjonizmu etatystycznego.48 Najbardziej wymyślne sposoby redufa nizmu etatystycznego

dotknęły gospodarkę, ekonomiczną strukturę społeczeostwa. I ta prawno-administracyjnej koncepcji

paostwa charakterystyczne jest to, że paostwo j najważniejszy organizator procesów społecznych,

dysponujący przy tym monopc przymusu*9 (podkreślenie - T. K.) tworzą nie tylko organy wyposażone

w uprawni* władcze, ale też organy administracji gospodarczej i administracji kulturalnej. Tym sar ii~

-.K;"r" dii''ih< nn\{tt,t~rn\irh "aiirvn cip nift tvlko cwnności ooleeaiace na wyznacz*

społeczeostwie, na kierowaniu sposobem ich stosowania przez stanowienie egzekwowanie

prawa. Ponadto działania ludzi bezpośrednio obsługujących środl przymusu oraz działania osób

określających rodzaj i wymiar stosowanego przymusu. Prz czym przemoc materialna ma charakter

publiczny m.in. dlatego, że jest kolektywu własnością danego narodu, że ma charakter

monopolistyczny, tj. kieruje nią i obsługuj specjalna grupa ludzi, czerpiąca z tego środki utrzymania i

wreszcie, że zakres i sposól stosowania tej przemocy jest uregulowany prawnie.

Warto, byd może, zwrócid uwagę czytelnika na trzy sprawy. Pierwszą, że uznani przemocy

materialnej za konstytutywną cechę paostwa jest znakiem rozpoznawczym wiel kiej tradycji myślenia

teoretycznego o polityce. Wystarczy wskazad dawnych mistrzów u starej-nowej dyscypliny, klasyków

socjologii, czy współczesnych teoretyków metodologów nauki o polityce, dla których posługiwanie się

środkami przemoc materialnej przez specjalną grupę ludzi stanowiło gatunkową, nieredukowalną do

innyct cechę paostwa.

Niechaj zilustrują to spostrzeżenie niżej zamieszczone cytaty:

- nie ma paostwa bez władzy i uprawnienia do wywierania przymusu (T. Hobbes)53;

62

społeczeostwie, na kierowaniu sposobem ich stosowania przez stanowienie egzekwowanie

prawa. Ponadto działania ludzi bezpośrednio obsługujących środk przymusu oraz działania osób

określających rodzaj i wymiar stosowanego przymusu. Pre czym przemoc materialna ma charakter

publiczny m.in. dlatego, że jest kolektywn własnością danego narodu, że ma charakter

monopolistyczny, tj. kieruje nią i obsługuj specjalna grupa ludzi, czerpiąca z tego środki utrzymania i

wreszcie, że zakres i sposól stosowania tej przemocy jest uregulowany prawnie.

Warto, byd może, zwrócid uwagę czytelnika na trzy sprawy. Pierwszą, że uznani przemocy

materialnej za konstytutywną cechę paostwa jest znakiem rozpoznawczym wiel kiej tradycji myślenia

teoretycznego o polityce. Wystarczy wskazad dawnych mistrzów u starej-nowej dyscypliny, klasyków

socjologii, czy współczesnych teoretyków metodologów nauki o polityce, dla których posługiwanie się

środkami przemoc materialnej przez specjalną grupę ludzi stanowiło gatunkową, nieredukowalną do

innych cechę paostwa.

Niechaj zilustrują to spostrzeżenie niżej zamieszczone cytaty:

- nie ma paostwa bez władzy i uprawnienia do wywierania przymusu (T. Hobbes) ;

62

- polityczną władzą jest ta, która może stanowid prawa zagrożone karą śmierci, a Y

bnsekwencji - innymi karami (J. Locke)54;

- podstawą, socjologicznej definicji (...) paostwa może byd ostatecznie tylko specyficzn

łrodek, który właściwy jest paostwu, jak i każdemu związkowi politycznemu: przemoc fizyczni

(M. Weber)55;

- paostwo zmonopolizowało najpierwotniejszą i najbezpośredniejszą metodę działanie

ipokcznego - metodę przymusu (F. Znaniecki)56;

-

władzy politycznej, a więc najwyższej w danym systemie społecznym władzy

dysponującej legalnymi środkami przymusu fizycznego. Taką władzą (...) jest paostwo (S

lOssowski)57;

-

tym, co odróżnia zjawiska polityczne od zjawisk społecznych jest element przymusi.

; (F. Frohock)58.

Najwyższy teoretycznie poziom analizy związków paostwa z pozostałym strukturami życia

społecznego obejmuje analizę sposobów wpływania jednych struktur m drugie, z uwzględnieniem

zakresu i różnic tego wpływu.

Drugą sprawą, godną odnotowania, jest to, że w omawianej koncepcji polityki nte chodzi o

"nagą siłę", lecz o przemoc ujętą w karby norm prawnych, podlegająca publicznej kontroli, opartej na

racjonalnych wartościowaniach. Chodzi dalej nie tylko c akty bezpośredniego stosowania nr7emnrv

fi7vr7nci lem o airt(tm)

bezpoś-

efektywnośd

ściganie i karanie

a) bezpośrednie

rednia

poza-

przestępstw przeciwko

stosowanie przemocy w

ekonomiczna

ustrojowi paostwowemu,

międzypaostwowych

przeciwko władzom i

konfliktach zbrojnych,

urzędom, przestępstw

interwencjach

urzędniczych, przestępstw

oraz wszelkich

przeciwko życiu i zdrowiu,

odmianach walk

przeciwko porządkowi

narodowowyzwoleoczych;

publicznemu, przeciwko

b) ściganie i karanie

bezpieczeostwu publicznemu

przestępstw konwencyjnych

*

i

zbrodni międzynarodowych;

efektywnośd

utrwalanie

a) ochrona szlaków

ekonomiczna

instytucjonalnych

komunikacyjnych;

ram własności

b) potencjalna destrukcja

przemoc

zasobów surowcowych

potenc-

środków produkcji i

jonalna

siły roboczej (w wyniku

wojny nuklearnej w

szczególności);

64

r

ciąg dalszy tablicy 2

ferma stosowania

Dziedziny stosowania przemocy

materialnej

przymusu - irodzajc efektywności

Na terytorium politycznie

W stosunkach między

zorganizowanego narodu

narodami

efektywnośd

a) utrwalanie sposobu

a) utrzymywanie

poza-

organizacji władzy politycznej,

równowagi sił:

ekonomiczna

ładu wewnętrznego i

- środek nacisku

bezpieczeostwa zewnętrznego;

politycznego,

przemoc

b) ostatnia reduta obrony

- obecnośd wojskowa,

jpolenc-

porządku społecznego

- wykorzystywanie

jonalna

(poprzez stan wyjątkowy);

czynnika

geostrategicznego;

b) oddziaływanie na

adresatów norm prawa

międzynarodowego (i

umów międzynarodowych'

przez stwarzanie

sytuacji przymusowej, tj.

penalizowanie zachowao

godzących

międzynarodowe - to sprawa dalszych rozważao.

Że sformułowane wyżej spostrzeżenia nie są ani pochopne, ani powierzchowni łatwo się

przekonad w trakcie dalszej lektury, chociaż w mojej argumentacji, z braki miejsca, zatrzymuję się

jedynie na najważniejszych punktach, resztę ogniw zaledwi szkicując.

Myślenie "dyscyplinarne" (w kategoriach dyscypliny naukowej, a nie teorii znalazło sobie

przytułek w metodologicznej refleksji badaczy stosunkó\ międzynarodowych. Przedmiotem ich troski

jest głównie scalenie wielu "podejś badawczych": prawniczego, historycznego, socjologicznego itp. W

rezultacie tych zabiegói nauka o stosunkach międzynarodowych uzyska charakter interdyscyplinarny

kompleksowy. Ich uwiecznieniem zaś będzie teoria stosunków międzynarodowych.* Większośd

badaczy omawianej sfery życia społecznego kusi zatem totalna wizja sw( dyscypliny. W tej wizji nauka

o stosunkach międzynarodowych bada względni samodzielną, nieredukowalną do innych sferę życia

społecznego. Buduje też teori eksplanacyjną tej dziedziny badania, analogiczną - co do statusu - do

tych teorii, któi formułują ekonomiści, prawnicy czy naukoznawcy. Nie jest to jednak wizja prorocz

Wyrasta bowiem z wątpliwych przesłanek i kategorii.

66

Realizacja tego projektu badawczego jest zajęciem syzyfowym. Nie da się bowiem pudowad

adekwatnej teorii, traktującej o tak niejednorodnych zjawiskach jak stosunki *¦iędzynarodowe:

ekonomiczne, polityczne, naukowe itp. Zapytajmy więc czy określenie "międzynarodowe" konotuje

jakieś istotne wspólne cechy stosunków, w jakich pozostają i poszczególne podstruktury różnych

społeczeostw globalnych. Słowem, czy przypisując w i zdaniach prawdziwych jakieś orzeczenie

jednemu rodzajowi stosunków | międzynarodowych, przypisujemy je zarazem - innemu. Zobaczymy

teraz w jaki sposób *dokonuje się cudowne przemienienie stosunków ekonomicznych, politycznych

czy *współpracy naukowej w stosunki międzynarodowe. Istnieje kategoria, która umożliwia

Ławozdanie stosunków między różnymi podstrukturami społeczeostwa globalnych A i B 1 (jako

terytorialnych jednostek społeczno-ekonomicznych, kulturowych i politycznych, pyli narodów) do

wspólnego mianownika. Jest nią pojęcie paostwa w sensie prawa fcędzynarodowego, a więc paostwa

jako suwerennej jednostki geopolitycznej, głównego fcestnika i podmiotu stosunków

międzynarodowych.61 Stosunki międzynarodowe to w Locie stosunki między paostwami

rozumianymi jak powyżej, tym bardziej, że w wielu ^ językach europejskich słowo "naród" (w

odpowiednim znaczeniu) i słowo "paostwo" są ¦wnozakresowe.62

Jednakże kategoria paostwa jako jednostki geopolitycznej stosowana do analizy ¦k różnych

gatunkowo stosunków między odrębnymi społeczeostwami (narodami) jak:

warunków egzystencji ludzkiej oraz stosunkiem do tego typu prac i działao zarówn obecnych,

jak i minionych, które służą utrzymaniu własności danego obszaru kuli ziemskk oraz przystosowaniu

go do potrzeb ludzkich?1. Elementami życia narodów są więc gospodarka, i paostwo, i rodzina, i klasy

i warstwy społeczne i tym podobne w rodzaji nauki czy sztuki. Tak więc zbiorowości ludzkie, będące

przedmiotem badao społecznyc to układy międzyosobniczych i międzygrupowych stosunków

materialnych i duchowycl koniecznych i wystarczających do trwania i rozwoju należących doo

jednostek. Taki samowystarczalne wspólnoty Arystoteles nazywał paostwami.68 Z kolei A. Smith

dziewiętnastowieczni liberałowie takie wspólnoty nazywali narodami (o czym najlepi świadczy tytuł

znanej książki A. Smitha)69, współcześni socjologowie zaś społeczeostwami globalnymi.

Ze struktur społecznych, jakimi są współcześnie narody, powstają większe całości

^. f"j, spoteczeto e"wp^^

Z powyższych rozważao wyłania się pole badao - dla jakich dyscyplin, to spraw dalszych

rozstrzygnięd. Tworzą je stosunki warunkowania między współczesnyii narodami (społeczeostwami,

społeczeostwami globalnymi), między poszczególny!

68

i życia narodów: ich narodowymi gospodarkami, paostwami, wytworami nauki Btuki itd. Przy

czym nie chodzi tylko o stosunki interpersonalne (poprzez bezpośredni! Rysiowe i świadome

kontakty), będące ulubionym przedmiotem badania histori ¦plomatycznej i analiz politologicznych

bieżącego życia międzynarodowego. Chodzi też < Łnmkowanie powstania, funkcjonowania i zmiany

podstruktur (i ich cechy, wydarzei ¦l) jednego społeczeostwa przez podstruktury - innego

społeczeostwa. Np. rozszerzeni Hnków zbytu towarów i sfery lokat kapitału niemalże na cały świat był

warunkier ¦niecznym w danej sytuacji (tj. przy niedostatecznej sile nabywczej pracowników

¦jemnych) przezwyciężenia strukturalnego kryzysu kapitalizmu lat 1873-1879.1 ¦arazem

warunkowanie owo może mied różną moc sprawczą i w konsekwenc wyjaśniającą. Może bowiem

nosid charakter warunku wystarczającego, konieczneg< Sprzyjającego itd. Różne mogą byd też

mechanizmy warunkowania, a więc typ ¦eterminizmu swoiście społecznego.

Konkludując można by rzec, że kiedy mówimy o stosunkach międzynarodowycl ¦owinniśmy

mied na myśli nie stosunki między paostwami w sensi Brawno-międzynarodowym, lecz stosunki

między narodami, społeczeostwami (w sens; fcoretycznym, wyżej zdefiniowanym), ściśle mówiąc,

między elementami życia narodó\ Pitym samym tzw. stosunki międzynarodowe to faktycznie

zagraniczne stosua fckonomiczne, polityczne, kulturalne itd. Nie widad bowiem teoretycznych racji, d

gospodarkę, naukę, sztukę itd. Tak np. ci badacze, którzy zaliczają zagraniczną polityk

gospodarczą paostwa (?) do politycznej sfery życia społecznego posługują sil prawno-

administracyjnym pojęciem paostwa. Możemy stwierdzid ten fakt w następując definicji znanych

autorów: przez zagraniczną polityką ekonomiczną paostwa rozumied nalei całokształt przyjętych

przez daną administracje publiczna zasad i celów - a także wyobraź^ co do niezbędnych metod i

instrumentów - stosunków gospodarczych ze świata zewnętrznym (podkreślenie - T. K.)74.

Dlatego posługiwanie się w badaniu rzeczywiste międzynarodowej prawno-międzynarodowym

pojęciem paostwa (zakładającym z koll administracyjno-prawną koncepcję tej podstruktury życia

społecznego) prowadzi zatarcia jakościowych różnic między działaniami ekonomicznymi i

działaniad politycznymi; prowadzi do utworzenia pozornie jednolitej klasy zjawisk - stosunkó

międzynarodowych. Płynie z tej konstatacji wniosek ogólniejszej, teoriopoznav natury.

Warunkiem naukowej analizy efektywności ekonomicznej i pozaekonomic środków publicznej

przemocy materialnej danego społeczeostwa w jego relacjach j innymi społeczeostwami - jest

posługiwanie się kategoriami zachowującymi osobliw jakościowe cechy tych uwarunkowao

(stosunków). I tak należy odróżnid stosua ekonomiczne (powstające w procesie produkcji i

wymiany dóbr materialnych), stosud

70

fctaatoe (zawiązywane w proces/e wymiany dóbr duchowych, w tym wytworów naul K) oraz

stosunki po(i(yczao-crawfo? (zawiązywane, za pośrednictwem środkó* ¦blicznej przemocy

ma\ei\Sw"s), yn^ <ołyjv cteoiii. latówno o stosunki kooperacji Łtywnej, jak i kooperacji pozytywne/j.

/ w konsekwencji, maja racje bytu teori Wpisujące i objaśniające poszczególne typy ¦s>\"ssrtJttó*

"sJsfkcj od^ejswimi stjoteczeostwam ¦. ekonomicznych, politycznych, itd.); teorie, które by

uwzględniały osobliwe cech ¦stepowania tych stosunków między podstrukturami

określonych wspólne fc^V\^OT"jc& a. tde wewnątrz nich. W wypadku zagranicznych

(międzynarodowych lilosunków ekonomicznych będą to bądź powiązania między dwoma

gospodaiKan Katodowymi, bądź między jedną gospodarką narodową, a resztą świata, bądź wreszc 1

interakcje między wieloma powiązanymi gospodarkami15. Teone. \& ¦s.\atww\al

X.eoo\ eYs.cYatyac^^tiR:. eVot\om\CMve.v coVVvo\o(c)caa.e\, ctawtie\, teotu

Vo, te me jest

międzynarodowych: slwoiime, ^Kf^óm^ \ to\\fitetline^o obrazu slosur oddziaływao

skooczonej liczby spoteczenstw g\oba\i\^c\v (naiodó^ Islme^aojch chwili na kuli ziemskiej.

Dokonywad tego można jednak na wyższym (ni eksplanacyjne) poziomie ogólności wiedzy o świecie

społecznym - na poziom

kulturalne (zawiązywane w procesie wymiany dóbr duchowych, w tym wytworów nau

itd.) oraz stosunki polityczno-prawne (zawiązywane za pośrednictwem środkó

publicznej przemocy materialnej, przy czym chodzi zarówno o stosunki kooperac

negatywnej, jak i kooperacji pozytywnej). I w konsekwencji, mają racje bytu teor

opisujące i objaśniające poszczególne typy stosunków między odrębnymi społeczeostwar

(tj. ekonomicznych, politycznych, itd.); teorie, które by uwzględniały osobliwe ceci

występowania tych stosunków między podstrukturami określonych wspóln<

etnopolitycznych a nie wewnątrz nich. W wypadku zagranicznych (międzynarodowyci

stosunków ekonomicznych będą to bądź powiązania między dwoma gospodarkai

narodowymi, bądź między jedną gospodarką narodową, a resztą świata, bądź wreszc

interakcje między wieloma powiązanymi gospodarkami15. Teorie te stanowią podteor

odpowiednich teorii eksplanacyjnych: ekonomicznej, politologicznej, prawnej, teorii nau

itd.

Nie znaczy to, że nie jest możliwe całościowe ujęcie tzw. stosunkó

międzynarodowych: stworzenie całościowego i koherentnego obrazu stosunków

|oddziarywao skooczonej liczby społeczeostw globalnych (narodów) istniejących w dan hwili na kuli

ziemskiej. Dokonywad tego można jednak na wyższym (niż teor splanacyjne) poziomie ogólności

wiedzy o świecie społecznym - na poziomie teoi

traz swoboda decyzji co do podjęcia lub zaniechania walla". tym samym, w "yiuavp, gv.; obie

strony rozporządzają środkami przemocy materialnej inne muszą byd też reguły gry między nimi, inne

niż w relacji paostwo - obywatel. W tej sytuacji uzyskad pożądane zachowanie partnera znaczy albo

poddad go skutecznej perswazji, albo wygrad wojnę Wówczas dopiero można ukarad "zbrodniarzy

wojennych". Ten fakt tłumaczy też skromną role. norm prawa międzynarodowego dotyczących sfery

"żywotnych interesów narodowych*. Skromną, bo polegającą jedynie na powściąganiu samowoli

paostw urzeczywistniających w toku walki i rywalizacji to, co uważają za swe żywotne interesy(tm).

Nie powinny nas w tym punkcie zwodzid reguły prawniczego myślenia o świecie społecznym,

prawnicy bowiem mają skłonnośd do utożsamiania działao, wprawdzie zgodnych z normami prawa,

lecz podjętych z motywów pozaprawnych - z działaniami wspołokreślonymi przez prawo.

Opisanie i objaśnienie osobliwości funkcjonowania przemocy materialnej w stosunkach

między narodami to główne zadanie teorii zagranicznych stosunków politycznych. Żeby opis ten był

adekwatny, musi uwzględniad m.in.:

- wobec jakich elementów życia narodu jest stosowany (struktury gospodarczej czy

pozostałych: szkolnictwa, np. germanizacja, religii itd.);

- formę stosowania przemocy materialnej: bezpośrednia - potencjalna;

72

- oceną skutków stosowania: funkcje negatywne (akty agresji), czy fi pozytywne

(zwalczanie przestępstw międzynarodowych i przestępstw konwencyjnych

Proponowana wyżej teoretyczna charakterystyka dziedziny przedmi< omawianej

teorii jest ujęciem wieloaspektowym i integralnym. Dzięki wieloaspekt uniemożliwia - częste w

refleksji badaczy stosunków międzynarodowych - zwężeni badawczego do wybranego, jednego

punktu. W szczególności zapobiega r< problematyki badawczej bądź do efektywności

ekonomicznej (z tą tendencją może spotkad w niektórych interpretacjach teorii współżycia

międzynarodowego, nawiązi do dorobku K. Marksa79), bądź do efektywności pozaekonomicznej. W

centrum znajduje się wówczas zagadnienie walki o władzę międz\ paostwami (jak

Morgcnthau'a), czy działania dyplomaty i żołnierza (jak u Arona). Poza tym, um zerwanie w analizie

efektywności pozaekonomicznej przemocy materialnej w stos między narodami z przeświadczeniem,

właściwym myśli zdroworozsądkowej, że postad przemocy materialnej jest złem. Każe bowiem

bada^/.owi interesowad się n konfliktami zbrojnymi, ale również stosowaniem środków

publicznej reguł zwalczania przestępstw konwencyjnych. Każe interesowad się nie tylko dziś

żołnierza i dyplomaty, ale też straży granicznej, policji morskiej, antyterrorystycznych

czy wreszcie Interpolu.80

inteeralnym, gdyż wyodrębnia międzynarodowe

. itcw Itnfc

Por. A.F. Grabski: Problem syntezy w historii historiografii Uwagi dyskusyjne. "Historyka.

