1

Wstęp do prawoznawstwa:

I Charakterystyka nauk prawnych:

Nauka:



interpretacja pragmatyczna – uczenie się, zdobywanie wiedzy



interpretacja pragmatyczna – rezultat procesu zdobywania wiedzy, pewien zespół

twierdzeń spełniających określone kryteria

Klasyfikacja nauk:



nauki społeczne i przyrodnicze – różnią się przedmiotem badań (społeczeństwo,
przyroda)



nauki teoretyczne (nauki, których zadaniem jest opisywanie i wyjaśnianie procesów i

zjawisk. Poszukują odpowiedzi na pytania „jak jest?” Np. historia, socjologia,
ekonomia, fizyka i biologia) Są to nauki

deskryptywne

.

Praktyczne

– ich celem jest formułowanie uzasadnianie różnego rodzaju norm, dyrektyw,

ocen i wzorów zachowania. Pyt. „jak być powinno?”, ściślej „jak powinniśmy się
zachować?” Np. nauki inżynieryjne, medyczne, etyka normatywna, gramatyka. Nauki

normatywne

.



Nauki empiryczne – uzasadniają swoje twierdzenia odwołując się do szeroko

rozumianego doświadczenia (obserwacji, eksperymentu). Np. fizyka, geogr., socjolog,
psycholog,

Formalne

– brak odwołań do doświadczenia, uzasadnianie twierdzeń (dowodzenie) polega

na wyprowadzaniu twierdz w oparciu o reguły inferencyjne (wnioskowania) z innych
twierdzeń przy czym niektóre z ostatnich przyjmuje się bez dowodu (aksjomaty).
Np. matematyka, logika formalna

Nauki prawne należą do grupy nauk społecznych i podejmują zagadnienia charakterystyczne
zarówno dla nauk teoretycznych, jak i praktycznych oraz jak dla empirycznych i formalnych.

Nauki prawne

– grupa nauk społ., których przedmiotem badawczym jest analiza norm

prawnych i szeroko rozumianych instytucji polityczno – prawnych.

Podział nauk prawnych:



Filozoficzne



Pozytywne o prawie

o Systematyczne
o Historyczne

Trzy podstawowe typy n. prawnych nauczane na uniwersytetach:



Filozofii (teorii) prawa



Szczegółowym naukom o prawie (dogmatyka prawnicza)



Naukom historyczno – prawnym

Metody analizy prawa:



Językowo – logiczne (wyjaśnianie, interpretowanie i porządkowanie przepisów
prawnych)



Socjologiczne (socjologia empiryczna – badania ankietowe, wywiad, wnioskowania

statystyczne, bad. panelowe i obserwacja uczestnicząca)



Psychologiczne (ustalanie poczytalności sprawcy, resocjalizacja

2

Logika:



Formalna – sformalizowane rachunki

o L. klasyczna – rachunek zdań, nazw, kwantyfikatorów
o L. deontyczna – rachunek logiczny zajmujący się operacjami na zdaniach, w

których występują zdania normatywne Np. jest nakazane, dozwolone itp.



Nieformalna (teoria argumentacji) – przytaczanie argumentów na rzecz (arg. pro) i

przeciwko określonej tezie (arg. contra).

II Pojęcie prawa i jego funkcje:

Prawo

(realizm prawniczy)



zbiór przepisów prawnych zawartych w tekstach prawnych (prawo w książkach),



zbiór decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w
działaniu),



prawo to pewne przeżycie psychiczne człowieka (L. Petrażycki),



zbiór norm słusznych, które wynikają z tak lub inaczej rozumianej natury człowieka
(prawo natury)

Prawo (pozytywistycznie, J. Austin – teoria imperatywu) – rozkaz suwerennej władzy
państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu. Prawo i moralność
to dwa różne i niezależne od siebie porządki normatywne.
Wg tej teorii elementami konstytutywnymi prawa są:



rozkaz



suwerenność władzy



obowiązek wykonania



sankcja przymusu

Nieodłącznym elementem prawa jest fakt, że na straży jego norm stoi przymus państwowy.
Współczesny pozytywizm – H. L. A. Hart – prawo nie da się jednoznacznie zdefiniować,
gdyż obejmuje normy różnego rodzaju (prawo stanowione i zwyczajowe, wewnętrzne i
międzynarodowe publiczne, karne i cywilne).

Prawo

– „ zbiór norm ogólnych pochodzących od organów państwa, na których straży stoi

przymus państwowy. Prawo, państwo i przymus – nierozerwalny trójkąt dla pozytywistów.

Prawo natury

– katolicka koncepcja, św. Augustyn i św. Tomasz. Koncepcja laicka L. Fuller.

Obok prawa pozytywnego, którego źródłem są akty władzy państwowej, istnieje jeszcze
prawo natury, którego ostatecznym źródłem jest albo bóg (doktryna katolicka)albo
właściwości natury człowieka (Grocjusz Hobes Locke) lub zasady współżycia w
społeczeństwie L. Fuller.

Lex

– normy zawarte w tekstach prawnych ( ustawach, aktach podstawowych i precedensach)

Ius

– normy zawarte w tekstach prawnych, zasady sprawiedliwości czy moralności

politycznej, które uważa za wiążące nawet wtedy gdy nie zostały zapisane w żadnym tekście
prawnym.
Dla pozytywistów prawo = Lex
Dla nie pozytywistów prawo = Ius

Prawo przedmiotowe

to prawo pozytywne – ogół aktów normatywnych obowiązujących w

danym państwie.

Prawo podmiotowe

to ogół uprawnień, które na różnych zasadach przypisujemy jednostce.

Pozytywiści – jednostka nie może mieć żadnych innych uprawnień poza tymi, które przyznało
jej państwo.

3

Nie pozytywiści – kategoria prawa podmiotowego jest pierwotna wobec prawa
przedmiotowego – jednostka ma pewne prawa bez względu na to czy państwo gotowe jest je
uznać czy też nie.

Prawo wewnętrzne a międzynarodowe publiczne:

Prawo wewnętrzne

– reguluje stosunki wew. na terytorium danego państwa,

Prawo międzynarodowe publiczne

(prawo traktatowe) – normuje stosunki między państwami,

mniejsza skuteczność,

Pierwszeństwo prawa międzynarodowego nad prawem wewnętrznym – w razie konfliktu
normy prawa wewnętrznego z normą prawa międzynarodowego ta ostatnia przeważa. Normy
prawa międzynarodowego wywierają bezpośredni skutek w stosunkach wewnętrznych.

Prawo międzynarodowe prywatne

– gałąź prawa wewnętrznego, ma charakter kolizyjny,

normuje stosunki prawne ( gł. cywilno – prawne, w których występuje element obcy),
określenie jakie prawo będzie właściwe dla wszelkich roszczeń wynikających ze stosunków
tego typu.

Funkcje prawa:



kontroli zachowań (regulacja zachowań)

o normatywne – normy oddziałują na zachowanie, działają przez ludzką

świadomość, norma nie może wpływać na nasze zachowanie jeżeli nie znamy
jej treści

o pozanormatywne – oddziaływania poprzez odpowiednie kształtowanie sytuacji

fizycznych (bariery, pola minowe, infrastruktury – drogi, linie elektryczne,
telefoniczne, systemowe – zwiększenie popytu, inflacji, przyjęcie określonej
struktury administracyjnej), środki pozanormatywne mogą wpływać na nas
bez naszej wiedzy

Podstawowa funkcja normy – takie wpływanie na zachowanie by podejmowane działanie
było pożądane przez normodawce powstrzymywanie się od działań niepożądanych

Sankcja

– dolegliwość, która poniesie adresat normy na wypadek niestosowania się do normy.

Gratyfikacja

– nagroda, która otrzyma w sytuacji zachowania się zgodnie z normą.

N. Bobbio – podział systemów:

o represyjne – operują zakazami i sankcjami, nastawione na ochronę porządku i

bezpieczeństwa

o promocyjne – odwołują się do nakazów i nagród, ich zadaniem jest realizacja

programów społecznych (rozwój gospodarczy, opieka socjalna)



rozdziału dóbr i ciężarów – rozdzielanie dóbr, ciężarów, uprawnień, obowiązków
między członków danego społeczeństwa

Prawo wewnętrzne

Prawo międzynarodowe

Podmioty prawa

Osoby fizyczne, prawne,
instytucje

Państwa, organizacje międzynarodowe
(ONZ, NATO), w kontekście niektórych
traktatów – osoby fizyczne

Źródła

Kreowane jednostronnie
przez organy państwowe
(ustawy, precedensy sądowe)

Powstają w drodze umów dwustronnych
lub wielostronnych (konwencje lub
traktaty)

Sankcje

Przymus

Dobrowolne i wzajemne wykonywanie
przyjętych zobowiązań; w szczególnych
przypadkach sankcje gosp., użycie sił
zbrojnych

4

Sprawiedliwość

(wg J. Rawls) – podstawowa cnota instytucji społecznych, najważniejsza

cnota prawa.

Zasada sprawiedliwości formalnej

(reguła równej miary) – osoby, sytuacje, stany rzeczy,

które są pod istotnymi względami podobne powinny byś traktowane podobnie.
Reguły sprawiedliwości materialnej:

o

reguły sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej)

 każdemu stosownie do pracy
 każdemu stosownie do potrzeb
 każdemu do zasług
 każdemu stosownie do pozycji społecznej
 każdemu to samo (elitarystyczna) – skrajna interpretacja

Żaden system prawa nie może się bez tych reguł obejść.

o

reguły sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej)

Standardy sprawiedliwości proceduralnej (reguły):

o

zasada bezstronności i niezawisłości sądu,

o

równości stron

o prawo do obrony



regulacji konfliktów

Konflikt

– sytuacja w której jedna ze stron występuje z żądaniami, roszczeniami,

twierdzeniami, które druga strona kwestionuje.
Rodzaje konfliktów:

1. ze wzgl. na strony:

o dwubiegunowe – 2 strony
o wielobiegunowe – więcej stron

2. ze wzgl. na rodzaj strony:

o indywidualne
o kolektywne

Metody rozwiązywania konfliktów:

o

tryb kontraktowy (bezpośrednia metoda regulacji konfliktów) –
same strony rozwiązują konflikt, autonomia stron (decydują o
zasadach, procedurze rozwiązania sporu), dobrowolne
porozumienie – umowa (konsensus)

o mediacyjno – koncyliacyjny ( mediator, koncyliator – pomocnik i

doradca stron, nie ma uprawnień władczych), pełna autonomia co
do wyboru mediatora, a także co do procedury prowadzenia
rokowań oraz zasad rozwiązywania konfliktu

o arbitrażowy – strony mają wpływ na wybór arbitra, procedury

rokowań oraz zasady rozwiązania sporu lecz decyzja arbitra ma
charakter władczy i jest wiążąca dla stron oraz może być
przymusowo wyegzekwowana

o adjudykacyjny – postępowanie wg określonych procedur i zasad,

strony nie mają wpływu na wybór adudykatora,

Pośrednia metoda
regulacji
konfliktów
biorą udział os.
trzecie

5

III Prawo a moralność:

Innymi systemami normatywnymi, za pomocą których poddaje się kontroli zachowanie
człowieka jest:



Religia



Obyczaj



Moralność itp.

Etos

– ogół norm społecznych, regulujących zachowania członków danego społeczeństwa;

skomplikowany układ relacji między różnymi systemami normatywnymi.

Moralność

– obejmuje te normy społeczne, które kwalifikują zachowania jako dobre lub złe,

słuszne lub niesłuszne.

PRAWO (norma prawna)

MORALNŚĆ (norma

moralna)

Stopień formalizacji i
instytucjonalizacji

b. sformalizowane i
zinstytucjonalizowane; specjale
procedury tworzenia i stosowania norm,
skomplikowane układy instytucji i
procedur (parlament, administracja,
sądy, więzienia); może być tworzone,
zmieniane i uchylane; Normy p są
bardziej precyzyjne i określone.

System niesformalizowany i
niezinstytucjonalizowany;
brak możliwości zmian;
proces powstawania norm
moralnych – spontaniczny;
nie podlega dekretowaniu;
bardzo ogólne wskazania;

Obowiązywanie norm Uzasadnienie tetyczne – źródłem jest akt

władzy kompetentnego organu
państwowego (ustawa-sejm,
rozporządzenie - rada ministrów);

Uzasadnienie aksjologiczne;
zaczyna obowiązywać, gdy
upowszechni się
przekonanie, że określone
zachowanie jest dobre (złe),
słuszne (niesłuszne), w
związku z tym norma
moralna określa sposób
zachowania; źródło –
spontanicznie rozwijające się
oceny, oparte o aprobatę
społeczną;

Sankcje

sformalizowane i zinstytucjonalizowane,
wymierzane przez specjalne organy
sądy, w specjalnym trybie (proces), po
zastosowaniu procedury;

sankcje skupione

Niesproceduralizowane i
wyczerpują się w różnego
rodzaju aktach społ.
potępienia i dezaprobaty;

sankcje rozsiane

Przedmiot regulacji

Zewnętrzne zachowania ludzi;
wina – podstawowa forma
odpowiedzialności prawnej;

Odpowiedzialność
doxatyczna –
odpowiedzialność za
motywy, intencje i
przekonania (nie życz
bliźniemu co tobie nie miłe)

Podmioty

Osoby fizyczne; organizacje, instytucje
(osoby prawne)

Osoby fizyczne

Stosunek do państwa

Strukturalnie powiązane z państwem;
organy państw. tworzą, zmieniają i
uchylają normy prawne;

Nie jest strukturalnie
powiązana z państwem;

6

Relacje między prawem a moralnością:



Przedmiotowe – jaki zachodzi stosunek regulacji między prawem a moralnością:

o

Prawo to minimum moralności – zakres czynów regulowanych przez prawo
mieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność, każdy czyn
uregulowany przez prawo ma odpowiednik w regulacji moralnej;

o

Krzyżowanie się moralności i prawa – istnieją takie zachowania, które reguluje
moralność, a nie reguluje prawo; regulowane wyłącznie przez prawo, a nie
przez moralność oraz zachowania regulowane i przez prawo i przez moralność;

Sfera regulacji wspólna dla prawa i moralności obejmująca sytuację:

 gdzie prawo i moralność regulują zachowania tak samo –

sfera regulacji

zbieżnej

 gdzie regulują zachowania odmiennie –

sfera regulacji rozbieżnej

(gdy

dochodzi do zbiegu tych systemów uważa się, iż prawo powinno respektować
przekonania moralne większości społeczeństwa)



Walidacyjne – jak niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na

obowiązywanie norm prawnych. (spór pozytywistów z nie pozytywistami)

Pozytywiści – rozdział prawa i moralności, dwa różne i niezależne systemy normatywne;
niesprawiedliwość prawa nie ma wpływu na jego obowiązywanie – (Dura Lex sed Lex)
jeśli prawidłowo je ustanowiono i nie uchylono. Prawo jest stanowione zgodnie z wolą
społeczną, formuła pozytywistyczna gwarantuje poczucie pewności i bezpieczeństwa.
Nie pozytywiści – dowodzą, że też pozytywistów pozwala wprowadzać akty
barbarzyństwa jeśli zatwierdzono je prawnie. Związek prawa i moralności – prawo
powinno respektować wartości moralne, w razie braku szanowania prawo może przestać
obowiązywać. Formuła Radbrucha – jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący
narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowiązującą i ani
organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, ani obywatele do jej
przestrzegania.



Funkcjonalne – jak normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie

(jak prawo wpływa na treść przekonań moralnych) str.50

Techniki włączania wartości moralnych:

 Bezpośrednia inkorporacja – pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy

normami prawnymi (zakaz zabójstwa, uszkodzenia ciała, kradzieży)

o

Przepisy odsyłające – odsyłają do innych przepisów, reguł, zasad; klauzury
generalne – przepisy, które odsyłają do ogólnych standardów postępowania
czy oceny określonych zachowań,

np. zasada współżycia społecznego (stosunki międzyludzkie), powszechnie
akceptowane reguły moralności publicznej,
inne klauzule generalne (przepisy) – do ustalonych zwyczajów, społeczno –
gospodarczego przeznaczenia prawa, należytej staranności, interesu społ. –
gosp.

o

Terminy wartościujące – wartości np. dobra wiara, niskie pobudki, rażąca
niewdzięczność, szczególne okrucieństwo, wzajemna pomoc, wierność
małżeńska itd.

Prawo

– istotny czynnik aktywnie kształtujący przekonania moralne (walka z nietolerancją,

dyskryminacją rasową, religijna, o równouprawnienie kobiet).

7

IV NORMY PRAWNE I PRZEPISY PRAWNE

Normy, zdania, oceny i performatywy

Zdanie

– wypowiedź oznajmująca, której możemy przypisać wartość prawdy lub fałszu.

Zdaniami są tylko zdania oznajmujące, o których można orzec, iż są prawdziwe lub fałszywe.

Normy

– należą do szerszej grupy wypowiedzi dyrektywnych obejmującej różnego rodzaju

zalecenia, rady, życzenia, wskazówki itd. Normy nie mają charakteru opisowego
(deskryptywnego), nie odpowiadają na pytanie „jak jest”, lecz na pytanie „jak być powinno” –
jak ktoś powinien się zachować. Podstawową funkcją normy jest sformułowanie określonej
dyrektywy postępowania. Normą nie można przypisać wartości logicznej, a zatem nie można
o nich powiedzieć, że są prawdziwe lub fałszywe. Możemy o nich powiedzieć iż są słuszne
lub nie słuszne, skuteczne lub nie skuteczne, obowiązujące lub nie obowiązujące. Pogląd
odmawiający normą wartości logicznej nazywamy

STANOWISKIEM NORM

KOGNITYWISTYCZNYM.
Dyrektywy

- nie można przypisać im wartości logicznej (lecz istnieje szczególna kategoria

dyrektyw i ocen, którym można przypisać wartość prawdy lub fałszu np. dyrektywy (normy
techniczne „jeżeli chcesz doprowadzić wodę do wrzenia to powinieneś ją podgrzać do temp.
100

o

”.

