SKRYPT Z PRAWA KARNEGO (MATERIALNEGO)

- Część ogólna -

I. PRAWO KARNE

Prawo karne. Prawo karne materialne. Prawem karnym materialnym określamy zespół norm prawnych określających typy przestępstw (p.
definicja przestępstwa), ustalających zasady odpowiedzialności za popełnienie przestępstwa oraz kary i inne środki (karne,
zabezpieczające) stosowane wobec sprawców przestępstw.
Obok prawa karnego materialnego egzystują i inne jego gałęzie, które nas na razie nie interesują:
Prawo karne procesowe. Prawo karne procesowe oznacza zespół norm regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa,
określających naczelne zasady i warunki dopuszczalności postępowania karnego, obowiązki i uprawnienia organów procesowych, stron i
innych uczestników postępowania, stadia postępowania, rodzaje wydawanych rozstrzygnięć i środki ich prawnej kontroli.
Prawo karne wykonawcze. Prawo karne wykonawcze to zespół norm regulujących wykonywanie kar, środków karnych i
zabezpieczających, oraz innych rozstrzygnięć wydawanych w sprawach karnych. Jego częścią jest prawo penitencjarne (regulujące
wykonywanie kary pozbawienia wolności).
Wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego: 1) prawo karne skarbowe (sprawy dot. naruszenia finansowych interesów SP/ organów JST;
normuje orzekanie kar i środków karnych za przestępstwa i wykroczenia skarbowe [celne, dewizowe, podatkowe, i w zakresie gier i
zakładów], oraz postępowanie w tych sprawach. Spisane w k.k.s. z 10.9.1999); 2) prawo karne wojskowe: podmiotowo ograniczone do
żołnierzy, przedmiotowo: do kwestii dyscypliny, gotowości obronnej sił zbrojnych, przestrzegania praw człowieka w WP. Regulacje w części
wojskowej k.k.; 3) prawo dot. nieletnich (tj. do 17 lat w czasie popełnienia czynu) – z reguły nie ponoszą odpowiedzialności karnej, ale k.k.
przewiduje wyjątki za przestępstwa z art. 10 §2 k.k.
Pozakodeksowe prawo karne: m.in. ustawa o wychowywaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (26.10.82), ustawa o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (16.4.93), ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii (24.4.97), ustawa o publicznym obrocie papierami
wartościowymi (21.8.97), ustawa o IPN (18.12.98), ustawa o Krajowym Rejestrze Karnym (24.5.00), ustawa o przeciwdziałaniu
wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł (16.11.00) oraz cała
masa innych aktów.

Szczególne cechy prawa karnego. Cechy, które odróżniają prawo karne od innych gałęzi prawa to: uniwersalność i subsydiarność.
Uniwersalność. Prawo karne normuje wszystkie możliwe sfery stosunków społecznych (nie zaś pewne ściśle określone). Wkracza
wszędzie tam, gdzie dochodzi do czynów społecznie szkodliwych, tzn. tam, gdzie ktoś dopuszcza się zamachu na stosunki społeczne i
chronione prawnie dobra podmiotów tych stosunków. Subsydiarność. Kodeks karny penalizuje najpoważniejsze naruszenia stosunków
prawnych kształtowanych przez normy należące do różnych gałęzi prawa. Wynika z tego, że prawo karne pełni funkcje subsydiarną w
stosunku do uregulowań zawartych w przepisach innych gałęzi prawa. Prawo karne wkracza w zarezerwowane dla nich dziedziny, kiedy
właściwe im środki nie są wystarczające; proponuje przy tym inne, ostrzejsze. Przy okazji zawiera też własne normy sankcjonowane.
Chroni dobra prawne, niezależnie, czy ich ochrona wynika z innych przepisów, czy z prawa karnego.

Szczególne funkcje prawa karnego: a) ochronna (chroni stosunki społ. i dobra ich podmiotów przed zamachami – wkracza nawet tam,
gdzie zaistniała próba naruszenia dobra mimo fizycznej niemożności jego naruszenia), b) afirmacyjno-motywacyjna (wskazuje postawy
afirmowane, a sankcjami motywuje do przestrzegania norm), c) gwarancyjna (gwarancje poszanowania praw ofiary, społeczeństwa i
przestępcy; z zasadami nulla poena, nullum crimen, lex retro non agit), d) prewencyjno-wychowawcza (prewencja ogólna i indywidualna –
oddziaływanie zapobiegawcze), e) sprawiedliwościowa (zaspokajanie społecznego poczucia sprawiedliwości– w końcu prawo karne to
narzędzie wymiaru sprawiedliwości; „każdemu wg negatywnej wartości jego czynu), f) kompensacyjna (umożliwianie sprawcy przestępstwa
staranie się naprawić wyrządzoną pokrzywdzonemu szkodę).