Slttdi* xlologiczne" Tom. XX, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 6 oraz J. Pomorski:

Paradygmatyczna strukturr riografii współczesnej. "Przegląd Humanistyczny" 1987, nr 10, s. 101.

Wiele potocznych pojęd polityki omawia Anatol Rapaport w artykule Różne znaczenia

racjonalnych zji politycznych (Warszawa, COM SNP, 1986); angielskie wydanie w: Politics as Rational

Action. Essays ci

ic Choice and Policy Anałysis (ed. U Lewin and E. Verdung). Dordrecht-Boston 1980, s. 39-60.

13

H. Pitkin: The Roots of Consaratism. Michael Oakeshoa and the Denial of Politics. "Dissent"

Fal'

I, s. 518. 14

15 16

D. Millen Politics. W: The Blackwell Encyclopaedia ofPolitical Thought. Oxford 1987, s. 390-

391.

Por. J. Staniszkis: Ontologia socjalizmu. Warszawa 1987, s. 57 i n.

C. Schmitt: Poliocal Theology. Cambridge Mass. and London 1985, s. 57-66. oraz idem: Der

Begrifj

"olitischen. Berlin 1979, s. 68-71.

D. Bacon: Eseje. Warszawa 1959, s. 69.

18

K. Grzybowski: Silna władza. W: Refleksje sceptyczne. Warszawa 1972, s. 69-70.

19

K. Opałek: Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki. Warszawa 1986, s. 238.

Jak podaje Jan Woleoski, historycznie ukształtowana klasyfikacja nauk Uczy ponad cztery

tysiące iwianych dyscyplin naukowych. W tej sytuacji próby podporządkowania odrębnych

przedmiotów większości

74

dyscyplin wydają się raczej groteskowym, aniżeli poważnym przedsięwzięciem. Idem:

Dyscyplina nauko\ naukowa. "Zagadnienia Naukoznawstwa" 1981, nr 1-2, s. 4.

Ibidem, s. S.

22 '

A. Bodnar W sprawie przedmiotu i metody nauki o polityce. "Studia Nauk Politycznych" Ił

60; O. Cetwioski: Zjawisko polityczne i proces polityczny. Referat na III Krajowy Zjazd PTNP,

Gdaosk

23

Por. F. Ryszka: Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne. Warszawa 1984, s. 18;

Socjologia stosunków politycznych. Warszawa 1977, s. 15.

Cz. Znamierowski. Szkoła prawa. Rozważania o paostwie. Warszawa 1988, s. 214. 25

T. Langer, L. Starosta: Strategie i mechanizmy przezwyciężania konfliktów spofeczr,

systematyzacji). "Studia Nauk Politycznych" 1988, nr 3, s. 75; por. tez JC Pałecki: Prawo -

Polityki

Warszawa 1988, s. 42.

26

W. Lamentowicz: Funkcje systemu politycznego a żywiołowa dynamika makrostruktw życia

W: Z zagadnieo teorii polityki (pod red. K. Opałka). Warszawa 1978, s. 93-94; por. też P. Dob

Wróbel: Wprowadzenie do nauki o polityce. Katowice 1987, s. 68.

S. Nowak: Metodologia badao społecznych. Warszawa 1985, s. 148.

28

Tak postąpili np. P. Buczkowski i L. Nowak wyłączając termin "system polityczny"

kategorii tzw adaptacyjnej interpretacji dorobku Karola Marksa, por. tychże Kilka uwag o

przed politycznych. "Studia Nauk Politycznych" 1977, nr 4, s. 17-33.

Por. zwtaszca O. Cetwioski, M. Karwat: Dwa wybrane modele kierunku ekspUkacji kata

nttenbrun: Cztery koncepcje paostwa. "Studia Nauk Politycznych" 1983, nr 1-2, s. 10.

49

S. Ehrlich: op.cit., s. 72. 50

J. Tittenbrun: op.cit., s. 25.

A. Rychard: Reforma gospodarcza. Socjolopczna analiza związków polityki i

gospodarki.

rocław-Warszawa-Kraków-Gdaosk 1989, s. 59-60.

52

Por. W. Wesołowski: Klasy, warstwy i władza. Warszawa 1976, s. 39.

Por. T. Hobbes: Elementy filozofii. T. II, Warszawa 1956, s. 334.

54

J. Locke; Two Treauses of Govemmem. Cambridge 1960, s. 286.

M. Weber Poiltyka jako zawód i powołanie (tłum. P. Egel, M. Wander). Warszawa 1989, s. 1.

56

F. Znaniecki: Wstęp do socjologii. Warszawa 1988, s. 237.

57

S. Ossowski: O strukturze społecznej. Warszawa 1982, *. 65.

58

F.M. Frohock; The Naturę ofPolitical Inąuiry. Homewood, III. 1967, s. 193.

59

Por. J.G. March, J.P. Olsen: The New Jnslituiionalism: Organizational Factors in PoUtical Life.

jnerican PoUtical Science Review" 1984, vol. 78, s. 734-749; P. Evans, D. Rueschemeyer, Th.

Skocpol (eds.): inging the State Back In. Cambridge 1985; S. Krasner Approaches to the State:

Altemative Concepoons ani Istoriocal Dinamics. "Comparative Politics" 1984, No 16, s. 250-257 oraz

artykuł przeglądowy G. Almonda: The •tum to the State. "American PoUtical Science Review" 1988,

voł. 82, No. 3, s. 853-874.

76

60

Por. np. J. Kukułka: Wprowadzenie do teorii stosunków międzynarodowych. Warszawa 19"

Gilas: Stosunki międzynarodowe jako składnik nauki politycznej. "Acta Universitatis Nicolai

Copei Polityczne VI. Nauki Humanistyczno-Spoteczne" Toruo 1974, z. 61, s. 55, 74. Zob. w tej kwestii:

Development of a General Theory of International Relaaons. W: The Role of Theory in International

Rt H.V. Harrison). Princeton 1964, s. 20-23; J.E. Dougherty, R.L. Pfaltzgraff Jr.: Contending Thcori

nadonal Relaaons. New York-London 1971, s. 25-30. Z nowszych prac, prezentujących stanowisko a

mojego, zob. zwłaszcza B.A. Most, H. Starr. Inąuiry, Logic and International Politics. Columbia

1989, i 61

Por. L. Antonowicz: Paostwa i terytoria. Studium prawno-międzynaroaowe. Warszawa 1988,

62

Np. ibidem, s. 8 oraz R. Bierzanek: Współczesne stosunki międzynarodc(tm)*:.

Warszawa i"so

63

W. Kmitowski: Rola wartości w tworzeniu społeczności międzynarodowej.

Międzynarodowe"1989, nr 4, s. 110.

64

Por. np. S. Ossowski: Pojęcie sm*u"y spoieemej. W: O smJaurze spolecmej. Warszawa

19!

nacjonalizm. Warszawa 1991, s. 11-17.

65

S. Ehrlich: op.cit., s. 22.

66

M. Sobolewski: op.cit., s. 10-11. 67

S. Kozyr-Kowalski: op.cit., s. 682. 68

Por. Arystoteles: Polityka. Warszawa 1964, s. 6. /.o

8Z,

Rozdział III:

Logiczna struktura wiedzy połitologicznej - diachronicz struktura badao nad politykę

3.1. Rodzaje twierdzeo teoretycznych w nauce o polityce. Pojęcie ogólności historycznej

Niektórzy badacze wyczekują na teorię polityki, niczym Izraelici na obiecaną. Jawi się im

ona jako docelowy punkt rozwoju własnej nauki, kt wiadomo czy kiedykolwiek nastąpi. Posiadanie

tego cudownego instrumentu wyjaśnid i przewidzied wszystko, czego tylko politolog zapragnie.

Są wreszcie zwolennicy poglądu - do których się przyłączam - że teoria wyjaśniająca działania

polityczne i ich globalne rezultaty (procesy polityczne) jest

3

h p o

i-da

m

prawa w wyższym sensie (opisujące prawidłowości określone) oraz formuły nomoiogi ¦e

ostatnie opisują prawidłowości ramowe.8 Generalizacje historyczne to twierd tylko numerycznie

ogólne, ich faktyczny zasięg ważności (niepustospełnienia) ograni Btt do określonego układu

historycznego (grupy społeczeostw). Brakuje potencjalnego zakresu stosowalności. Oto

przykład twierdzenia o chara Hjcoeralizacji: w okresie średniowiecza przeciętna liczebnośd armii

paostw europe wynosiła około 15 - 20 tys. żołnierzy. To eliptyczne sformułowanie ukrywa w

zależnośd pomiędzy wielkością ówczesnych armii a niskim poziomem n ' gospodarczego

feudalnych społeczeostw. Niski poziom dochodu narodowego wami I wielkośd środków, które mogły

byd przeznaczone na cele nieprodukcyjne. Było to I v obliczu kosztowności uzbrojenia i związanej z

tym elitarności technicznej ryc < Należałoby też dodad trudności aprowizacyjne.9 Z kolei

prawem histor (opisującym prawidłowośd określoną) jest następujące zdanie ogólne: Narody stt (...)

poprzez podboje innych społeczeostw zapewniały sobie dopływ niewolniczej siły i oraz rozszerzały

obszary, na których pracowali niewolnicy10. To jednoznaczne prawo formułę nomologiczną

głoszącą, że efektywnośd ekonomiczną środków pi przemocy materialnej określa struktura

ekonomiczna społeczeostwa (danej społeczeostw). W danym wypadku chodzi o sposób produkcji,

w którym upra\ była podstawową formą gospodarowania, bezpośredni producent zaś nie był właf i

"rarv badawczej politologa, zresztą nie tylko, donic

uuunywi - MUiuw, 3iuwuijj>u.i, , vodu, do pojęcia ogólności historycznej.

Na sporze o status metodologiczny humanistyki zaciążyło pojęcie ogólności prawa >bione

przez filozofów nauki. Prawa formułowane przez przyrodników są ściśle ogólne Iź kiedy są niezależne

od współrzędnych czasowo-przestrzennych (uniwersalnośd w isie Maxwella), bądź kiedy się odnoszą

do uniwersum o nieskooczonej mocy (w sensie irio-mnogościowym). Kiedy jednak humanista w grze z

Historią posługuje się pojęciem Slności, właściwym empirycznym naukom przyrodniczym - staje przed

groźbą "retycznego archaizmu. Gdyby bowiem budował uogólnienie obejmujące cechy wspólne

^historycznym i współczesnym społeczeostwom - musiałby ograniczyd swoje nteresowania tylko do

cech przysługujących najdawniejszym typom społeczeostw, eoczekiwanym efektem tego działania

teoretycznego byłaby m.in. koniecznośd strahowania w analizie społeczeostw współczesnych od

cech, które nie istniały w j ałeczeostwach najdawniejszych. Wspólnym mianownikiem mogłoby się

okazad np. ołeczeostwo Argonautów Zachodniego Pacyfiku - tubylcze plemię, które zbadał i onisław

Malinowski.

Dlatego politolog w grze poznawczej z rzeczywistością polityczną musi siei isługiwad innym

pojęciem ogólności, pojęciem ogólności historycznej. Ogólne w sensie |

82

historycznym są te twierdzenia, które odnoszą się do ogółu społeczeostw kiedykolwi

istniejących na kuli ziemskiej, lecz zarazem uwzględniają jakościowe różnice pomięt

społeczeostwami. Tym samym wspomniane twierdzenia odnoszą się do ogółu typ społeczeostw

ludzkich. I odpowiednio: ogółu typów podslruktur życia społeczne+ gospodarek, paostw, rodzin itp.

Z tego powodu ogólnośd historyczna przysługuje formułom nomologicznym wra prawami

historycznymi, które je ujednoznaczniają. W ten sposób formuły nomologic; oraz sprzęgnięte z nimi

prawa historyczne dają pełny opis całości składającej się skooczonej w danym czasie i miejscu liczby

elementów, a więc: wszystkich podstruk życia społecznego, które są do siebie nieredukowalne i

wzajemnie powiązane; wszystk społeczeostw oraz wszystkich typów społeczeostw; wszystkich

paostw i wszystkich typ paostw, itp.

Z formuł Homologicznych i odpowiadających im praw historycznych składają ogólne teorie

społeczeostwa, paostwa, rodziny itp. Stąd też synonimami "ogólnt historycznej" są słowa

"całościowośd" czy "powszechnośd*.14 Koniecznośd posługiwania przez Humanistę w grze z Historią

pojęciem ogólności historycznej może uprzyton następujący przykład. Przyroda, istniejąca przed

człowiekiem, uczestniczy przez cały < w jego społeczno-historycznej egzystencji. Nawet taki nośnik

informacji, jakim książka drukowana jest na papierze, a więc na spilśnionych włóknach, głóv

3. Na jeszcze niższym poziomie znajdują się syntezy historyczne. Ich przedmiotem

;ą byd dzieje poszczególnych wspólnot narodowych zorganizowanych politycznie,

łdto synteza(-y) globalnego procesu dziejowego. Osią tego rodzaju syntez jest

zęściej proces wzajemnego uzależniania się ludzi i regionów, przede wszystkim

esu powstawania rynku światowego. Ważną częścią syntez jest rekonstrukcja warstwy

trzeniowej dziejów.

4. U podstaw tej piramidy (z wcześniejszym zastrzeżeniem) leżą wyniki badao

(graficznych, empirycznych, konkretno-historycznych. Dostarczają one materiału

tycznego do syntez. Wyróżniają się swą osobliwą metodologią i statusem

awczym badania aktualnych faktów i procesów społecznych. Badacz znajduje się tu w

/szej linii poznawczego kontaktu z szybko zmieniającą się rzeczywistością.

Związek między najwyższym a najniższym poziomem wiedzy politologicznej jest oczywisty:

bez (ogólnej) teorii polityki badania faktograficzne politologa byłyby , bez badao faktograficznych,

wszelka refleksja teoretyczna o świecie polityki byłaby . Ten związek musi się odzwierciedlad w

strategii badawczej politologa, w jego liu do teoretycznego opanowania świata polityki.

84

Kiedy poznanie humanistyczne jest skuteczne? W postępowaniu bad politologa przeplatają

się, teoria i empiria. Teorie ogólne stanowią konieczny s strategii badania, są bowiem punktem

wyjścia (strukturą konceptualną) konkretnych, jednostkowych zdarzeo. Służą humaniście do

hipotetycznej sel hierarchizacji czynników wyjaśniających. Są zatem punktami orientacyjny!

zagubionych w scjentyzmie i ograniczonych perspektywą potocznego doświa społecznego. Jednak,

jak wiemy, teorie ogólne mają charakter ramowy, są z szkicami, programami badao skoro składają się

z formuł nomologicznych historycznych, często opisujących społeczeostwa, które odeszły w

przeszłośd. Z pov szkicowości i ramowości mają charakter "ruchomy", wymagają rozwinięcia, konkn

Przez to nie miałyby większego sensu wysiłki systematyzowania wiedzy og< społeczno-historycznej

egzystencji człowieka. W tej sytuacji dążenia do ich aksjom - na wzór teorii fizycznych - byłyby

wyrazem jałowej pasji do konstrukcji15. W + badawczym funkcjonują więc jako "wiedza milcząca",

istniejąca w świa< metodologicznej humanistów.

3.2. Analiza politologiczna zwiadem badawczym historii politycznej

W nracv badawczej oolitoloea wvsteDuia ograniczenia poznawcze.

alnośd na wewnątrz i na zewnątrz, walk o kierunek tej działalności czy o zmianę twa, bez

której zmiana kierunku jego działalności jest niemożliwa, wreszcie historię jego nków i stard z innymi

paostwami1. Również według J. Topolskiego historia yczna związana jest przede wszystkim z

problemami paostwa, władzy i stosunków zynarodowych czy międzypaostwowych-^.

Można utrzymywad, że chod obie dyscypliny zajmują się tym samym, to jednak e są ich ujęcia.

Zdaniem politologów w historii politycznej dominuje ujęcie ;raficzne, prowadzące do jałowej

faktografii, natomiast historycy słusznie wytykają ologom podejście abstrakcyjno-teoretyezne,

obciążone prezentyzmern i dające wie-gubiącą jakościowe różnice między zjawiskami władzy w

poszczególnych epokach.19

Bliższy prawdy jest pogląd, że odmiennośd warsztatowa omawianych dyscyplin i się

stopniowo zanikad. I tak współczesna historia polityczna odeszła od modelu >rii wydarzeniowej,

historii powierzchni zjawisk, historii królów, herosów i wojen, staje stopniowo historią głębin

politycznych20. Zwrot ten pociągnął za sobą teoretyczne irojenie badao historiograficznych nad

polityką. Historycy badający dzieje polityczne leli do dorobku teoretycznego i technik badawczych

socjologii, psychologii ecznej, semiologii itd. Dzięki temu mogą oni teraz badad również zjawiska

masowe

86

jak zachowania wyborcze czy postawy polityczne. W kręgu idei szkoły "Annale się nacisk na

zmianę perspektywy czasowej. Historyk polityczny - pisze je< przedstawicieli - był dotąd biegaczem

na 100 metrów. Trzeba go nauczyd biegów metrów, a nawet na 5000 metrów?1

Jednak jak podkreśla J. Topolski - historia polityczna nie może się ogn badania procesów

masowych czy długotrwałych. W całościowym obrazie dziejów zabraknąd warstwy zdarzeniowej oraz

biograficznej strony dziejów.22 W o< bowiem od ekonomistów czy socjologów, którzy badają

gJównie zjawiska historyk politycznych dziejów i politolog muszą rekonstruowad warstwę wyd; Składa

się ona z indywidualnych decyzji i działao jednostek oraz grup sp podejmowanych w

niepowtarzalnych okolicznościach. W związku z tym powstaje znanych polityków czy też monografie

działao o doniosłych skutkach dziejo Analiza świata motywacji i działao obudowana jest specjalną

aparaturą (pojęcia podmiotowe), specjalną procedurą wyjaśniania (interpretacja hums oraz

charakterystyczną perspektywą czasową - czasem kroniki życia po mierzonego za pomocą zegara i

kalendarza.

Również ze strony politologów wzrosło zainteresowanie problematyką v działao politycznych

oraz procedurami rekonstrukcji ich struktur motywacyjnycl

Rozgraniczenia obszarów zainteresowao obu dyscyplin dokonujemy nai

88

I2MVU D 'bund vu hs oSbtozou tmsn^ędsM tnpds mfao &UĄ •%vaok\i\od &% fefenijufąo 1

fefnsido BUzajCiijod euoisiq ezsMOtifeu 1 ei3o(oiiiod I p"u 9Bpsq azjni^ans fouzaraoiijDBip /^

'CaiizaCjuod iuoisn| PBIMZ feiMouEis femoXj3JO3j fezpaiM 1 fenzDXjoisiq fezpaiM aiujazDoa

fop{Sje^raoJ5|

O BMOUI OlpBnOJ

AŁ 'P5O1S1MXZD3ZJ foUOIDIUI O

ii3oioji,od o eMOiu sicepeą

feoouiod BZ jpAnzogejSowpej op fsofezfep buzoXi3J09i i

O &Zp9lA SISSJ^BZ 1HPIOJ3ZS M f3Dfe(8]Up&lSZMn '

o pjneu siuspez 01 foazDAiijod •q3Bi&Cind Azjd afejsozod ICDBJ ?9&o npo^od

SIUBJS /(uięSazoźs zai fefieat '^Apoisui BMijąoso Bnrepeą O^IM B 'pjozsfsrazBiai BtDBpBą az

^jzpfes

mu 'oSazoMuuzod ns buodj M fotozt,

ysiMotz dhiodoid awDMifon fotu p(5jzp (-) zdą bis pffoqo o,wno§bzo dzoiu p$oisiM&zo3Zi

MISJOM MCSPZO yfacnny ?Xp8 'BUO9ł jsaf pjousazo

jęazslmucojtt fobzopwrąt wujźyo 'Sojojtpd t Sojoloos

dziesięcioleci, podczas gdy dzisiejszośd iub teraźniejszośd obejmuje zaledwie p Teraźniejszośd

stanowi więc, na linii czasu datowanego, krótki odcinek. Z jedr ogranicza, go niedawna pr7,es7.lośd\ z

drugiej - najbliższa przyszłośd. Natomi; pisze G. Barraclough - historia współczesna zaczyna się wtedy,

gdy po raz pier znad o sobie problemy, które są aktualne w świecie obecnym . Dzieje się tak d skutki

minionych wydarzeo determinują wciąż aktualne życie społeczeostw. N epokę współczesną widzied -

w perspektywie długofalowej - jako proces trai współczesnych społeczeostw pod wpływem kolejnego

nowoczesnego / technicznego - rewolucji informacyjno-iechnologicznej. W lej perspektywie

techniczna, łącząca komputery z systemami telekomunikacyjnymi w jednolity, i wewnętrznie

zróżnicowany, organizm powiązanych ze sobą przewodami narodów dojrzałośd w 2013 roku .