Wypowiedzi performatywne

– służą do dokonywania różnego rodzaju czynności i aktów

symbolicznych, wywołuje skutek nie istniejący przed ich użyciem. Np. wydanie ustawy,
wyroku, zawarcie umowy, małżeństwa, mianowanie i odwołanie kogoś ze stanowiska.

Normy i przepisy prawne

Norma prawna

– zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postępowania, która w

najprostszym przypadku musi odpowiadać wyczerpująco na przynajmniej dwa pytania:

 Kto i w jakich okolicznościach?
 Jak powinien się zachować?
 Jakie będą konsekwencje? (nie musi być w normie)

Rekonstruuje się je z przepisów prawnych, przy czym zwykle do rekonstrukcji jednej normy
potrzeba wielu przepisów.

Przepis prawny

– elementarna jednostka systematyzacyjna danego tekstu prawnego. Jeśli

tekst prawny będzie składał się z artykułów (paragrafów, ustępów, punktów, liter) to każdy
artykuł (paragraf, ustęp itd.) będzie stanowił przepis prawny. Jeden przepis prawny jest
elementem wielu różnych norm prawnych (przepisy o obronie koniecznej i stanie najwyższej
konieczności stosują się do wielu różnych przestępstw o których mówi k.k.)
Przepis prawny może pokrywać się z normą prawną jeśli znajdziemy w nim wszystkie
elementy normy prawnej.

Koncepcje budowy normy prawnej (strony 58, 59 i 60)
Wszystkie koncepcje budowy normy prawnej posiadają te same elementy:

 Hipotezę (H) – określa adresata normy oraz okoliczności, w których powinien on

zachować się w sposób przewidziany przez normę. Hipoteza określa zakres
zastosowania normy.

 Dyspozycję (D) – określa wzór powinnego zachowania się. Formułuje nakazy, zakazy

lub dozwolenia (nakłada uprawnienia lub obowiązki). Określa zakres normowania
normy.

 Sankcję (S) – element normy, który określa konsekwencję jakie nastąpią w sytuacji,

gdyby adresat zachował się nie zgonie z normą – naruszył ją.

8

Podziały przepisów prawnych:

1. Normy ogólne i indywidualne (ze względu na sposób określenia adresata):



Normy generalne

– adresat jest określony przez wskazanie jego cech

(każdy człowiek, funkcjonariusz publiczny, żołnierz, instytucja państwowa,
prezydent Rzeczypospolitej)


Normy indywidualne

– adresat jest oznaczony nazwą indywidualną, zwykle

imieniem własnym np. Lech Wałęsa, przedsiębiorstwo Telex.

Ze względu na sposób określenia czynu:



Normy

abstrakcyjne

– odnoszą się do zachowań powtarzalnych np. każda

osoba wezwana w charakterze świadka…



Normy

konkretne

– odnoszą się do zachowań jednorazowych np. wzywa się

Jana Kowalskiego w charakterze świadka…

Normy, które są jednocześnie generalne i abstrakcyjne to

normy

ogólne

.

Akty normatywne, w których zawarte są normy ogólne noszą nazwę aktów tworzenia prawa
(konstytucja, ustawy, rozporządzenia).
Normy indywidualno – konkretne to akty stosowania prawa np. wyroki sądowe, decyzje
administracyjne.

2. Przepisy nakazujące, zakazujące i dozwalające
3. Przepisy odsyłające i blankietowe:



Odsyłające

:

 Systemowe – odsyłają do innych przepisów prawnych
 Pozasystemowe – odsyłają do reguł czy zasad pozaprawnych
(odsyłają do zasad współżycia społecznego)



Blankietowe

–

odsyłają do aktów normatywnych, które dopiero mają zostać

wydane.

4. Przepisy dyspozytywne i imperatywne:



Dyspozytywne

(Ius dispositivum) – przepisy względnie obowiązujące – stosuje

się je tylko wtedy, gdy strony nie uregulowały swych stosunków w odmienny
sposób niż to przewiduje dany przepis, strony mogą odstąpić od tych
przepisów przyjmując inne postanowienia czy reguły. Określają zakres
swobody czy wolności w regulowaniu swych stosunków.



Imperatywne

(Ius cogens) – przepisy bezwzględnie obowiązujące – działanie

nie może być ani wyłączone ani ograniczone lub zmienione wolą stron, muszą
zawsze być respektowane przez strony

5. Przepisy kompetencyjne – upoważniają organy państwowe do stanowienia

określonych norm, wydawania określonych decyzji lub dokonywania oznaczonych
czynności.

6. Normy programowe (finalne, celowościowe) – nie wskazują one, jak powinien

zachować się adresat normy, ale pokazują jaki cel powinien osiągnąć pozostawiając
kwestię wyboru środków realizacji tego celu do jego dyspozycji.

7. Zasady prawa i zwykłe normy prawne:



Zasady prawa

:

 Zady uniwersalne (całego systemu prawa) – np. zasady
konstytucyjne (z. państwa prawnego, podziału władzy, nie zawisłości
sądów, równości wobec prawa)
 Zasady części systemu prawa – odnoszą się do jednej lub kilku gałęzi
prawa np. zasada domniemania niewinności oskarżonego (In dubio pro
reo – wątpliwości dowodowe należy rozstrzygać na korzyść
oskarżonego), z. swobodnej oceny dowodów, z. autonomii woli stron i
wolności umów.

9

Kryteria odróżnienia norm od zasad prawnych:



Miejsce normy prawnej w hierarchii aktów normatywnych – zasady są
formułowane przede wszystkim w konstytucjach i ustawach



Ocena danej normy jako pełniącej zasadniczą rolę w systemie prawa, jakiejś jego
gałęzi lub nawet instytucji prawnej. Mówi się wtedy o wewnętrznej hierarchii
aktów normatywnych, ponieważ uważa się, że chociaż zasady mają tą samą moc
prawną, co zwykłe normy prawne zawarte w danym akcie normatywnym, to
jednak odgrywają one rolę szczególną w procesach stosowania wykładni prawa.



Funkcja normy w procesach wykładni i stosowania prawa. Wszystkie normy
prawne należy interpretować mając na względzie zasady systemu prawa. Zdaniem
Tryb. Konstyt. interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę przede
wszystkim zasady konstytucyjne.

R. Dworkin – różnice między zasadami i zwykłymi normami podaje on na przykładzie dwóch
następujących reguł: „nikt nie może odnosić korzyści z wyrządzonego zła” (zasada),
„testament ustny musi być sporządzony w obecności co najmniej trzech świadków” (zwykła
norma).
Zdaniem Dworkina różnica między zasadami i zwykłymi normami prawnymi sprowadza się
zasadniczo do trzech podstawowych kwestii:

1. zwykłe normy prawne mają określony zakres zastosowania, w przypadku zasad

prawnych ich zakres zastosowania jest bardzo rzadko sformułowany – wiemy do
jakiej formy testamentu odnosi się reguła o 3 świadkach, nie jest natomiast jasne
jakich stanów faktycznych odnosi się nasza zasada

2. jeżeli zakres zwykłej normy został spełniony, to normę należy zastosować, jeżeli nie,

to normy zastosować nie wolno – jeśli wiec testament ustny został sporządzony w
obecności przynajmniej 3 świadków, to testament jest ważny; jeśli natomiast
świadków było mniej to jest nieważny. Zwykle normy funkcjonują w sposób albo
albo. O zastosowaniu zasad decyduje nie ich zakres zastosowania, ale ocena wagi i
doniosłości zasady w rozstrzygnięciu danej sprawy. (formuła mniej lub bardziej)

3. w razie sprzeczności zwykłych n. prawnych jedna z nich zostaje uznana za nie

obowiązującą. Konflikt zasad nie prowadzi do takich konsekwencji (brak derogacji
którejkolwiek z nich).

Zasady

– mają charakter dyrektyw optymalizacyjnych – norm nakazujących realizację

określonego w nich stanu rzeczy w możliwie największym stopniu. Przepisy o prawach i
wolnościach obywatelskich maja takie same cechy.

V OBOWIĄZYWANIE PRAWA:

Reguły walidacyjne – reguły określające kryteria obowiązywania aktów normatywnych oraz
zawartych w nich przepisów prawnych.
Obowiązywanie prawa:



obowiązywanie w sensie normatywnym (systemowym) – normy, które zostały
prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone;



obowiązywanie w sensie faktycznym – normy, za których naruszenie organy
państwowe pociągają do odpowiedzialności (normy stosowane przez organy
państwowe);



obowiązywanie w sensie aksjologicznym – normy spełniające przyjęte kryteria
etyczne (słuszne, sprawiedliwe, moralne);

10

Charakterystyczne reguły walidacyjne:



obowiązują normy, które zostały prawidłowo ustanowione, zostały ustanowione przez
upoważniony organ zgodnie z procedurą, np. ustawy – sejm w trybie przewidzianym
w konstytucji;



norma prawna by obowiązywać musi zostać prawidłowo ogłoszona – opublikowana
zgodnie z prawem,



obowiązują nie tylko normy ustanowione, ale także normy stanowiące konsekwencję
norm ustanowionych; np. z zasady państwa prawa wynika między innymi zasada
ochrony praw słusznie nabytych i zasada Lex retro non agit;



nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie lub milcząco uchylone (derogowane);

derogacja wyraźna

– to uchylenie normy lub aktu normatywnego przez inna normę

prawną nazywaną przepisem lub klauzulą derogacyjną – klauzule zawarte są w
przepisach końcowych aktu normatywnego, mają one treść: „traci moc ustawa z
dnia… o …”, „uchyla się rozporządzenie…”,

derogacja milcząca

= derogacja przez sam fakt odmiennego uregulowania –

normodawca wprowadza nowe przepisy i nie uchyla poprzednich.

Reguły kolizyjne (dowodzą, że doszło do derogacji milczącej):

 reguła hierarchiczna (Lex superior derogat Lex inferiori) – norma

hierarchicznie wyższa uchyla niezgodną z nią normę hierarchicznie niższą,

np. ustawa uchyla rozporządzenie; ta reguła ma najwyższą moc; uchylenie

następuje bez względu na czas wydania i ogólność
 reguła chronologiczna (Lex posterior de rogat legi prori) – akt wydany później

uchyla akt wydany wcześniej, ale tylko wtedy, gdy akt późniejszy ma moc
prawną nie niższą nią akt wcześniejszy,

 reguła merytoryczna (Lex specialis de rogat legi generali) – stosuje się ją do

norm w stosunku zawierania się (nadrzędności, podrzędności); Lex specialis –
norma szczegółowa; Lex generalis – norma ogólna;

Norma specjalna nie uchyla (pozbawia mocy obowiązującej) normę ogólną, a

jedynie wyłącza jej zastosowanie w przypadku zbiegu obu norm.

Reguła Lex specialis de rogat legi generali nie jest regułą derogac., a jedynie regułą

wskazującą, jak stosować przepisy ogólne i specjalne w przypadku kolizji. Jeśli dochodzi do
zbiegu reguły hierarchicznej z pozostałymi regułami to stosuje się zawsze regułę
hierarchiczną.

Jeśli dojdzie do kolizji reg. chronologicznej i merytorycznej to wtedy 1) należy

zastosować normę merytoryczną w myśl zasady Lex posterior generalis non de rogat legi
priori speciali – norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej specjalnej; 2)
należy zastosować względy celościowe.
Sąd może odmówić zastosowania w danym przypadku jednej z norm kolizujacych ze sobą:



obowiązywanie w sensie faktycznym - reguła de Sue tudo – norma prawna traci moc
obowiązującą (wychodzi z użycia) w skutek niestosowania przez dłuższy czas lub
radykalnej zmiany okoliczności;



obowiązywanie w sensie aksjologicznym – nie obowiązują te normy prawne, nawet
jeżeli nie zostały formalnie uchylone, które w rażący sposób naruszają elementarne i
nie kontrowersyjne zasady moralny (formuła Radbrucha);

Obow

iąz

ywa

nie

w

se

ns

ie

nor

matywnym

11

Aspekt czasowy, terytorialny i personalny obowiązywania:

I. aspekt czasowy – norma obowiązuje w okresie od jej wejścia w życie do uchylenia.

Norma wchodzi w życie z momentem jej ogłoszenia w oficjalnym dzienniku
promulgacyjnym albo w momencie późniejszym, który sama określa –

vacatio legis

.

Stosowane po to by przygotować się do stosowania aktu i dać organom stosującym
możliwość zapoznania się z jej treścią. Trwa od 2 tygodni do roku.

Ustawy czasowe

(epizodyczne) – akty normatywne podające datę, z która przestają

obowiązywać.

Moc wsteczna

(retroaktywna) – akty normatywne stosuje się do wydarzeń mających miejsce

przed wejściem ich w życie. Jest to wyjątek od zasady - prawo nie działa wstecz.

II. aspekt terytorialny – akty prawa wewnętrznego obowiązują tylko na terytorium danego

państwa,

Do terytorium państwa zalicza się:



obszar lądowy (razem z tym co pod)



pas powietrzny



wody przybrzeżne



statki morskie, powietrzne i kosmiczne



wyłączone są placówki dyplomatyczne obcych państw

III. aspekt personalny – obowiązuje wszystkie podmioty znajdujące się na terytorium

danego państwa (również obcokrajowców) z wyłączeniem osób z immunitetami
dyplomatycznymi, obejmuje obywateli także za granicą.

VI SYSTEM PRAWA



Systemy – Typy to zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych

określonego rodzaju, odwołujemy się do tego pojęcia gdy mówimy o prawie
socjalistycznym czy kapitalistycznym, gdy porównujemy ze sobą prawo
kontynentalne z prawem anglosaskim (common law) itd.

R. David wymienia następujące podstawowe typy współczesnych systemów prawnych:

Civil law = prawo kontynentalne = system romańsko – germańskie
Common law = prawo anglosaskie
System prawa socjalistycznego
S. prawa Dalekiego Wschodu – Korea Płd., Japonia
S. prawa Islamu
S. prawa hinduskiego

S. prawa afrykańskiego

Systemy prawa kapitalistycznego i socjalistycznego:

Kapitalizm

Socjalizm

Własność prywatna i gospodarka
wolnorynkowa jako podstawa ustroju
ekonomicznego

Podst. ustroju ekonomicznego jest własność
państwowa (własność społeczna lub
ogólnonarodowa) i gospodarka planowana

Demokracja parlamentarna – podstawa
ustroju politycznego

Podst. ustroju jest dyktatura partii
komunistycznej dla której prawo i instytucje
państwowe to pas transmisyjny do
wykonywania działań

System praw i wolności obywatelskich z
wolnością słowa i zrzeszania się jako podst.
porządku społecznego

Daleko posunięta negacja praw i wolności
obywatelskich, w szczególności wolności
słowa i zrzeszania się

12

Instrumentalizacja

– zredukowanie prawa do instrumentu polityki partii komunistycznej,

która za pośrednictwem prawa kierowała całością życia ekonomicznego, politycznego i
społecznego. Prawo socjalistyczne nie wniosło żadnego wkładu do kultury cywilizowanych
społeczeństw.

Systemy civil law i common law:

Civil law

Common law

Zasada prymatu ustawy

Zasada prymatu ustawy

Oddzielenie tworzenia i stosowania prawa

Brak rozdziału tworzenia od stosowania
prawa

Zakaz tworzenia prawa przez sądy

Sądy mogą tworzyć prawo

Historyczne źródło – prawo rzymskie

Brak recepcji prawa rzymskiego

Najwyższa forma legislacji – kodeks

Najwyższa forma legislacji – ustawa

Non exemplis sed legibus iudicandum est –
Przeczytać strona 82



Systemy Konkretne – ogół norm, które obowiązują w określonym czasie, w

określonym państwie, współczesne prawo polskie, niemiecki, angielskie.

Przepisy prawne tworzą hierarchiczną strukturę (systematyzacja pionowa) i są pogrupowane
w kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo (systematyzacja pozioma). Normy prawne
wchodzące w skład systemu są w dostatecznym stopniu nie sprzeczne i nie pozbawione luk.

1. Systematyzacja pionowa – hierarchia aktów normatywnych w dużym przybliżeniu

odpowiada hierarchii organów państwowych, w tym sensie, iż organy hierarchicznie
wyższe tworzą zwykle (ale nie zawsze) akty normatywne o wyższej mocy prawnej niż
organy hierarchicznie niższe. Szczeble hierarchii aktów normatywnych:

Konstytucja – najwyższa moc prawna, tworzy ją parlament w specjalnym
trybie; reguluje podst. ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego w
państwie. Zawiera katalog podst. praw obywatelskich. Prawa i obowiązki
obywateli mogą być uregulowane w osobnym akcie prawnym uważanym za
składnik konstytucji (karta praw i wolności).

Ustawy – podst. instrument legislacji, tworzą je parlamenty,

Akty podustawowe (zwykłe akty wydawane na podstawie ustaw i w celu ich
wykonania) – akty organów administracji publicznej noszą nazwę
rozporządzeń, uchwał lub zarządzeń. Służą wykonaniu ustaw, do ich wydania
jest potrzebne szczegółowe upoważnienie ustawy.

Samoistne akty podustawowe

– organy administracji mogą wydawać w celu

realizacji swoich konstytucyjnych zadań bez szczegółowego upoważnienia
ustawy.

Akty regulujące

(internal administracji = akty prawa wewnętrznego) –

obowiązują one wyłącznie jednostki hierarchicznie podporządkowane danemu
organowi administracji (służą do kierowania działalnością jednostek
podporządkowanych), nie mogą wiązać innych podmiotów, w tym zwykłych
obywateli.

Akty prawa terenowego (miejscowego, lokalnego) – są wydawane przez
organy samorządu terytorialnego i organy administracji terenowej, mają moc
terytorialnie ograniczoną.

Materie ustawowe

są to materie uregulowane tylko w ustawie, nie mogą być regulowane za

pośrednictwem aktów rządowych lub innych aktów pochodzących od organów administracji
publicznej.

13

Moc prawna

– cecha stopniowalna (może być większa lub mniejsza).

Moc obowiązująca

– cecha nie stopniowalna, akt albo obowiązuje albo nie i ni może

obowiązywać bardziej niż inne.