Główne kierunki w nowożytnej nauce prawa karnego.
Kierunek postępowo-humanitarny. Początki nowożytnego prawa karnego wiążą się z Oświeceniem i ówczesną krytyką prawa
feudalnego (kryminogennego, bo okrutnego; niesprawiedliwego, bo uwzględniającego różnice stanowe; dopuszczającego samowolę
sądów, bo niedokładnego w definiowaniu przestępstw i kar; anachronicznego, bo wciąż jeszcze karzącego paranie się zielarstwem i
praktykami okultystycznymi). Oświeceniowi myśliciele (Monteskiusz, Wolter, Diderot, Rousseau, Holbach, Beccaria itd.) nawoływali do
gruntownej reformy państwa i prawa, przeprowadzonej w duchu racjonalizmu i z uwzględnieniem koncepcji praw naturalnych człowieka.
Beccaria. Najważniejszym przedstawicielem kierunku był Cesare Beccaria, autor rozprawy O przestępstwach i karach. Beccaria był
zwolennikiem: równości wszystkich obywateli wobec prawa; zaprzestania stosowania kar cielesnych oraz kary śmierci (pogląd niezwykle w
jego czasach radykalny!); proporcjonalności kary do ciężaru przestępstwa (postulat sprawiedliwości) i wywołanej przez nie szkody
społecznej (niezależnie od zamiarów sprawcy); nieuchronności kar zamiast ich surowości (bo skuteczniejsza w walce z przestępczością);
bezwzględnego przestrzegania zasad nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege (coby zapobiec samowoli sędziów); niekaralności
zamiaru. Pod wpływem tez Beccarii zanlazły się pierwsze oświeceniowe kodeksy karne: francuski rewolucyjny z r. 1971 i czerpiący z niego
inspirację napoleoński

Code Penal

(1810); kodeks toskański (

Leopoldina

, 1786) oraz austriacki (

Józefina

, 1787) i w końcu polska

konstytucja z 17.05.1791 o sądach sejmowych

.

Szkoła klasyczna. W pierwszej połowie XIX wieku powstała szkoła klasyczna, kierunek charakteryzujący się formalno-dogmatycznym
ujęciem prawa karnego. Czołowi przedstawiciele szkoły: A. Feuerbach (twórca teorii o przymusie psychologicznym kary), J. Bentham,
bracia O. i P. Rossi, F. Carrara, E. Krzymuski. Czołowe tezy szkoły: : każdy czyn człowieka jest wyrazem jego wolnej woli [indeterminizm],
a więc człowiek świadomie czyni zło; odpowiedzialność powinna być oparta na subiektywnej winie, powinna być proporcjonalna do stopnia
tej winy i ciężkości czynu; kara jest sprawiedliwą odpłatą za popełniony czyn; kara powinna zniechęcać do popełniania przestępstw
(Bentham - prewencja szczególna, Feuerbach - prewencja ogólna, dotycząca ogółu, formułująca psychologiczny przymus niepopełniania
przestępstw); przepisy powinny jasno i precyzyjnie stanowić, które czyny są zabronione i jakim karom podlegają ich sprawcy. Krytyka:
szkoła klasyczna traktowała przestępstwo i przestępcę bardzo abstrakcyjnie, nie wnikając za bardzo w przyczyny przestępczości jako
zjawiska społecznego.
Szkoła antropologiczna. W drugiej połowie XIX w. nauka prawa karnego znalazła się pod wpływem filozofii pozytywnej, sformułowanej
przez A. Comte’a, J.S. Milla, H. Spencera. Filozofia pozytywna odrzucała wszelkie rozważania nad naturą wszechrzeczy i postulowała
empiryczne badanie tego, co dostrzegalne i poznawalne. Ideałem pozytywistów były nauki przyrodnicze i służący im aparat badawczy.
Wpływ myśli pozytywnej na naukę prawa karnego zaowocował narodzinami radykalnie pozytywnej szkoły antropologicznej. Jej czołowy
przedstawiciel, C. Lombroso (autor pracy p.t. Człowiek zbrodniarz) przeniósł na grunt wiedzy o prawie karnym tezy zaczerpnięte z nauk
biologicznych. W oparciu o masowe badania antropometryczne (gł. analiza kształtu i rozmiarów czaszki), Lombroso sformułował tezę o
istnieniu urodzonego przestępcy (delinquente nato), który zachował atawistyczne cechy człowieka pierwotnego, w tym brak uczuć
moralnych. Z tego względu urodzony przestępca jest biologicznie predestynowany do łamania prawa (ekstremalny determinizm). Lombroso
nawoływał do zerwania z klasycznymi zasadami odpowiedzialności karnej, opartymi na winie i karze. Skoro bowiem to natura i fizycznosć