Powstanie wówczas globalna wioska informacyjna. Dla postindustrialnej (Postmodernity, die

Postmoderne) charakterystyczne ma byd U to ujmuje Z. Bauman - w naszych czasach jednostki

angażują się (...) przede jako konsumenci niż producenci*4. Jedno jest pewne - proces tworzenia się

dzie więcej sto lat temu wszedł w nową jakościowo fazę. Po pierwsze - dzieje uzyska uniwersalny,

ogólnoświatowy,35 Dlatego i analiza polskiego życia politycznego i charakter globalny - uwzględniad

jego uwarunkowania zewnętrzne oraz tzw. m Transfer dorobku cywilizacyjnego (rozwiązao

ekonomicznych, koncepcji organ

lą (o prawidłowościach historycznych) oraz, po drugie, zgromadzid wiedzę ryczną o

przedmiocie badania.38 W związku z tym w kolejnych fazach analizy alogicznej obserwujemy

przeplatanie się obu wątków: teoretycznego i empirycznego. ki wiedzy ogólnej badane zjawisko może

byd rozpatrywane jako ogniwo znanych sów politycznych, a także umieszczone w szerszej

dynamicznej całości społecznej. ik teoria, przez pryzmat której badacz ogląda rzeczywistośd

polityczną musi byd egóławiana i rozwijana. Inaczej nie dostrzegłby nowych zjawisk i tendencji. Ale t

adekwatna teoria sterująca empirycznymi badaniami politologa nie może zapewnid wiikorn trwałej

wartości poznawczej. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnid fiia empiryczne, których celem jest

odtworzenie i opis warstw wydarzeniowej ywistości politycznej oraz badania względnie trwałych

obiektywnych warunków ilności politycznej. Są one rezultatem poprzednich działao politycznych i

x>litycznych, a także zdarzeo przypadkowych. W drugim przypadku przedmiotem lia może byd np.

podział władzy pomiędzy klasy, organizacje polityczne, stosunek io funkcjonariuszy paostwa do

interesów różnych klas i warstw społecznych czy s bezpośredniej partycypacji członków

poszczególnych klas we władzy politycznej.

90

Wyczerpujący opis faktycznych stosunków między rządzącymi a rządzony! byd jedynie

wynikiem pracy politologa oraz badao opinii publicznej, prowadzony! specjalne instytucje. Dla

prawomocności tego typu analiz ważna jest nie tj poprawnośd warsztatowa (reprezentatywnośd

próby, charakterystyka hipotez itp.), ona głównie decyduje o późniejszej przydatności dla historyka

polityki. Wa również struktura konceptualna tych badao.

Natomiast w gorszej sytuacji są ustalenia politologów co do przebiegu grj politycznej.

Politolog przebywa w pierwszej linii badawczego kontaktu z pu życiem politycznym. Towarzyszy mu

jedynie publicysta relacjonujący przebieg wydarzeo politycznych. Dostęp do danych

umożliwiających rekonstrukcję motywacyjnych oraz warunków działania (branych pod uwagę przez

działając) warunków faktycznych) jest ograniczony. Czasami poszerza go obserwacja uczes czasami

"przecieki". Na ogół pozostają oficjalne oświadczenia i dokumenty. Dla więcej czasu upływa od

momentu zajścia badanych zdarzeo, tym pełniejsza i pe dokumentacja źródłowa, a tym samym

większa szansa pełnej rekonstrukcji w Przed tą szansą staje już jednak historyk dziejów politycznych.

Wstępna interpretacja życia politycznego. W strukturze dynamicznej badawczego etap

interpretacji i wyjaśniania faktów jest etapem najdonioślejszym politologowi, mającemu do czynienia

z faktami otwartymi, trudno wypowiadad s

-o

j \i

rdzenia tego faklu jest zmiana w dotychczasowym stanie wiedzy o danym zjawisku, ej:

fragmencie rzeczywistości społecznej. Może ona przybrad formę uzupełnienia mu teoretycznego,

częściej - modyfikacji zakresu ważności twierdzeo już istniejących, rzykład odłączenie gospodarki

surowcowej od gospodarki przemysłu przetwórczego odowalo nie tylko spadek ich cen w skutek

nadmiernej podaży, naruszyło również :hczasową prawidłowośd: nadprodukcja nie pociąga już za

sobą krachu nysłowego i światowej depresji.42

W otwartym procesie politycznym zanika dotychczasowa, a powstaje nowa tura władzy.

Zmiany strukturalne mają umożliwid udział w rządach tym klasom i am społecznym, których

znaczenie wzrasta wraz ze wzrostem ich doświadczenia, mizowania oraz rolą w ewoluującej

gospodarce kraju. Dopiero po ujawnieniu się 'Ch cech, będących produkter(tm). rozwoju

historycznego, badacz może się pokusid o ich lniony opis. Jest nim teoria historyczna zawierająca

uogólnienia i generalizacje 'L. całościowy obraz określonego odcinka chronologicznego historii

najnowszej, ujący indywidualne cechy epoki. Indywidualnośd zaś różnych epok polega nie tylko na niu

lub nieistnieniu pewnych elementów, ale przede wszystkim na różnych wzajemnych owo stosunkach

tych elementów.4*

92

Identyczne, lub zbliżone cechy mogą przysługiwad strukturom politycznym społeczeostw (np.

realnego socjalizmu). Najogólniejsze twierdzenie i kategoria, i zarówno historykom dziejów

politycznych jak i politologom, formułuje teoria p Jest ona teorią ogółu paostw istniejących

kiedykolwiek w społeczeostwach łu opisuje i objaśnia funkcje paostwa w społeczeostwie jako całości.

Żeby jednak bi ogólną teorię polityki badacz musi abstrahowad od różnic jakościowych w struł

politycznych, właściwych różnym typom społeczeostw, takich np. jak dziedj urzędów czy służba

wojskowa obciążająca dobra ziemskie w ustroju paostwa feudal

W sumie więc dynamiczna struktura procesu badania dziejów polit; przedstawia się

następująco:

1. Badania empiryczno-historyczne aktualnego życia politycznego, w który

pierwsi uczestniczą politologowie. Ich wstępne ustalenia faktograficzne i interj

uzupełniają historycy dziejów politycznych.

2. Wyniki badao empiryczno-historycznych uogólniane są w miarę zamyki

analizowanych faktów i procesów oraz przyrostu wiedzy faktograficznej. Na tym

powstają teorie historyczne (teorie paostwa i polityki w danej epoce). Formułował

teorii jest dziełem głównie historyków dziejów politycznych, pracujących w towa

politologów i historyków ustrojów politycznych.

3. W sumie więc podmiot gry poznawczej z Historią ma charakter zt

1.

:z historyczno-teoretycznego. Osadzają zatem analizowane zjawiska w granicach

>nologicznych, odtwarzają ich konkretno-historyczny przebieg, rekonstruują warstwę arzeniową i

biograficzną procesu politycznego. Innymi słowy zmierzają w stronę tologii historycznej.

33. (Ogólna) teoria polityki a historyczne teorie polityki

Struktura i sposób funkcjonowania w praktyce badawczej teorii polityki ma wiele bliwych

cech, właściwych wszystkim teoriom budowanym przez badaczy' społeczeostwa, zbyt wyraźnie

dociera ten fakt do świadomości metodologicznej politologów, tających na Wielką Teorię. Na

przeszkodzie adekwatnego ujęcia roli wiedzy ogólnej w cesie badania stoją najczęściej

ogółnometodołogiczne pojęcia teorii naukowej i Iności prawa nauki.

Niepewnośd pojawia już w punkcie startu refleksji metateoretycznej, tj. w sposobie snowania

prawidłowości odzwierciedlanych w prawach teorii polityki. Poszukuje się >to prawidłowości

zachowao aktorów sceny politycznej, tymczasem w tej warstwie ;zywistości prawidłowości nie

zachodzą. W życiu społecznym bowiem warunki

94

zawnętrzne wpływają na działającego człowieka za pośrednictwem świadomośd

pośrednictwem wiedzy (wraz z wartościowaniami) o tych warunkach.

Czym. są warunki działania? Są one globalnymi rezultatami poprzednich d łudzi, a czasami w

ich skład wchodzą także warunki naturalne (przyrodnicze). bowiem warunki naturalne

uniemożliwiają realizację pewnej alternatywy dziś podmiot sprawczy eliminuje ją, ograniczając swą

uwagę do innych ~ co na+ wykonalnych.

Mechanizm warunkowania działao politycznych przez warunki obiei (sytuacje

polityczne) obrazuje schemat i:

Schemat 1

Warunki działania

Wiedza o tych warunkach (wraz z wartościowaniami)

I

Decyzje działania politycznego

;zywistości politycznej, w warstwie obiektywnej dotyczącej faktów, tendencji, procesów

wyrażanych w kategoriach ludzkich działao.

.-47

Wiele trwałych relacji, takich jak powyższe, zachodzi między elementami struktur)

>nomicznej społeczeostwa a budową, funkcjonowaniem i zmianami środków publicznej emocy

materialnej. Na przykład między stopniem rozwoju sił wytwórczych leczeostwa a efektywnością

pozaekonomiczną środków przemocy, czy między encjałern ekonomicznym a zdolnością bojową

wojsk i intensywnością działao ntowych. Twierdzenia opisujące tego rodzaju prawidłowości stają się

składnikami teorii ranicznych stosunków politycznych. Warto podkreślid, że nie odwołujemy się

:pośrednio do twierdzeo teorii polityki odpowiadając na pytanie adresowane do liektywnej

(motywacyjnej) strony rzeczywistości międzynarodowej. Dla przykładu: chcąc aśnid, dlaczego Hitler

odstąpił od programu budowy broni atomowej, czynimy to na idze tzw. wyjaśnieo racjonalnych (m.in.

rekonstruując strukturę motywacyjną działania imiotu), tj. rekonstruując cel działania podmiotu, jego

wiedzę o warunkach działania, tem wartości działania oraz momenty emocjonalne wraz z cechami

osobowości. :rzej o tym w następnym rozdziale.

Natomiast bez praw teorii polityki nie możemy się obejśd szukając odpowi eksplanacyjne

pytanie, dlaczego w pewnej fazie historii wojen (konkretnie w o wojny światowej) czynnikiem

rozstrzygającym o losach wojny stała się zdolnośd goi narodowej do wysiłku wojennego48? Czynimy

to w ramach dedukcyjno-nomolog modelu wyjaśniania, zakładającego prawa nauki.

Teoria polityki opisuje funkcje działao politycznych w życiu społecznym:

-

wobec struktury ekonomicznej i struktur pozaekonomicznych

społeczeostwa;

-

wobec struktur ekonomicznych i pozaekonomicznych innych społeczeostv

Pełna charakterystyka działao politycznych obejmuje opis pośredi

bezpośredniego podmiotu tych działao, opis uwarunkowao ich efektywności 01 zmiany

społecznej treści działao politycznych. Teoria polityki składa się więc z t\ odpowiadających na pytanie,

od czego zależy skład zbiorowego podmiotu kie aparatem paostwowo-prawnym oraz od czego zależy

społeczna treśd działao polit Żeby poznad treśd działao politycznych, trzeba ustalid w interesie jakich

grup spo stosowane są środki publicznej regulacji, nie wyłączając interesów całego społe< ani

interesów grupy rządzącej. Środki te są stosowane do zapewniania bezpiei zewnętrznego politycznie

zorganizowanego narodu, do utrzymywania ładu wewni oraz do ochrony warunków trwania,

dominującego w strukturze gosp

itwowego. Toteż społeczeostwa zbieraczy i myśliwych nie tworzą same paostwa (...), tylko

?czeostwa rolnicze są zdolne osiągnąd środki, konieczne do funkcjonowania stałego atu

paostwowego.51 W myśl tego prawa określony poziom rozwoju sił wytwórczych stanowi warunku

wystarczającego, lecz jedynie warunek konieczny powstania paostwa, to zatem osłabiona (w sensie

logicznym) interpretacja roli zjawisk ekonomicznych w j społecznym.

b) Struktura ekonomiczna społeczeostwa dostarcza materialnych środków owywania przez,

paostwo jakościowej odrębności (zależnośd egzystencjalno -:cjonalna). Chodzi tu nie tylko o to, ze

środki publicznej regulacji powstają w kturze ekonomicznej społeczeostwa, ale także o to, że paostwo

w formie podatków -jmuje częśd dochodu narodowego. Zebrane w ten sposób fundusze stanowią

źródło ymania dla pracowników administracji paostwowej szczebla centralnego i lokalnego, również

dla pracowników wymiaru sprawiedliwości, zajmujących się przestrzeganiem va i określaniem rodzaju

i wymiaru stosowanego przymusu oraz dla obsługujących i ujących środki zapewniania porządku

wewnętrznego, a także środki obrony srialnej skierowanej w zasadzie na zewnątrz.

W modelu paostwa Frederica Lane'a (tj. paostwa - monopolistycznego

98

przedsiębiorstwa, sprzedającego obywatelom osłonę) - częśd dochodu nai przejmowaną

przez rządzących nazywa się trybutem. W miarę profesjonalizacji paostwo nie chce byd tanie, bo w

jego cenie (kosztach funkcjonowania) mieśd przedsiębiorstwa, ściślej dywidendy uzyskiwane przez

członków rządzącej ekipy .

c) Struktura ekonomiczna społeczeostwa (potencjał ekonomiczny) waru potencjał wojenny

danego narodu, zorganizowanego politycznie. Potencjał woj zaś - w wymiarze bezwzględnym -

warunkiem suwerennych działao na rzecz ra (interesu narodowego). Przy czym wraz ze wzrostem sił

wytwórczych spo zwiększa się siła niszcząca środków walki zbrojnej oraz rośnie stopieo zaanf

gospodarki w realizację celów obronnych (resp. wojny).53

Minimum racji stanu to bezpieczeostwo zewnętrzne oraz zachowanie u katodowej;

maksimum - możliwośd realizowania cc/ów długofalowych: zabez i własnego narodu przed wszelkim

zagrożeniem z zewnątrz, dobrobytu czy kszti takich stosunków ekonomicznych z innymi narodami, by

przynosiły one " klasom, w tym klasie panującej, nadzwyczajny produkt dodatkowy. Związek gos

środków walki nigdy nie był tak tragiczny i paradoksalny jak obecnie, albowiei totalnej destrukcji,

która zawisła nie tylko nad gospodarką światową, ale w o istnieniem życia ludzkiego na ziemi - jest

przecież również efektem potęgi ekon współczesnych społeczeostw, efektem rozbudowy sektora

produkcji o prze;

irchii magnackiej - miała za tło przemiany w strukturze społecznej (stopniowa >eryzacja

szlachty, zamykanie się stanu magnackiego), uwarunkowane z kolei nikami ekonomicznymi -

potanieniem eksportu szlacheckiego i koncentracją ności ziemskiej w rękach magnateni.54 Walka o

kierowanie aparatem paostwa toczyła JV Polsce w XVI i XVII wieku w trójkącie: król i jego

bezpośrednie otoczenie yczne, średnia szlachta i możnowładcy ,później - magnaiena i jej frakcje).

Trwająca z dwa stulecia walka, obfitująca w rozkosze i antyrozkosze, zakooczyła się w latach -1680

dominację polityczną rosnącej w ekonomiczną siłę magnaierii.

4. Tylko wtedy, gdy utrzymuje się równowaga między przeciwstawnymi klasami ;cznymi,

aparat paostwa może uzyskad autonomię, tzn. może rosnąd zakres i siła >dowego aparatu władzy.

Przy czym im walka między klasami jest ostrzejsza (tzn. ta na środkach przymusu), w tym większym

stopniu rozbudowywane są instytucje icznej przemocy.

To twierdzenie dotyczy wzajemnych stosunków między grupą rządzącą a klasą ljącą. Po

jednej stronie kontinuum mamy proces autonomizacji grupy rządzącej, po iej zaś - proces prawie

całkowitego uzależnienia sprawujących władzę od klasy, w ej rękach znajdują się środki produkcji.

Rząd jest wówczas jedynie komitetem

100

wykonawczym klasy uprzywilejowanej55. Przykłady historyczne to odpowiet cezarystyczne

rządy Napoleona III (po upadku Drugiej Republiki) oraz monai lipcowa. Była ona towarzystwem

akcyjnym do eksploatacji francuskiego boga narodowego, dywidendy jego szły do podziału pomiędzy

ministrów, obie Izby, 241 wyborców i ich klikę. Dyrektorem tego towarzystwa był Ludwik Filip56.

Zależności, jak te, o których mówi powyższe prawo, stają się przedmk uogólnieo tzw.

świadomości potocznej. Reprezentuje je obszerna klasa przekonao I zawsze i wszędzie warstwy

uprzywilejowane bronią - słowem i czynem zbrojnym -pozycji społecznej. Badacz może posłużyd się

nimi w procedurze wyjaśniania. Wcze ma jednak obowiązek:

- nadania im ściślejszej formy (uściślenia sformułowao);

- sprawdzenia ich jako hipotez.57

Współczesny badacz w analogiczny sposób może też traktowad klasyczne XIX-wieczne

systemy myśli socjologicznej. Jak podkreśla Stefan Nowak znaleźd w można pomysły i hipotezy

wnikliwe i zaskakujące swoją trafnością. Jednak badacz mu traktowad jako hipotezy tak długo, jak

długo za pomocą metod uznanych w n współczesnej za konieczne nie przekształci ich w empirycznie

uzasadnione twierdi teoretyczne socjologii58

Badacz chcący wyjaśnid przyczynowo fakt pojawienia się jakiejś konkretnej fc

i~j, im gwanuwiiicj "nj une wyiworzyty i im oardzie) się :umulują (hipoteza progu

tolerancji).62 Wyjaśnienie zaś aspektu grupowego i irocesowego zachowao zbiorowych jest

przedmiotem wielu teorii średniego rzędu, ozwijanych przez socjologów i psychologów społecznych:

teorii zbiorowego zachowania, sorii rozbieżności czynników statusu, teorii względnej deprywacji,

teorii legitymizacji /ładzy politycznej, psychologicznej teorii rewolucji itp.

Wiele cennych inspiracji znaleźd może również politolog w studiach nad różnymi jrmami

ruchów społecznych - rewolucjami, rebeliami, protestami ludowymi, andytyzmem społecznym itd. (J.

Baszkiewicz, R.C. Cobb, E. Hobsbawm, M. Kula, G. Ludę, Ch. Tilly, P. Zagorin).63

Wśród zbiorowych zachowao politycznych specjalne miejsce zajmuje rewolucja -ajwyższa

postad walki o zmianę jakościowej natury społeczeostwa, przy czym aspekt olityczny rewolucji to

walka o władzę, a więc o opanowanie centralnego ośrodka decyzji olitycznej. Dotychczasowy bowiem

aparat paostwa broni zastanych stosunków łasnościowych, których przekształcenie stanowi istotną

treśd działania rewolucyjnego. ;st ona zatem przede wszystkim działaniem ekonomicznym.64

Prawidłowośd ramową ybuchu rewolucji wyraża, przedstawiona w tablicy 1, formuła nomologiczna.