Stosunek N

w

(norma wyższa) do N

n

(norma niższa):

a) Nw może uchylić lub zmienić Nn, ale nie odwrotnie
b) Nn powinna być zgodna ( nie może być sprzeczna) z Nw
c) Nw może stanowić podst. obowiązywania Nn, ale nie odwrotnie
d) Nw może upoważniać do utworzenia Nn, ale nie odwrotnie
e) Nw dotyczy zwykle spraw większej wagi niż Nn

2. Systematyzacja pozioma – podział prawa ze względu na gałęzie prawa (kompleksy

norm regulujących stosunki społeczne tego samego rodzaju);

Podział prawa na gałęzie:

Kryterium przedmiotowe – podstawą podziału jest regulacja stosunków
społecznych;

Kryterium podmiotowe – odgrywało ważna rolę w średniowieczu; każdy
stan rządził się własnym prawem;

Kryterium metody regulacji – rola posiłkowa wobec kryterium
przedmiotowego;

o Metoda cywilna – jest stosowana wtedy, gdy prawo respektuje autonomię

woli stron i w granicach określonych przez normy imperatywne (Ius
cogens), pozwala podmiotom swobodnie kształtować stosunki prawne;
np. kodeks cywilny; jest również stosowana gdy podmioty danego
stosunku są sobie w sensie prawnym równorzędne i nie zachodzi miedzy
nimi relacja hierarchicznego podporządkowania;

o Metoda administracyjna – zachodzi wtedy gdy jeden z podmiotów jest

podporządkowany drugiemu; np. organy administracyjne, instytucje
publiczne oraz stosunkach z obywatelami;

o Metoda karna – stosuje się je, gdy mamy doczynienia z czynami

zabronionymi przez ustawę (przestępstwa, wykroczenia) pod groźbą
kary; stosuje się ja w prawie karnym (postępowaniu karnym),
postępowaniu administracyjnym (karno – administracyjne) i finansowym
(karno – skarbowe);

Instytucja prawna

– kompleks norm stanowiących funkcjonalna całość, regulującą jakiś

typowy zespół stosunków społecznych np. instytucja małżeństwa, darowizny, testamentu, etc.

Kodeks

– akt normatywny, z reguły rzędu ustawowego, zawierające podstawowe dla danej

gałęzi prawa zasady i normy prawne; np. kodeks napoleona, kodeks cywilny niemiecki –
BGB;

Polskie kodeksy:



Kodeks cywilny – 23.04.1964



Kodeks rodzinny i opiekuńczy – 25.02.1964



Kodeks postępowania cywilnego – 17.11.1964



Kodeks pracy – 26.06.1974



Kodeks spółek handlowych – 15.09.2000



Kodeks karny – 06.06.1997



Kodeks postępowania karnego – 06.06.1997



Kodeks karny wykonawczy – 06.06.1997



Kodeks postępowania administracyjnego – 14.06.1960

14

Inkorporacja

– prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej dziedzinie, porządkowanie aktów

normatywnych już obowiązujących w danej gałęzi prawa po to by ułatwić korzystanie z nich.

Prawo konstytucyjne

– zespół norm regulujących podstawy ustroju politycznego,

ekonomicznego i społecznego; Konstytucja RP z 1997.

Prawo administracyjne

– najbardziej rozbudowany dział prawa wewnętrznego, reguluje

władczą działalność organów państwa w różnych dziedzinach życia społecznego, działy
prawa administr. – prawo łowieckie, wodne, budowlane.

Prawo cywilne

– najważniejsze działy:

- prawo rzeczowe – własność, inne prawa rzeczowe, zastaw, hipoteka;
- prawo zobowiązań – umowy, odpowiedzialność za czyny niedozwolone;
- prawo spadkowe – dziedziczenie ustawowe i testamentowe;
- prawo handlowe;
- autorskie;
- wekslowe;
- czekowe;
- międzynarodowe prywatne;
Postępowanie cywilne obejmuje postępowanie w sprawach spornych (procesowe) i
niespornych (nieprocesowe), a także postępowanie egzekucyjne i inne.

Prawo pracy

– związek z p. cywilnym, reguluje stosunki pracy wynikające z umowy,

powołania, mianowania; prawa i obowiązki pracodawców i pracowników, ochrona
pracowników, układy zbiorowe pracy itd.

Prawo rodzinne – małżeństwo, prawa i obowiązki małżonków, rodziców i dzieci, stosunki
rodzinne, przysposobienie, kuratela itd.

Prawo rolne

– reguluje własność i użytkowanie gruntów rolnych.

Prawo

karne

– przestępstwa lub wykroczenia, zasady odpowiedzialności karnej;

Prawo finansowe

– reguluje zasady funkcjonowania finansów publicznych (budżet, banki,

podatki);

Tendencje podziału prawa:



Dyferencjacji – wyodrębniania się z istniejącej gałęzi prawa bardziej

wyspecjalizowanych (z prawa cywilnego – prawo pracy i rodzinne);



Gałęzie kompleksowe (mieszane) – łączą różne elementy regulacji prawnych (prawo
morskie);



Nowe – rezultat powst. nowych technologii (prawo informatyczne) lub nowych

problemów społecznych (p. ochrony środowiska)

Prawo materialne

– zespół norm regulujących w sposób pierwotny daną sferę stosunków

społecznych, określających jakie prawa i obowiązki mają podmioty aktywne w tej sferze.

Prawo procesowe

(formalne) – normy regulujące sposób postępowania w przypadku, kiedy

doszło do naruszenia norm prawa materialnego, kompetencje i organizację organów
rozstrzygających te sprawy.

15

PRAWO PUBLICZNE I PRYWATNE:

Prawo publiczne

–zbiór norm odnoszących się do interesu państwa;

Prawo prywatne

– odnoszące się do interesów jednostki;

Historia prawa prywatnego i publicznego str.91/ 92.

Historyczne kryteria prawa:

Przyczyny publicyzacji współczesnych systemów prawa:

a) Rozrost funkcji współczesnych państw – interwencja państwa w gospodarkę,

inspirowana ideologią państwa opiekuńczego (welfare state) – przejmowanie funkcji
socjalnych (system świadczeń socjalnych, edukacyjnych, kulturowych, ochrony
zdrowia czy środowiska);

b) Rozwój nowych technik i technologii – techniki zbierania i przetwarzania informacji

zwiększają możliwości sterowania procesami społecznymi i stanowią impuls do
wykorzystywania prawa (gł. administracyjnego) jako instrumentu polityki społecznej;

c) Powstawanie reżimów totalitarnych (nazizm, komunizm) – maksymalne ograniczenie

swobód, etatyzacja życia społecznego (upaństwowienie), likwidacja lub ograniczenie
własności prywatnej – gospodarka centralnie planowana; interes jednostki
podporządkowany interesowi państwa;

VII TWORZENIE PRAWA

Akt tworzenia prawa

– władczy akt organu władzy państwowej, który składa się z norm

ogólnych (istnieją wyjątki od tej reguły).

1.

Prawo stanowione sensu stricte

(prawo pisane – Ius scriptum) – stanowienie prawa na

drodze jednostronnej decyzji organu państwowego lub instytucji upoważnionej przez
taki organ. Podstawowa i najważniejsza forma we wszystkich współczesnych państwach
(i Civil law i common law). Prawo przyjmuję formę dokumentu o określonej formie i
budowie – tekst prawny (ustawa, rozporządzenie, uchwała).

Prawo ustawowe – najważniejsze z pośród prawa stanowionego.

Kryteria

Prawo publiczne

Prawo prywatne

Podmiotowe (E.Bierling, F.
Somló)

Reguluje stosunki między
organami państwa oraz
organami państwa i
obywatelami;

Reguluje stosunki między
obywatelami;

Przedmiotowe (G.Jelinek)

Stosunek władczy, stosunki
hierarchicznego
podporządkowania;

Stosunek równorzędności;

Sposobu dochodzenia
roszczeń (A.Thon)

Roszczenia publiczno-
prawne są dochodzone z
urzędu;

Roszczenia prywatno-prawne
dochodzone (z inicjatywy)
zainteresowanych stron;

Przykłady

Prawo konstytucyjne, karne,
administracyjne, finansowe,
działy prawa procesowego;

Prawo cywilne;

16

2.

Prawo kontraktowe

– umowa, której stronami są organy państwowe i/lub upoważnione

przez nie instytucje. Jeżeli jedną ze stron takiej umowy jest organ państwowy to można
mówić o współ stanowieniu prawa przez państwo. Umowa jest rzadko bezpośrednim
źródłem prawa. Tryb negocjacyjny w dalszym ciągu ogrywa ważną rolę. (np. magna
charta liberatum, pacta conventa). W prawie międzynarodowym publicznym (prawo
traktatowe) tryb negocjacyjny to najważniejsza procedura prawa.

Umowy w międzynarodowym prawie publicznym:



Dwustronne (bilateralne)



Wielostronne (multilateralne) nazywane traktatami lub konwencjami

3.

Prawo precedensowe

– powstanie prawa w drodze decyzji sądowej lub administracyjnej.

Jeżeli zawartą w tej decyzji normę ogólną uważa się za wiążąca.

Precedens – zawarta w decyzji sądowej norma ogólna która de iure (formalnie wiążące) lub
de facto (formalnie nie wiążące) wpływa na podejmowanie innych decyzji przez sądy.
Zasada stare decisis – zasada związania sądu precedensem. Ustawa może uchylić precedens.
W krajach z Civil law dopuszczalną kategorią precedensów są precedensy de facto.

4.

Prawo zwyczajowe

– organ państwa nie tworzy ale uznaje kreślone normy za normy

prawne. Odgrywa znaczącą rolę w państwach azjatyckich i afrykańskich oraz jest
jeszcze źródłem prawa międzynarodowego publicznego (traci na znaczeniu).

Subsydiarność prawa zwyczajowego polega na tym iż wolno jest je zastosować pod
warunkiem, iż dane zagadnienie nie jest uregulowane przez ustawy lub inne akty
normatywne.
Kryteria uznania normy za normę prawa zwyczajowego ( nauka niemiecka):



Powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku, którego zwyczaj dotyczy



Uznanie zwyczaju przez sądy lub inne organy stosujące prawo tj. istnienie
trwałego i stałego orzecznictwa partego na tym zwyczaju



Akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą

Zwyczaje – akceptowane w określonej grupie czy środowisku, chociaż nieuznawane za
wiążące przez organy państwowe, reguły postępowania.

5.

Prawo religijne

- organ państwa uznaje za normy prawne pewne normy religijne (islam).

6.

Prawo prawnicze

– zaliczanie do źródeł prawa poglądów niektórych prawników.

Doktryna prawnicza nie jest zaliczana do źródeł prawa.

ŹRÓDŁA PRAWA:

W sensie formalnym (fontem Iris oriundi) – każdy akt, dokument, decyzja, którą

wdanym systemie prawa uważa się z źródło norm prawnych; np. ustawa,
rozporządzenie, uchwała odpowiedniego organu państwowego (Polska), precedens,
decyzja sądu lub innego organu uznająca zwyczaj za normę prawnie wiążącą (inne
państwa);

Źródła poznania prawa (fontem Iris cognoscendi)– wszelkiego rodzaju dokumenty i
obiekty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych;
 Oficjalne – urzędowe dzienniki promulgacyjne np. Dziennik Ustaw, Monitor
Polski oraz dzienniki urzędowe ministerstw i innych organów państwowych;

17

 Dziennik Ustaw publikuje:

- ustawy

- rozporządzenia

- ratyfikowane umowy międzynarodowe

Monitor Polski:

- uchwały Rady Ministrów

- zarządzenia ministrów

 Nieoficjalne – dokumenty, obiekty na podstawie, których możemy ustalić treść
norm prawnych np. gazety, książki, radio, telewizja, inskrypcje na pomnikach, płytach
nagrobnych;

W sensie materialnym – najmniej określony i przydatny, odnosi się do czynników

społecznych, ekonomicznych ( ideologii, przekonań moralnych, religijnych, układów
sił politycznych w państwie, sytuacji ekonomicznej);

Samoistnym źródłem prawa – jest każda reguła lub zasada stanowiąca samodzielną

podstawę decyzji sędziowskiej lub innego aktu stosowania prawa, a więc może być
samodzielnym źródłem naszych praw i obowiązków; np. ustawa, traktaty
międzynarodowe, rozporządzenia instytucji unijnych;



Konstytucja



Ustawy



Akty legislacji delegowanej – akty wydawane przez organy państwowe na

podstawie upoważnienia ustawowego;



Normy prawa międzynarodowego publicznego



Prawo zwyczajowe



Precedensy



Akty legislacji autonomicznej

Niesamoistne – wszystkie normy i materiały, które nie mogą stanowić wyłącznej

podstawy aktu stosowania prawa, a tym samym nie mogą być samodzielnym źródłem
naszych uprawnień lub obowiązków; np. reguły egzegezy, doktryny, poglądy,
materiały komisji legislacyjnych, orzeczenia sądów, zalecenia i opinie instytucji
międzynarodowych i europejskich;



Orzeczenia sądowe



Materiały przygotowawcze – sprawozdania komisji legislacyjnych



Poglądy



Doktryny



Materiały komparatystyczne – orzeczenia sądów zagranicznych, poglady obcej

doktryny, zagraniczne akty normatywne,



Reguły egzegezy – dyrektywy wykładni, wnioskowań prawniczych, reguły

kolizyjne

18



Zasady i reguły pozaprawne – zwyczaje, zasady współżycia społecznego,

zasady słuszności

Niesamoistne źródła prawa nie mogą stanowić wyłącznej podstawy decyzji organu
stosującego prawo, dostarczają jednak dodatkowego wsparcia dla takich decyzji (jest ona
lepiej uzasadniona).

ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO, EUROPEJSKIEGO I
WEWNĘTRZNEGO
Prawo międzynarodowe

Wiele państw demokratycznych uznaje prymat prawa międzynarodowego nad własnym
prawem wewnętrznym, a wspólnota międzynarodowa jest coraz bardziej skłonna, by
podstawową normą tego prawa nadać status norm bezwzględnie wiążących (Ius cogens), a
zatem wiążących państwa nawet bez ich zgody.

Polska
Ratyfikowane umowy międzynarodowe staja się częścią wewnętrznego prawa polskiego i
mogą być bezpośrednio stosowane. Jeśli przy tym umowa międzynarodowa została
ratyfikowana za zgodą wyrażona w ustawie, to ma ona pierwszeństwo przed ustawami i
niższymi aktami normatywnymi.
Samoistne źródła prawa międzynarodowego:

 Umowy (traktaty) międzynarodowe
 Zwyczaj międzynarodowy (międzynarodowe prawo zwyczajowe)
 Zasady ogólne prawa międzynarodowego

Niesamoistne źródła prawa międzynarodowego:

 Orzecznictwo sądów międzynarod.
 Doktryna
 Deklaracje
 Zalecenia organizacji międzynarod.

Prawo europejskie (prawo unijne, wspólnotowe)

Prawo to podlega bezpośredniemu stosowaniu na terenie Polski, a w razie kolizji ma
pierwszeństwo nad normami p. wewnętrznego.
Cechy prawa europejskiego:

1. Mieszane – ma charakter zarówno prawa międzynarodowego jak i wewnętrznego,
2. Prawo wspólnotowe podlega bezpośredniemu stosowaniu w państwach członkowskich

i może stanowić samoistną i niezależną od p. międzynarod. i narodowego podstawę
skarg i roszczeń obywateli oraz państw członkowskich.

3. Brak rozgraniczenia aktów tworzenia i stosowania prawa – adresatami dyrektyw

zaliczanych do aktów tworzących prawo są indywidualnie oznaczone państwa,
natomiast adresatami decyzji, które uważa się za akty stosowania prawa unijnego
bywają wszystkie państwa.

Źródła prawa europejskiego:

 Prawo pierwotne – traktaty założycielskie wraz z załącznikami i protokołami oraz

traktaty akcesyjne;

 Prawo pochodne – wszystkie akty normatywne ustanowione przez organy UE

(rozporządzenia, dyrektywy, decyzje), cechą charakterystyczną jest to, że są wydawane
na podstawie aktów prawa pierwotnego;

 Umowy międzynarodowe zawierane przez Unię lub Wspólnoty z innymi podmiotami

(państwami, organizacjami międzynarodowymi);

 Zasady ogólne prawa wspólnotowego = ogólne zasady prawa międzynarodowego;

S

AM

OI

S

T

N

E

19

 Zalecenia ( rekomendacje)
 Deklaracje
 Obwieszczenia
 Komunikaty

Unia zobowiązuje się do przestrzegania prawa międzynarod. publicznego, a w orzecznictwie
Europejskiego Trybunału Konstytucyjnego mówi się wprost o prymacie prawa międzynarod.
nad prawem unijnym.