sklania przestępców do popełniania przestępstw, rozsądniejsze będzie stoswanie środków zabezpieczenia społecznego, tzn. izolowanie w
specjalnych ośrodkach, kastrację, w skrajnych przypadkach także pozbawianie życia.
Uczeń Lombrosy, Garolafo stworzył teorie przestępstwa naturalnego (delitto naturale), występującego w każdym miejscu i czasie, a
polegającego na sprzeniewierzeniu się przyrodzonym uczuciom litości i uczciwości. Inny uczeń, Ferri upatrywał przyczyn przestępczości w
działaniu trzech czynników: antropologicznego (dziedziczenie skłonności przestępczych, Ferri nie wierzył w atawizmy); fizycznego (np.
wpływ klimatu, Ferri dowodził, że wysokie temperatury sprzyjają nasileniu przestępczości gwałtownej); środowiskowego (wpływ warunków
życia, Ferri sądził, ze przestępców produkuje ubóstwo i marne funkcjonowanie oświaty oraz innych instytucji publicznych). Ferri, choć
wierny założeniom antropologów, jest posądzany o antycypowanie tez właściwych późniejszej szkole socjologicznej.
Szkoła socjologiczna. Przedstawiciele szkoły socjologicznej koncentrowali się na społecznych źródłach przestępczości, nie rezygnując z
badań czynników jednostkowych. Wprowadzili rozwiniętą typologię przestępców (przestępcy okazjonalni, przestępcy z namiętności,
recydywiści, chroniczni recydywiści, przestępcy wykazujący wstręt do pracy, przestępcy zawodowi etc.). Uznając, że na różnych
przestępców z różna siłą wpływają różne czynniki i że różni przestępcy maja różną możliwość świadomego samostanowienia, socjologowie
opracowali koncepcję tzw. kodeksów dwutorowych, operujących karami i środkami zabezpieczającymi (dla przestępców niepoprawnych i
recydywistów).
Program szkoły socjologicznej był czymś w rodzaju kompromisu między eksponowaniem gwarancyjnych funkcji prawa a skutecznym
zwalczaniem przestępczości, gł. recydywy i przestępczości zawodowej. Zdaniem F. Liszta, głównego przedstawiciela szkoły socjologicznej,
kara powinna być dostosowana do osobowości sprawcy i tego, w jaki stopniu zagraża on innym. Powinna przez to wywierać na sprawcy
odpowiedni wpływ prewencyjny (prewencja szczególna, indywidualna) Jednocześnie kara powinna być sprawiedliwa.
Oprócz wymienionego F. Liszta, do znanych przedstawicieli kierunku socjologicznego należy wymienić także A. Prinsa oraz van Hamela,
którzy razem z Lisztem oraz innymi teoretykami prawa karnego założyli Międzynarodowe Stowarzyszenie Prawa Karnego i stworzyli
specjalistyczne czasopismo Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenshaft. Wywarli w ten sposób znaczny wpływ na ustawodawstwo
karne w wielu krajach europejskich (kodeksy karne Polski i Szwajcarii, nowelizacja kodeksu niemieckiego). Wśród rodzimych zwolenników
socjologizmu, należy wymienić J. Makarewicza (głównego twórcę polskiego Kodeksu Karnego z r.1932) oraz B. Wróblewskiego (penologa i
specjalistę w dziedzinie polityki kryminalnej).
Kierunek dogmatyczno-normatywny. Kierunek dogmatyczno-normatywny rozwijał się równolegle ze szkołą socjologiczną i
przeciwstawiał się radykalnym tezom szkoły antropologicznej. K. Binding, twórca kierunku, sformułował jego podstawy w swojej teorii norm,
którą rozwinął E. Beling, twórca nauki poświęconej ustawowym znamionom przestępstwa. Kierunek dogmatyczno-normatywny był
zorientowany na badanie systemu norm prawa karnego, metod dokonywania ich wykładni oraz kształtowania ustawowych znamion
przestępstwa, bezprawności i okoliczności uchylających je.
Ruch obrony społecznej i filozofia resocjalizacji. Ruch obrony społecznej powstał po II wojnie światowej i podzielił się na dwa główne
odłamy. Radykalny (z F. Gramatico na czele) postulował zerwanie z tradycyjnymi zasadami odpowiedzialności karnej. Jego zwolennicy
uważali, że społeczeństwo ma prawo bronić się przed jednostkami zdegenerowanymi, nie czekając aż dopuszczą się one czynów
zabronionych. Każdy, kto manifestuje antyspołeczne nastawienie jest potencjalnym przestępca i winien zostać poddany resocjalizacji. Tezy
radykalnych obrońców społecznych, jako absurdalnie skrajne, nie znalazły zbyt wielu zwolenników.
Nurt umiarkowany, zwany nową obrona społeczną i związany z osoba M.Ancela, postuluje reformę prawa karnego z zachowaniem
wszelkich zasad legitymizmu (nullum crimen, sine lege etc.), dąży do ograniczenia zakresu penalizacji i zwiększenia zakresu oddziaływania
na sprawców przy wykorzystaniu programów resocjalizacji. Dla umiarkowanych obrońców społecznych liczy się skuteczność resocjalizacji,
a tę można osiągnąć dostosowując jej charakter do osobowości sprawcy. Wobec powyższego ruch obrony społecznej kwestionował
abstrakcję proporcjonalności winy i kary na rzecz realnej skuteczności.
Niezależnie od tez głoszonych przez ruch nowej obrony społecznej, idea resocjalizacji zaczęła zdobywać w latach 50. i 60. XX w. duża
popularność w nauce prawa karnego i praktyce więziennej.
Idea resocjalizacji była związana z tezą głoszącą, że celem kary nie jest odwet na przestępcy ani jego cierpienie, ale przywrócenie go do
życia w społeczeństwie. Nie była to myśl nowa (znalazła się m.in. w