102

Tablica 1

Prawidłowośd ramowa wybuchu rewolucji

przyczyna główna

zawsze gdy pod wpływem rozwoju sił wytwórczych zmienia się układ sił klasowych i wzrasta

w siłę jedna z klas oraz ta klasa napotyka stosunki prawno-polityczne krępujące jej dążenia

oraz przyczyna bardziej pośrednia

zawsze gdy pojawi się kryzys polityczny sprzęgnięty z kryzysem ekonomicznym (tj. powstanie

sytuacja rewolucyjna)

oraz tzw. warunek subiektywny rewolucji

zawsze gdy pojawi się świadomośd rewolucyjna, a także rośnie aktywnośd mas kierowanych

przez ośrodek przywódczy

oraz przyczyna bezpośrednia

zawsze gdy zajdzie zdarzenie spełniające rolę detonatora (np. bunt wojska, manifestacja

ludowa w stolicy)

oraz klauzula ceteris paribus

zawsze gdy nie pojawiają się czynniki przeszkadzające (w rodzaju niezbieżności sił

politycznych zaangażowanyc w rewolucję)

jcach od momentu początkowego do momentu koocowego. Jednak w analizie paostw

tonwencjonalnej chronologii ważniejszy jest czas historyczny, społeczno-kulturowy. iporalna

charakterystyka zjawiska jest tu pochodną zmian, zachodzących w jakimś dzie społecznym.66 Na

przykład istniejące równocześnie na linii czasu datowanego >two feudalne i paostwo w cywilizacji

Inków i Azteków - trwają w różnych czasach irycznych. Dlatego punktem wyjścia uogólnieo

dotyczących

wielu

podobnych paostw

syntezy

dziejów

poszczególnych społeczeostw

zorganizowanych politycznie. W ezach znajdujemy teoretyczne opisy formy ustrojowej danego

paostwa oraz jej łucję, prócz - co zrozumiałe - przyczyn powstawania i rozwoju danej formy paostwa

leż głębszych uwarunkowao jej trwałości i zmiany.

Natomiast same generalizacje historyczne dotyczące wielu podobnych paostw ientują - w

bardziej lub mniej usystematyzowanej postaci - podręczniki historii 5twa i prawa, chociaż

uogólniające ujęcia historyków paostwa i prawa obciążone są tnym mankamentem

metodologicznym, mianowicie, posługują się oni trójelementową cepcją paostwa (ludnośd,

terytorium, władza suwerenna). Dlatego najwartościowsze politologa są specjalne studia, których

autorzy poddają teoretycznej obróbce ogromny eriał historyczny (empiryczny). Stosują przy tym

w szerokim zakresie metodę

104

porównawczą. W ten sposób powstają konkurujące ze sobą historyczne teorie wschodnich

czy paostw feudalnych; uogólnienia dotyczące procesu pov scentralizowanych organizmów

paostwowych w nowożytnej Europie czy ksztaho współczesnego demokratycznego paostwa

prawa.67

Historyczne teorie polityki mają ograniczoną historycznie moc ekspl składają się bowiem ze

zdao historycznych, zamkniętych ontologicznie - i stopniu - epistemologicznie. Zakres

zastosowao twierdzeo teorii hisu ograniczony jest do określonych układów społecznych;

ograniczony jest przez to przestrzennie, ale również czasowo. Opisuje ona, jak w danych historycznie

w zrealizowała się określona prawidłowośd, o której mówią prawa (ogólnej) teorii Jak np. poziom

rozwoju gospodarki danego społeczeostwa, jego majątek pre warunkuje w danym czasie i miejscu

rodzaj i liczbę środków publicznej regu pozaekonomiczną efektywnośd czy strukturę organizacyjną

paostwa. Dla przyczyną słabości despotii wschodnich była nietrwałośd centralizacji aparatu, alb

ówczesnych warunkach gospodarczych i komunikacyjnych dystans, odległośd międi centralną a

organami lokalnymi, utrudniała lub wykluczała trwałośd cei paostwowej.66 Inną przyczyną

decentralizacji paostwa był niski stopieo gospodarki pieniężnej. Urzędnicy otrzymywali za swą

służbę wynagrodzenie w na tej sytuacji starali się przejąd na własnośd źródła dochodów i traktowali ją

jako

901

Przypisy:

T. Dąbrowski: Metodologiczne ujęcie badao nad teoriami empirycznymi. "Zagadnienia

Naukoz

1977, nr 2, s. 198. 2

J. Topolski: Teoria wiedzy historycznej. Poznao 1983, s. 179; por. też K. Jodkowski:

funkcjonowanie paradygmatu. "Studia Filozoficzne" 1981, nr 1, s. 53-65.

Por. szerzej T Buksioski: Twierdzenia ogólne w naukach historycznych i społecznych. W

historią a teorią (pod red. M. Drozdowskiego). Warszawa-Poznao 1988, s. 402-405. 4 Por. K.

Zamiara: Metodologiczne znaczenie sporu o status poznawczy teorii Warszawa 1974,

J Kmita: Z problemów epistemologii historyczne). Warszawa 1980, s. 150-203; J. Topolski:

Prawda historii. Poznao 1987, s. 19-20. Stanowisko realistyczne zostało współcześnie mocno

osłabione. Przyczyr tego - obok filozoficznych konsekwencji mechaniki kwantowej - osłabienie

absolutystycznego ideału po: epistemologicznych kryteriów prawomocności wiedzy naukowej

rezygnuje wiele koncepcji filozofó szczególnie w ramach tzw. nurtu antyrealistycznego w filozofii

nauki. Między innymi chód paradygmatyczną koncepcję rozwoju poznania naukowego ICuhna, czy

różne warianty postmodernu

y: Pro&ess and Prospects. W: International Handbook of Hatoricai Studies Conianporary

Kesearcn ona t (eds. G.G. Iggers and H.T. Parker). Westpon, Conn. 1980, s. 87-108.

J. Jułiiard: Le Politique. W: Faire de histoire. T. II, s. 137, cyt. za J. Topolski: Historia..., op.cit.,

22

Por. J. Topoiski: Historia..., op.cit.. s. 188.

23

Por. np. M. Karwat: Podmiotowośd polityczna. Warszawa 1980; T. Kiementewicz: Model

wyjaśniania

o politycznych. "Studia Nauk Politycznych" 1986, nr 2; i. ?nok&m Człowiek a sytuacja

polityczna: relacyjny paradygnat polkolopi humanistycznej. W: Ciągłośd i zmiana w życiu politycznym

(pod red. T.

:ntewicza). Warszawa 1988.

24

T. Łepkowski: Przeszłośd miniona i teraźniejsza. Warszawa 1980, s, 191-19Ł por. też J.

Pomorski:

Mogiczne problemy historii najnowszej. "Przegląd Humanistyczny" 1987, nr 9. s. 2-4 oraz JC

Kersten:

yk - twórcą źródeł. "Kwartainśk Historyczny" 1971, nr 2, s. 313-329.

25

J. Pomorski: op.cit., s. 7.

26

Por. zwiaszcza F. Ryszka: Nauka o polityce. Warszawa 1984, s. 311 i n; M. Soboicwski:

Historyczne

zjawisk politycznych. W: Metodologiczne i teoretyczne problemy nauk politycznych (pod red.

K. Opałka). awa 1975, s. 239 oraz zamieszczone w tym tomie prace i. Woleoskiego (Spór o status

metodologiczny nauki tyce, s. 56) i B. Pasierba (Nauka o polityce a historia, s. 262); J. Maternicki:

Problemy dydaktyczne historii wszej. W: Historia najnowsza jako przedmiot badao i nauczania (pod

red. J. Maternickiego). Warszawa

108

1990. &. 87-98; T. Uiioski: Przedmiotowe i metodologiczne swoistości historii i politolog!. W:

Historia - p polityku. Warszawa 1990, s. 167-172.

A. Garlicfc: Głos w dyskusji: pc "Rok 1948*. "Polityka" nr 51, z dn. 17 grudnia 1988 r. 28

J. Topobki: Metodologiczne problem? historii najnowszej. "Dzieje Najnowsze" R. XIII, 1981, ni

317 i n.; W. K.u!a: Wokół historii. Warszawa 1988, s. 35; I.D. Kovalczenko: Metody

istoriczeskovo issiiec

Moskwa 19S7. s. 101-105.

29

T. ŁepkowskiT Dzmne słowo terctniejszoH. W: Człowiek i historia. Warszawa 1977, s. 102.

30

W. Wraosek: Koncepcja Niezbędnego dystansu poznawczego" w historii najnowszej. W: .

najnowsza.,.. op.cit., s. 42.

T. Łepkowski: Dziwne słowo..., op.ti!., s. 98-99.

G. Barraciough: Wstęp do historii współczesnej. Warszawa 1971, s. 32 oraz F. Ryszka: A

polityce a nauka historii. "Historyka" 1%9, II, s. 37

D. Bell: The World in 2013. "New Society" z dn. 18 grudnia 1987 r., s. 31.

34

Por. idem: Sociology and Postmodernity. "The Polish Socioiogicai Bulletin" 1989, No 3-4, s.

np. A. Schaff: Dokąd prowadzi drogai Szczecin 1988.

?or. w tej sprawie G. Barraciough: op.cit., s. 19-58 oraz J. Pomorski: op.cit., s. IZ

Zob. J J. Wiatr Socjologia wojny w post-clausewitzowskim świecie. W: Prawo i polityka. W

1988, i. 348-357.

Ł__Ł

f _.

Kr- (tm) ;

i-*.; -.

37

61

Zob. szerzej P. Pacewicz: Pomiędzy myślą a rzeczywistością. Rewolucja społeczna jako

zjawisko

ologicznc. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdaosk-Łódź 1983.

62

Szerzej w artykule: P. Sztompka: Dynamika ruchu odnowy w świetle teorii zachowania

zbiorowego.

ia Socjologiczne" 1982, nr 3-4, s. 83.

63

Por. zwłaszcza G. Rude: The Crowd in History 1730 - 1848. London 1981, szczególnie s. 237-

259; P.

rin: Rebels and Rulers, 1500 - 1660. T. I-II, Cambridge 1982; R. Cobb: The Police and the

People. French lor Protest, 1787 - 1820. (Mord 1970; EJ. Hobsbawm: Primime Rebels. Manchester

1959; Ch. Tilly. 37w ee. Cambridge Mass 1964; J. Baszkiewicz: Wolnośd, równośd, własnośd.

Warszawa 1981; W. Kula: Narodowe ylucyjne. Londyn-Warszawa 1991.

Zob. szerszą argumentację w artykule S. Kozyr-Kowalskiego: Gospodarka o paostwo i

świadomośd

czna. "Studia Socjologiczne" 1979, nr 3, s. 25.

65

Szerzej o warunkach przebiegu rewolucji: J. Baszkiewicr Wolnośd..., op.cil., s. 125-135; Zob.

też

uty przeglądowe, omawiające wspóiczesne koncepcje rewolucji: P. Zagonn: Theohes of

Revolution in emporaiy Htstography. "Political Science Quartely" 1973, No I, vol. 88, s. 23-52; B.

Misztal: Koncepcje \ucji w socjologii amerykaoskiej. "Studia Socjologiczne" 1986, nr 2 oraz B.

Moon^a: Social Orgins of uorship and Dcmocracy. Boston 1966; T. Skoopol: States and Social

Revolution. Cambridge 1979 i C ego: Front Mobilizaaon to Revoluuon. Reading 1978.

110

66

Mowa o tzw. przyczynowej koncepcji czasu. Por. w tej sprawie S. Piekarczylc Historia - Kui

Poznanie. Warszawa 1972 s. 356-378 oraz M. Bunge: O przyczynowości. Warszawa 1968, s.

88-89 (łoi genetyczne, bez względu na to, czy przyczynowe czy nie, są właśnie rzeczywistym

substratem czasu, s. 89). Sz< czasie historycznym: J. Topolski: Czas w narracji historycznej. W:

Marksizm i historia. Warszawa 1977, s. lft Koncepcja F. Braudela trójpoziomowej struktury

rzeczywistości historycznej oraz odpowiadając trójrytmiczności historycznego czasu: historii

strukturalnej, czyli długiego trwania, historii koniunkturali stosunkowo krótkich falach" oraz historii

wydarzeniowej, F. Braudel: Historia i trwanie. Warszawa 1971, 120, 166-167 oraz idem: Morze

Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II. T. 1, Gdaosk 1976, n., t. 2, Gdaosk 1977, s.

267; A.F. Grabski: Koncepcja historii globalnej - Femmd Braudel. W: Kształty fi

Łódź 1985, s 570-504; W.P Kazarian: Ponjatie wemeni w strukturę naucznogo znania.

Moskwa 1980, s. 115 67

A, Mączak: op.cit. Do powstałych stosunkowo niedawno najgłośniejszych, a zarazem

najcennie

poznawczo należą następujące studia: S. Eisenstadt: The Political Systems of Empires.

Glencoe 19< Anderson: Lineages of the Absolutist States. London 1974; R. Bendix: Kings or People.

Berkeley 1978 Wasiliew: Problemy gienezisa kitajskogo gosudarsKa. Fonnirovanie osnov socjalno)

struktury i politic. administracji. Moskwa 1983. Nie wspominamy tu o - do pewnego stopnia -

paradygmatycznych studia Marksa i F. Engelsa (nad monarchią absolutną, republiką parlamentarną i

bonapartyzmem); M. W (zwłaszcza nad administracją biurokratyczną, właściwą nowoczesnym

społeczeostwom europejskim) i Tocqueville'a (nad demokracją masową)

fA

ROZDZIAŁ IV

Jak integralnie wyjaśniad politykę? Dyrektywy metodologiczne analizy politologicznej

4.1. Dostarczanie wiedzy praktycznej: diagnozy i prognozy

Dyrektywy metodologiczne analizy politologicznej dają szansę stv całościowego i spójnego

obrazu życia politycznego danego społeczeostwa w okr przedziale czasu. Jest to możliwe dzięki

poddaniu badao empirycznych, obejn wszystkie podstawowe aspekty rzeczywistości politycznej,

wspólnej sti konceptualizacyjnej. Z tego punktu widzenia analiza politologiczna jest t

W

rzeciwieosrwie do dotychczasowej polskiej politologii, która była w znacznym stopniu

olitologią służalczą.

(Analizę politologicznA możemy wstępnie określid jako postępowanie badawcze z życiem

różnych

procedur

dostarczających

wiedzy

opisowo-diagnostycjnej

o

systemie

łarizy

paostwnwej^danggo społeczeostwa. Wiedza ta umożliwia:

1.

Rozumienie aktualnego życia politycznego danego społeczeostwa poprzez:

a)

rekonstrukcję struktur motywacyjnych działao politycznych (i doniosłych

)litycznie) jednostek i grup społecznych;

b)

rekonstrukcję (obiektywnej) sytuacji politycznej, na której podłożu kształtują

; struktury motywacyjnejlziałao politycznych;

2.

Wykrywanie - i (lub)~przewidywanie tendencji rozwojowych systemu władzy

ostwowej, w jego budowie i funkcjonowaniu.

Wyniki analiz politologicznych plasują się w logicznej strukturze wiedzy o świecie liryki na

ostatnim - co nie znaczy mniej ważnym - miejscu.

Przypomnijmy, że w świetle dotychczasowych rozważao struktura wiedzy >rełycznej o

politycznej rzeczywistości przedstawia się następująco:

114

1. Teoria

I

o całości wraz z odpowiednimi u

ontologicznymi (ogólnym modeiem rzeczywistości społecznej i mechanizm*

przekształceo).

2.

Teoria (ogólna) polityki, której dziedziną przedmiotową jest podst

całości społecznej tj. paostwo.

3. Historyczne teorie polityki. Składają się one w przeciwieostwie do teorii

- z generalizacji i praw historycznych, a więc uogólnieo dotyczących prawidłowośd

wspólnych wielu paostwom, jednak określonego typu. Formułowane są zatem z

widzenia tego, co jest dla nich osobliwe, niepowtarzalne. Dlatego potencjalny za;

ważności jest partykularny czasoprzestrzennie.

4. Opisy i wyjaśnienia jako rezultaty badao konkretno-empirycznych, a więc

jednostkowych faktów i procesów politycznych przy zastosowaniu technik postęp

empirycznego (tj. technik zbierania, opracowywania i interpretacji danych empirycs

Twierdzenie teorii dwóch pierwszych poziomów oraz dyrektywy metodolog charakterze

treściowym na nich oparte tworzą bazę heurystyczną i eksplanacyjną bezpośrednio przedmiotowych.

QTOtarcaija^_bowiem badaczowi systemu pojęd ( regułami ich używania) służących do spójnego

ujmowania całej rzeczywistości poi (obecnej i minionej). Kierują zatem procesem hipotetycznej

selekcji i hierar czynników wviaśniaiacvch.

2. Potrzeba informacji koniecznych dla rozstrzygnięcia praktycznego problemu

•oru działania politycznego.

3. Potrzeba przewidywania alternatyw rozwoju sytuacji politycznej (np. skutków

bezpieczeostwa Polski ewolucji formy terytorialnej organizacji wiedzy paostwowej w

mym ZSRR).

4.

Empirycznej oceny skutków realizacji programów politycznych. Chodzi

aszcza o globalne rezultaty różnorodnych działao podmiotów życia politycznego. Służą

IU tzw. badania ewaiuacyjne.6

*Diagnoza^jest poznawczym rezultatem określania stanu jakiegoś obiektu Jub adu ze względu

na posiadanie pewnej globalnej cechy (zbioru cech). Diagnozowanie

więc procedurą badawczą, dzięki której nauki podstawowe (realizujące wartości aiawcze dla

nich samych) mogą, chod nie muszą, nawiązad "kontakt" z innymi sferami ia, przekształcając swój

dorobek w wiedzę praktyczną. Diagnozowanie (jak wskazuje

chodby grecka etymologia - dla - przez, gnozis = poznanie) jest }aktyt

iświetlaniem rzeczywistości zamkniętej w określonych ramach czasoprzestrzennych.' oświetlaniem"

mającym na celu wskazanie wszystkiego tego, CO złożyło się na sślony stan i teadeftc^iozwojową-

tego właśnie wycinka świata. Diagnoza - jak pisze

2. Potrzeba informacji koniecznych dla rozstrzygnięcia praktycznego problemu

•oru działania politycznego.

3. Potrzeba przewidywania alternatyw rozwoju sytuacji politycznej (np. skutków

bezpieczeostwa Polski ewolucji formy terytorialnej organizacji wiedzy paostwowej w

mym ZSRR).

4.

Empirycznej oceny skutków realizacji programów politycznych. Chodzi

aszcza o globalne rezultaty różnorodnych działao podmiotów życia politycznego. Służą

IU tzw. badania ewaluacyjne.6

*Diagnoza^ jest poznawczym rezultatem określania stanu jakiegoś obiektu Jub adu ze

względu na posiadanie pewnej globalnej cechy (zbioru cech). Diagnozowanie

więc procedurą badawczą, dzięki której naukT podstawowe (realizujące wartości aiawcze dla

nich samych) mogą, chod nie muszą, nawiązad "kontakt" z innymi sferami ia, przekształcając swój

dorobek w wiedzę praktyczną. Diagnozowanie (jak wskazuje

chodby grecka etymologia - dla - przez, gnozis = poznanie) jest jakby eświetlaniem

rzeczywistcjśja zamkniętej w określonych ramach czasoprzestrzennych, ześwietlaniem" mającym na

celu wskazanie wszystkiego tego, co .złożyło się na eślony start i tendencję rozwojową tego właśnie

wycinka świata. Diagnoza - jak pisze

116

S. Ziemski - to rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na pod

objawów, w oparciu o znajomośd ogólnych prawidłowości7.