Prawo Wewnętrzne
Konstytucja wprowadziła podział wszystkich aktów normatywnych na dwie kategorie:

 Akty normatywne powszechnie obowiązujące – mogą mieć moc wiążącą w stosunku do

wszystkich podmiotów prawa, w tym i w stosunku do zwykłych obywateli;

 Akty normatywne wewnętrzne – mogą wiązać zasadniczo tylko podmioty hierarchicznie

podporządkowane organowi wydającemu taki alt;

Kategorie aktów normatywnych:

 Konstytucje – akt normatywny o najwyższej mocy prawnej, może uchylić każdy akt i

nie może zostać uchylony przez żaden akt; reguluje podstawy ustroju politycznego,
społecznego i ekonomicznego w państwie oraz formułuje katalog podstawowych praw
i wolności obywatelskich;

 Ustawy – podstawowa forma legislacji we wszystkich demokratycznych

społeczeństwach; ważne dla obywateli sprawy mogą być uregulowane wyłącznie w
ustawie (tzw. materie ustawowe) – zalicza się do nich:

a. Prawa i obowiązki obywateli
b. Przepisy prawa karnego
c. Przepisy podatkowe i zagadnienia gospodarki finansowej państwa
d. Ustanawianie monopolów
e. Ustanawianie budżetu

f. Wprowadzanie stanów nadzwyczajnych (wojny, wyjątkowy, klęski żywiołowej)

g. Normy regulujące strukturę państwa i samorządów

 Ratyfikowane umowy międzynarodowe – umowa międzynarodowa została

ratyfikowana za zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie, w razie kolizji takiej umowy z

PRAWO

MIĘDZYNARODOWE

PRAWO EUROPEJSKIE

PRAWO WEWNĘTRZNE

20

ustawą, pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa; wszystkie ratyfikowane umowy
międzynarodowe (ratyfikacji dokonuje prezydent) stają się częścią polskiego prawa
wewnętrznego i podobnie jak konstytucja mogą być bezpośrednio stosowane;



Rozporządzenia – akt wykonawczy w stosunku do ustawy; mogą być wydawane przez
prezydenta, Radę Ministrów i ministrów; wolno je wydawać wyłącznie na podstawie
szczegółowego upoważnienia ustawowego;

 Akty prawa miejscowego (lokalnego, terenowego) – obejmują akty tworzone przez

organy samorządu terytorialnego (uchwały sejmików województw, rad powiatów i
gmin, zarządzenia starostów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miast) oraz
terenowe organy administracji rządowej (rozporządzenia wykonawcze i porządkowe
wojewodów); mogą być wydawane tylko na podstawie upoważnienia ustawowego i w
jego granicach; ich zasięg jest terytorialnie ograniczony;

Uchwały RM, zarządzenia Prezydenta i Ministrów zalicza się do aktów wewnętrznych (aktów
kierownictwa czy też prawa wewnętrznego). Uchwały RM są wydawane na podstawie
konstytucji lub ustaw, natomiast uchwały innych organów oraz zarządzenia – na podstawie
ustaw. Akty p. wewnętrznego mogą wydawać inne organy, jeśli zostały do tego upoważnione
(np. KBN, zarząd NBP, Rada Polityki Pieniężnej i inne). Inne akty normatywne uchwala
Sejm i Senat (w tym trybie ustanawia się przykładowo regulamin sejmu i senatu).

Tryb tworzenia ustawy

W tok tworzenia ustaw wyróżnić można następujące etap, składające się na pojęcie drogi czy
też trybu ustawodawczego:

 Inicjatywa ustawodawcza – zgłoszenie projektu przez upoważniony organ, które

zobowiązuje parlament do jego rozpatrzenia. Inicjatywa ustawodawcza należy do:

o

Grupie przynajmniej 15 posłów

o

Komisji sejmowej

o

Senatowi

o

Prezydentowi

o

Radzie Ministrów

o

Grupie co najmniej 100 tysięcy obywateli

 Dyskusja nad projektem – czytanie ustawy, 3 czytania projektu
 Głosowanie – ciała kolegialne mogą funkcjonować w sposób ważny tylko przy

założeniu obecności pewnej minimalnej liczby swoich członków (

quorum

),

Większość bezwzględna (absolutna)

– suma głosów „za” jest większa niż suma

głosów przeciw i wstrzymujących się.

Większość zwykła

- suma głosów „za” jest większa niż przeciw nie licząc

wstrzymujących się.

Większość względna

– najwyższa liczba głosów uzyskana w przypadku wyborów

między przynajmniej trzema kandydatami.

Większość kwalifikowana

– większość wyższa od bezwzględnej ale mniejsza od

jednomyślności (2/3, 3/4 itd. ważnie oddanych głosów).

W Polsce sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów przy obecności przynajmniej
połowy ustawowej liczby posłów, jednak dla zmiany konstytucji potrzeba kwalifikowanej
większości 2/3 w obecności przynajmniej połowy ustawowej liczby posłów; w Senacie
bezwzględnej większości głosów przy takim samym quorum co w sejmie.
Ustawę uchwaloną przez sejm Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi, który w ciągu 30 dni
ustawę może przyjąć, wprowadzić poprawki lub odrzucić. Uchwałę Senatu odrzucającą lub
wprowadzającą poprawki może Sejm odrzucić bezwzględną większością głosów. Następnie

21

Marszałek Sejmu przedstawia przyjętą ustawę do podpisu Prezydentowi, który może
odmówić podpisania ustawy i przekazać ją Senatowi do powtórnego rozpatrzenia (

veto

zawieszające

). Veto zawieszające może obalić Sejm uchwalając ponownie ustawę, jednak

tym razem większością kwalifikowaną 3/5.

Veto absolutne

– niemożność uchwalenia ustawy przez parlament.

Veto ludowe

– uchwalona przez parlament ustawa może zostać odrzucona przez wyborców w

referendum.
Referendum – zarządza Sejm lub Prezydent za zgodą Senatu; wynik staje się wiążący jeżeli
wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawniona do głosowania.

 Podpisanie i ogłoszenie – podpisanie przez Prezydenta i ogłoszenie w Dzienniku

Ustaw.

Zasady techniki prawodawczej

Zasady techniki prawodawczej (legislacyjnej)

– to dyrektywy wskazujące jak poprawnie

redagować akty normatywne.

Podstawowe kategorie dyrektyw techniki prawodawczej:
1) Dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu normatywnego – dotyczą budowy tekstu

prawnego, kolejności przepisów, sposobu ich redagowania, notacji itd.

2) Dyrektywy systematyki zewnętrznej aktu normatywnego – dyrektywy dotyczące relacji

aktu normatywnego do innych aktów normatywnych, wśród nich wyróżniamy:

o

Dyrektywy systematyzacji poziomej – dotyczą kwestii jak kształtować

zakres podmiotowy i przedmiotowy aktu mając na uwadze jego stosunek do
innych teksów prawnych.

o

Dyrektywy systematyzacji pionowej – zajmują się relacjami

hierarchicznymi między aktami normatywnymi różnego szczebla np.
relacjami między ustawą a aktami wykonawczymi i zagadnieniami z tym
związanymi.

3) Dyrektywy adresata przepisu i warunków jego zastosowania – zajmują się sposobami

określania adresata przepisu, a dyrektywy warunków – sposobami określania okoliczności
warunkujących zastosowanie przepisu prawnego.

4) Dyrektywy języka aktu – dotyczą poprawnego formułowania przepisów, wyboru języka

aktu w zależności od celów stawianych przez prawodawcę, sposobu definiowania pojęć
itd.

Ten podział nie jest rozłączny, gdyż wiele dyrektyw ma charakter mieszany np. dyrektywy
dotyczące przepisów przejściowych, które zaliczyliśmy do dyrektyw systematyki
wewnętrznej, mogą być zaliczane do systematyki dyrektyw zewnętrznej, skoro dotyczą także
relacji między różnymi aktami normatywnymi.
Dyrektywy odnoszące się do przepisów odsyłających mogą być zaliczone albo do dyrektyw
systematyki wewnętrznej albo zewnętrznej w zależności od tego czy mamy do czynienia z
odesłaniem w ramach danego aktu czy z odesłaniem do innego aktu normatywnego.
Reguły systematyki zewnętrznej aktu normatywnego – str.121,122
Przepisy upoważniające – str.123
Przepisy odsyłające – str.124,125
Reguły adresata i warunków zastosowania przepisu – 126
Reguły języka aktu normatywnego – 126

22

Problem wyboru aktu normatywnego
a Pojęcia ostre i nieostre

o

Pojęcie ostre – pozwala rozstrzygnąć o obiekcie czy podpada pod dane

pojęcie czy też nie, np. pełnoletni; pojęcie dookreślone znaczeniowo,
semantycznie zamknięte, które w zupełny sposób określa kryteria
stosowalności danego terminu;

o

Pojęcie nieostre – nie pozwala rozstrzygnąć o każdym obiekcie, sytuacji,

czy podpada pod pojęcie czy też nie; sfera niepewności znaczeniowej (cień
semantyczny), nazywa się je również pojęciami niedookreślonymi
znaczeniowo; np. młodzieniec; wiąże się z tymi pojęciami dyrektywa techniki
legislacyjnej:

Jeśli zachodzi potrzeba zapewnienia elastyczności tekstu prawnego, można
posłużyć się określeniami nieostrymi (wartościującymi) lub klauzurami
generalnymi.

b Pojęcia otwarte i zamknięte

o

Pojęcie otwarte – występuje gdy tekst prawny wymienia niektóre kryteria

stosowalności dla danego terminu, tak że można go zastosować również w
innych niż wymienione w tekście prawnym; np. rzecz ruchoma, przedmiot;
zdefiniowane cząstkowo;

o

Pojęcie zamknięte – występuje gdy tekst prawny wyznacza wszystkie

kryteria stosowalności dla danego terminu tak że organ stosujący prawo nie
może go zastosować w żadnych innych, niepodanych przez normodawce
okolicznościach; np. powoływanie na stanowisko sędziego; są zdefiniowane
równościowo;

Definicja równościowa (równoważnościowa)

– podaje wszystkie kryteria

stosowalności dla danego terminu. (ekwiwalencja)

Definicje cząstkowe

– podają niektóre kryteria stosowalności dla danego terminu.

(implikacja)

c Pojęcia klasyfikacyjne i typologiczne

Pojęcie klasyfikacyjne – każdy obiekt posiadający określoną cechę podpada pod
dane pojęcie, a każdy który nie posiada tej cechy nie podpada pod to pojęcie; np.
pełnoletni; funkcjonują wg schematu albo…albo; (pojęcia zamknięte i ostre)
o

Pojęcie typologiczne – zespół cech, które składają się na typ określonego

zjawiska i przyjmujemy iż każdy obiekt czy stan rzeczy, który jest w
dostatecznym stopniu podobny do wyróżnionego typu podpada pod pojęcie
typologiczne; opierają się na formule mniej lub bardziej; (pojęcia otwarte i
nieostre)

Reguły definiowania wyrażeń języka prawnego – str.132,133,134,135,136

Podział

– wyszczególnienie pojęć podrzędnych względem pojęcia w taki sposób, że każdy

desygnat pojęcia, którego zakres się dzieli, jest desygnatem tylko jednego pojęcia
podrzędnego (członu podziału). Musi być – rozłączny (pełnoletni, niepełnoletni), zupełny
(wyczerpujący).

Klasyfikacja

– wielostopniowy podział logiczny, taki który logicznie dzieli się dalej.

Budowa tekstu prawnego

Tekst prawny –

dokument, w którym zawarte zostały normy prawne; ma określoną strukturę

graficzną i merytoryczną. Sposób budowy określają dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu
prawnego. W każdym akcie można wyróżnić dwie podstawowe części:

1. część nieartykułowaną – w której skład wchodzi: tytuł, określenie podstawy prawnej

oraz wstęp (preambuła) do aktu normatywnego;

23

o

tytuł – element identyfikacji aktu norm., w nim znajduje się określenie rodzaju aktu,

daty wydania oraz przedmiotu. Jeśli został przedrukowany z oficjalnego dziennika
promulgacyjnego, podaje się pod tytułem rodzaj dziennika promulgacyjnego, datę
jego wydania, jego numer oraz pozycję pod którą zamieszczono dany akt. Np. str.137

Przeczytać str.138,139,140,141.

2. część artykułowaną –

Kategorie przepisów:

1. przepisy merytoryczne


przepisy ogólne – określają zakres przedmiotowy i podmiotowy stosunków

regulowanych przez dany akt lub wyłączonych spod jego regulacji; wydziela się je
też, gdy zachodzi potrzeba zamieszczenia w nich elementów wspólnych dla wielu
przepisów merytorycznych; formułują także zasady prawa; objaśnia się w nich
używane w akcie określenia lub skróty; spotykamy często w nich z definicjami
podstawowych pojęć dla danego aktu normatywnego.



przepisy szczegółowe – katalog podstawowych instytucji regulowanych przez dany

akt; ich treść zależy od tego co reguluje dany akt. Uporządkowanie p. szczegółowych:

a)

przepisy prawa materialnego

b)

przepisy o organach i trybie postępowania

przepisy ustrojowe – zamieszcza się w nich przepisy o utworzeniu
organów albo instytucji, ich zadania i kompetencje, ich organizacje,
sposób ich obsadzania i jakim podmiotom podlegają lub jakie
podmioty mają nad nimi kontrole;

proceduralne – określa się w nich sposób postępowania przed
organami albo instytucjami, strony i innych uczestników
postępowania, prawa i obowiązki w postępowaniu oraz rodzaje
rozstrzygnięć, które zapadają w postępowaniu i tryb ich wzruszania;

c)

wyjątkowo – przepisy karne – nie mogą powtarzać norm kodeksu

karnego, kodeksu wykroczeń i ustawy karnej skarbowej; muszą być ściśle
związane z materią uregulowaną w tym akcie; nie wolno zamieszczać
aktów karnych w aktach wykonawczych;

2. przepisy zmieniające (nowelizujące)
3. przepisy przejściowe i dostosowujące

a)

przejściowe – normują wpływ nowego prawa na stosunki powstałe pod
działaniem prawa dotychczasowego:

sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku

rozstrzyga, czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy do
uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem
dotychczasowego prawa

rozstrzyga, czy i przez jaki czas utrzymuje się w mocy instytucje, które
znosi nowe prawo

rozstrzyga, czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe przepisy
wykonawcze

Uchylenie ustawy albo uchylenie przepisu upoważniającego do wydania aktu wykonawczego
powoduje automatycznie utratę mocy obowiązującej przez akt wykonawczy (traci moc z
chwilą wejścia w życie nowej ustawy).
Jeśli akt lub niektóre części chce się zatrzymać to należy to wyraźnie zaznaczyć
(„Dotychczasowe przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. … ustawy … zachowują
moc do czasu wydania nowych przepisów wykonawczych na podstawie art. … ustawy”).

24

b)

dostosowujące – normują sposób powoływania nowych organów i

instytucji, przekształcenia i likwidacje organów i instytucji dotychczas
istniejących;

4. przepisy końcowe – zamieszcza się je w kolejności:

przepisy uchylające – przepisy (klauzule) derogacyjne, mają charakter
mieszany; posługują się:

 regułą zakazu stosowania derogacji milczącej – nie jest dopuszczalne

poprzestanie na domyślnym uchyleniu przepisów lub przepisu przez
samo odmienne uregulowanie danej sprawy; nie można użyć formuły
„tracą moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejszą ustawą”;

 regułą nakazu stosowania derogacji wyraźnej – w przepisie uchylającym

należy wyczerpująco wymienić przepisy, które się uchyla (należy to
robić w całości, bez pozostawiania w mocy poszczególnych części, a
tym bardziej pojedynczych przepisów),

przepisy o wejściu aktu norm. w życie – w treści przepisu powinien być
określony termin jego wejścia w życie. Akt normatywny nie może wejść w
życie z dniem ogłoszenia, musi upłynąć pewien okres czasu;

Vacatio legis

– okres na zapoznanie się z nowym aktem i poczynienie odpowiednich

przygotowań do jego stosowania. Trwa 14 dni – 1 roku.
Akt wykonawczy do ustawy nie może wejść w życie wcześniej niż sama ustawa.

przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego (w razie potrzeby) –
wprowadza się je w przypadku ustaw czasowych (epizodycznych – sunshine
legislation); akty normatywne wprowadzane na pewien okres czasu;

Zasada zakazu nadawania przepisom prawnym mocy wstecznej (retroaktywnej) – zakaz
stosowania do zdarzeń, które miały miejsce przed wejściem w życie danego aktu (

Lex retro

non agit

).

Ustawa wprowadzająca – znajdują się tutaj przepisy przejściowe i końcowe; w przypadku gdy
są szczególnie obszerne lub zasadniczo zmieniają dotychczasowe prawo np. kodeksy.
Uchylenie ustawy głównej prowadzi do automatycznego uchylenia ustawy wprowadzającej.

Nowelizacja – jest to zmiana aktu normatywnego; nie przeprowadza się jeśli ustawa był już
kilkakrotnie nowelizowana, należy opracować nową ustawę; musi być wyraźna – nastąpić za
pomocą formuły „w ustawie… wprowadza się następujące zmiany:…” lub „w ustawie…
art…. otrzymuje brzmienie:…”. Niedopuszczalna jest nowelizacja dorozumiana – dawny
przepis zastępuje się nowym, nie wskazując w nim dokonywanych zmian. W tytule ustawy
nowelizującej używa się zwrotu: „…o zmianie ustawy…”, „zmieniająca ustawę…”.
Nowelizuje się tekst pierwotny aktu lub jego tekst jednolity, nie wolno nowelizować przepisu
nowelizującego.

Dwie formy nowelizacji:



odrębna ustawa nowelizująca -



przepis nowelizujący w innej ustawie

Nowelizacja polega na wprowadzeniu:



przepisów zmieniających



przepisów uchylających



przepisów uzupełniających nowelizowany akt

Akt nowelizujący – nie może zawierać przepisów nie objętych zakresem normowania aktu
nowelizowanego. Gdy nowelizujemy ustawę, zmiany ujmuje się w jeden artykuł, gdy
nowelizujemy kilka ustaw , zmiany ujmuje się w kilka artykułów, wyliczając poszczególne
zmiany przy zastosowaniu podziału na punkty i litery.

25

Każdy nowelizowany artykuł ujmuje się w oddzielny punkt, jeżeli w art. wprowadzono kilka
zmian każdą z nich oznacza się inną literą. Gdy uzupełnia się nowelizowaną ustawę o nowe
art., wolno je dołączać z zachowaniem dotychczasowej numeracji dodając odpowiednie
litery.

Tekst jednolity ustawy – tekst uwzględniający wszystkie dokonane w nim zmiany
(nowelizacje); ogłoszenie tego tekstu jednolitego ustawy następuje w formie Marszałka S, a
tekst jednolity – załącznik do tego obwieszczenia. W tekście jednolitym zachowuje się
numerację tekstu pierwotnego. Ogłasza się go w dzienniku ustaw.

Sprostowanie błędów – poprawianie błędów czysto redakcyjnych (omyłek pisarskich), a nie
wprowadzanie zmian merytorycznych w tekście prawnym. Obwieszcza prezes RM lub organy
upoważnione. Np. „…w ustawie…w art….zamiast wyrazu…powinien być wyraz…”.

VIII STOSOWANIE PRAWA

Stosowanie prawa

– władcza działalność organów państwa polegająca na wydawaniu decyzji

indywidualno – konkretnych (akty stosowania prawa). Zastosowanie normy prawnej do
jakiegoś indywidualnego przypadku np. zastosowanie przepisów k. k. do sprawcy i
wymierzenie mu stosownej kary; orzeczenie przez sąd rozwodu w sytuacji określonej przez
k. rodzinny i opiekuńczy.