Deklaracji Zasad Amerykańskiego Stowarzyszenia Więziennego

z

1870 r.), ale dopiero po II wojnie światowej potraktowano ją z należyta powagą.
Spowodowało to zasadnicze zmiany w systemach prawa karnego. Podstawą orzekania stała się diagnoza osobowości sprawcy i
warunków jego egzystencji, a celem kary prewencja indywidualna i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę. Programy resocjalizacji miały
być tworzone w oparciu wskazania wiedzy kryminologicznej, psychologii i pedagogiki. Idea resocjalizacji znalazła najpełniejsze
zastosowanie w USA, gdzie sędziowie uzyskali szeroki zakres swobody w orzekaniu kar, w tym także możliwość wydawania wyroków
nieoznaczonych co do czasu trwania resocjalizacji.
Idea resocjalizacji nie sprawdziła się w praktyce. Działania resocjalizacyjne podejmowane na skazanych w warunkach więziennej izolacji
powodowały ich faktyczna desocjalizację, przyniosły wzrost recydywy więziennej. Programom resocjalizacyjnym zarzucano, ze ich
stosowanie narusza zasady równości i sprawiedliwości (bardzo różne wymiary kar za podobne czyny, ze względu na różnice osobowości
skazanych) oraz prawa człowieka (przymusowa ingerencja w osobowości, której integralność stanowi niezbywalne prawo; odtąd skazany
może się poddać programowi resocjalizacji dobrowolnie).
Neoklasycyzm (nowy realizm). Efektowny koniec kariery ideologii resocjalizacji doprowadził do triumfalnego wskrzeszenia
indeterministycznej myśli klasycznej i zasad tzw. sprawiedliwego karania, opartego wyłącznie na subiektywnej winie skazanego i
ukierunkowanego na przywrócenie naruszonego porządku prawnego oraz naprawienie wyrządzonej szkody. Myśl neoklasyczna
przyczyniła się do złagodzenia represji karnych w zachodnioeuropejskich systemach prawa karnego. W Stanach Zjednoczonych postulaty
neoklasyków doprowadziły do zaostrzenia represji karnych przez ograniczenie stosowania probacji i warunkowych zwolnień oraz
wprowadzenia tzw. sztywnych sankcji za najcięższe przestępstwa. Bardzo mocno zakwestionowano wartość programów
resocjalizacyjnych, co zresztą wywołało krytykę teoretyków prawa i kryminologów. W ramach myśli neoklasycznej pojawiają się nurty
dążące do złagodzenia represyjności i humanizacji prawa karnego m.in. przez ograniczenie zakresu penalizacji (non intervention) albo
zastępowanie kar środkami prowadzącymi do rozwiązywania konfliktów społecznych (conflict solution, Schlichtung). Żadne z nich jednak
nie doczekały się uznania za samodzielny kierunek w nauce prawa. I dobrze, bo mogę wreszcie porzucić temat szkół i wziąć się za ustawę
karną.

II. USTAWA KARNA

Źródła prawa karnego: ustawy, konwencje międzynarodowe ratyfikowane z ustawą akceptującą – inne akty już nie (choć dawniej to i
owszem). Nie jest oficjalnym źródłem orzecznictwo TK, trybunał ten nie może bowiem wydawać norm, a co najwyżej pozbawiać mocy te
już istniejące. Nie jest źródłem ani pozostałe orzecznictwo, ani stanowisko doktryny, ani prawo zwyczajowe. Inaczej jest w systemie
common law.
Struktura przepisów prawa karnego: inaczej zbudowane są te z części ogólnej (wyznaczające ogólne zasady odpowiedzialności,
definicje legalne, reguły operacyjne itp.), inaczej te z części szczególnej (poszczególne typy przestępstw; przepisy dwuczłonowe:
dyspozycja [zespół znamion czynu] i sankcja [kara/kary grożące za zachowanie się, które wyczerpuje znamiona dyspozycji. Rodzaje
dyspozycji: a) nazwowe (nazwę przestępstwa określa zwrotami ocennymi, dając pole do różnorodnej interpretacji), b) opisowe (opisuje
zachowanie się i jego znamiona; wyraźnie zakreśla sferę penalizacji) – mają charakter prosty [tylko 1 zespół znamion] albo złożony [więcej