Dokonywanie diagnoz wymaga specyficznego podejścia poznawczego. Określi mianem

podejścia ^ejestmjąco-faktojogicznego. Należy je odróżnid od faktografie Wówczas tradycyjny sufiks -

"logia" sugeruje, że rejestracja tego, co dzieje się w ( czasie i miejscu zakłada teorię faktu złożonego,

czyli zdarzenia zarejestrowanegc struktura w miejscu i czasie. Fakty badane przez poszczególne nauki

społeczne 1 złożoną strukturę rezultatów czynności badawczych, bynajmniej nie redukującą ;

prostego orzeczenia nazwy o jakimś fragmencie życia społecznego.8 Jednak właś złożona struktura

faktu nie czyni z niej fetyszu wiedzy jedynej, sam w sobie bowie on bezwartościowy; ewentualną

wartośd poznawczą uzyskuje w momencie gdy 2 użyty w procedurach takich, jak wyjaśnianie czy

przewidywanie. Mimo tego, że dis oparta jest na swoistej faktologii, implikuje - w momencie

kooczącym \ diagnostyczny - podejście eksplanacyjno-nomotetyczne. Użyte prawa c prawidłowości

po to, by móc wyjaśniad fakty teoretyczne i prawidłowości niższego Na tym polega właśnie

"zamknięcie" diagnozy na możliwości ekstrapolacji s stwierdzonych i usytuowaniu ich w wiązce

procesów przewidywanych. Diagnoza nie byd zatem prognozą, ale jedną z jej przesłanek - warunkami

początkowymi.

Inspirująca diagnozę rola teorii jest banalnym wnioskiem z dotychczas

estrzennych.

Powyższa charakterystyka kategorii analitycznych jest określeniem ramowym, precyzowanie

tego określenia możliwe jest tylko w ramach samego opisu kontekstów todologicznych, w których

ono występuje. Szczególnie istotny jest tu aspekt gmatyczny, tj. wskazanie na oddiagnostyczną

genezę powołania jej do życia.

Kategorią analityczną występującą w wielu dyscyplinach i tworzoną na podstawie nych teorii

szczegółowych jest termin "sytuacja". Jest to klasyczna kategoria ilityczna, zamykająca ontologię. w

określonej przestrzeni i czasie. Inne, potrzebne do rozwinięcia - to dynamika, statyka, położenie itd.

Oczywiście można analizowad je o takie (na przykład jako konstrukty cybernetyczne), lecz bez

interpretacji w dziedzinie rii przedmiotowej. Niewiele to jednak daje. Tak więc sama "sytuacja" to

abstrakt, lecz nacja polityczna, obudowana terminologią teorii polityki, to już pewne narzędzie

Sawcze. Podobnie sytuacja ekonomiczna, społeczna itp.

W formie wstępnego podsumowania kwestii statusu kategorii analitycznycr żerny

zaproponowad schemat 1.

118

Schemat 1

Status kategorii analitycznych

teoria-

przedmiotowa

-> diagnozowanie

wprowadzenie-kategorii analitycznej (sytuacja)

-> badania i wynik czyli diagnoza

metodologia-tej teorii

cele pozapoznawcze przyświecające wyborowi tego właśnie wycinka rzeczywistości "do

diagnozy"

Oto zasadnicze wnioski, które nasuwa tenże schemat:

1. Prowadzenie kategorii analitycznych nie jest ani prostą, logiczną konsekv samej teorii

przedmiotowej, ani też konsekwencją koniunkcji jeijwierdzelL i_dyr

L,, ". _,

,

a. (W tej roli stają się zatem bądź istotnymi składnikami warunku wystarczającego, tylko

sprzyjają lub przeszkadzają realizowaniu się określonych prawidłowości ocznych).

Jednakże globalna sytuacja polityczna, w jakiej znajduje się polityk, nie wyznacza

zachowao w sposób jednoznaczny. Jest bowiem faktem, że warunki zewnętrzne

rzają sprawczym podmiotom jedynie zbiór możliwych do podjęcia czynności. Jedną z

wybiera działający w zależności od posiadanej i uruchomionej wiedzy o sytuacji

ania oraz w zależności od swych wartościowao.

Dokonanie konkretnej, wcześniej tylko możliwej czynności, powoduje skutki, które ¦az ze

skutkami zjawisk doniosłych politycznie oraz skutkami zbiegów okoliczności -;niają dotychczasową

sytuację polityczną. Tworzy to z kolei przesłanki motywacyjne Łao innych podmiotów polityki -

paostw, partii politycznych itd. Zazębiające się w ten ób skutki działao różnych uczestników praktyki

politycznej są elementami lostkowego procesu politycznego. Moglibyśmy zatem powiedzied, że

zmiana sytuacji tycznej istniejącej w danej chwili - to zdarzenie jednostkowe (w szerokim sensie, a ; i

stany rzeczy i procesy) z późniejszej chwili niż to, które przeszkadza lub sprzyja łaniom podjętym

przez podmioty polityki w czasie t^.

120

W tym znaczeniu użył zdefiniowanego terminu J. Krasuski: Ta nagła sytuacji na Bałkanach

(chodzi o zakooczoną klęską agresję Mussoliniego na G października 1940 r. oraz zamach stanu

dokonany w Belgradzie 27 marca 1941 rząd jugosłowiaoski odmawia potwierdzenia przynależności

do trój przymierza i pakt przyjaźni z ZSRR - T.K.) - pomieszała szyki Hitlerowi, który na maj li planował

wojnę ze Związkiem Radzieckim .

Zazwyczaj każdorazowy stan stosunków ekonomicznych, społecznych c politycznych

odnotowywany jest w ich globalnych ocenach. Mówimy więc o ekonomicznym bądź ożywieniu

koniunktury, o sytuacji rewolucyjnej bądź o st; społeczno-politycznej. Co się zaś tyczy

międzynarodowych uwarunkowao politycznych, to skala ocen rozciąga się od umiędzynarodowienia

sytuacji wev (współczesny Liban, Rzeczpospolita szlachecka w drugiej połowie osiemnastego do

względnej niezależności wewnętrznego rozwoju kraju (to współczesna Albai niedawna kraj "zabity

deskami").

4.2. Ujęcie syntetyczne: politologia humanistyczna, politologia strukturalna i politologia

historyczna

Punktem wyjścia konceptualizacji badania życia politycznego jest teoria

Ki siruKiuiy ruzacyjnej aparatu twa i partii ;ycznych

paostwowej - prawny i polityczny system normatywny określający organizację władzy

paostwowej

kt struktur owacyjnych działao tycznych lżących i rządzonych)

- ideoiogie i programy polityczne - opinia publiczna, postawy polityczne wobec instytucji

politycznych i przywódców ~ zakres akceptacji władzy paostwowej - struktury mentalne (mity

polityczne, stereotypy)

kt socjotechniczny: ki i metody działao tycznych

- styl rządzenia i przywództwa politycznego - dominujące środki i sposoby kształtowania i

realizacji programu politycznego paostwa: - korzystanie z praw politycznych - posługiwanie się

środkami przcciwprawnymi - używanie środków "niesformaiizowanych lecz mieszczących się w

ramach prawnego dozwolenia" (określenie K, Opałka) - zakres władzy i odpowiednio zakres wolności

obywatelskich i praw politycznych

122

Dopełniającym ujęciem do przekrojowego jest analiza zmian rzeczy* politycznej. Interesują

wówczas badacza zmiany, jakim podlegają poszczególne v rzeczywistości politycznej, słowem,

procesy polityczne. Przy czym w danym wypadk to procesy cząstkowe - procesy przeobrażeo,

opisanych wyżej, składników poli sfery życia społecznego. W dynamicznym ujęciu rzeczywistości

politycznej poja\ nowy aspekt analizy. Mianowicie, chodzi o analizę globalnych (sumatywnych) rezi

omawianego rodzaju działalności ludzi.

Rezultaty owe przejawiają się bezpośrednio w sferze politycznej. Przykład zmiany układu sił

politycznych klas i warstw danego społeczeostwa, zmiana s; sprawowania władzy politycznej czy

też zmiana pozycji danego kraju na międzynarodowej (np. utrata statusu mocarstwa,

przejście do grupy zdominowanych). Rezultaty owe możemy też zauważyd śledząc wpływ

śr pozaekonomicznego przymusu na życic ekonomiczne. Władza paostwowa może b hamowad (resp.

przyspieszad) rozwój sił wytwórczych chroniąc stosunki produkcji 1 dla nich "kajdanami". Aspekty

analizy rzeczywistości politycznej w wy diachronicznym prezentuje tablica 2.

Tablica 2

Diachroniczny wymiar analizy rzeczywistości politycznej - procesy polityczne

y, gonitwie informacji ze świata (o wydarzeniach dnia).

W czasie kroniki politycznej rozgrywają się zdarzenia, które dopiero z perspektywy ccy,

niekiedy lat, ujmujemy jako ogniwa w łaocuchu wydarzeo tworzących jakiś iznawalny polityczny

proces cząstkowy, zaczątek - później trwałej - tendencji )jowej.

Ten, kto nie gubi nigdy w gąszczu codziennej kroniki politycznej swojego stałego iku, ani też

nie myli taktyki ze strategią11, staje się - jak G. Gioliti, bo o nim mowa -zinkowym politykiem.

Odmiany czasu politycznego wiążemy zatem ze zmianami całości społecznych:

politycznego, instytucjonalnych ram życia politycznego oraz typu społeczeostwa Inego.

Wydaje się, że zmiany rzeczywistości politycznej dokonujące się w ciągu dni asie kroniki politycznej)

są w większym stopniu bezpośrednimi skutkami działao kiego grona ludzi uwikłanych w kształtowanie

się i podejmowanie bieżących decyzji ocznych - szefów rządu i opozycji, przywódców partii,

przywódców opinii publicznej

Natomiast zmiany jakościowe, sięgające w głąb struktur gospodarczych, cznych i

politycznych, to nic innego tylko globalne, skumulowane rezultaty

124

y, gonitwie informacji ze świata (o wydarzeniach dnia).

W czasie kroniki politycznej rozgrywają się zdarzenia, które dopiero z perspektywy ccy,

niekiedy lat, ujmujemy jako ogniwa w łaocuchu wydarzeo tworzących jakiś iznawalny polityczny

proces cząstkowy, zaczątek - później trwałej - tendencji )jowej.

Ten, kto nie gubi nigdy w gąszczu codziennej kroniki politycznej swojego stałego iku, ani też

nie myli taktyki ze strategią11, staje się - jak G. Gioliti, bo o nim mowa -zinkowym politykiem.

Odmiany czasu politycznego wiążemy zatem ze zmianami całości społecznych:

politycznego, instytucjonalnych ram życia politycznego oraz typu społeczeostwa Inego.

Wydaje się, że zmiany rzeczywistości politycznej dokonujące się w ciągu dni asie kroniki politycznej)

są w większym stopniu bezpośrednimi skutkami działao kiego grona ludzi uwikłanych w kształtowanie

się i podejmowanie bieżących decyzji ocznych - szefów rządu i opozycji, przywódców partii,

przywódców opinii publicznej

Natomiast zmiany jakościowe, sięgające w głąb struktur gospodarczych, cznych i

politycznych, to nic innego tylko globalne, skumulowane rezultaty

124

różnorodnych działao ludzi, czyli procesy społeczne. Wyodrębniliśmy w związku z tj

podstawowe mechanizmy zmiac sytuacji politycznej.

1. Zmiany wywołane przez bezpośrednie skutki działao politycznych.

2. Procesy polityczne, czyli wypadkowa różnorodnych działao wielu uczes

(tak jednostek, jak i grup społecznych) życia politycznego. Jeszcze inaczej n

powstawanie nieprzewidzianych przez ludzi dalekosiężnych skutków ich <

politycznych. Takim uniwersalnym mechanizmem zmian były przez stulecia woj

przykład z II wojny światowej wyłonił się dwubiegunowy system światowy.

3. Powstanie zdarzeo przypadkowych w wyniku przecinania się serii przyczyi

(tzw. przypadki intersekcyjne), interwencji praw niższego poziomu niż społeczne

przypadki interferencyjne).

Przypadek interferencyjny powstaje w rezultacie wzajemnego nakładania si różnych

poziomów - biologicznego i społecznego. Wówczas pewne zdarzenia, skutkiem przyczyn

fizjologicznych (a więc koniecznych na gruncie praw biologie stają się jednym z czynników

warunkujących przebieg procesu politycznego. Po jednak prawa procesu politycznego nie

determinują tego zjawiska, jest ono względem nich przypadkowe. Jest tez przypadkowe ze względu

na całą sytuację połi w której otoczeniu zaszło.

Przypadkiem inferencyjnym jest, moim zdaniem, znany historiografii tzv

cdzy elementami rzeczywistości politycznej można ukazad rekonstruując przestrzeo Iziaływao,

zakładaną przez teorię polityki (budowaną na gruncie jakiejś orientacji reryczno-metodologicznej).

Przestrzeo oddziaływao - za J. Topolskim - określimy o zbiór relacji miedzy elementami przestrzeni

oniologicznej16. Przestrzenie ontologiczne (wizja świata i człowieka), właściwe danemu kierunkowi

badawczemu, różnią się ;dzy sobą poglądami na człowieka i społeczeostwo. Przede wszystkim inaczej

widzą urę człowieka (podmiot czy przedmiot), istotę społeczeostwa (zbiór czy całośd), kształt :orii

(przypadek czy proces). W konsekwencji różnią się poglądami na rolę człowieka społeczeostwie i

historii (wolnośd czy koniecznośd). Przestrzeo oddziaływao teorii ityki ukazuje więc podstawowe

zależności (przyczynowe, funkcjonalne, adaptacyjne) hodzące między:

a) działaniami grupy rządzącej oraz grup społecznych;

b) świadomością, kierującą tymi działaniami a

c)

kulturowymi i ekonomicznymi warunkami działao politycznych (potocznie

nych mechanizmem rządzenia czy mechanizmem funkcjonowania systemu

tycznego).

126

W szczególności przestrzeo oddziaływania ukazuje rolą świadomości politycz mechanizmie

rządzenia oraz mechanizm procesy politycznego (kształtowania się str władzy jako globalnego

rezultatu działaś politycznych). Zależności te stajs przedmiotami wyjaśnieo politologa, zwłaszcza

racjonalnych i przyczynowych. Przes oddziaływali zakładaną - zgodnie z twierdzeniami teorii polityki -

a będącą przedni: analizy politologicznej prezentuje niżej umieszczony schemat 2.

Schemat 2

Przestrzeo oddziaływao zakładana przez teorię polityki

międzynarodowe uwarunkowania działalności politycznej

-

mechanizm handlu światowego

i tendencje rozwoju gospodarczego

- elementy świadomości społecznej

wspólne epokom historycznym

- światowy układ sił politycznych

i powiązania sojusznicze

-

b)

relacja warunkowania przyczynowego świadomości politycznej grupy rządzącej

zez globalne rezultaty działao politycznych i innych rodzajów społecznych;

c) relacja bezpośredniego wpływu (przyczynowego) działao politycznych na

iadomośd grupową (np. kształtowanie postaw politycznych członków społeczeostwa za

średnictwem oddziaływao perswazyjnych i manipulacji) oraz zachowania polityczne -

lacja władzy politycznej;

d) relacja bezpośredniego wpływu (przyczynowego) badao grupy społecznej na

iadomośd polityczną grupy rządzącej (na strukturę motywacyjną działao politycznych) -

iacja wpływu politycznego i relacja współudziału w rządach;

e) wpływ świadomości politycznej na podjęcie decyzji działania politycznego oraz

konanie tego działania: grupy rządzącej i grup społecznych.

2. Relacja współzależności działao politycznych i procesu politycznego:

a) działania polityczne podejmowane przez poszczególne podmioty polityki,

rznie z działaniami pozostałych uczestników praktyki politycznej, rodzą wiele

istkowych skutków - częściowo zamierzonych, częściowo nie zamierzonych, częściowo

wiadomionych, częściowo nie uświadomionych; wszystkie one razem doprowadzają

128

obiektywnie do rezultatu globalnego (może nim byd np. zmiana struktury organiza aparatu

paostwa). Odnosi się to zarówno do działao grupy rządzącej, jak i działao społecznych..

b) z kolei globalne rezultaty działao politycznych oraz innych działao społec kształtują - za

pośrednictwem wiedzy o warunkach działania i systemu warte poszczególne działania grupy

rządzącej, jak również grup społecznych. Ciąg żale; przyczynowo-skutkowych przebiega następująco:

warunki działania -> wiedza o tych warunkach (i wartościowania) -> d

(

działania -> działanie -> zmiana warunków działania -> itd. Analiza życia politycznego

prowadzona jest zasadniczo w ramach trzech n badao: politologii humanistycznej, politologii

strukturalnej i politologii history Pierwszy model, adresowany do subiektywnej strony

rzeczywistości polity wyposażony jest w kategorie odpowiednie do analizy świata motywacji i d.

politycznych. W modelu politologu humanistycznej powstają biografie polity rekonstruuje się

warstwę wydarzeniową utworzoną z indywidualnych decyzji i dzi /ednostek i grup, zwłaszcza o

doniosłych skutkach dziejotwórczych.

owadzenia obserwacji uczestniczącej, wywiadu, badao ankietowych, analizy ientow

osobistych, analizy materiałów statystycznych itd.19 Z tego powodu niemal de badania empiryczne w

obrębie nauki o polityce stają się siłą słowa /ołalnie socjologiczne. Po drugie - techniki postępowania

empirycznego są tylko sami, które stanowią tylko niezbędne narzędzia analizy faktów społecznych i

jści między nimi. Lecz same techniki, nawet ultranowoczesne, nie wystarczą do ienia przebiegu

dowolnego procesu społecznego czy zdarzeo, z których się składa, acesu rozkładu autorytarnego

socjalizmu. Badania empiryczne bowiem muszą byd ane teorią - w najgorszym razie potoczną wizją

świata i człowieka. Po trzecie ie - i najważniejsze - metody badawcze charakteryzują nie poszczególne

dyscypliny, :h grupy. W danym wypadku chodzi o metody właściwe wszystkim naukom mym (jako

jednego z głównych działów wiedzy naukowej, łj. nauki o człowieku -stocie społecznej - i

społeczeostwie ludzkim). Nie widad zatem rozsądnych ów, by badania empiryczne, dla których

układem sterującym jest teoria polityki, y się stawad socjologiczne tylko dlatego, że ich autor

posługuje się określonymi cami zbierania, opracowywania i interpretacji danych empirycznych, a

właśnie takie a stanowią podstawę empiryczną nauki o polityce. Tak więc etykietka "socjologia zna"

pełni rolę listka figowego ukrywającego niemiłą w Polsce profesję.

130

Dwa pozostałe modele badao politologicznych ujmują rzeczywistośd polity< strony

obiektywnych faktów i procesów nie wyrażanych bezpośrednio w kate działao ludzkich. W modelu

poHtologii strukturalnej dokonuje się opisu systemu paostwowej, jego budowy i funkcjonowania. W

tej płaszczyźnie analizy politok rozmywa się niejednokrotnie granica między nauką o prawie konstyti

(kompetencja prawoznawcza, ewentualnie ustrojoznawcza) a nauką o polityce.

Określanie roli prawnej komponenty analizy sytuacyjnej nastręcza i trudności. Politolog,

jakkolwiek wyzwolony z niewoli prawniczej, musi uwzględni że prawo jest nie tylko narzędziem

działao politycznych, ale też określa orgs sprawowania władzy paostwowej (podział kompetencji

normodawczych i s czynienia z nich użytku, udział ludności we władzy, tzn. prawa polityczne itp.).

toczy się wśród polskich teoretyków prawa i politologów spór o rozparcel problematyki badawczej

tradycyjnej teorii paostwa i prawa (jako dyscypliny badaw Nie włączając się do niego bezpośrednio

wskażę tylko częśd wspólną zainter badacza prawa i politologa. Tworzą ją zagadnienia związane z

aspektem realnym prawnych, tzn. ze społecznym kształtowaniem się i oddziaływaniem norm

prawnyc zasięgiem zainteresowao politologa pozostaje właściwie tylko problematyka dogm nauk

prawnych. Nie znaczy to, że politolodzy nie zajmują się problematyką dognu zwłaszcza w odniesieniu

do podziału kompetencji normodawczej i pozycji obywj

toaoiogicz-

Moaeie anauzy pomologicznej

Hy

Model politologii

Model politologii

Model

dęli

humanistycznej

strukturalnej

politologii

historycznej

izowana

subiektywna:

obiektywna:

obiektywna: procesy

aa

świat motywacji i

system władzy

polityczne (tj.

zywistości

działao

paostwowej

zmiany struktur życia

tycznej

politycznych

politycznego)

i analizy

pojęcia podmiotowe:

bezpośredni:

proces polityczny,

struktura motywacyjna,

społeczny podmiot

zmiana strukturalna,

cele polityczne,

władzy paostwowej

rozwój, tendencja

wiedza, ideologie

rządzenie, aparat

rozwojowa, prawid-

polityczne,

władzy, udział we

łowośd, sprzeczności

systemy wartości,

władzy, forma

między elementami

podmioty i ich

organizacyjna

procesu politycznego,

działania,

paostwa, reżim

przyczyna, rezultat

czynnik psychiczny

polityczny

globalny

132

ciąg dalszy tablicy 3

Metodologicz-

Modele analizy politologicznej

cechy

Model poiitologii

Model politologu

Model

modeli

humanistycznej

strukturalnej

politologii

historycznej

procedura

wyjaśnianie

wyjaśnianie

wyjaśnianie

wyjaśniania

racjonalne

strukturalne

przyczynowe

(i funkcjonalne)

perspektywa

czas krótki i średni

datowany czas

czas długi -

czasowa

- czas kromki życia

trwania: krótkiego,

czas zmiany

analizy

politycznego

średniego i długiego

strukturalnej

(mierzony za pomocą

(mierzony za

zegara i kalendarza)

pomocą lat)

Nie znaczy to jednak, że badania politologiczne płyną trzema nurtami, któi się nie łączą.