W przypadku tworzenia prawa powstają normy ogólne (generalno – abstrakcyjne) np. ustawy,
akty podustawowe; natomiast rezultatem procesów stosowania prawa są normy
indywidualno-konkretne np. wyroki sądowe, decyzje administracyjne.

Przestrzeganie prawa  stosowanie się do prawa  czyli przestrzeganie, które jest

obowiązkiem obywateli i organów państwa.

Podstawowe typy stosowania prawa:



sądowy – organ stosujący prawo jest niezawisły i bezstronny; sądy podlegają tylko
ustawą. W przypadku sprzeczności aktu podstawowego z ustawą, sad może odmówić
jego zastosowania (nie może go uchylić, od tego jest TK). Sąd rozstrzygający sprawę
nie podlega dyrektywą organów adm., organizacji politycznych i innych; jeśli
decyzja sądu została zaskarżona, to sąd musi się podporządkować zaleceniom
instancji odwoławczej (w takim zakresie jakim naruszył prawo).



Administracyjny – organ rozstrzygający sprawę jest związany dyrektywami i
poleceniami swojego zwierzchnika jaką wydać decyzję. Tryb adm. Opiera się na
zasadzie hierarchicznego podporządkowania – organ rozstrzygający sprawę nie jest
niezawisły od organu hierarchicznie podporządkowanego.



quasi – sadowy – delegacja części funkcji organów państwowych na różnego rodzaju
agendy państwowe i pozapaństwowe np. postępowanie przed sądami i komisjami
dyscyplinarnymi w korporacjach zawodowych.



quasi – administracyjny – zezwolenie by pewne zadania z zakresu adm. publicznej
były wykonywane przez agendy publiczne, instytucje pozapaństwowe (banki,
przedsiębiorstwa, firmy ubezpieczeniowe etc.) i zezwolenie na podejmowanie
decyzji władczych.

26

Etapy stosowania prawa

1. Wybór normy prawnej – sytuacja, gdzie ustalony w sprawie stan faktyczny ewidentnie

podpada pod jedną i tylko jedną normę prawną.

2. Ustalenie obowiązywania normy prawnej

3. Wykładnia normy prawnej

4. Ustalenie stanu faktycznego

5. Subsumcji – podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod wybraną normę prawną.

6. Wybór konsekwencji prawnych – kara; jeżeli subsumcja jest pozytywna to zostaje

wymierzona kara, a jeżeli jest negatywna to oskarżony zostaje uwolniony od
odpowiedzialności.

7. Sformułowanie i uzasadnienie decyzji – uzasadnieniu podlegają decyzję od których

strona wniosła odwołanie, decyzje ostatecznie kończące postępowanie w sprawie i
decyzje w szczególnie ważnych sprawach.

Elementy uzasadnienia:

I.

Cześć historyczna – dotychczasowy przebieg postępowania (żądania stron, zapadłe
decyzje).

II.

Podstawę faktyczną decyzji – referowanie wyników postępowania dowodowego.

III.

Podstawa prawna decyzji – sąd przytacza przepisy stanowiące podstawę jego decyzji
i ewentualnie dokonuje jej analizy, a zwłaszcza jej interpretacji. Postępowanie
wszczyna się po to by móc wykonać orzeczoną przez sąd decyzję.

Ewolucja poglądów na stosowanie prawa

Pozytywizm

Stosowanie prawa ma mieć strukturę tzw. sylogizmu prawniczego, którego przesłanką
większą jest norma prawna, przesłanką mniejszą ustalony stan faktyczny, a wnioskiem
decyzja sądu. Zgodnie z tą ideologią sędzia jedynie dedukuje następstwa prawa z normy, do
treści nie może nic dodać ani ująć, dokonuje mechanicznej subsumcji faktów sprawy pod
normę i wyprowadza z niej konsekwencje prawne – MODEL SYLOGISTYCZNY,
SUBSUMPCYJNY.

J.Wóblewski:

A. Luz decyzyjny – tekst prawny nie wyznacza decyzji organu stosującego prawo lecz

pozostawia mu wybór jaką decyzję podjąć; w tej sytuacji organ stosujący prawo ma
obowiązek wybrać decyzję za którą przemawiają najlepsze (najmocniejsze)
argumenty.

B. Kategorie luzów decyzyjnych:
C. Luz wyboru przepisu prawnego – sąd musi zadecydować jaką decyzję podjąć, która

nie jest do końca wyznaczona przez obowiązujące przepisy prawa.

D. Luz interpretacyjny – przepisy prawne są nie ostre, nie jasne, wieloznaczne i gdy w

skutek tego można im przypisać wiele różnych znaczeń, a ni tekst prawny ani
dyrektywy wykładni nie wskazują jednoznacznie, które z tych znaczeń jest właściwe.

E. Luz dowodowy – sytuacja, gdy na gruncie dostępnych środków dowodowych i reguł

dowodowych nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć czy określony fakt sprawy miał
miejsce czy nie, problem oceny wiarygodności świadków, problem oceny dowodów w
procesach poszlakowych.

27

F. Luz wyboru konsekwencji prawnych – określenie konsekwencji prawnych danego

stanu faktycznego nie jest do końca wyznaczone przez przepisy prawa.

Luzy decyzyjne są nie odłącznym składnikiem nie omal wszystkich procesów stosowania
prawa i dowodzą, że proces stosowania prawa zwykle nie może być zredukowany do czysto
logicznej operacji dedukowania następstw prawnych z normy prawnej i ustalonego stanu
faktycznego.

Dyskurs (argumentacja)

– sytuacja w której przynajmniej dwie strony wysuwają argumenty

za i przeciw, a proces podejmowania decyzji polega na wyborze tezy za którą przemawiają
lepsze argumenty.

IX WYKŁADNIA PRAWA

Wykładnia prawa (interpretacja prawa) – zespół czynności zmierzających do ustalenia
prawidłowego znaczenia przepisu prawnego (pragmatyczne rozumienie). W sensie
pragmatycznym wykładnia prawa to po prostu rezultat tego procesu.
Wykładnia prawa = proces rozumienia przepisów prawa
Nie można zastosować przepisu prawnego nie interpretując go (nie rozumiejąc go).
Clara non sunt interpretanda – normy, które są jasne nie wymagają interpretacji.
Relacje:



Lingwistyczne (gramatyczna i językowa) - wyrażenie j. prawnego są bardzo często

nieostre, niejasne, wieloznaczne, semantycznie niedookreślone (otwarte); zaliczmy do
niej te wszystkie dyrektywy, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej
właściwości językowe; należą tutaj dyrektywy języka potocznego i prawnego
(strony171,172)



Systemowe – przepis prawny zajmuje określone miejsce w akcie normatywnym, a z

kolei ten akt normatywny jest składnikiem określonej gałęzi prawa. Każdy przepis
pozostaje w wielu skomplikowanych relacjach z innymi przepisami. Rozumienie
każdego przepisu musi brać pod uwagę i być zharmonizowane z rozumieniem innych
przepisów;



Funkcjonalne – wykładnia prawa nie może się ograniczać do kontekstu językowego

i systemowego danego przepisu, musi rozumieć kontekst funkcjonalny – czynniki
społeczne, ekonomiczne i moralne (intencja normodawcy, cele jakie sobie stawiał,
reinterpretacja przepisów obowiązujących w przeszłości).

Etapy wykładni (J. Wróblewski – model wykładni operatywnej):



Etap wstępny – ustalenie czy przepis prawny budzi wątpliwości; jeśli jest jasne (Lex

Clara) to nie zachodzi potrzeba jego wykładni, jeśli jego rozumienie budzi
wątpliwości to przystępujemy do wykładni;



II etap – ustalenie właściwego znaczenia przepisu prawnego; interpretator odwołuje

się do różnego typu dyrektyw wykładni (reguł interpretacji), określających sposoby
ustalania sensu przepisów prawa; reguły służące do ustalania znaczenia przepisów
prawnych to dyrektywy wykładni I stopnia:

 Dyrektywy wykładni językowej

 Dyrektywy wykładni systemowej
 Dyrektywy wykładni funkcjonalnej

Jeśli zastosowanie tych dyrektyw prowadzi do zgodnych rezultatów to interpretator może
przystąpić do sformułowania decyzji interpretacyjnej określającej właściwe znaczenie
interpretowanego przepisu. Jeśli prowadzą do rozbieżnych rezultatów to należy przejść do
następnych etapów wykładni.

28



III etap – kolizja interpretacyjna; dyrektywy wykładni językowe, systemowej i

funkcjonalnej prowadzą do niezgodnych wyników, interpretator musi rozstrzygnąć,
które ze znaczeń przepisu jest znaczeniem właściwym. By można było rozstrzygnąć
kolizje interpretacyjną należy odwołać się do dyrektyw interpretacyjnych II stopnia,
które mają charakter reguł preferencyjnych – wskazują jakie znaczenie przepisu
powinien interpretator uznać za właściwe w przypadku wykładni I stopnia;



Ostatni etap – sformułowanie decyzji interpretacyjnej – stwierdzenie jakie jest

właściwe znaczenie interpretowanego przepisu.

Podziały wykładni
Podział wykładni ze względu na jej moc wiążącą:



Autentyczna – dokonana przez ten sam organ, który ustanowił daną normę,
przyjmuje się, że ma ona moc prawna równą mocy prawnej aktu normatywnego,
który został poddany interpretacji; dwie formy wykładni autentycznej:

Wykładnia oficjalna zawarta w autoryzowanym i mającym formalnie moc
wiążącym akcie, w której prawodawca wypowiada się co do znaczenia
ustanowionych przez siebie norm;

Wykładnia nieoficjalna, w której intencje prawodawcy poznajemy w różny
sposób (materiały przygotowawcze, deklaracje, prywatne oświadczenia
prawodawcy), które formalnie nie wiążą.



Legalna – wykładnia dokonywana nie przez organ upoważniony przez samo prawo
do interpretacji określonych przepisów prawa (stąd jej nazwa), przepisy prawne
określają procedurę dokonywania wykładni oraz zakres jej mocy wiążącej; ma
charakter abstrakcyjny, dokonuje się jej za pomocą uchwał lub wytycznych
podejmowanych zwykle na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organu
stosującego sprawę, a nie w toku rozstrzygania konkretnych, indywidualnych spraw;



Operatywna – wykładnie dokonywane przez sądy i inne organy stosujące prawo w
toku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych. Ma więc
charakter konkretny a nie abstrakcyjny. Wiąże jedynie w tej sprawie, w której jej
dokonano – nie ma mocy powszechnie obowiązującej. Zaliczamy tu również
wykładnię dokonaną przez sąd odwoławczy, która w danej sprawie jest wiążąca dla
sądu niższego.



Doktrynalna(naukowa) – dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej,
dokonywana w glosach do orzeczeń (najwyższych) instytucji sądowych, jak również
w komentarzach do tekstów prawnych i opracowaniach naukowych. Nie ma mocy
wiążącej jednak jej wpływ jest znaczny i stale rosnący. Np. w przeszłości miała moc
wiążącą wykładnia prawników rzymskich, którym przyznano przywilej
dokonywania wiążącej interpretacji zagadnień prawnych (Ius respondendi).

Podział wykładni ze względu na zakres:



Wykładnia literalna (imperatio declarativa) – zgodna z literą prawa; przyjmujemy

znaczenie językowe (to co powiedział normodawca pokrywa się z tym czego chciał
- idem dixit quam voluit



Wykładnia rozszerzająca (imperatio extensiva) – daje wynik szerszy od wykładni

językowej; przyjmujemy szersze znaczenie przepisu od znaczenia językowego,
gdyż normodawca powiedział mniej niż zamierzał – minus dixit quam voluit



Wykładnia zwężająca (imperatio restrictiva) – daje znaczenie węższe; przyjmujemy

znaczenie węższe od językowego, ponieważ normodawca powiedział więcej niż
zamierzał – plus dixit quam voluit

Badanie relacji między wykładnią językowa a wykładnią intencjonalną (wykładnią przepisu
zgodną z wolą i intencjami prawodawcy).

29

Stosowanie wspomnianych rodzajów wykładni (zasady) – strona 167, 168.
Podział wykładni ze względu na jej stosunek do obowiązującego prawa:

1. Wykładnia secundum legem
2. Wykładnia praerter legem
3. Wykładnia contra legem – wykładnia prawotwórcza – to taka, która zmienia zakres

czynów nakazanych, zakazanych lub dozwolonych w stosunku do tego, który wynika
z dotychczas obowiązujących norm prawnych, a tymczasem sam tworzy nowe normy.
Interpretator nie może tworzyć prawa.

Teksty prawa bardzo rzadko formułują dyrektywy wykładni prawa. Większość dyrektyw
interpretacyjnych to wytwór mające nieraz wielo wiekową historię tradycji i kultury
prawniczej, której korzenie sięgają prawa rzymskiego.
Zasady stosowania wspomnianych typów wykładni:

 Generalny nakaz stosowania wykładni secundum legem
 Generalny zakaz stosowania wykładni contra legem

Dyrektywy wykładni i ich rodzaje

Cechy dyrektyw wykładni:

A. Dyrektywy wykładni (wzięte z izolacji) rzadko stanowią niepodważalny argument, że

norma (jej fragment) ma określone znaczeni.

B. Dyrektywy wykładni jedynie z większą lub mniejszą mocą przemawiają za

przyjęciem lub odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.

C. Dyrektywy wykładni mają często strukturę antytetyczną tzn. dyrektywie, która

przemawia za przypisaniem normie określonego znaczenia z zasady można
przeciwstawić dyrektywę, która będzie przemawiać przeciwko przypisaniu tego
znaczenia.

D. Od większości dyrektyw wykładni istnieją wyjątki.
E. Efekt uzasadniający dyrektyw wykładni to z zasady rezultat kumulatywnej oceny

argumentów pro i contra, a zatem oceny, czy istnieją lepsze (mocniejsze) racje,
przemawiające za przyjęciem czy też odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.

Toposy argumentacyjne

– reguły o opisanych wyżej cechach, klasycznym ich przykładem są

dyrektywy wykładni.
Kolejność stosowania dyrektyw:

I.

Dyrektywa stosowania języka prawnego

II.

Dyrektywa stosowania języka specjalnego

III.

Dyrektywa stosowania języka potocznego

Wykładnia jezykowa
Jeśli dane pojęcie jest zdefiniowane w tekście prawnym (Ew. istnieje powszechnie
akceptowana definicja doktrynalna tego pojęcia), to należy się oprzeć na tej definicji, jeśli nie
istnieje definicja legalna danego pojęcia, ale należy ono do pojęć specjalnych określonej
dziedziny nauk, techniki lub praktyki społecznej to należy się oprzeć na dyrektywie znaczenia
specjalnego. Jeśli ni zachodzi ani pierwszy ani drugi przypadek to powinniśmy nadać danemu
pojęciu takie znaczenie jakie ma on w języku potocznym. Ta ostatnia sytuacja zdarza się
najczęściej.
Znaczeniem literalnym normy lub jej fragmentu jest jej znaczenie potoczne, a jeśli odstąpiono
od tego znaczenia nadając normie znaczenie prawne lub specjalne, to znaczeniem literalnym
jest właśnie to znaczenie.

30

W państwach demokratycznych wykładnia językowa i znaczenie literalne zajmują pozycję
uprzywilejowaną wobec wykładni systemowej i funkcjonalnej. Interpretacja tekstów
prawnych w krajach naszego kręgu cywilizacyjnego opiera się na zasadzie pierwszeństwa
wykładni językowej i zasadzie pomocniczości wykładni systemowej i funkcjonalnej. Za
pierwszeństwem tej wykładni przemawiają argumenty analityczne (wykładnia prawa jest
wykładnią tekstów prawnych), polityczne (w państwie praworządnym obywatele mają prawo
polegać na tym co prawodawca powiedział a nie na tym co zamierzał powiedzieć lub co
powiedziałby gdyby znał nowe okoliczności). Można odstąpić od znaczenia językowego tylko
wtedy gdy uzasadnimy powołaniem się na jakieś ważne racje prawne, społeczne,
ekonomiczne i moralne.
Okoliczności, które pozwalają interpretatorowi w szczególnie ważnych okolicznościach
odstąpić od sensu językowego przepisu: (w sytuacji/przypadku)



Gdy wykładnia językowa prowadzi do ad absurdum;

 Gdy prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle powszechnie akceptowanych

wartości musi być uznane za rażąco niesłuszne lub niesprawiedliwe;



Gdy sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami

konstytucyjnymi;



Oczywistego błędu legislacyjnego;

Argument konsekwecjonalistyczny – argument pozwalający odrzucić pewne tezy, decyzje ze
względu na wynikające z nich konsekwencje. Nie każdy przypadek kolizji znaczenia
językowego z normami moralnymi czy zasadami racjonalności upoważnia do odstąpienia od
znaczenia literalnego przepisu.

„Ustalając znaczenie językowe przepisu należy brać pod uwagę inne przepisy
prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji prawnej (reguła harmonizowania
kontekstów)”.

Z tej reguły wynika zakaz ustalania znaczenia literalnego z pominieńciem kontekstu
systemowego i funkcjonalnego. Ta reguła pozwala zakwestionować ustalenia interpretacyjne
z powodu iż dokonano ich w izolacji (nie biorąc pod uwagę 3 relewantnych kontekstów –
językowego, systemowego i funkcjonalnego)

„Jeżeli nawet odstępujemy od znaczenia językowego, to interpretacja danego
wyrażenia powinna pozostawać w ramach możliwego znaczenia
słownikowego”.

Sens, który nadajemy określonemu pojęciu nie może pozostawać w oczywistej sprzeczności z
regułami danego języka. Wykładnia nie powinna mieć charakteru prawotwórczego (nie
powinna pod pozorem interpretacji tworzyć nowych norm), powinna się mieścić w ramach
dopuszczalnego znaczenia leksykalnego.

„Różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia” – zakaz
stosowania interpretacji synonimicznej.

„Tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń” – zakaz
interpretacji homonimicznej.

„Nie wolno interpretować przepisów prawnych tak by pewne ich fragmenty
okazały się zbędne” – zakaz wykładni per non est.

„Lege non distinguente nec rostrum est distinguere” – tam gdzie rozróżnień
nie wprowadza sam prawodawca, tam nie jest wolno ich wprowadzać
interpretatorowi”.