zespołów, np. art. 145 §1], c) nazwowo-opisowe (mieszane, np. „kto kradnie z włamaniem”); d) kazuistyczne (szczegółowy opis w celu
wyczerpania wszystkich wariantów czynu, np. art. 156 §1), e) syntetyczne (znakomita większość), f) kauczukowe (u nas takich nie ma, np.
„kto powoduje jakiekolwiek przestępstwo, którego skutkiem jest śmierć...”) g) alternatywne (występują min. 2 zespoły znamion – tworzy się
więc różne odmiany przestępstwa, np. art. 270); h) zupełne (wyczerpująco ujmuje zespół znamion czynu), i) niezupełne (ma charakter
zależny [uzależnia ustalenie istoty czynu od zastosowania innych przepisów tego samego aktu, dopełniających dyspozycję, np. art. 191 §1
wymaga sięgnięcia do art. 115 §12] albo blankietowy [nie opisuje zabronionego czynu, zawiera tylko ogólną ramę, którą wypełniają
przepisy innych aktów, np. art. 152 §1). B) Rodzaje sankcji: a) bezwzględnie oznaczona (sztywna – określa rodzaj i wysokość kary, bo
sędzia to tylko usta ustawy; dziś rzadkie, u nas w dekrecie sierpniowym z 1944 kara śmierci), b) bezwzględnie nieoznaczona (pozostawiają
sędziemu dobór rodzaju i wysokości kary – to już historia, gł. feudalnego prawa karnego), c) względnie nieoznaczona (operuje wymiarem
kary „co najmniej albo „od-do” – sędzia zostawiał możliwość resocjalizacji; w kilku stanach ISA takie coś było), d) względnie oznaczona
(standard; ustawodawstwo określa rodzaje kar i granicę ich wymiaru – sąd wskazuje spośród widełek konkretny wymiar); e) prosta
(przewiduje 1 rodzaj kary za dane przestępstwo), f) złożona (więcej rodzajów – u nas przeważnie alternatywnie, ale czasami też
kumulacyjnie – np. art. 5 §2 p.w.k.k.).
Wykładnia przepisów: A) autentyczna: sama ustawa karna określa znaczenie pojęć przez nią używanych (vide art. 115 k.k.) – taka
wykładnia jest powszechnie obowiązująca, nie dopuszcza do nadawania użytym zwrotom innych znaczeń (nb. powszechnie wiąże też
wykładnia TK w sprawie [nie]zgodności przepisów z konstytucją), B) legalna (np. Rady Państwa; też powszechnie wiążąca – u nas już
nieobecna), C) sądowa (zwł. w SN odpowiedzi na zapytania prawne [wiążą dany sąd w konkretnej sprawie], zasady prawne [uchwały
pełnego składu/ połączonych izb/ pełnego składu izby/ składu 7 sędziów – wiążą wszystkie składy SN]), D) doktrynalna (nie wiąże nikogo,
ale wpływ autorytetu na orzecznictwo jest widoczny). Metody wykładni: a) językowa (semantyczna – musi się liczyć z praktyką językową),
b) logiczna (z zastosowaniem wnioskowań, zwł. a maiori ad minus i vice versa; a contrario), c) celowościowa (teleologiczna, ustalamy
znaczenie poprzez ustalenie celu, jaki chciał osiągnąć ustawodawca tym przepisem), d) systemowa (wyjaśnia jego przepis na podst. jego
miejsca i funkcji w systemie prawa karnego, np. przy ustalaniu podobieństwa rodzajowego przestępstw), e) historyczna, f)
prawnoporównawcza.

III. ZASADY OBOWIĄZYWANIA USTAWY KARNEJ

Obowiązywanie ustawy karnej co do czasu. Wejście w życie. Ustawa karna obowiązuje od chwili wejścia w życie. Datę wejścia w życie
mogą określać przepisy samej ustawy, przy czym nie może być ona wcześniejsza niż data ogłoszenia. Mielibyśmy wówczas do czynienia z
naruszeniem zasady lex retro non agit (trzeba stosować prawo, którego jeszcze nikt nie zna). Derogacja. Ustawa karna traci moc, gdy
zostaje uchylona przez późniejszą ustawę karną (expressis verbis albo zgodnie z zasadą lex posterior derogat legi priori). Ustawy
epizodyczne derogują się same (tzn. z góry określają datę końca obowiązywania). Zasada nieretroaktywności (lex retro non agit).
Ustawa karna nie działa wstecz. Odpowiedzialność karną rodzą tylko te czyny, które były zabronione przez ustawę karną w czasie ich
popełnienia. A contrario nie rodzą odpowiedzialności te, które stały się zabronione po ich popełnieniu. Zasada nieretroaktywności prawa
karnego została zawarta w przepisach kodeksu karnego (