Przeciwnie - ramą konceptualizacyjną tych badao jest teoria + umożliwiająca powiązanie w

dialektyczną całośd wszystkich aspektów (rozwojowego, strukturalnego i aktywistycznego). Co

więcej, dyrektywa wyj;

f niotuipod tnoiusjBtzp aafefnsidfeid '(

IpEZJIBUŁfofBUJ Op 3JU3ZBP -S3f ppSOUpsf OTtlBMODfójSOd

IUJBI3BJBKP (ar B (MC^IIŁCM qoAj pjouzaoiAzn i pjouuizo B<ttXpL%3Zjd o) pfisoupof

tuiEiueuo>{9Zid Xzp

o niuazojez 'MZI M 01 Sis 10X23 BiaBAod&jsod oSaf p§o"iBisof3Bi usoioiuipod oipeuod B

'gE-Bizp qD/(i As.9^itŁ<M p§;ouzD3iizn o ZBJ

isnui zaspeą 'sr

o moiuipod o3aacAvozijBUB KzpsŁw op OD &z9iodnj e" zpaiA\odpo peuŁ&no ^ąaz

(BJiza^siuEUin isaf ipBnjXs faj M amc^osoisEZ fofefeui teOMFpeą fejnp9DOJt<j ( 3iioi§an,o

BUI Aąoso fsuMad pjoniŁ&D JCAVJXM JCUBP o§9ZD8,p :9iaMX)BOJ3iiB ąn,) orui [BUOJJAM TOiiupod

o§ &>fefnsai3iui olazosjp 'siaBi^d aiąos ao BIMBI*

9UBMOU1

V

fes raipjB.f 'i}aiMO)(isoup9f ipziepz siuei

uzj 'BiUBtnjBpŁłA Mcfezpoj nqo si

ipfofefns

/•

,.. . p^<t

^^

- /¦

e.

Jednakże założenie o racjonalności nadaje modelowi wyjaśniania racjonal; (interpretacji

humanistycznej) jedynie charakter dedukcyjny. Żeby więc uzyskad j (przyczynowe,, zatem w

kategoriach warunków niezbędnych i dostatecznych) wyjaśn działania politycznego, należy

rozbudowad model wyjaśniania racjonalnego w kier wyjaśniania dedukcyjno-noraologieznego,

uzupełnionego ewentualnie wyjaśnia genetycznym.

B. Wyjaśnianie przyczynowe. Ekspianacji globalnych rezultatów dz politycznych dokonujemy

za pomocą wyjaśnieo przyczynowych. Wskazujemy wó\ wystarczające, konieczne, sprzyjające lub

przeszkadzające warunki zajścia zdan będącego skutkiem działania określonego podmiotu polityki, a

także skutkami ds innych jednostek i grup społecznych oraz zjawisk doniosłych politycznie.

Ponieważ jednak globalne rezultaty działao politycznych stanowią wypad splotu wielu

prawidłowości, ich wyjaśnienie wymaga odwołania się do większej praw, nie zawsze przy tym

jednoznacznych.

Prawo mówiące o wystarczającym warunku zajścia jakiegoś zdarzenia wylic ogół wiele

różnych czynników nao wpływających, od najistotniejszych do ubocznych.

Tak więc, żeby wyjaśnid (przyczynowo) dany fakt, nie wystarczy zi odpowiednie prawo (i jego

odpowiednik przedmiotowy - prawidłowośd), wska; Dolitoloeowi czynniki, które mogły go wywoład.

Musi on w toku dalszych czyi

2. Odtworzeniu relacji przyczynowego warunkowania przez globalne rezultaty uprzednich

działao politycznych oraz działao grup społecznych zrekonstruowanego cześniej systemu wiedzy i

norm, właściwego w owym czasie działającemu podmiotowi jlityki. W tej fazie wyjaśniania chodzi o

wskazanie ogólnych prawidłowości pojawiania c i (bądź) rozwoju określonych ideologii politycznych

(doktryn politycznych), spółkształtujących programy polityczne. Te prawidłowości opisują prawa

przyczynowe badające się na wiedzę nomotetyczną zawartą w teoriach systematyzujących

wyjaśnianie icjonalne działao (wyjaśnianie przyczynowe).

Wśród czynników wyjaśniających struktury motywacyjne działao politycznych, lajdujemy,

obok ideologii politycznych, także czynniki wiążące się z grupowym larakterem działalności

politycznej (interesy organizacji politycznych, interesy osobiste ktywu tych organizaqi itp.). Mówi o

nich chodby twierdzenie sformułowane przez tanisSawa Ossowskiego: interesy osobiste wiążą aktyw

organizacyjny z polityką rganizacji tym silniej, im większą trwałośd wykazuje organizacja, im mniejszy

wpływ na bsadzenie stanowisk organizacyjnych mają szerokie rzesze członków zbiorowości, którym

rganizacja przewodzi - czy służy, im mniejsza jest względem nich odpowiedzialnośd iktyczna osób

zajmujących wybitniejsze role społeczne w organizacji.29

136

Dalej, do czynników wyjaśniających struktury motywacyjne działao polityczi musimy też

zaliczyd presję zorganizowanych grup społecznych.

Poniżej, omawiamy przykład narracji historycznej, który ilustruje, jak w prak badawczej

przebiega wyjaśnianie (przyczynowe) faktu; wyjaśnianie, w którym istotną odgrywa rekonstrukcja

złożonej sytuacji orscorycznef, a następnie, jak wy/aśnA przyczynowe jest rozbudowywane w

kierunku wyjaśnieo racjonalnych.

Latem 1891 roku rozpoczął się we wschodniej i południowo-wschodniej czi Rosji okres

wielkiego głodu, wywołany klęską nieurodzaju zbóż. Prawie równocześm klęską nieurodzaju

wybuchła w Rosji epidemia cholery i tyfusu, będąca natura konsekwencją skrajnie złego odżywiania

się ludności wiejskiej, a także warunf odbiegających od najbardziej elementarnych norm

higienicznych. Wystąpiła też si epizootia, dziesiątkująca stan pogłowia bydła i trzody w

gospodarstwach wiejskich (...).

Mimo rozmiarów nieszczęścia, jaki nawiedziło Rosję, car i jego otoczenie przywiązywali

zrazu większego znaczenia do rozpoczętej kampanii aprowizacyjnej (..,). R zaskoczony rozmiarami

nieurodzaju nie potrafił podjąd od razu energicznych i skuteczn środków zaradczych (...).

Rozpatrując przyczyny głodu, wskazywano na ogrom zacofania rolnictwa rosyjskii jego niską

wydajnośd, brak kultury agrarnej oraz funkcjonowanie przepisów hamując rozwói ekonomiczny

gospodarstw wiejskich. Kumulacja tych czynników powodowała,

nastania klęski głodu w Rosji w roku 1891. Pozostała przyczyna bardziej pośrednia -

będąca skutkiem zacofania mała iuktywnośd rolnictwa (czynnik B) - występowała w owym czasie

stale. Tym samym 3 niekorzystne warunki atmosferyczne tj. suszę oraz opieszałą postawę

administracji imy za konkretne warunki (składniki sytuacji), które umożliwiły zrealizowanie się

ddłowości. Można by ją było - prowizorycznie - ująd w następującą formułę ologiczną: zawsze, gdy

w jakimś społeczeostwie globalnym charakteryzującym się fana gospodarką roiną, nastanie

okresu długotrwałej suszy, a tej towarzyszy lencja administracji (mogąca się przejawid np. w

zgromadzeniu niedostatecznych sów zbóż), to kraj ten dotyka klęska głodu.

Natomiast rozbudowa wyjaśniania przyczynowego Sprowadza S1Q tUtaj dO

oretacji humanistycznej opieszałej działalności administracji. Dlaczego mianowicie : powołani

do działania w imię społeczeostwa jako całości pozostawili tysiące jących ziomków samym sobie.

Autor książki 'Carat i ziernstwa na przełomie XIX i >." odpowiada i na to (domyślne) pytanie.

Rekonstruuje strukturę motywacyjną o ówczesnej administracji rosyjskiej. Jej działania ukształtowały

takie, przekonania

138

ł. Obawy, a nawet podejrzenia wobec ziemstw. Włączenie się s; terytorialnego do akcji

pomocy mogło doprowadzid do radykalizacji nastrojów Wówczas, mogły się pojawid z nową siłą

dążenia do reform istniejącego paostwowego w duchu ustanowienia przedstawicielstwa narodowego

(s. 74).

2. Niechęd do upowszechnienia całej prawdy o katastrofalnym stanie g< chłopskiej, a prawdę

ową zawierały opracowania statystyczne ruchu ziemskiego (:

Na reakcji aparatu wykonawczego - zarówno na szczeblu centralnym, jak - zaciążył konflikt

między administracją a ziemstwem żądającym od tej aktywnego stosunku wobec potrzeb

aprowizacyjnych, a także zapewnienia jego pe swobody działania w zakresie niesienia pomocy

miejscowościom dotkniętym klei zaś, że konflikt rozgrywano tak ogromnym kosztem głodującego

chłopstwa r zdarzyd w autokratycznym systemie rządów. Jak pisze bowiem cytowany i postępowych

kręgach szlachty zaczęto zdawad sobie sprawę, że indolencja i kom czynników oficjalnych wypływa z

istoty samego systemu skoncentrowanego gh ochronie prerogatyw samowladztwa, a nie na

zaspokajaniu palących potrzeb ludnoś

W ten sposób w praktyce badawczej przeplatają się nieustannie int< humanistyczna z

wyjaśnianiem przyczynowym, prowadząc do integralnego w+ danego faktu czy procesu politycznego.

zad skutki działao wprzęgających masy ludzkie - rewolucji, wojen, podbojów lialnych. Świat,

który się z nich wyłonił, przerastał wyobraźnię społeczną większości itników. Jak pisze G. Barraclough:

Chod słabo to sobie wówczas uświadamiano, m jest, że sięgając do Azji, Afryki i Nowego Świata,

mocarstwa europejskie wywołały na A/nią dziejów siły, które w przeszłości miały zepchnąd je w

cieo34.

Lecz takie zmiany przekształcają nie tylko w sposób zasadniczy warunki działania liotów

polityki. Naruszają one również dotychczasowe zależności między faktami ^ącymi do dziedziny

badania. To powinno odzwierciedlad się w zmianie wiedzy stycznej - twierdzeniach o danej klasie

faktów i związkach między nimi zachodzących, rzeczą oczywistą, że uchwycenie nowych jakościowo

zjawisk za pomocą teorii, isazonej głównie w generałizacje historyczne - twierdzenia uniwersalne są

bowiem łdne wobec niepowtarzalnych i złożonych struktur rzeczywistości - byłoby utrudnione

poddania jej zabiegowi konkretyzacji. Polega on bądź na rozwinięciu tych nentów teorii, która nie

penetruje dośd głęboko istotnych fragmentów rzeczywistości ycznej, bądź też na: jej rozszerzeniu w

sensie wprowadzenia nowych twierdzeo tycznych, pojęd, modeli, nie pozostających w sprzeczności z

ogólnymi twierdzeniami teorii erzonej^.

140

W tym stanie rzeczy dyrektywa konkretyzacji teoretycznej staje się, obok dyrel historyzmu,

drugą istotną zasadą analizy politologicznej. Dlatego też wszystkie s analizy bieżącej sytuacji

politycznej - od rozpoznania interesujących politologa nc faktów i ich konceptualizacji po wybór

czynników wyjaśniających - powinny sterowane odpowiednio skonkretyzowaną teorią.

Powinna to byd teoria uniwersalna i otwarta na nowe fakty polityczne i problemy

teoretyczne, a zarazem umożliwiad najwszechstronniejsze ujęcie rzeczywi; politycznej.

Najwszechstronniejsze, tzn. jednocześnie:

a) globalne (odtwarzające i dynamikę zjawiska, i jego miejsce w stnik

większej całości);

b) integralne (zarówno w kategoriach działao ludzkich, jak i rezultatów

działao);

c)

wyjaśniające (teoretyczne, nomologiczne - zatem w kategoriach klas faktów

W każdym razie najgorszym wyjściem jest na pewno posługiwanie się pot<

wizją świata i człowieka, nieodłącznych tradycyjnemu pojęciu paostwa (czym jest pao każdy

wie).

Dyrektywa historyzmu teoretycznego wyrasta z refleksji nad stru rzeczywistości społecznej (a

tym samym i politycznej), która ma charakter rozwoji

su zastosowania twierdzeo, z których korzystał, względnie sformułowania nowych - o ;u

ograniczonym do badanego okresu historycznego. Zawsze jednak musi sprawdzid, rawidłowośd

uniwersalna zrealizowała się w konkretnych warunkach historycznych -lym czasie, układzie

społecznym, regionie itd.

Ze względu na to, że zmiany rzeczywistości politycznej stanowią globalny rezultat •rodnych

działao wielu podmiotów polityki (procesów politycznych), wyjaśnieniem i ogarnąd dwa komponenty

procesów politycznych:

a) Subiektywny, czyli odpowiedzied na pytanie, dlaczego dane czynności zostały

;te. Znajduje tu zastosowanie interpretacja humanistyczna. Zrekonstruowane

tury motywacyjne działao politycznych możemy poddad dalszej eksplanacji, pytając

i przyczyny akceptacji, np. ideologii politycznych. Odsyła to nas do wyjaśnieo

zynowych.

b) Obiektywny, co czynimy, przywołując twierdzenia opisujące prawidłowości

czne, na mocy których pojęcie przez ludzi określonych czynności w danej sytuacji

(ga za sobą powstawanie takich a takich skutków.

Krokami eksplanacyjnymi badacza kieruje dyrektywa wyjaśniania integralnego.

142

W celu znalezienia jednak głównych przyczyn owych punktów zwrotny rozwoju sytuacji

politycznej badacz musi przekroczyd granice świata polityki. Sq bowiem najczęściej skutkami rozwoju

sił wytwórczych (dyrektywa wyjaśniania czynniki główne, w ostatniej instancji ekonomiczne). Trafnie

ujmuje to H. Łowmi; mówiąc, że rozwój sił wytwórczych stanowi konieczny warunek, bez którego

spełnieni dają się pomyśled postępowe zmiany w innych dziedzinach życia zbiorowego. Rola czynnika

ze szczególną wyrazistością występuje w momentach przełomowych3^.

c) W stadium ustalania relacji korespondencji uogólniającej w danym sys wiedzy.

Poszukiwanie przyczyn głębszych zmian bieżącej sytuacji politycznej pro często badacza do

odkrycia nowych prawidłowości historycznych. Powstawanie bowi procesie rozwoju społecznego

jakościowo nowych zjawisk, nowych tendencji rozwoj< - to zarazem naruszenie dotychczasowej

nomologicznej (prawidłowościowej) stn zjawiska. Przedłużeniem stwierdzenia tego faktu jest zmiana

w dotychczasowym rzeczy o danym zjawisku, szerzej: fragmencie rzeczywistości społecznej. Może

przybrad formę uzupełniania systemu teoretycznego o nowe twierdzenia, częś< modyfikacji zakresu

stosowalności twierdzeo już istniejących. W pierwszym wyi mamy do czynienia z dalszą konkretyzacją

teorii (w terminologii J. Topolskii korespondencją uzupełniającą).

pla-

- przywoła-

- wyjaśnianie

- przewidywanie

- ayrełctywa

wy

nie teorii

racjonalne i

alternatyw

wyjaśniania

re-

empiryczno

przyczynowe;

rozwojowych

integralnego;

ny)

-historycznej

- synteza

- dyrektywa

cząstkowych

wyjaśniania przez

wyników badao

czynniki główne

(w ostatniej

instancji

ekonomiczne)

i>ma-

- dyrektywy

- diagnoza

- prognoza

- zasada dynamizmu

ny

praktyczne

i zalecenia

skutków

i efektywności

działalności

socjo-techniczne

działao

(uwzględniania

politycznej

politycznych

wiedzy o warunkach

działania:

historycznych,

aktualnych i

przyszłych)

144

Przypisy:

F. Ryszka: Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne. Warszawa 1984, s. 522. J. Topolski:

Recenzja książki F. Ryszka: Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne. Metodologiczne" 1991,

nr 25, s. 220.

Por. w tej sprawie J. Topolski: Prauda i fałsz w historii. Poznao 1987. s. 41-42 oraz W. V

"Koncepcja" niezbędnego dystansu badawczego w historii najncm'szej. W: Historia najnowsza jako

przedmiot nauczania (pod red. J. Maternickiego). Warszawa 1990, s. 42. 4 W. Wrzosek: op.cit., s. 42.

J. Topolski: Prawda..., op.cit., s. 41 oraz idem: Rozumienie historii. Warszawa 1978, s. 37-38 6

Por. A. Sutek: O bezkrytycznej ocenie i krytycznym badaniu planowanych zmian społecznych.

Socjologiczne" 1982, nr 3-4 oraz S. Nowak: Metodologia badao społecznych. Warszawa 1985,

s. 456.

S. Ziemski: Problemy dobrej diagnozy. Warszawa 1973, s. 17. W odniesieniu do

politologicznych zob. A.M. Fahoski: Metodologiczne i teoretyczne założenia diagnoz politologicznych.

W: Ci zmiana w życiu politycznym (pod red. T. Klementewicza). "Mechanizmy polityczne życia

społecznego.

ror. np. J. iwagoe: me ungins oj scientific soctotogy. London 1963; K. Boudon: La crise de la

pe. Geneva 1971, s. 122-123.

20

Por. zwłaszcza K. Opałek: Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki. Warszawa 1986, s. 164-

171; Z.

liski: Programy podstawowe prawoznawstwa. Warszawa 1980, s. 44-46; H. Groszyk, A.

Korybski: pczne znaczenie teorii paostwa i prawa. W: Prawo i polityka. Warszawa 1988, s. 200-213.

K. Opałek: op.cit., s. 159-160.

22

Ibidem, s. 160.

23

Zob. H. Jakubiec, J. Woleoski: Wielopłaszczyznowośd a jednośd teorii prawa. "Zeszyły

Naukowe

syletu Jagiellooskiego, DCLXXVII, Prace Nauk Politycznych" Warszawa-Kraków 1984, z. 20, s.

34.

Zob. J. Aleksander The New Theoreocal Movement. W: Handbook of Sociology (ed. NJ.

Smelser). g Park 1988, s. 89-93; P. Sztompka: The Renaissance ofHistorical Orientaoon in Sociology.

"International "y" 1986, vol. 1, No 3, s. 321 i n.; A. Callinicos: Making History: Agency, Structure and

Change in Social

Ithaca 1988, s. 6-7.

25

P. Sztompka: Teoria stawania sie społeczeostwa. Szkic teoretyczny. "Kultura i

Społeczeostwo" T.

1991, nr 1, s. 18.

26

Por. zwłaszcza J. Topolski: Teoria wiedzy historycznej. Poznao 1983, s. 419-431 oraz idem:

•nie historii, op. cit., s. 188-205.

146

27 28 29 30 31 32 33

Por. J. Topolslti: Rozumienie..., op.cit., rozdz. VIH, t. 161-187.

J. Topolski: Teoria wiedzy..., op.cit., Ł 420-421.

S. Ossowski: O strukturze społecznej. Warszawa 1982, Ł 89.

L. Jaśkiewicz: Car i ziemstwa na przełomie XIX i XX wieku. Warszawa 1979, ". 53-54, 58, 70.

Ibidem, s. 58.