31

Wykładnia systemowa (wykładnia systematyczna)
Pełni rolę subsydiarną wobec wykładni językowej – nie może stanowić samodzielnej
podstawy do przypisania normie określonego znaczenia ale może zadecydować o tym, które z
możliwych znaczeń normy wybierzemy, a w skrajnych sytuacjach może stanowić argument
za odstąpieniem od znaczenia potocznego.
Reguły wykładni:

1. „Wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami

prawa”.

Wśród zasad systemu prawa rolę szczególną odgrywają zasady konstytucyjnej.

2. „Interpretując normy prawne należy mieć na względzie przede wszystkim zasady

konstytucyjne”.

Trybunał nie może stwierdzić niekonstytucyjność przepisu prawnego, gdy można podać taką
interpretacje tego przepisu przy której jest on zgodny z konstytucją.
W orzecznictwie Trybunału rolę szczególną w interpretacji przepisów prawa odgrywają
między innymi zasady:
- zasada państwa prawnego,
- zasady sprawiedliwości społecznej,
- zasady demokracji,
- zasada równości,
- zasada podziału władz,
- prawa do sądu,
- uczciwego procesu,
- wolności gospodarowania i ochrony własności,
- ochrony praw słusznie nabytych.

3. „Interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa

międzynarodowego publicznego”.

4. „Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie z normami

prawa europejskiego”.

5. „Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do ich

sprzeczności”.

Normy sprzeczne analitycznie

– normy, które przy niezgodnych lub częściowo niezgodnych

hipotezach mają sprzeczne dyspozycje lub niezgodne sankcje, a zatem takie, z których jedna
coś nakazuje (zakazuje), a druga na to samo zezwala lub jedna coś nakazuje, a druga to samo
zakazuje.

Normy konfliktowe

– normy, które nie są sprzeczne analitycznie, ale których w pewnych

okolicznościach łącznie zrealizować się nie da np. norma nakazująca mówienie prawdy i
norma zakazująca zadawania cierpień (nie da się ich zrealizować w sytuacji lekarza, który ma
poinformować śmiertelnie chorego pacjenta o jego schorzeniu).

Normy prakseologicznie niezgodne

– normy, w przypadku, których realizacja jednej normy

unicestwia skutki realizacji drugiej normy (zamknij drzwi otwarte i otwórz drzwi zamknięte)

6. „Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk”.

Luki rzeczywiste

– zalicza się do nich:

luki techniczne

(taką proceduralną niekompletność regulacji, która utrudnia

lub uniemożliwia podjecie decyzji)

swoiste

(brak przepisów, które zgodnie z innymi przepisami powinny być

wydane, a których brak uniemożliwia podjęcie decyzji.

Luki pozorne

– luki o charakterze ocennym (aksjologicznym); nie chodzi o brak regulacji

prawnej, a jedynie o czyjąś ocenę, że jakieś przepisy powinny być wprowadzone, uchylone
lub sprecyzowane.

32

Typy luk pozornych:

extra legem – ujemna ocena faktu, zapewne sprawy nie są uregulowane,

contra legem – ujemna ocena tego, iż pewne są uregulowane, a zdaniem
oceniającego nie powinny być,

intra legem – ocena, iż sformułowanie danego przepisu jest zbyt nie
precyzyjne, kauczukowe i powinno być uściślone,

7. „Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce

wewnętrznej i zewnętrznej aktu normatywnego” (argumentum a rubica).

Wykładnia funkcjonalna

Obejmuje najmniej jednorodny i spójny zbiór dyrektyw, do których należą reguły, które w
taki lub inny sposób nakazują uwzględnianie przy interpretacji przepisów szeroko
rozumianego kontekstu społecznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego. Pełnia rolę
subsydiarną w stosunku do wykładni językowej. Zalecana ostrożność w stosowaniu tej
wykładni. Reguły wykładni funkcjonalnej stają się często drogowskazem, sugerującym
kierunek interpretacji we współczesnych tekstach prawnych różnego typu pojęć
niedookreślonych, terminów wartościujących i klauzul generalnych.



„Przy interpretacji przepisów prawnych należy brać pod uwagę powszechnie

akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności”

Mamy na myśli reguły o uniwersalnym zasięgu, akceptowane przez całą społeczność
międzynarodową lub przynajmniej reguły ważne w naszym kręgu cywilizacyjnym.



„Interpretując normę należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i

ekonomiczne do jakich będzie prowadzić określona interpretacja i wybrać taką
interpretację, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych.” – odmiana
argumenty konsekwencjonalistycznego;



„Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej (ratio

legis) – najstarszy i najczęściej używany kanon wykładni prawa; zakładając, że
działalność prawodawcza jest działalnością celową, że służy realizacji określonych
celów, to cele te musi uwzględniać interpretator;

Wykładnią odwołującą się do ratio legis bardzo często nazywa się wykładnią celowościową
lub teleologiczną.



„Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą historycznego prawodawcy”

(wykładnia historyczna, genetyczna, subiektywna);

Prawo jest pojmowane jako wyraz woli demokratycznie wybranych przedstawicieli narodu.
Odgrywa szczególnie istotną rolę w odniesieniu do przepisów prawnych niedawno
wprowadzonych, jej znaczenie maleje w odniesieniu do starszych aktów normatywnych
zwłaszcza gdy te uchwalono w innych warunkach społecznych, ekonomicznych i
politycznych.



„Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą aktualnego (współczesnego)

prawodawcy.”

Wadą obydwu tych reguł jest fakt, że prawodawca jest często ciałem kolektywnym
(parlament) i trudno jest ustalić, o czyją wole ma chodzić.



„Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z zasadami interpretacji podobnych

przepisów w innych krajach.” (wykładnia prawno – porównawcza =
komparatystyczna).

33

Domniemania interpretacyjne

Domniemanie interpretacyjne zmienia ciężar argumentacji spoczywający nie na tym kto się
na domniemanie powołuje, ale na tym, kto te domniemanie kwestionuje.

Rodzaje domniemań interpretacyjnych:

 Języka potocznego
 J. prawnego
 J. specjalnego

Inne domniemania interpretacyjne:



Domniemanie zgodności normy z konstytucją



Domniemanie zgodności normy niższego rzędu z normą hierarchicznie wyższą



Domniemanie racjonalności prawodawcy:

a. Domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm sprzecznych
b. Domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm zbędnych
c. Domniemanie, że prawodawca dąży do społecznie aprobowanych celów
d. Domniemanie, że prawodawca liczy się z konsekwencjami empirycznymi

podejmowanych decyzji

e. Domniemanie, że prawodawca dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną

Z tej ostatniej reguły wynika np. nakaz interpretowania przepisów prawa w sposób
uwzględniający aktualny stan wiedzy naukowej i technicznej.

Dyrektywy preferencji

Dyrektywy preferencji – reguły wskazujące jak rozwiązać konflikt różnych dyrektyw
wykładni; Wróblewski nazwał je dyrektywami wykładni II stopnia, ponieważ wskazują jaką
decyzję interpretacyjną należy podjąć w sytuacji, gdy zastosowanie dyrektyw wykładni I
stopnia (dyrektyw wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej) prowadzi do rozbieżnych
ustaleń interpretacyjnych.
Trzy podstawowe strategie rozwiązywania konfliktów interpretacyjnych (teorie wykładni):



Teorie subiektywne i obiektywne – czy w toku wykładni interpretator powinien się

orientować na wolę i intencje historycznego (subiektywne), czy też aktualnego
prawodawcy (obiektywne).

Teorie subiektywne

opierają się na założeniu, że norma prawna ma jedno, stałe, nie ulegające

zmianom znaczenie i jest to zgodne z wolą historycznego prawodawcy.

Teorie obiektywne

wychodzą z założenia, iż norma prawna rozumiana jako wyraz woli

suwerena musi być zgodna z wolą aktualnego suwerena, bo norma ta obowiązuje z jego woli.
Teorie obiektywne nie wykluczają, iż sens przepisu, w razie zmian celów i zadań, które
stawia sobie aktualny prawodawca, może ulec zmianie.



Teorie intencjonalne i tekstualne – celem wykładni intencjonalnej jest odtworzenie

woli i intencji prawodawcy, tekst prawny jest traktowany jako mniej lub bardziej
doskonały instrument przekazu tych intencji.

Celem wykładni tekstualnej jest, aby z chwilą ustanowienia aktu tekst prawny niejako odrywa
się od osoby legislatora, zaczynając żyć własnym życiem. Adresaci norm mają kontakt z
tekstem i z tego powodu w sytuacjach wątpliwych powinno rozstrzygać znaczenie tekstu a nie
rzeczywiste intencje prawodawcy.

34



Teorie statyczne i dynamiczne – do teorii statycznych Wróblewski zaliczył teorie

przyjmujące, iż w razie konfliktu wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej
należy preferować wynik wykładni językowej i systemowej. Opowiadają się za
literą prawa. Służą wartością – pewność, niezmienność prawa, jego
przewidywalność. Styl statyczny interpretacji dominuje w okresach stabilizacji.
Formaliści – zwolennicy teorii statycznych.

Teorie dynamiczne - w razie konfliktu wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej
preferują wynik wykładni funkcjonalnej. Opowiadają się za duchem prawa. Interpretacja
powinna służyć przystosowaniu prawa do zmieniających się sytuacji społecznych,
ekonomicznych i politycznych. Podstawowe wartości – adekwatność prawa i życia. Styl
dynamiczny dominuje okresie przemian i refom. Nieformaliści –zwolennicy teorii
dynamicznych.

W krajach kultury zachodniej praktyka interpretacyjna opiera się na zasadzie pierwszeństwa
wykładni językowej i zasadzie pomocniczości wykładni systemowej i funkcjonalnej
odpowiada to „złotej regule” (the golden rule), którą sformułowały sądy angielskie pod
koniec XIX wieku. Ta zasada jest podobna do „reguły jasnego znaczenia” (plain meaning
rule) autorstwa O. Holmesa, do której odwołują się sądy w USA. Na tej zasadzie opiera się
wykładnia prawa europejskiego i międzynarodowego.



„Interpretator powinien się opierać na rezultatach wykładni językowej i dopiero gdy

ta prowadzi do nie dających się usunąć wątpliwości korzystać z wykładni
systemowej, jeśli natomiast również wykładnia systemowa nie doprowadziła do
wątpliwości interpretacyjnych, to wolno jest posłużyć się wykładnią funkcjonalną.”



„Od jasnego (nie budzącego wątpliwości) rezultatu wykładni językowej wolno

odstąpić i oprzeć się na wykładni systemowej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym
ważne racje; od jasnego rezultatu wykładni językowej i systemowej wolno odstąpić i
oprzeć się na wykładni funkcjonalnej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne
racje.”

Dyrektywy wykładni sensu largo – zalicza się tutaj reguły kolizyjne oraz reguły wnioskowań
prawniczych. Interpretator może się odwołać do wnioskowań prawniczych (np. analogii) lub
reguł kolizyjnych tylko wtedy gdy nie rozstrzygnie problemu interpretacyjnego przy pomocy
dyrektyw wykładni sensu stricto (zasada pierwszeństwa wykładni sensu stricto).
Materiały interpretacyjne



„Interpretatorowi wolno jest korzystać z wszelkich materiałów, które są relewantne

dla ustalenia sensu interpretowanego przepisu prawnego.”

Materiały interpretacyjne:

o

Akt normatywny, w którym znajduje się interpretowany przepis prawny

o

Orzecznictwo sądowe

o

Doktryny prawnicze (literatura naukowa, komentarze, glosy, podręczniki etc.)

o

Materiały przygotowawcze (sprawozdania komisji legislacyjnych, materiały z obrad

parlamentu, komisji parlamentarnych, rządowych itd.)

o

Projekty ustaw i innych aktów normatywnych, teksty uchylonych aktów

normatywnych – związane z nimi orzecznictwo i doktrynę

o

Materiały komparatystyczne (obce teksty prawne, orzecznictwo i doktryny)

o

Wyniki ekspertyz naukowych i opinie biegłych

o

Wiedza specjalistyczna, nieprawnicza,, która jest relewantna dla ustalenia sensu

określonych wyrażeń (literatura naukowa, podręczniki, słowniki, encyklopedie etc.)

35

X ELEMENTY TEORII ARGUMENTACJI

Dwa typy uzasadnienia twierdzeń, norm i ocen:



Subsumcyjny (sylogistyczny) – uzasadnienie przyjmuje postać wprowadzenia

określonych następstw z przyjętych przesłanek na podstawie założonych reguł
interferencyjnych (r. wnioskowania); przykładem sylogizmu prawniczego jest
wyprowadzanie następstw prawnych z normy prawnej i ustalonego stanu
faktycznego.



Argumentacyjny (dyskursywny) – uzasadnianie przyjmuje postać wymiany

argumentów wspierających daną tezę (argumenty pro) i argumentów ją
kwestionujących (argumenty contra). Model ten zakłada dokonywanie szeregu ocen
co do wartości poszczególnych argumentów („ważenie” argumentów) a w
konsekwencji podjęcie decyzji, które argumenty okazały się lepsze.

Najważniejsze i najczęściej używane w uzasadnieniach prawniczych argumenty:



Normy prawne



Orzecznictwo sądowe



Poglądy doktryny prawniczej



Reguły egzegezy:

o

Reguły interpretacyjne

o

Reguły kolizyjne

o

Reguły wnioskowań prawniczych



Reguły i zasady pozaprawne



Opinie ekspertów i twierdzenia naukowe

Uniwersalne toposy prawnicze (topos = argument)

Reguły wnioskowań prawniczych (reguły logiki prawniczej) – należą do wykładni sensu
largo



Argumentum a simile

– wnioskowanie z podobieństwa lub analogi;

1. analogii z ustawy (analogia legis) – podstawą jest zawsze jakiś konkretny

przepis prawny, który musi zostać wskazany we wnioskowaniu organu
stosującego prawo;

Trzy podstawowe etapy wnioskowania z analogii:

o

ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne

o

ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi
względami podobne do faktu nienormowanego

o

powiązanie z faktem prawnym nieunormownym podobnych lub takich samych
konsekwencji prawnych, co z faktem bezpośrednio uregulowanym przez
przepisy prawne

Ubi eaden legis ratio, ibi eadem legis dispositio

– gdzie taki sam cel tam taka sama

dyspozycja ustawy. Odnosi się to zarówno do fizycznego podobieństwa faktów jak i
porównania celów regulacji.

2. analogii z prawa (analogia iuris) – brak ściśle wskazanych przepisów prawa,

ale bardzo ogólne określenie zasad czy idei, na których opiera się prawo; daje
dużą swobodę wnioskującemu.



Argumentum a contrario

– wnioskowanie z przeciwieństwa. Przeciwieństwo

wnioskowania z analogii. Zabronione jest zastosowanie podobnych lub takich
samych konsekwencji prawnych do sytuacji podobnych.

36

Jeżeli norma prawna wiąże konsekwencje prawne k z faktem f i dany fakt nie jest identyczny
z faktem f, to nie wolno do niego zastosować konsekwencji k i to nawet wtedy gdyby był on
pod istotnymi względami do faktu f. wnioskowanie z przeciwieństwa stosujemy, gdy w
kontekście danego przepisu występują zwroty „wyłącznie”, „jedynie”, „tylko”.
W przypadku gałęzi prawa podobnych do prawa cywilnego należy stosować analogię, a w
przypadku gałęzi prawa podobnych do prawa karnego i finansowego podstawą wnioskowania
powinno być argumentum a contrario. W odniesieniu do przepisów przyznających
obywatelom uprawnienia i korzyści należy stosować analogie, natomiast w odniesieniu do
przepisów nakładających na nie obowiązki i obciążenia należy opierać się na argumentum a
contrario (analogia jest nie dopuszczalna).



Argumentum

a fortiori

- przebiega według schematu „jeżeli A to tym bardziej B”

występuje 2 odmianach:



Argumentum a maiori ad minus – wnioskowanie z większego na
mniejsze; podstawą wnioskowania jest przepis uprawniający o
strukturze „komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest
mniej”



Argumentum a minori ad maius – wnioskowanie z mniejszego na
większy; podstawą wnioskowania jest przepis zakazujący o
schemacie „jeżeli zakazane jest mniej to tym bardziej zakazane jest
więcej”;



Dyrektywy

instrumentalnego

nakazu i zakazu

– odwołują się do wiedzy o związkach

przyczynowych, d których zależy (nie) spełnienie danej normy.

Reguła instrumentalnego nakazu – jeżeli obejmuje określona norma to tym samym nakazane
jest czynienie tego wszystkiego co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy.
Reguła instrumentalnego zakazu - jeżeli obejmuje określona norma to tym samym zakazane
jest czynienie tego wszystkiego co przyczynowo wykluczałoby realizację tej normy.
Pozostałe toposy prawnicze
Toposy w wielu sytuacjach mają antytetyczną strukturę tj., że toposowi powołanemu jako
argument pro można przeciwstawić topos funkcjonalny jako argument contra.



Argumentum

a

coherentia

– każdą argumentację można zakwestionować wskazując,

iż prowadzi ona do sprzeczności.



Res iudicata pro veritate habetur

– rzecz osądzona powinna być uważana za

prawdziwą, rzecz osądzona ma pierwszeństwo przed prawdą.



Ne ultra petita partium

– sądy i inne organy stosujące prawo są związane żądaniami

stron, nie mogą orzekać ponad te żądania.

Stanowi konsekwencję zasady dyspozycyjności według której strony, a nie sąd są
dysponemtami postępowania cywilnego.



Deniminis

no curat pretor

– argument usprawiedliwiający odmowę wszczęcia

jakiegoś postępowania powołaniem się na błahość sprawy.



Nemo plus Iuris transfere potest quam ipse habet

– nikt nie może przenieść więcej

praw niż sam posiada.



Imposibilium nulla obligatio est

– świadczenia i obowiązki, które nakłada na nas

prawo muszą być możliwe do spełnienia (nie jesteśmy zobowiązani do świadczeń
niemożliwych).



Favor legitimatis

– prawo sprzyja temu co legalne.

37



Ex iniuria Ius non oritur

– z działań bezprawnych nie może powstać prawo.