art. 1 KK

), w Konstytucji (

art. 42

; nieretroaktywność jako zasada konstytucyjna i

podstawowa gwarancja pewności systemu prawa) oraz w Paktach Praw Politycznych (ratyfikowanych przez Najjaśniejszą Rzplitą, a więc
należącą do naszego systemu prawa). Czas popełnienia przestępstwa. Czas popełnienia przestępstwa, to odcinek czasu, w którym
sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany (

art. 6 §1 KK

). Nie interesuje nas chwila, w której nastąpił skutek tego

działania lub zaniechania (tzn. czas dokonania). W przypadku przestępstw wieloczynowych, za czas ich popełnienia przyjmuje się czas
popełnienia ostatniego czynu; w przestępstwach ciągłych, czas ostatniego zamachu. Jeśli sprawca w trakcie popełniania przestępstwa
ciągłego lub wieloczynowego osiągnął zdolność do odpowiedzialności karnej, odpowiada tylko za te czyny, które popełnił już po jej
uzyskaniu. Podobnie ma się rzecz przestępstwami trwałymi (wywołanie i utrzymywanie stanu bezprawia). Sprawca odpowiada tylko za
przestępstwa popełnione przez zaniechanie w czasie trwania obowiązku ich dokonania.
Ustalenie czasu popełnienia przestępstwa ma podstawowe znaczenie dla stwierdzenia: primo - czy dany czyn był zabroniony w chwili jego
popełnienia (jeśli nie, to nie mamy do czynienia z przestępstwem); secundo - jaką ustawę karną zastosować względem sprawcy czynu;
tertio - czy sprawca był w chwili jego popełnienia odpowiedzialny karnie (jeśli nie, to nie ma mowy o odpowiedzialności karnej). Zmiany
ustawodawstwa i reguły intertemporalne. Kwestie zmiany ustawodawstwa regulują reguły prawa międzyczasowego, ujęte dla pewności
w kodeksie karnym (

art. 4 KK

). Wygląda to tak: 1. Jeśli sprawca popełnił czyn dozwolony zanim stał się zabroniony  sprawca nie

odpowiada; 2. Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, który przed wydaniem prawomocnego wyroku stał się dozwolony  postępowanie
powinno być umorzone, a sprawca uniewinniony. 3. Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, gdy był on zagrożony inną sankcją niż jest 
stosuje się nową sankcję, o ile jest ona względniejsza dla sprawcy (zasada niepogarszania sytuacji sprawcy; lex severior retro non agit)
jeśli nie jest względniejsza – stosuje się ustawę obowiązującą poprzednio, ale niekoniecznie w czasie popełnienia przestępstwa (jeśli w
międzyczasie był jakaś bardzo względna, to właśnie z niej korzystamy). Co jest względniejsze? Nie wiadomo (bo wszystko jest względne –
przyp. A. Einstein) i myli się, kto sądzi ze zawsze chodzi o łagodniejsza karę wymienioną w sankcji. Oceniając, co jest względniejsze,
winniśmy stosować się do trzech dyrektyw: a) należy zbadać, która kara jest względniejsza dla danego, konkretnego sprawcy, a nie która
jest względniejsza w ogóle (np. dla kierowcy odebranie oprawa jazdy jest dużo gorsze niż areszt czy wysoka grzywna); b) należy wziąć pod
uwagę nie tylko na rodzaj i wysokość kary, ale także możliwości jej zamiany na łagodniejszą, zawieszenia jej wykonania czy
nadzwyczajnego złagodzenia; c) nie można dokonać kombinacji jednej i drugiej ustawy (decydujemy się na jedną). Jeśli ustawa zmieniła
się po prawomocnym osądzeniu sprawcy, nie stosuje się rewizji wyroku (zasada powagi rzeczy osądzonej), chyba że: a) orzeczona, ale nie
wykonana kara jest wyższa od górnej granicy zagrożenia w nowej

ustawie (art. 4 § 2 KK

)  karę zmniejsza się do górnej granicy

zagrożenia przewidzianego w nowej ustawie; b) sprawcy wymierzono karę pozbawienia wolności za czyn, który nie jest zagrożony
pozbawieniem wolnosci pzez nowa ustawę  wówczas wymierzoną karę zamienia się na karę grzywny lub ograniczenia wolności (1
miesiąc pozbawienia wolności = 60 stawek dziennych grzywny lub 2 miesiące ograniczenia wolności); c) jeśli doszło do dekryminalizacji
(czyn nie jest już zabroniony od groźbą kary)  wówczas skazanie ulega zatarciu de iure, kara jest darowana, karty karne usuwa się z
rejestru skazanych, ale nie ma restytucji za karę już odbytą.