Ibidem, ". 75.

M. Bloch: Pochwała historii. Warszawa 1962, ł. 62; por. też G. Barraclough: Wstęp do

współczesnej. Warszawa 1971, ". 27.

34

G. Barraclough: op.cit., s. 153.

J. Topolski: Teoria wiedzy..., op.cit., s. 191.

Zob. P. Grudzioski: Uczeni i barbarzyocy. Polityka nuklearna Stanów Zjednoczonych I93i

Warszawa 1987.

H.G. von Wright: Fjplanauon and Understanding. Ithaca-New York, s. 83-131, oraz in

Tbpolskiego: Teoria wiedzy..., op.cit., *. 394.

H Łowmiaoski: Początki Polski. T. III, Warszawa 1967, s. 12, 223.

39

O relacji korespondencji uogólniającej i istotnie korygującej patrz: J. Kmita Z prób

epistomologii historycznej. Warszawa 1980, s. 37-41, 54-63. Pojęcia te stosujemy w

sprecyzowaniu J. Topól: Teoria wiedzy..., op.cit., s. 40-43.

ROZDZIAŁ V

Wyjaśnianie modelowe w analizie politologicznej,

na przykładzie teoriopolitycznej interpretacji

łagodnej agonii realnego socjalizmu

5.1. Teoretyczna charakterystyka eksplanandum: co się wydarzyło w roku i

Polsce?

Rola wyjaśniania modelowego w analizie politologicznej wiąże się perspektywą czasową. W

sytuacji braku niezbędnego dystansu poznawc aksjologicznego oraz w sytuacji braków w stanie badao

analitycznych - pn

IYudności uzyskania w obecnej chwili adekwatnego obrazu omawianego odcinka

politycznych Polski są dwojakiego rodzaju. Pierwsze nie zależą - w danej chwili -

acza. Nie zna on bowiem całej, niezbędnej faktograficznej wiedzy, potrzebnej do

(np. wpływu ZSRR na układ sił między reformatorami a konserwatystami w

w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych). Nie zna tym bardziej pośrednich

v wydarzeo minionej dekady, których znajomośd jest konieczna dla naukowej

ego okresu.

Drugi rodzaj trudności powstaje poniekąd na życzenie badacza, gdyż od niego *ybór struktury

konceptualizacyjnej badania, wybór strategii wyjaśniania. Kryzys ego w Polsce systemu rządów - i

walka o jego zmianę - jest ujmowana w ie kilku schematów interpretacyjnych, czy koncepcji

teoretycznych. Niektóre z ają status teorii średniego rzędu. Do najczęściej stosowanych

konceptualizacji schemat władzy totalitarnej, teoria legitymizacji władzy, język i hipotezy teorii ło

zbiorowych (ruchów społecznych) oraz teoria społeczeostwa obywatelskiego ^ującego się spod

wpływów autorytarnego paostwa).4 Każda z tych cząstkowych pisuje rolę jednego z czynników

upadku aucien rdgime'u, samodzielnie- jednak nie id całościowego obrazu omawianego procesu.5

150

W rezultacie nakładania się omawianych trudności powstają wyjaśnienia oba słabościami; z

tego powodu mogą byd one tylko wstępnym krokiem na drod wyjaśnieo ostatecznych,

uzasadnionych. Interpretacjom upadku autorytarnego socj wysuwanym obecnie brakuje przede

wszystkim hierarchizacji czynników wyjaśnia Wymienia się je obok siebie, luzem, bez wskazania mocy

eksplanacyjnej (tj. podaj traktuje się je jako warunki wystarczające, konieczne w danej sytuacji;

sprzyjając Nie wiemy często, który z czynników traktuje się jako główny, a który jako uboczny

oddziałał bezpośrednio, a który wraz z innymi składał się na tło przycs wyjaśnianego faktu. W

szczególności chodzi o bliższe określenie roli cz ekonomicznego - w porównaniu z politycznym oraz

roli uwarunkowao zewnęt (międzynarodowych).

Inną słabością obiegowych ujęd omawianego tutaj procesu jest ich wz jednostronnośd.

Dominuje w nich bowiem warstwa wydarzeniowa: dramatyczne wybory i posunięcia protagonistów

sceny politycznej oraz przyświecające im moc Wiemy wówczas jak zrealizowała się dana alternatywa

rozwojowa, nie wiemy dlaczego. Nie wiemy, gdyż poza zasięgiem analizy pozostają różne formy

determ swoiście społecznego. A więc zależności pomiędzy (obiektywnymi) warunkami dzia

możliwością jego podjęcia, wykonania, przebiegu i wystąpieniu - przynajmniej nie!

wo-programowych staje się dramatem. Jego rozstrzygnięcie zależy nie tylko od niałej

sytuacji historycznej, ale również od ich aktywności, wiedzy i woli działania.

Zadaniem badawczym jest tu pokazanie jak z kilku możliwych alternatyw rojowych realizuje

się jedna i dlaczego. Odpowiedź na to eksplanacyjne pytanie vala powiązad opisową wiedzę o roli

poszczególnych działao (jednostkowych i rowych) oraz ich uwarunkowao w spójny system - system

wyjaśniający. Wówczas eza daje nam nie tylko całościowy, ale i spójny obraz wyjaśnianego procesu.

Drogą do i celu jest wyjaśnianie integralne łączące rekonstrukcję struktur motywacyjnych aśnianie

racjonalne) z opisem relacji przyczynowej (różnych form determinizmu iście społecznego). Zadanie

badawcze staje się trudniejsze kiedy mamy do czynienia z em złożonym, będącym globalnym

rezultatem różnokierunkowych działao tycznych. Takim faktem jest przewrót demokratyczny w

Polsce. W takiej sytuacji 'chodzi się zadowolid - przynajmniej na tym etapie badao - jedynie modelem

iśnianego procesu. A więc jego uproszczonym, hipotetycznym obrazem. Model idstawia podstawowe

przyczyny oraz określa wstępnie "siłę" ich oddziaływania, moc 3lanacyjną.

152

Najogólniejszy schemat pracy syntetyzującej - w ujęciu Jerzego Topolskiego' następujący:

teoria -> selekcja warstwy faktograficznej -> wyjaśnienie warstwy faktografie odwołaniem do

teorii) -> narracja wyjaśniająca

Jednak praca badawcza straciłaby swój twórczy charakter gdyby teorie w n społecznych nie

były tym, czym są, tj.: szkicowym, funkcjonującym "milcząco", usystematyzowanym zbiorem

twierdzeo ogólnych. Wymagają one konkretyzacji każdorazowym zastosowaniem w praktyce

badawczej.

W konstrukcji syntezy procesu detotaiitaryzacji w Polsce posługujemy się oj modelem

rzeczywistości społeczno-historycznej. Nawiązuje on do aktywis interpretacji procesu dziejowego,

dokonanej przez J. Topolskiego.7 W model rzeczywistośd społeczna stanowi zhierarchizowaną

strukturę, w której splotem cent są stosunki produkcji (szerzej: struktura ekonomiczna). Analiza tych

stosunkó kluczem - w sensie warunków koniecznych - do poznania procesów ; społeczeostwa

globalnego, w tym jego antygenezy.

Zgodnie z tym modelem oś syntezy stanowią narastające skutki poi strukturalnego kryzysu

polskiej gospodarki (hipoteza pata politycznego). Wysuwam prawda różne koncepcie

społeczeostwa socjalistycznego, np. tzw. teoria n

osowywania stosunków ekonomicznych (bez zmiany ich istoty) do wymagao rozwoju

wytwórczych. Objawiał się on malejącą zdolnością gospodarki do wytwarzania ayżki ekonomicznej.

Jak pisał w roku 1988 Wacław Wilczyoski, system realnego alizmu nie był zdolny do świadomego

wytwarzania produktu dodatkowego, a jedynie do chwytywania części produktu społecznego na cele

rozwojowe i nieprodukcyjne. Na dłuższą • musi to prowadzid do podważenia materialnych podstaw

rozwoju10. Rosnące koszty YOJU z kolei uniemożliwiały powiększenie konsumpcji społeczeostwa.

Dodatkowo, kryzys ten pogłębiało zwiększające się opóźnienie technologiczne, ejące

możliwości zaspokajania aspiracji i interesów większości społeczeostwa - ze ędu na związki

gospodarki i paostwa w realnym socjalizmie - odbierały kierownictwu >odarczo-politycznemu PZPR

legitymację do rządzenia. Dodatkowo, gdyż od icntu samodzielnego przejęcia władzy politycznej (w

roku 1948)11 nie poddało się demokratycznej weryfikacji.

Natomiast upadek autorytarnego socjalizmu w Polsce dokonywał się w odwrotnym :ądku.

Punktem zwrotnym był przełom demokratyczny roku 1989. Otwiera on fazę jścia do gospodarki

rynkowej i ładu demokratycznego. Najpierw nastąpiło przejęcie z ówczesną opozycję bezpośredniej

dyspozycji nad aparatem paostwa i gospodarką

154

narodową. Odtąd organizację sprawowania władzy politycznej poczęły kształtowa

demokratycznego paostwa prawa; zmienił się też system regulaqi gospodarki. P natomiast podstawa

realno-socjalistycznego sposobu produkcji - społeczna i podstawowych środków produkcji, chociaż

stopniowo się zawężająca.

Zagadnienie wyjaśnienia upadku autorytarnego socjalizmu sprowadza czterech zadao

szczegółowych. Są one przy tym adresowane zarówno do subiektyv i obiektywnej strony życia

społecznego.

Głównym zadaniem jest pokazanie jak przeciągający się strukturalny ekonomiczny zawężał

pole alternatywnych działao biurokracji gospodarczo-pol pozostawiając jej w koocu jedną - oddanie

opozycji zwierzchniej władzy nad gosp paostwem. Głównemu zadaniu podporządkowane są cztery

kolejne. 1 sygnalizowane pytaniem, dlaczego strukturalnego kryzysu ekonomicznego nie u rozwiązad

w ramach istniejącego sposobu produkcji. Musimy się tu odwoływad do zjawiska nieoświeconego

konserwatyzmu (i jego uwarunkowao) oraz do systemu centralistyczno-nakazowego, bez względu

bowiem na politykę gosj Centrum, spadała wydolnośd ekonomiczna tego systemu.

Drugie zadanie to wyjaśnienie wpływu braku sukcesu ekonomicznego bii na utratę jej

legitymacji do kierowania paostwem. Chodzi tu o równoczesne pełni' ekonomicznej i politycznej

przez te same osoby, na dodatek nie powołane do p

darczo-politycznej. Bezpośrednim instrumentem oddziaływania na strukturę darzą i strukturę

polityczną była partia komunistyczna.15 Jednak model wyłaniania nelu kierowniczego paostwa oraz

centrum gospodarczego miał charakter mokratyczny. Model ten sprowadzał się do:

a) zasady bezkonkurencyjności partii komunistycznej - zarówno w wyborach, jak i

owaniu władzy politycznej i gospodarczej. Zasada ta nadała wyborom powszechnym

Icter plebiscytarny, ograniczając tym samym udział szerokiej opinii społecznej w

sniu i stosowaniu prawa. Była zatem w sprzeczności z zasadami demokracji

cznej (demokratycznego paostwa prawa);

b) z kolei w samej partii obowiązywała zasada centralizmu demokratycznego

kowo ograniczająca wpływ mas członkowskich na wybór władz partii i możliwośd ich

3li;

c) w efekcie - niekontrolowany politycznie personel kierowniczy (aparatu paostwa

tralnej administracji gospodarczej) powoływał personel wykonawczy (instytucja

nklatury) - biurokrację gospodarczą i polityczną;

d)

wobec powyższego zmiany ekip kierowniczych aparatu paostwa i centrum

darczego - oraz korekty programowe - nie dokonują się w rytmie wyborów

156

powszechnych. Dokonują się natomiast w czasie kryzysów społeczno-polityczn których

główną rolę odgrywały protesty pracownicze (1956, 1970, 1980 r.). Prot wyrastały na podłożu

gospodarczym (zastoju bądź spadku płacy realnej, nierów pieniężno-rynkowej. ubożejącego rynku

itd.). Trudności gospodarcze zaostrz; dodatkowo w wyniku błędów w polityce gospodarczej Centrum.

Nakładały się i "stałą" nieefektywnośd gospodarki realnego socjalizmu. Nieefektywne pełnienie

ekonomicznej o charakterze koordynacyjno-organizacyjnym i nadzorczym przez które pełnią

równocześnie funkcje polityczne - osłabiało nie tylko ich autoryt< kierowników gospodarki, ale

również jako przywódców politycznych.

Scharakteryzowane wyżej związki gospodarki i paostwa stanowią oś teor modelu procesu

rozpadu autorytarnego socjalizmu.

5.2. Teoretyczny model rozkładu autorytarnego socjalizmu: kłopoty z nad\

Warunkiem trwałości społeczeostwa autorytarnego socjalizmu było, po piei utrzymanie

guspodarki na zrównoważonej ścieżce wzrostu, po drugie - kierowani warstwę biurokracji

gospodarczej aparatem paostwa. Wymagało to z kolei zacr autorytarnego charakteru władzy

paostwowej. Paostwo, niezależnie od "cod; gwarancji reguł gry ekonomicznej, spełniało szczególną

rolę w okresie nu

ona m.in. w inflacji, dekapitalizacji majątku narodowego, wzroście zadłużenia,

ównowadze rynkowej itp.;

b) w strukturze politycznej: rośnie doświadczenie polityczne: od zgody na

ulacje kryzysowe", po poparcie dla programu przejęcia władzy politycznej i

lomicznej przez opozycję demokratyczną. W rezultacie wytwarza się pat polityczny w

o władzę między obozem rządzącym a opozycją: jedni nie chcieli więcej dad, drudzy

mogli mniej wziąd.17

Przedłużający się syndrom stagnacji gospodarczej oraz pat polityczny były jośrednią

przyczyną protestów społecznych oraz wzrastającej gwałtownie akceptacji alternatywnej wizji ładu

gospodarczego i politycznego opozycji. Nie mogąc liczyd na ecznośd rozwiązania siłowego (także

wskutek zaniku asekuracji zewnętrznej) 'Chczasowa obsada Centrum gospodarczego i aparatu

paostwa utraciła ostatecznie ymację do kierowania gospodarką i paostwem. Można to zdarzenie

nazwad rewolucją nomenklaturową. Dokonał się przewrót demokratyczny. Stało się to w Polsce w

roku ? w następstwie wyborów czerwcowych.

Istotne elementy i relacje teoretycznego modelu rozkładu autorytarnego alizmu ukazuje

zamieszczony niżej schemat:

158

Schemat 1

Teoretyczny model rozkładu autorytarnego socjalizmu

ogólnonarodowa własnośd środków

produkcji i administra-cyjno-biuro-kratyczny sposób jej realizacji

J

osłona praw-no-polityczna

r

sprzecznośd między potrzebami rozwoju sił wytwórczych społeczeostwa a mechanizmem

funkcjonowania gospodarki

sprzecznośd między ogólnonarodowym charakterem środków publicznej regulacji a

używaniem ich w interesie

strukturalny kryzys ekonomiczny (syndrom stagnacji)

pat polityczny

rewoluc anty-nomen klaturo\

091

IP&HBU9JBIU'

Z 9/WJjdod BUlBJjApBJ IJDt BU SUBZS BHIBZBIM ZBJO 9IS ipfofefBZSJBSod 9J1

BH 9pBJJSMJ O 9IUM9{g KpOlO 1U{OJ

ZBJO n>joi 8861 f fofefdd

oSapjsiod fauzo^jiiod i fauzoiuiouosia p^ouiopBiMj Bfo

d f9Z3p9MXzjd i(dp(9 lJ3BfOBAv(lOUI O l

ZBJO oSauuafoM nueis

jfoXzodo fo/wouiBi§ojd IJS^UI 5fDnjOM3 o izpoijo to§oui9?9zozs i. fepo8n fauozoyoJiBZ

fouzoAiiod DJIBA t ii8 :(B5jJBpodso8 BIUBMOJ3J3{ op ijbeuiidiSsi uiai>ieiq iaio3i z

BIUBMOUIJOJ3J ?

M aafefnujuiop Z9zid Z9IUAV9J 9jB 'fezoicpodsoS 9pBJ>iojn|q zszjd

I M9plIAvAzjd 'f9UZ3IUIOUO3(9 jfapBJM BlUBAVOqOBZ Op 31U9ZBP :^Bf 3pB/

oj fepag TT"PlJBpodso8 fgpjsiod IIDEUSEIS nuiojpuXs 9iUBiSAvod o\Lą y

WdV)pp UlXlIJBqOt8 ;uiXuŁt)BJOdjO5, 9ZJ9ł3JBJBip O f3UZ3JWOUO^9 Ll8 MCOfn*

3hVMfooiU - 391M 9IS BfnpfBUZ o89UZD/Cl9.IO9ł tippOUl -*SJ9AV pUBAVO7jCł9J5JUO>,S fa

demokratycznej. Upowszechnianie się tej postawy miało swój wyraz z jednej sti dalszym

spadku zaufania do siły kierowniczej, z drugiej - wzroście przyzwolei działao opozycyjnych.22

Po włączeniu dodatkowych czynników przyczynowo-skutkowy ciąg chronolc przedstawia się

następująco (por. schemat 2).

Schemat 2

Modelowe wyjaśnienie demokratycznego przewrotu w Polsce w roku 1989

WYZWANIA I ROZWOJOWE

fstruktu- ! fr ralny [H

proces degeneracji i minia-turyza-cji reformy gospodarczej wl. 1984-1988

rola Kościoła Katolickiego

alternatywna wizja rozwoju Polski opozycji i jej działania

LL

Syn-

fale

ugoda

Odrzucenie li-

prze-

drom

strajko-

"Okrą-

sty krajowej

łom

stagna-

we

_^,

głego

->

oraz popar-

->

demo-

cji go-

1988r.

Stołu"

cie kandyda-

kraty cz

4.

Zgodę establishmentu na poddanie się procedurze częściowej (początkowo)

kacji trzeba też łączyd z nieuaktywnieniem w strukturze motywacyjnej działania -

ii obrony życia i własności. Było to możliwe dzięki taktyce opozycji "niestawiania

wnika pod murem". Wspomniane motywy - w świetle wiedzy historycznej -

lały rządzących (i klasy uprzywilejowane) do bezwarunkowej obrony starego

Iku. Jak to celnie ujmuje M. Kula - łatwiej utracid PRL niż własny dom czy ,23.

: >

5. Pewną rolę odegrała też otwierająca się możliwośd uwłaszczenia dla części

Tacji gospodarczej.

6. Nie można też pominąd faktu, że grono przywódcze, zwane reformatorskim,

rtło inny typ komunistycznej elity politycznej. Nie można jej odmówid poczucia

ou i poczucia odpowiedzialności za kraj pogrążający się w regresie

acyjnym24.

Wszystkie wspomniane czynniki były składnikami sytuacji działania grupy cej. Tym samym

determinowały wybór alternatywy działania. Kroki rozumowania są astępujące:

162

Schemat 3

kryzys ekonomiczny i polityczny 1.1980-1981

zagroże-

nieudane

nie pozycji

próby

w struktu-

reform

rze władzy

gospodar-

politycznej

czych

i ekonomi-

i politycz-

cznej

nych

omówione warunki obiektywne przekreślające skutecznośd rozwiązania siłowego

ugoda "Okrągłego

wyniki wy rów czety wych

nr

przekażą władzy

Sprawą do dyskusji jest natomiast ocena mocy eksplanacyjnej czynnika uki modelu

historycznym pod nazwą "alternatywna wizja rozwoju Polski opozycji działania". Naszym zdaniem był

to bądź warunek sprzyjający demokraty przełomowi, bądź warunek konieczny w danej sytuacji. Za

pierwszą kwa przemawiają fakty, że ancien rdgime załamał się w kilku krajach, w których < dopiero

się organizowała (np. Bułgaria, Rumunia). Natomiast jej istnienie zap przepoczwarzaniu się sił

komunistycznych. W następstwie tego demok

'C6Z * ! 9W-00

N jBMiuuffl

nuiai od Bł^q ^papi 'yrafeiAaoi ąopjBj uiojuBMi^nzsod

Z3IUMOJ3PI :f3ZJ3ZS 3ZOUI) BAJSllBd BUIJOJ

P";OUSB|M ziu aosioj M BUA^DJOJ3 faiuiu ZBJO bMO>juXj i>|JBpodsoS ipB>(unjBM M

BUOiuzDojodsn

h\s

BU

PBZB5JSM BUZOUI

M

'3ISUDS

OJ

PJOUSBJM BU

n<

31JBMJO ?fe O3 9? 'ZS

Przypisy:

Zob. np. P. Abel: Modele w socjologu. Warszawa 1975; J. Topoiski: Teoria wiedzy

historycznej. I 1983, rozdz. IX, s. 320-357; L. Nowafc Wstęp do idealizacyjnej teorii nauki. Warszawa

1977, s. 122-1 Nowak: Metodologia badao społecznych. Warszawa 1985; s. 443-447; D. Berlioski: On

System Analysis: Ar, Conceming the Limitations of the Mathetnatical Metliods in the Social, Political

and Biologtcal Sc Cambridge - London 1976; J.H. Turner Anafytical Theooang. W: Sociat Theory Today

(ed. by A. Gidde J.H. Turner). Stanford, California, 1987, s. 156-194.