Zasada proporcjonalności

– środki naszych działań muszą być dostosowane do

celów, które przy ich pomocy staramy się realizować.



Zakaz nadużywania prawa

– wykonując swoje prawa należy stosować środki jak

najmniej szkodliwe dla innych.



Ignorantia Iris nocet, non excusat

– nieznajomość prawa szkodzi i nie stanowi

usprawiedliwienia.



Iura scripta vigilantibus

– ustawy napisano dla ludzi wykazujących się należytą

starannością. Niedbalstwo, lekkomyślność nie stanowi okoliczności
usprawiedliwiających.



Nullum crimen, nulla poena sine lege

– przestępstwem może być wyłącznie czyn

wyraźnie zabroniony przez prawo karne i przestępcy może być wymierzona
wyłącznie kara przewidziana przez przepisy prawa karnego.



Zasada prawa do sądu

– dochodzenie swoich roszczeń przed sądem. Wiąże się z

zasada fair trial – uczciwego i rzetelnego procesu.



Zasada niezawisłości sądów

– sędziowie podlegają tylko konstytucji i ustawą, jeśli

akt podstawowy jest sprzeczny z ustawą to sąd może odmówić jego zastosowania.



Nemo iudex In causa sua

– nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.



Audiatur et altera pars

– wysłuchaj również i drugiej strony.



Praesumptio boni viri

– prawie domniemywuje się zawsze dobrą a nie złą wiarę.

Nemo se ipsum acusare tenetur – nikt nie może zostać zmuszony do samo oskarżenia się.



In dubio pro reo

– wszelkie wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść strony nie

obciążonej ciężarem dowodu (na korzyść oskarżonego). W prawie podatkowym
zasada ta głosi –

In dubio pro tributario

– w razie wątpliwości na korzyść podatnika.



In dubio pro libertata

– w razie wątpliwości na korzyść wolności. Jeżeli jest

wątpliwe czy dany czyn jest dozwolony czy nie to należy przyjąć, iż jest dozwolony;
należy przyjąć taką interpretacje przepisu, która poszerza, a nie ogranicza zakres
naszej wolności.



Lex retro non agit

– zakaz nadawania przepisom mocy retroaktywnej. Nie wolno

stosować przepisów do kwalifikacji zdarzeń, które miały miejsce zanim te przepisy
weszły w życie.



Lex iniusta non est Lex

– prawo rażąco nie słuszne nie jest prawem (Lex iniustisima

non est lex)

XI DOWODY PRAWNICZE I NIEKTÓRE ELEMENTY NAUKI
PRAWA PROCESOWEGO

Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art.227
k.p.c.). dowodzić można wyłącznie twierdzenia o faktach sprawy, tylko bowiem
twierdzeniom, a nie faktom, można przypisać wartość logiczną prawdy lub fałszu. Prawnicy
w zasadzie nie dowodzą twierdzeń ogólnych, np. opisujących jakieś prawidłowości
ekonomiczne czy socjologiczne, a jedynie twierdzenia jednostkowe odnoszące się do
konkretnych zdarzeń czy okoliczności.

38

Twierdzenia te mają strukturę: „w miejscu m czasie t miało miejsce zdarzenie z”. dowody
prawnicze w sensie metodologicznym nie są procedurami niezawodnymi i podobnie jak
wszelkie inne uzasadnienia w sprawach empirycznych nie gwarantują pewności osiągniętych
rezultatów, jak gwarantują wnioskowania dedukcyjne w matematyce i logice, chociaż w
praktyce mogą dawać wysoki stopień pewności i niepodważalności. W sensie
metodologicznym prawnicy nie dowodzą, ale uzasadniają twierdzenia o faktach sprawy. W
uzasadnieniu niezbędne jest korzystanie z wiedzy empirycznej.
Dowodzenie wszystkich faktów byłoby stratą czasu, dlatego nie wymagają dowodu fakty
powszechnie znane (tzw. fakty notoryjne), np. wydarzenia historyczne, niekontrowersyjne
fakty geograficzne, polityczne ale także okoliczności znane wszystkim rozsądnym ludziom
itd.; fakty znane z urzędu (kiedy wszczęto postępowanie, kiedy je zawieszono itd.) oraz fakty
przyznane przez jedną ze stron. Zgodnie z zasadą iura novit curia – sąd zna prawa
przedmiotem dowodu nie może być prawo (treść norm prawnych, jak je należy interpretować
i czy obowiązują). Od tej zasady są wyjątki, gdyż przedmiotem dowodu może być treść
obcego prawa oraz ustalenie praktyki stosowania tego prawa. Sąd może skorzystać z opinii
biegłego, jeśli chce ustalić treść wysoce specjalistycznych dziedzin prawa wewnętrznego (np.
budowlanego, medycznego, wynalazczego itd.)

Ciężar dowodów (onus probanci)
Ciężar dowodu określa 2 kwestie:



Kto powinien przedstawić dowody (ciężar dowodu w sensie subiektywnym,

formalnym)



Kto poniesie ryzyko nieudowodnienia (non liquet) określonych twierdzeń (ciężar

dowodów w sensie obiektywnym, materialnym)

Jeśli strona wywodzi określone skutki prawne (np. roszczenia) z określonej normy prawnej, to
powinna udowodnić fakty od których ta norma uzależnia nastąpienie tych skutków prawnych.
Jeśli fakty nie zostaną ustalone lub będą budzić wątpliwości (non liquet), to jego roszczenie
zostanie oddalone. Strona niezwiązana ciężarem dowodu nie musi dowodzić ani faktu, że
szkoda nie nastąpiła ani swojej niewinności. Wszystkie wątpliwości związane z
twierdzeniami o faktach sprawy rozstrzyga się na jej korzyść (In dubio pro reo).
Kwestionujący domniemania prawne nie może ograniczyć się do wykazania, że budzą one
wątpliwości (non liquet), czyli do przeprowadzenia tzw. dowodu przeciwnego.
Popularne przykłady domniemań prawnych: (domniemanie, że)



Dziecko urodziło się żywe (art.9 k.c.)



Posiadanie jest zgodne z prawem (art.341 k.c.)



Osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku jest spadkobiercą (art.1025

2k.c.)



Osoba, która obcowała z matką dziecka w okresie koncepcyjnym jest jego ojcem

(art.85

§ 1 k.r.o.)

Wszystkie domniemania są zbudowane wg schematu „jeżeli zaszedł fakt A, to domniemywa
się zajście faktu B”. Fakt A nazywa się poprzednikiem lub podstawą domniemania, natomiast
fakt B następnikiem lub wnioskiem.
Wśród domniemań wyróżnia się:



Domniemania prawne (praesumptiones iuris) – ustanowione przez normę prawną



Domniemania zruszane (presumtiones iuris tantum) – mogą być obalone dowodem
przeciwieństwa; zmieniają ciężar dowodu;



Domniemania niewzruszalne (presumntiones iuris ace de iure) – obalić ich
niemożna; są rzadkie;

39

Inny podział:



Domniemania materialne – podstawa wymaga udowodnienia;



Domniemania formalne – akceptacja podstawy domniemania, a w konsekwencji
jego wniosek nie wymaga podjęcia żadnych czynności dowodowych;



Domniemania faktyczne (presumptiones hominis) – zostały przyjęte przez sąd lub

inny organ stosujący prawo w oparciu o zasady doświadczenia.

Wiele wspólnego z domniemaniami faktycznymi mają tak zwane reguły dowodu prima facie
– są to reguły ustanowione przez sąd, które pozwalają wnioskować z faktu, iż nastąpiła
szkoda o tym, że szkoda ta nastąpiła z winy tego, kto ją wyrządził dla tego, iż wniosek
nasuwa się z oczywistością już na pierwszy rzut oka (prima facie); przyjąć należy, że w
odróżnieniu od domniemań faktycznych przerzucają one ciężar dowodów;
Zagadnienie dowodu w postępowaniu karnym
Zasada domniemania niewinności oskarżonego – oskarżonego poczytuje się za niewinnego
tak długo, jak długo nie zostanie mu udowodniona wina. Ciężar dowodu winy oskarżonego
spoczywa na oskarżycielu i nie może być przerzucone na oskarżonego. Zgodnie z zasadą In
dubio pro reo wszelkie wątpliwości co do winy należy rozstrzygnąć na korzyść oskarżonego.
Pojęcie dowodu i rodzaje dowodów
Dwa podstawowe rozumienia terminu dowód prawniczy:



Dowód rozumiany jako uzasadnienie określonego twierdzenia – zespół twierdzeń

dowodowych, z których przy pomocy określonych reguł dowodowych wyprowadza
się twierdzenie o fakcie sprawy (tezę dowodu);



Dowód w sensie czynnościowym – zespół czynności, który przeprowadza organ

procesowy po to, by uzyskać informacje o faktach sprawy;

W toku postępowania dowodowego sędzia przeprowadza szereg dowodów w sensie
czynnościowym (słucha świadków, biegłych, przesłuchuje strony, dokonuje oględzin etc.),
gdy jednak przystępuje do sporządzania uzasadnienia wyroku to musi podać stwierdzenia, z
których wynika prawdziwość określonych twierdzeń o faktach sprawy (przeprowadza dowód
w sensie podania uzasadnienia dla tezy dowodu).

Dowód bezpośredni

– dowód, w którym sędzia lub inny organ procesowy wnioskuje o

prawdziwości twierdzeń o faktach sprawy opierając się bezpośrednio na tym, że informator
sądu będący obserwatorem danego zdarzenia czy rzeczy (świadek, strona, w przypadku
oględzin sędzia), okazał się wiarygodny.

Dowód pośredni

– do uzasadnienia tezy dowodu konieczne są jakieś inne twierdzenia

dowodowe, z których w oparciu o określone reguły dowodowe można tę tezę wywnioskować.

Dowód poszlakowy

– dowód, którym poszczególne fakty dowodowe wzięte z izolacji nie

stanowią dostatecznej podstawy do ustalenia faktu sprawy (w tym sensie są one
poszlakami).uważa się go za przeprowadzony dopiero, gdy istnieje zespół zgodnych,
potwierdzających się poszlak, a zarazem, gdy wykluczono, iż przebieg zdarzenia mógł być
inny niż sugerują to poszlaki.

Dowód ze słyszenia (hearsay)

– brak naocznego świadka, ale istnieją świadkowie, którym

świadek naoczny przekazał informacje o danym zdarzeniu; takim dowodem jest również
dowód, w którym brak jest oryginału dokumentu (dowód pierwotny), ale są świadkowie lub
notatki, czy nieautoryzowane jego odpisy (dowody pochodne), na podstawie których można
ustalić jego treść.

Dowód osobowy

– źródłem informacji jest osoba (świadkowie strony)

Dowód rzeczowy

– źródłem informacji jest rzecz (dokumenty, oględziny)

Ordalia

– sąd boży

40

Podstawowe kategorie dowodów w sensie czynnościowym:



Zeznania świadków



Przesłuchanie stron



Opinia biegłych



Dokumenty



Oględziny

Jako dowód można wykorzystać w zasadzie każda osobę, rzecz lub inny środek dowodowy na
podstawie której uzyskać można wiarygodną informację.
Zasady oceny dowodów
Zasadami oceny dowodów nazywamy te wszystkie zasady, które określają kryteria jakie
muszą być spełnione by organ stosujący prawo mógł uznać dane twierdzenie z udowodnione.
Historycznie wyróżniamy dwie podstawowe zasady oceny dowodów:



Zasada legalnej oceny dowodów



Zasada swobodnej oceny dowodów

Proces rzymski był oparty na zasadzie swobodnej oceny dowodów i stopniowo ewoluował w
kierunku legalnej oceny dowodów. W średniowieczu prawo było oparte na zasadzie legalnej
oceny dowodów. Przełomem była Wielka Rewolucja Francuska, która wprowadziła ocenę
dowodów według wewnętrznego przekonania (conviction intime) sędziego. XIX wiek
stopniowo rozprzestrzeniał zasady swobodnej oceny dowodów w krajach europejskich.
Istnieją normy prawne określające w sposób wiążący, warunki które muszą być spełnione, by
dowód mógł zostać uznany za przeprowadzony (tzw. legalne dyrektywy dowodowe).
Współcześnie zasada swobodnej oceny dowodów funkcjonuje w dwóch wariantach:



zasady swobodnej i niekontrolowanej oceny dowodów – funkcjonuje tam, gdzie

ustalenia faktyczne sądu I instancji nie podlegają kontroli przez sąd odwoławczy
(system kasacyjny) i tam, gdzie werdykt w kwestii faktów jest zastrzeżony dla ławy
przysięgłych i jest uważany za ostateczny. Ława przysięgłych nie musi uzasadniać
swojej decyzji. W systemie kasacyjnym oraz w systemie ławy przysięgłych zwykle
przewiduje się pewne możliwości korygowania ustaleń faktycznych sądu I instancji,
zwłaszcza gdy są one sprzeczne z zebranym materiałem dowodowym i w tym
sensie arbitralne.



zasady swobodnej i kontrolowanej oceny dowodów – przewidują kontrole ustaleń

faktycznych przez sądy wyższe oraz nakładają na sąd obowiązek uzasadnienia
swojej decyzji w kwestiach faktycznych. Prawo do swobodnej oceny dowodów nie
oznacza prawa do dowolnej oceny dowodów. Swobodna ocena powinna
respektować następujące kryteria:

a.

zasady logiki

b.

zasady nauki i techniki

c.

zasady doświadczenia życiowego

Ocena dowodów naruszająca wymienione wyżej zasady nie mieści się w ramach
swobodnej oceny dowodów i nie podlega ochronie przez prawo.

Współczesne systemy prawne opierają się na zasadzie swobodnej oceny dowodów, to jednak
zachowały one pewne elementy legalnej oceny dowodów.

41

Problem ustalenia prawdy w procesie

Reguły, zasady i instytucje ograniczające poznanie prawdy w postępowaniu:

I.

Domniemania prawne

II.

Zasada res iudicata pro veritate habetur – z chwilą, gdy od orzeczenia nie
przysługuje środek odwoławczy staje się ono prawomocne formalnie i
niepodważalne, nawet gdyby okazało się, iż jest oparte na błędnych ustaleniach
faktycznych.

III.

Zasada formalizmu procesowego – czynności procesowe muszą być dokonywane w
określonej formie; środki odwoławcze muszą być składane w przewidzianym
terminie, bo po ich upływie strona traci prawo do ich wniesienia, nawet gdyby
ustalenia sądu I instancji były błędne.

IV.

Zakaz informatinis In peius – jeżeli środka odwoławczego nie wniesiono na
niekorzyść oskarżonego to zasadniczo nie można zmienić wyroku na jego niekorzyść
nawet gdyby okazało się, iż zasługuje on na surowszą karę.

V. Zakazy dowodowe – służą przede wszystkim ochronie podstawowych praw

i wolności obywatelskich.

Trzy podstawowe kategorie zakazów dowodowych:

A. Zakazy dowodu określonych faktów np. związane z tajemnicą narady sędziowskiej,

tajnością wyborów do ciał przedstawicielskich.

B. Zakazy stosowania określonych środków dowodowych np. „nie wolno

przesłuchiwać jako świadków:

a. Obrońcy co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub

prowadząc sprawę,

b. Duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi”,

C. Zakazy stosowania określonych metod dowodowych np. wyjaśnienia, zeznania lub

oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi nie mogą
stanowić dowodu; gdy informacje uzyskano stosując przymus fizyczny lub
psychiczny (tortury, groźby, a nawet podstęp), oraz określone środki chemiczne lub
techniczne.

Przywileje dowodowe – prawo do nie udzielania informacji (prawo odmowy zeznań).

Formy procesu

Strony w postępowaniu cywilnym to powód – ten, który wystąpił lub na rzecz którego
wystąpiono ze skargą, powództwem, pozwany – ten przeciwko ta skarga została skierowana.
Strony w postępowaniu karnym to oskarżony i oskarżyciel.
Dwie formy postępowania procesowego:

1) Forma kontradyktoryjna – proces jest zorganizowany w formie sporu stron przed

bezstronnym sądem; strony są wyłącznymi dysponentami całego procesu. Rola
sądu jest całkowicie bierna i ogranicza się do wydania wyroku oraz pieczy nad
tym by przestrzegano przepisów prawa. Strony decydują o tym czy:



Wszcząć proces czy też nie – zasada skarbowości; proces nie może być

wszczęty z urzędu, przez sąd, ani przez innego przedstawiciela władzy
publicznej.



Sąd nie może z urzędu uwzględnić żadnych roszczeń, z którymi nie

wystąpiły strony, nie może orzekać ponad te żądania i jest związany
wnioskami stron co do cofnięcia, uznania, zmiany powództwa czy też aktu
oskarżenia (zasada dyspozycyjności)

42



Sąd jest związany wnioskami dowodowymi stron, nie może uwzględniać

żadnych faktów ani dowodów na które nie powołały się strony oraz nie może
prowadzić postępowania dowodowego z urzędu.

2) Forma inkwizycyjna – stanowi przeciwieństwo formy kontradyktorycznej. Tutaj

proces nie jest zorganizowany w formie sporu stron, a postępowanie jest
prowadzone z urzędu przez sąd; rola stron ogranicza się do przekazywania
sądowi informacji, które uznaje on za niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy, w
szczególności :



Postępowanie jest wszczynane przez sąd lub organ władzy publicznej (np.

prokurator)



Sąd może uwzględniać roszczenia czy żądania nie zgłoszone przez strony i

nie jest w tym zakresie związany ich wnioskami



Sąd nie jest związany wnioskami dowodowymi stron, może uwzględniać

fakty i dowody niezawnioskowane przez strony i zasadniczo prowadzi
postępowanie dowodowe z urzędu.

Współcześnie nie spotyka się z czystymi formami kontradyktoryjnymi czy inkwizycyjnymi,
proces ma zwykle strukturę mieszaną.