Obowiązywanie ustawy karnej co do miejsca i osób. Zasady stosowania prawa karnego co do miejsca i osób określa prawo krajowe i
reguły międzynarodowej współpracy w dziedzinie ścigania. Miejsce popełnienia. Ustalenie miejsca popełnienia przestępstwa ma
zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia: primo - czy zastosować polską czy obcą ustawę karną; secundo - przed jakim sądem ma
odpowiadać sprawca (obcym/ polskim; sprawa właściwości miejscowej). Zgodnie z

art. 6 §2 KK

, przestępstwo uważa się za popełnione w

miejscu: a) gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był prawnie zobowiązany; b) gdzie nastąpił skutek przestępny; c)
gdzie skutek miał zdaniem sprawcy nastąpić. W związku z tym przestępstwo może być popełnione w kilku miejscach i mamy wówczas do
czynienia z konkurencją właściwości miejscowej różnych sądów. Sprawę rozpoznaje sąd, przed którym wszczęto postępowanie
przygotowawcze (zasada wyprzedzania; ale w praktyce już na etapie prokuratury sprawa wędruje w tę i nazad, tak, że wygląda to na
zasadę wciskania innym); jeśli zaś chodzi o konkurencję jurysdykcji polskiej i zagranicznej – sprawę reguluje prawo karne
międzynarodowe, w szczególności umowy dwustronne miedzy zainteresowanymi państwami. Zasada terytorialności. W przypadku
przestępstw popełnionych: a) na terytorium RP; b) na polskim statku wodnym lub powietrznym; stosuje się polską ustawę karną (zgodnie z
wyrażoną w

art. 5 KK

zasadą terytorialności), chyba, że stosowna umowa międzynarodowa stanowi inaczej (wyjątek od zasady

terytorialności, też z

art. 5 KK

). Immunitety. Nie stosuje się polskiej ustawy karnej wobec osób, którym przysługuje immunitet. Immunitety

są różne. O immunitetach przysługujących obywatelom RP z racji rozmaitych funkcji była mowa na kursie prawa konstytucyjnego, więc
zajmiemy się immunitetami przysługującymi cudzoziemcom - tzn. immunitetem dyplomatycznym i konsularnym. Osoby, którym przysługują
takie immunitety, a które popełniły przestępstwo na terenie RP (lub na polskim statku) wydala się z kraju, nadaje się im status persona non
grata i żąda się pociągnięcia ich do odpowiedzialności w ich krajach ojczystych. Owe kraje mogą się jednakowoż zrzec immunitetu dla
swego dyplomaty i wtedy nieszczęśnik trafi przed polski sąd i zostanie skazany na podstawie polskiej ustawy karnej. Terytorium RP.
Zgodnie z przepisami ustawy o ochronie granicy państwowej i ustawy o obszarach morskich i administracji morskiej, terytorium RP
obejmuje obszar wydzielony granicami państwowymi, słup powietrzny nad tym obszarem (do końca atmosfery, czyli jakieś 90 km), głąb
ziemi pod tym obszarem oraz wody morskie (12 mil od linii brzegowej lub granicy wód wewnętrznych). Polskie statki wodne i powietrzne.
O tym, czy statek wodny lub powietrzny jest polski decyduje tzw. zasada flagi (bandery). Statkiem wodnym w rozumieniu ustawy jest stała
platforma umieszczona na szelfie kontynentalnym (

art. 115 §15 KK

). Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą. Polską

ustawę karną stosuje się do przestępstw popełnionych za granicą:
a) w stosunku do obywatela polskiego, jeśli naruszy prawo polskie za granicą (jak wróci do kraju to czeka go tam niespodzianka ze strony
prokuratora i sądu) – pod warunkiem, że jednocześnie złamał prawo obowiązujące w miejscu pobytu (warunek podwójnej karalności;
kodeks mówi o naruszeniu ustawy karnej, czego nie należy brać za bardzo dosłownie, przecież są kraje z systemami prawa
precedensowego, gdzie ustaw karnych nie ma). Odbycie kary za granicą zalicza się na poczet kary w Polsce. Warunek podwójnej
karalności nie dotyczy funkcjonariuszy państwowy dokonujących za granicą przestępstwa w związku z wykonywaniem swych funkcji (bo
np. prawo Burkina Faso nie przewiduje kar za zdradę RP) i do osób, które popełniają przestępstwo w miejscu niepodlegającym żadnej
władzy państwowej (Antarktyda, Ksiżężyc, ISS Alpha – tam nie obowiązuje prawo karne).
b) [zasada przedmiotowa względna] w stosunku do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą i spełnili tym samym warunek
podwójnej karalności), przy czym: 1. musi chodzić o przestępstwo skierowane przeciwko dobrom lub interesom RP, obywatela polskiego,
polskiej osoby prawnej; 2. czyn ten musi być zagrożony przez polską ustawę karną karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności.
c) [zasada przedmiotowa bezwzględna] w stosunku do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą, przy czym: a) to
przestępstwo musi być skierowane przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP, polskim urzędom lub
funkcjonariuszom publicznym (a zatem Arab który ukradł zegarek panu Czesiowi, ławnikowi z Poznania przebywającemu na wakacjach w
Egipcie, będzie z całą surowością ścigany przez polski wymiar sprawiedliwości!), polskim interesom gospodarczym, albo musi polegać na
złożeniu fałszywych zeznań.
d) [zasada represji wszechświatowej