Określenie "autorytarny socjalizm" - za JJ. Wiatrem - odnosimy do społeczeostw wschoc

środkowoeuropejskich, które były poddane eksperymentowi "przebudowy społecznej". Przebudową

tą kk partie komunistyczne. Społeczeostwa te tworzyły osobliwy w dziejach ludzkości typ

społeczeostwa giot (formacji społecznej). Por. idem: Zmierzch systemu. Warszawa 1991, s. 8-9.

idem: The "Easf Becomes the "South"? The "Autumn ofthe People and the Future of Eastem

1

TS: Political Science and Politics" vol. XXrV, No. 1. March 1991, s. 20. 4 Koncepcje

prezentowane są m.in. w następujących pracach: Z. Brzezioski: The Grand Faih.

Birth and Death of Communism in the Twentieth Century. New York 1989; Legitymacja.

Klasyczne teorie i doświadczenia (pod red. A. Rycharda i A. Sułka). Warszawa 1988; W.P. Avery:

Political Legitymacy and C

Por. J. Hausnen Korporacje branżowe a system reprezentacji interesów. W: Łagodna

agonia..., op.cit. iem: Korporacje branżowe w gospodarce socjalistycznej. "Ekonomista" 1988, nr 6;

por też L. a-Bobioska, A. Rychard: Polityka, gospodarka a interesy społeczne. "Kultura i

Społeczeostwo" 1986, nr 3.

Por. w tej sprawie E. Wnuk-tipioski: Deprywacja społeczna a konflikty interesów i wartości.

W: W..., op.cit., s. 15-36.

M. Kula: Wychodzenie po angielsku..., op.cit., s. 285.

Por. np. B. Dobek-Ostrowska: Ewolucja stylu rządzenia i przywództwa politycznego w Polsce

od 1980 9 roku. W: Ewolucja życia politycznego Polski po stanie wojennym (pod red. A.

Antoszewskiego, J. ra). Wrocław 1990, s. 307-311.

Por. Ch. Tilly: Prom Mobilizanon to Revolution. Reading 1978.

BIBLIOTEKA

Vtydzlahj Dziennikarstwa i Nauk Politycznych

Uniwersytetu Warszawskiego

dl. Nowy Świat 69, 00-046 Warszawa

lei. 620-03-81 w. 295, 296

166

Bibliografia

Abrams P.: Historical Sociology, Ithaca 1982.

Adams J.: The Logic ofPolitical Belief. New York - Tokyo 1989.

Ajdukiewicz K.: Logika pragmatyczna. Warszawa 1974.

Aleksander J.: The New Theoretical Movement. W: Handbook of Sociology (ed. b;

Smelser). Newbury Park 1988. Almond G.A.: Separate Tables: Schools and Sects in Poliocal

Science. "P.S.: Pc

Science and Politics" vol. XXI, Fali 1988, No 4. Almond G.A.: The Return to the State.

"American Political Science Review" vol. 82,

No 3.

Amsterdamski S.: Między historią a metodą. Warszawa 1983. Amsterdamski S.: Posłowie. W:

Kuhn T.S.: Dwa bieguny. Tradycja i nowatorst

badaniach naukowych. Warszawa 1985. Antonowicz L.: Paostwa i terytoria. Studium prawno-

międzynarodowe. Warszawa I9i

A.: Political Theory. The Foundation of Thentieth Century Political Thought. Princeton - New

Jersey 1959.

ng the State Back In (eds. P. Evans, D. Rueschemeyer, Th. Skocpol). Cambridge 1985.

Ch.G.A.: Sociology without Foundations. "The Polish Sociołogical Bułletin" 1989, No 3-4.

>wski P.: Problemy teorii współżycia międzynarodowego w materializmie historycznym.

"Studia Nauk Politycznych" 1978, nr 6.

ski T.: Twierdzenia ogólne w naukach historycznych i społecznych. W: Między historią a teorią

(pod red. M. Drozdowskiego). Warszawa - Poznao 1988. ski T.: Metodologiczne problemy

uzasadniania wiedzy historycznej. Warszawa 1982. M.: O przyczynowości. Warszawa 1968. M.:

Scientific Research. T. 1, Berlin 1967.

lter C: W jakiej mierze nauki humanistyczne mają humanistyczny charakter? "Edukacja

Filozoficzna" 1990, nr 10.

vski Z.: Filozoficzne problemy człowieka i społeczeostwa. Warszawa 1990.

168

Callinicos A.: Making History: Agency, Structure and Change in Social Theory. Ithac Can

Poliocol Science History be Neutrał? (dyskusja, w której udział wzięli: J. GUE

Farr, R. Seidelman, J. Dryzek). "American Political Science Review" vol. 8

1990, No 2.

Carr E.H.: What is History? London 1962.

Catlin G.E.: The Science and Method ofPolitics. Hamdery Conn. 1927. Cetwioski O., Karwat

M.: Dwa wybrane modele kierunku eksplikacji kategorii n

polityce. "Studia Nauk Politycznych" 1976, nr 4. Cetwioski O.: U podstaw teorii polityki.

Warszawa 1979. Collini S., Winch D., Burrow J.: That Noble Science of PoMcs: A Study in NineU

Century Intelectual History. Cambridge 1983. Czarnecki ZJ.: Przyszłośd i historia. Studia nad

historyzmem i ideą prospekcji dziej

historii filozofii. Lublin 1981.

Dallmyre F.R.: Critical Encounters: Between PhUosophy and Politics. Notre Damę 1!

Daniluk M.: Gospodarka pokojowa a wojna. Warszawa 1984.

Dąbrowski T.; Metodologiczne ujęcie badao nad teoriami empirycznymi. "Zaga<

Naukoznawstwa" 1977, nr 2. Dobraczyoski M., Stefanowicz J.: Polityka zagraniczna.

Warszawa 1984.

J.: Stosunki międzynarodowe jako składnik nauki politycznej. "Ada Universitas

Nicolai Copernici. Nauki Polityczne VI. Nauki Humanistyczno-Społeczne" 1974, z.

61. ski AR: Koncepcja historii globalnej - Femand Braudel. W: Kształty historii Łódź

1985. ski A.F.: Problem syntezy w historii historiografii Uwagi dyskusyjne. "Historyka. Studia

Metodologiczne" T. XX, Wrocław - Warszawa - Kraków 1990. syk H., Korybski A.:

PolUologkzne znaczenie teorii paostwa i prawa. W: Prawo i

polityka. Warszawa 1988. 'orczyk A.: Punkt zwrotny humanistyki. W: Postmodernizm

w perspektywie

filozoficzno-kulturoznawczej. Warszawa 1991. >owski KL: Silna władza. W: Refleksje

sceptyczne. Warszawa 1972. tel J.G.: American Political Science, Liberalism and the Invention of

Political Theory,

1940-1950. W: PoMcal Science between Past and Future (ed. by D. Anckar, E.

Berndtson). Tampere 1988. lei J.G.: Between Philosophy and Politics: The Alienation of

PoMcal Theory. Amherst

1986.

170

Gunnel J.G.: Philosophy, Science and Poiitical Inąuiry. Morristown, New Jersey 1975. Gunnel

J.G.: Poiitical Theoty: The Evolution of a Sub-Field. W: Poiitical Science: Tf

State of Discipline (ed. A.W. Finifter), Washington 1983. Gunnel J.G.: Poiitical Theory:

Tradition and Interpretanon. Cambridge 1979.

Habermas J.: Postęp techniczny i społeczny świat życia. W: idem: Teoria i praktyk

Warszawa 1983. Hausner X: Korporacje branżowe a system reprezentacji interesów. W:

Łagodna agon

realnego socjalizmu (pod red. J. Hausnera i T. Klementewicza). Warszawa 1991. Hayek F.A.:

The Dilemma of Specialisation. W: The State of the Social Sciences (ed. L.I

White). Chicago 1956.

Hegel G.W.F.: Nauka logiki. T. 2, Warszawa 1968. Hobbes T.: Elementy filozofii. T. 2,

Warszawa 1956.

Hobsbawm EJ.: Nations and Nationalism Sioce 1780. Cambridge - Sydney 1990. Holt R.F.: A

Proposed Structural - Functional Framework. W: Contemporary Politic<

Anafysis. New York - Toronto - London 1967. Huntington S.P.: One Soul at a Time: Poiitical

Science and Poiitical Reform. "America

Poiitical Science Review" vol. 82, March 1988, No 1.

vski W.: Koniecznośd, przypadek, prawo statystyczne. Warszawa 1977.

vski W.: Rola czynników wewnętrznych i zewnętrznych w rozwoju nauki. "Zagadnienia

Naukoznawstwa" T. XXIV, 1988, z. 3-4. sr S.: Approaches to the State: Alternative

Conceptions and Historical Dinamks.

"Comparative Politics" 1984, No 16. zewski A.: Ewolucja systemów gospodarczych Polski i

Węgier w latach 1944-1949.

"Kwartalnik Historyczny" 1988, nr 4.

T.: Stosunki między historią a filozofią nauki. W: idem: Dwa bieguny. Tradycja i

nowatorstwo w badaniach naukowych. Warszawa 1985. owicz Z.: Filozofia dziejów.

Warszawa 1983.

ka J.: Wprowadzenie do teorii stosunków międzynarodowych. Warszawa 1976. o.: Narodowe

i rewolucyjne. Londyn - Warszawa 1991. N.: Problemy i metody historii gospodarczej. Warszawa

1983. N.: Wokół historii. Warszawa 1988. łr R.: System Zachodni w stosunkach międzynarodowych.

Warszawa 1990.

>s I.: Historia nauki i jej racjonalnych rekonstrukcji (przekŁ S. Magala). "Miesięcznik

172

vski W.: Koniecznośd, przypadek, prawo statystyczne. Warszawa 1977.

vski W.: Rola czynników wewnętrznych i zewnętrznych w rozwoju nauki. "Zagadnienia

Naukoznawstwa" T. XXIV, 1988, z. 3-4. sr S.: Approaches to the State: Altemative Conceptions

and Historical Dinamics.

"Comparative Politics" 1984, No 16. zewski A.: Ewolucja systemów gospodarczych Polski i

Węgier w latach 1944-1949.

"Kwartalnik Historyczny" 1988, nr 4. T.: Stosunki między historią a filozofią nauki. W: idem:

Dwa bieguny. Tradycja i

nowatorstwo w badaniach naukowych. Warszawa 1985.

owicz Z.: Filozofia dziejów. Warszawa 1983.

ka J.: Wprowadzenie do teorii stosunków międzynarodowych. Warszawa 1976.

o.: Narodowe i rewolucyjne. Londyn - Warszawa 1991.

V.: Problemy i metody historii gospodarczej. Warszawa 1983.

V.: Wokół historii. Warszawa 1988.

łr R.: System Zachodni w stosunkach międzynarodowych. Warszawa 1990.

K I.: Historia nauki i jej racjonalnych rekonstrukcji (przekł. S. Magala). "Miesięcznik

172

Literacki" 1983, nr 10. Lamentowicz W_- Funkcje systemu politycznego a żywiołowa

dynamika makrostru

społecznego. W: Z zagadnieo teorii polityki (pod red. K. Opałka). Warszaw Lane F.C.: Profits

from Power. Readings in Protection, Rent and Violence - C

Enterpreises. Albany 1979. Langer T., Starosta L.: Strategie i mechanizmy przezwyciężania

konfliktów sf

(próba systematyzacji). "Studia Nauk Politycznych" 1988, nr 3. Laponce J.A.: Canadian

Political Science between the Relevant and the Irrelt

Rational and the Irrational, the Macro and the Micro, the Core and the R

Its Growth and Diversification in Last Thirty Years. W: Political Science bt

Past and the Future (cd. by D. Anckar, E. Berndtson). Tampere 1988. Le Goff J.: Czy historia

polityczna nadal jest koścem historii? "Kwartalnik Hi;

1974, nr 2. Lipson L.: The Great Issues of Politics. An Introduction to Political Science. N

1989.

Locke J.: Two Treatises of Government. Cambridge 1960. Lyotard J.F.: Kondycja

postmodernistyczna. "Literatura na Świecie" 1988, nr 8-9. Lyotard J.F.: The Postmodem Condition: A

Report on Knowledge. Manchester 19!

psychologiczne. Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdaosk - Łódź 1983. w I.: Człowiek a

sytuacja polityczna: interpretacyjny paradygmat politologu humanistycznej. W: Ciągłośd i

zmiana w życiu politycznym (pod red. T. Klementewicza). Warszawa 1988. i K.: Prawo - polityka

- władza. Warszawa 1988.

iak L.: Współczesne paradygmaty teoretyczne stosunków międzynarodowych. "Studia Nauk

Politycznych" 1986, nr 6.

wski T.: Tworzenie pojęd i definiowanie w naukach humanistycznych. Warszawa 1978. 1 H.T.:

Some Concluding Observations. W: International Handbook of Histoocal Studies. Contemporary

Research and Theory (by G.G. Iggers, H.T. Parker). Part 3, Westport, Connecticut 1979.

liowski M.: Dzieje Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellooskiego. Od reformy kołłątajowskiej

do kooca XIX stulecia. Kraków 1964.

lan Ch.: Usprawiedliwianie norm. W: Metaetyka (pod red. I. Lazari-Pawłowskiej). Warszawa

1975.

łtkowicz A.: Współczesna encyklopedia polityczna. Poznao 1926. ycki L.: O nauce, prawie i

moralności. W: idem: Pisma wybrane. Warszawa 1983.

174

Piekarczyk S.: Historia - kultura - poznanie. Warszawa 1972. Pieiraś J.Z.: Podstawy teorii

stosunków międzynarodowych. Lublin 1986. Pietruska-Madej E.: W poszukiwaniu praw rozwoju

nauki Warszawa 1980. Pomorski J.: Metodologiczne problemy historii najnowszej. "Przegląd

Humanistyczny

nr 9. Pomorski J.: Paradygmatyczna struktura historiografii współczesnej. "P

Humanistyczny" 1987, nr 10. Pomorski J.: Kategoria "sterowania" w teorii wiedzy historycznej

i praktyce badawczej

Historii Gospodarczej". "Historyka. Studia Metodologiczne" 1988, t. XVIII. Puchalski J.: Z

dziejów nauk politycznych w Polsce. "Studia Nauk Politycznych" 1981

Rapoport A.: "Różne znaczenia" racjonalnych decyzji politycznych. Warszawa 1986.

Rawls J.: A Theory ofJustice. Cambridge 1971.

Ricci D.: The Tragedy ofPoliocal Science. New Haven - London 1984.

Ritter G.: Scientific History, Contemporary History and Political Science. "Hist<

Theory" Mouton, vol. 1,1961, No IŁ

Rorty R.: Philosophy and the Minor of Naturę. Princeton 1980. Rorty R.: Nauka jako

solidarnośd (tłum. A. Chmielecki). "Literatura na Świecie" 1

5.

iczyoski J.: Sposób produkcji a władza polityczna: kilka uwag na temat prawidłowości rozwoju

formacji socjalistycznej. "Colloquia Communia" 1988, nr 4-5. H.: Realny socjalizm: od zależności do

zależności. "Colloquia Communia " 1988, nr 1-5.

ka P.: Dynamika ruchu odnowy w świetle teorii zachowania zbiorowego. "Studia

Socjologiczne" 1982, nr 3-4.

ka P.: O osobliwościach nauk społecznych raz jeszcze. "Studia Filozoficzne" 1974, ir8.

ka P.: Teoria i wyjaśnienie. Z metodologicznych problemów socjologii. Warszawa 973.

ka P.: Teoria stawania się społeczeostwa. Szkic koncepcji "Kultura i

ipołeczeostwo" 1991, nr 1.

: P.: Ideologie i obywatele. Warszawa 1991.

ski J.: Scienza poluica e sociologia: due dwerse ripostę alla crisi polacca 1980-1987). W:

Fra scienza e professione. Saggi sullo sviluppo delia scienza poluica

176

(cura di L. Graziano, D. Easton, J. Gunnell). Milano 1991. Tilly Ch.: Front Mobilization to

Revohttion. Reading 1978. TUly Ch.: As Sociology Meets History. New York 1981.

Tittenbrun J.: Cztery koncepcje paostwa. "Studia Nauk Politycznych" 1983, nr 1-2. Topolski J.:

Czas w narracji historycznej. W: Marksizm i historia. Warszawa 1977. Topolski J.: Historia polityczna

w syntezie historycznej. W: Nowe idee współ

historiografii. Poznao 1980. Topolski J.: Metodologia historii. Warszawa 1984. Topolski J.:

Metodologiczna struktura syntez historycznych. W: Nowe idee współ

historiografii. Poznao 1980. Topolski J.: O nauce historycznej jako dynamicznej strukturze. W:

Nowe idee współ

historiografii Poznao 1980. Topolski J.: Metodologiczne problemy historii najnowszej. "Dzieje

Najnowsze" R

1981, nr 1-2.

Topolski J.: Prawda i fałsz w historii. Poznao 1987. Topolski J.: Prawda i model w historiografii.

Łódź 1982. Topolski J.: Recenzja z książki F. Ryszka: Nauka o polityce. Rozważania metodoh

Warszawa 1984. "Studia Metodologiczne" 1991, nr 25. Topolski J.: Rozumienie historii

Warszawa 1978.

istoryzm i jego obecnośd w praktyce naukowej (pod red. J. Kmity i K. istowskiego).

Warszawa 1986.

i J.: Prawdziwośd, fałszywośd, adekwatnośd (na marginesie idei Leona •traźyckiego).

W: Prawo i polityka. Warszawa 1988.

i J.: Spór o status metodologiczny nauki o polityce. W: Metodologiczne i polityczne oblemy

nauk politycznych (pod red. K. Opałka). Warszawa 1975. i J.: Umiarkowana (poprawiona?) obrona

scjentyzmu. W: Racjonalnośd, nauka, ołeczeostwa (pod red. H. Kozakiewicz, E. Mokrzyckiego,

MJ. Siemka). 'arszawa 1989.

R.: Wykłady z metodologii nauki. Warszawa 1982. LG. von: Explanation and Understanding.

Ithaca - New York 1977. !.: Development of a General Theory of International Relations. W: The Role

of teory in International Relations (ed. H.V. Harrison). Princeton 1964.

W.: "Koncepcja' niezbędnego dystansu badawczego w historii najnowszej. W: istoria

najnowsza jako przedmiot badao i nauczania (pod red. J. Materaickiego). 'arszawa 1990.

178

Zagorin P.: Theories of Revolution in Contemporary Historisgraphy. "Political Sc

Quartely" vol. 88, 1973, nr 1.

Zamiara K.: Metodologiczne znaczenie sporu o status poznawczy teorii. Warszawa 197^

Zeidler P.: Postmodernizm w świetle filozofii nauki. W: Postmodernizm w perspe,

filozoficzno-kulturoznawczej. Warszawa 1991.

Ziembioski Z.: Problemy podstawowe prawoznawstwa. Warszawa 1980. Ziemski S.: Problemy

dobrej diagnozy. Warszawa 1973. Znamierowski Cz.: Szkoła prawa. Rozważania o paostwie.

Warszawa 1988. Znaniecki F.: Wstęp do socjologii Warszawa 1988. Zybertowicz A.: Między

dogmatem a programem badawczym. Warszawa - Poznao 1S

aahi Dziennikarstwa i Nauk Uniwersytetu Warszaw

%y(tm)V?-00-046 ar

m 620-03-81 w. 295, 296