Proces anglosaski jest bliższy ideałowi formy kontradyktorycznej niż proces kontynentalny.
Funkcję sędziego w procesie anglosaskim określa twierdzenie – przed rozpoczęciem procesu
sędzia powinien nabrać do ust święconej wody, a wypuścić ją dopiero przy ogłaszaniu
wyroku. Strony a nie sąd powołują i przesłuchują świadków oraz prowadzą inne dowody.
Duże znaczenie w tym procesie ma instytucja „krzyżowego ognia pytań” (cross –
examination) polegająca na ty, iż świadek jest słuchany przez stronę, która go powołała, a
następnie przez jej przeciwnika starającego się podważyć jego wiarygodność.
Więcej elementów inkwizycyjnych występuje w procesie karnym niż w cywilnym, to ze
względu na znacznie silniejszą obecność pierwiastka publicznego w tym pierwszym.
Postępowanie odwoławcze
Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji (art.78
konstytucji). Postępowanie odwoławcze jest elementem demokratycznego porządku
prawnego. Podstawą tego postępowania może być błąd co do prawa (error iuris) – sąd błędnie
zastosował prawo lub dokonał błędnej jej wykładni; błąd co do faktu (error facti) – nie
wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy, błędna ocena materiału dowodowego.
3 podstawowe kategorie środków odwoławczych:



Kasacje



Rewizje



Apelacje

Kontroli kasacyjnej podlegają wyłącznie ustalenia prawne. Sąd kasacyjny nie prowadzi
postępowania dowodowego i opiera się na ustaleniach sądu niższego; nie orzeka co do istoty
sprawy, a wyłącznie uchyla zaskarżone orzeczenie (o. kasatoryjne) i przekazuje sprawę
sądowi niższemu do ponownego rozpoznania.
Postępowanie rewizyjne obejmuje ustalenia prawne i faktyczne. Sąd rewizyjny nie prowadzi
postępowania dowodowego i opiera się na ustaleniach sądu niższego, może uchylić
zaskarżone orzeczenie i przekazać sprawę sądowi niższemu do ponownego rozpatrzenia lub
orzec co do istoty sprawy.

Postępowanie apelacyjne obejmuje ustalenia faktyczne i prawne, jest to powtórzenie przed
postępowania sądem niższym, obejmuje prowadzenie postępowania dowodowego. Sąd
apelacyjny orzeka co do istoty sprawy.

43

Odróżnienie środków odwoławczych od orzeczeń nieprawomocnych (zwykłe środki
odwoławcze) i orzeczeń prawomocnych (nadzwyczajne środki odwoławcze). Od każdego
orzeczenia nieprawomocnego co do meritum sprawy sądu I instancji przysługuje środek
odwoławczy. Kwestionowanie orzeczeń prawomocnych jest dużo bardziej ograniczone
i odnosi się do wyjątkowo poważnych naruszeń prawa.
System polski

1. sądy powszechne



rejonowe



okręgowe – rozpatrują apelacje od wyroku sądu rejonowego



apelacyjne – apelacje od wyroku sądu okręgowego jako sądu I instancji



sąd najwyższy – sprawuje nadzór judykacyjny przed sądami

powszechnymi; rozpatruje kasacje;

W sprawach cywilnych przyjęto model postępowania trójinstancyjnego. Zwykłymi środkami
odwoławczymi jest:



apelacja – od orzeczeń sądów I instancji



kasacja – od orzeczeń II instancji

Nadzwyczajnym środkiem odwoławczym w sprawach cywilnych jest wznowienie
postępowania. W sprawach karnych przyjęto model dwuinstancyjny, zwykłym środkiem
odwoławczym jest apelacja, natomiast nadzwyczajnym jest kasacja i wznowienie
postępowania. Skargę o wznowienie postępowania rozpatrują sądy okręgowe i apelacyjne.

XII STOSUNEK PRAWNY

Stosunek prawny – to stosunek społeczny uregulowany przez normę prawną. Może przybrać
formę stosunku faktycznego (uświadamianego sobie przez strony, np. zawarcie umowy,
wymierzenie mandatu, łożenie rodziców na utrzymanie dzieci) i stosunku czysto
normatywnego, tetycznego (nie uświadamianego sobie przez strony).
Przepisy prawne nakładają na nas obowiązki, a fakt, że nie wiemy o ich treści nie zwalnia nas
od odpowiedzialności (ignoratia iuris nocet, non excusat). Stosunki prawne mogą mieć
charakter dwustronny (małżeństwo) lub wielostronny (spółka).

Elementy stosunku prawnego:



fakty prawne – każde zdarzenie powodujące powstanie, ustanie bądź zmianę

treści stosunku prawnego, czyli zdarzenie wywołujące jakieś skutki prawne.
Odwołuje się do tego szczególnie prawo cywilne.

Zdarzenie prawne

– kategoria faktów prawnych niezależnych od woli człowieka np. śmierć,

urodzenie, klęska żywiołowa, upływ czasu.

Działania

– kategoria faktów prawnych zależnych od woli człowieka – ludzkie zachowanie.

Obejmuje działania takie jak: płacenie podatku, oddanie długu jak i zaniechania
(nieudzielanie pomocy, niezapłacenie podatku, nieoddanie długu). Kategoria działań
obejmuje bardzo zróżnicowaną grupę ludzkich zachowań jak: zawarcie umowy, popełnienie
przestępstwa, wydanie wyroku sądowego czy uchwalenie konstytucji.

Czyny

– działania, które zmierzają do wywołania skutków prawnych, ale je z mocy prawa

wywołują. Dzielą się na: zgodne z prawem = fakty prawne (wywołują skutki prawne) i czyny
niezgodne z prawem = czyny niedozwolone (delikty cywilne – odpowiedzialność, ex delicto).

Akty prawne

– działania, które podejmujemy by wywołać skutki prawne, np. zawarcie

umowy.

44

Akty prawne:

1. akty tworzenia prawa
2. akty stosowania prawa

akty konstytutywne – akty tworzące nowy stan prawny; np. wyrok
rozwodowy;
akty deklaratoryjne – akty potwierdzające istniejący stan prawny; np.
wyrok ustalający treść umowy

3. czynności prawne – oświadczenie woli przynajmniej jednej strony,

zmierzające do wywołania skutków prawnych;

jednostronne – np. testament, porzucenie rzeczy, przyjęcie lub odrzucenie

spadku;

dwustronne – np. umowy;
wielostronne – np. umowy;

Czynami niezgodnymi z prawem są: wyrządzenie szkody – nie wykonanie lub nie należyte
wykonanie zobowiązania (kodeks cywilny), wykroczenia, przestępstwa: zbrodnie (czyn
zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat lub karą surowszą) i
występki (czyn zagrożony karą grzywny powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia
wolności albo pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc).

Stopnie winy:

1. wina umyślna – sprawca chce popełnić czyn zabroniony (zamiar bezpośredni)

lub przewidując zamiar jego popełnienia na to się godzi (zamiar wynikowy);

2. wina nieumyślna – sprawca nie ma zamiaru popełnienia czynu zabronionego,

ale go popełnia na skutek nie zachowania należytej staranności, mimo że
możliwość popełnienia tego czynu przewidywał lub mógł przewidzieć.
Zbrodnie popełnia się umyślnie, występek – z obu jeżeli przepis prawny taką
możliwość przewiduje.



podmioty stosunku prawnego – mogą nimi być jednostki, grupy ludzkie,

organizacje.

W prawie konstytucyjnym i administracyjnym podmiotami prawa są obywatele i organy
państwa.
W prawie międzynarodowym publicznym podmiotami są państwa, organizacje międzynarod.
i częściowo osoby fizyczne.
W prawie procesowym – sąd i strony procesowe (powód, pozwany, itd.).
W prawie cywilnym – osoby fizyczne i prawne).
Osobą fizyczną – jest każdy człowiek od urodzenia do śmierci. Można ją scharakteryzować
przez zdolność prawną i zdolność do czynności prawnej.
Zdolność prawna – zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków, nabywa się ją z chwilą
urodzenia, a traci z chwilą śmierci. Zdolność prawną ma także dziecko poczęte (nasciturus),
jednak prawa i zobowiązania majątkowe nabywa gdy się urodzi żywe.
Zdolność do czynności prawnych – zdolność do nabywania praw i obowiązków za
pośrednictwem własnych działań, jest zdolnością stopniowalną. Zdolność do czynności
prawnej osoby fizycznej zależy od wieku oraz od tego, czy jest ona ubezwłasnowolniona.
Rodzaje zdolności do czynności prawnych:

brak zdolności do czynności prawnych – osoby poniżej 13 roku
życia, ubezwłasnowolnieni całkowicie;

Podstawą ubezwłasnowolnienia całkowitego może być choroba psychiczna, niedorozwój
umysłowy, zaburzenia psychiczne, pijaństwo, narkomania, jeżeli wykluczają możliwość
kierowania swoim postępowaniem.
Czynności dokonane przez osoby nie mające zdolności do czynności prawnych są nieważne.

45

ograniczona zdolności do czynności prawnych – osoby od 13 do 18
roku życia oraz ubezwłasnowolnione częściowo;

Ubezwłasnowolnić częściowo osobę można z tych samych powodów co całkowicie, jednakże
tylko osobę pełnoletnią, której potrzebna jest pomoc do prowadzenia własnych spraw
(kuratela).

pełna zdolności do czynności prawnych – osoby, które ukończyły 18
lat i nie są ubezwłasnowolnione. Mogą samodzielnie dokonywać
wszelkich czynności prawnych.

Osoba prawna – każda jednostka organizacyjna z przyznaną zdolnością prawną, może
nabywać prawa i obowiązki we własnym imieniu niezależnie od osób fizycznych, które
wchodzą w jej skład. Może mieć niezależny od osób fizycznych majątek, którym odpowiada
za swoje zobowiązania. Osoba prawna nie może być podmiotem praw i obowiązków
specyficznych dla osób fizycznych. Realizuje zdolność prawną za pośrednictwem swoich
organów.
Organ osoby prawnej – osoba lub osoby mogące działać w imieniu osoby prawnej (zaciągać
zobowiązania i nabywać uprawnienia).
Kategorie osób prawnych:



skarb państwa – państwo występujące jako podmiot stosunków cywilno – prawnych;



państwowe osoby prawne – np. przedsiębiorstwa państwowe, szkoły wyższe, banki,
itd.;



inne osoby prawne – jednostki samorządu terytorialnego, spółki handlowe, fundacje,
partie polityczne, banki, stowarzyszenia;

Inny podział:



korporacje – substratem korporacji są ludzie związani przez członkostwo, decydują
oni o jej działalności i przez składki czy udziały tworzą majątek korporacji,
korporacje mogą realizować cele gospodarcze (spółdzielnie, spółki handlowe) i
pozagospodarcze (partie polityczne, stowarzyszenia);



fundacje – substratem fundacji jest określony majątek, fundator – osoba, która
wyposaża fundację w majątek i określa sposób i cele jej działania, zalicza się tu
również przedsiębiorstwa, banki, muzea, itd.;



przedmiot stosunku prawnego – mogą być:



rzeczy – przedmioty materialne

o ruchome
o

nieruchome = nieruchomości – grunty, budynki, części budynków,
superficies solo cedit – to co znajduje się na gruncie stanowi jego część
składową i nie może stanowić odrębnego przedmiotu własności;

Różnicą między ruchomościami i nieruchomościami jest to iż umowa zobowiązująca do
przeniesienia własności nieruchomości oraz umowa przenosząca własność nieruchomości
powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.



inne przedmioty materialne – ciecze, gazy i kopaliny, nie są uważane
przez prawników za rzeczy, gdyż nie posiadają dostatecznie
zindywidualizowanej i wyodrębnionej postaci;



przedmioty niematerialne – zalicza się dobra o charakterze
intelektualnym (utwory artystyczne, naukowe, dobra osobiste – godność
człowieka, dobre imię, pieniądze jako miernik wartości, papiery
wartościowe);



zachowania się



treść stosunku prawnego – uprawnienia i obowiązki tego stosunku, one

tworzą między stronami więź prawną (vinculum iuris)

46

Więź prawna polega na tym, że jedna ze stron może czegoś żądać, a druga jest zobowiązana
do czegoś. Z analitycznego punktu widzenia uprawnienia i obowiązki scharakteryzować
można jako dwa odrębne rodzaje modalności normatywnej. Uprawnienia wyraża się w
tekstach prawnych za pośrednictwem zwrotu: „wolno”, „jest dozwolone”, „ma prawo”,
„może”, „zezwala się”. Uprawnienia mogą być:

o Proste – uprawnienie właściciela do korzystania z rzeczy lub uprawnienie

wierzyciela pożądania by dłużnik spełnił świadczenie.

o

Złożone – kompleksy uprawnień prostych;

Prawa podmiotowe – szczególnie istotne kompleksy uprawnień prostych, np. prawo
własności, do prywatności, do obrony.
Roszczenie – domaganie się od określonej osoby, by zachowała się w określony sposób – by
spełniła swój obowiązek.
Obowiązki ograniczają sferę wolności adresata normy prawnej. Dzieli się je na obowiązki
pozytywne (nakazy) i negatywne (zakazy).obowiązki są z reguły sprzężone z sankcjami.
Takie obowiązki sprzężone z sankcjami nazywa się obowiązkami doskonałymi. Obowiązkami
niedoskonałymi są natomiast te obowiązki, które nie są sprzężone z sankcjami. Są to
obowiązki, które są ustanawiane w interesie jednostki, którą wiążą i dlatego nie trzeba ich
sankcjonować (ciężary). Ciężary odgrywają szczególną rolę w prawie procesowym np. ciężar
dowodu.

Z obowiązkami nie doskonałymi spotykamy się często w przypadkach praw socjalnych, gdy
nie implikują żadnych roszczeń po stronie adresatów tych praw, bo wówczas zwykle
wynikające z tych praw obowiązki organów państwowych nie są zabezpieczone żadną
sankcją.
Kategorie uprawnień:

a. Uprawnienia pozytywne – korelatywnie sprzężone z nakazem, by podmiot podjął

określone działanie.

b. Uprawnienia negatywne – korelatywnie sprzężony z zakazem po stronie jednego

pomiotów.

c. Zezwolenia (dozwolenia) – nie są sprzężone z obowiązkami. Stwierdzenie, że jakiś

czyn nie jest zakazany i nakazany. Zezwolenia są uprawnieniami do własnych
zachowań.

Inny podział uprawnień:

1.

uprawnienia in personam – uprawnienie wobec konkretnej osoby; są skuteczne tylko

miedzy stronami (in partes) określonego stosunku prawnego.

2.

uprawnienia in rem – uprawnienia skuteczne wobec każdej osoby (erga omnes),

która narusza dane uprawnienia.

3.

uprawnienia in rem publicam – uprawnienia przysługujące adresatowi normy

prawnej wyłącznie wobec państwa.

Klasyfikacja uprawnień według W. Hochfelda:



Roszczenia



Wolności – odpowiedniki zezwoleń.



Kompetencje – uprawnienia do tworzenia uprawnień lub obowiązków na rzecz
innych osób.



Immunitety – uprawnienia sprowadzające się do tego, ze jakiś podmiot jest
wyłączony spod kompetencji określonego organu. Jest to forma przywileju dla
wyróżnionej grupy osób.

47

Kategorie doniosłych uprawnień nazywa się prawami i wolnościami człowieka i obywatela.
Istota praw wolnościowych polega na ochronie pewnych sfer ludzkiego życia i aktywności
przed ingerencją państwa i osób trzecich. Nazywa się je również prawami negatywnymi,
ponieważ z ich istnieniem wiąże się zakaz ingerencji osób trzecich w sferę chronioną przez
prawo. Tutaj zalicza się: prawo do życia, prawo własności, wolność słowa i wolność
zrzeszania się oraz związane z tymi wolnościami wolności polityczne i religijne, a zwłaszcza
wolność przekonań, sumienia i wolność wyznania (prawa I generacji).

Prawa II generacji to prawa socjalne, ekonomiczne, kulturalne: prawo do pracy, prawo do
opieki socjalnej i zdrowotnej, do nauki, prawo do wypoczynku i mieszkania. Prawa socjalne
mają charakter pozytywne, bo zobowiązują organy i służby państwowe do zapewnienia
obywatelom określonych usługi świadczeń.
Prawa III generacji to prawa poszczególnych jednostek ludzkich, prawa całych grup – narody,
mniejszości etniczne, religijne, językowe, a nawet cała społeczność międzynarodowa. Należa
tutaj prawa: prawo do samostanowienia, do pokoju, do czystego środowiska, prawa do
zachowania wspólnego dziedzictwa biologicznego i kulturowego, prawo do pomocy
humanitarnej.

XIII PAŃSTWO PRAWA

Praworządność – zobowiązuje określone kategorie podmiotów do przestrzegania prawa; jest
to również stan faktyczny, w którym te podmioty rzeczywiście podporządkowują się
obowiązkowi przestrzegania prawa tak jak go ujmuje zasada praworządności.
Zasada praworządności kształtowała się w toku XVIII i XIX wieku w Niemczech i Anglii. W
Niemczech przyjęła postać idei państwa prawa (Rechtsstaat), w Anglii rządów prawa (The
rule of law). Współcześnie zasada państwa prawa stanowi fundament wszystkich
demokratycznych i liberalnych państw.

Wspólne dla idei państwa prawa i rządów prawa jest przekonanie, że sprawowanie władzy
musi się opierać na regułach prawa, a nie na kaprysie rządzących (government of law, not of
men). Wspólna jest też zasada, że w państwie praworządnym obywatelowi jest wolno to
wszystko, czego mu prawo nie zabrania, organom państwa natomiast to tylko na co im prawo
wyraźnie zezwala.
Zakres podmiotowy zasady praworządności:

I.

Pierwszy pogląd – zasada odnosi się wyłącznie do działań organów państwa (wąskie
działanie zasady praworządności), zwolennicy uważają ją za zasadę ustrojowa,
odnoszącą się do sposobu sprawowania władzy.

II.

Drugi pogląd – odnosi zasadę praworządności nie tylko do działań państwa, ale także
do zachowań obywateli (szerokie pojmowanie zasady praworządności).

Zasada praworządności formalnej – praworządność to obowiązek przestrzegania prawa bez
względu na jego treść.
Nie jest warunkiem praworządności formalnej słuszność i racjonalność prawa.
Zasada praworządności materialnej- prawo spełnia warunki formalne oraz określone warunki
materialne, które zagwarantują słuszność i racjonalność prawa.
Przeczytać rozdział do końca.