1

] w stosunku do obywateli polskich i cudzoziemców, których nie postanowiono wydać władzom, a

którzy popełnili za granicą przestępstwo, do ścigania którego RP jest zobowiązana na mocy umów międzynarodowych (konwencji).

IV. PRZESTĘPSTWO

Definicja. Definicja przestępstwa jest dla nauki prawa karnego tym czym dla geometrii jest definicja prostej a dla teologii definicja Boga.
Dlatego też czytaniu jej powinno towarzyszyć nabożne skupienie i podniosły nastrój. Przestępstwem jest społecznie szkodliwy (tzn. w
stopniu większym niż znikomy) i zawiniony czyn zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę karną opisującą jego znamiona.
Nasz system prawa karnego przyjmuje tzw. materialno-formalną definicję przestępstwa. Jej elementem materialnym jest społeczna
szkodliwość, jej elementami formalnymi – cała reszta (czyn, bezprawność, wina).

Do cech konstytutywnych przestępstwa należy: a) to, że jest czynem i to, że jest zabroniony pod groźbą kary (bezprawność karna); b) to,
ze jest zawiniony; c) jego szkodliwość społeczna.

a) czyn zabroniony. Czyn zabroniony definiuje art. 115 §1 KK; chodzi o
zachowanie (działanie lub zaniechanie), którego znamiona zostały
określone w ustawie karnej. Czyli czyn zabroniony = czyn + ogólny zakaz
w ustawie karnej.
Czyn. W naszej nauce prawa karnego przyjmuje się, że czyn jest
zachowaniem człowieka, zależnym od jego woli (ważne, bo gdzie nie ma
woli, tam nie ma czynu) i mającym znaczenie w układzie społecznym.
Znaczenie społeczne. Nasza nauka prawa karnego korzysta z koncepcji
socjologicznej czynu, eksponującej jego aspekt socjologiczny (czyn jako
zachowanie istotne społecznie, tzn. podlegające wartościowaniu według
kryteriów społecznej szkodliwości). Mamy jeszcze koncepcję
naturalistyczną (eksponującą aspekt kauzalny, tzn. konieczność dokonania zmiany w układzie rzeczywistości) i finalną (eksponującą
aspekt subiektywny, jakim jest celowość działania), ale obie są wadliwe (pierwsza ma problemy z czynami polegającymi na zaniechaniu,
druga orzeka o winie na podstawie oceny zachowania sprawcy, niespecjalnie przejmując się sferą motywacyjną). Zależność od woli.
Definicja czynu zakłada jego zależność od woli. Nie ma czynu, gdy wyłączona zostaje wola. A wola zostaje wyłączona w sytuacjach tzw.
przymusu absolutnego (vis absoluta), do których należą np. skrępowanie, uwięzienie, pozbawienie świadomości etc. Należy tu jednak
zaznaczyć, ze woli nie wyłączą oddziaływanie na nią w ramach przymusu względnego (vis compulsiva, np. pobicie, groźba etc.). Nie jest
czynem zachowanie mimowolne, np. zachowanie odruchowe (uwaga: zachowaniem odruchowym nie jest automatyczny odruch w ramach
działania celowego) czy spowodowane fizjologiczną lub psychiczną niemożnością realizacji decyzji woli (np. zachowanie osoby
sparaliżowanej, nieprzytomnej, obłożnie chorej etc.).
Bezprawność. Bezprawność oznacza sprzeczność z normami prawa. Bezprawność karna. Bezprawność karna oznacza sprzeczność
czynu z normami prawa karnego. Każdy czyn, który wyczerpuje znamiona czynu zabronionego zawarte w ustawie karnej jest czynem
bezprawnym karnie, chyba, ze jego bezprawność wyłączają dodatkowe okoliczności (kontratypy, np. obrona konieczna, ryzyko sportowe
etc.). Z bezprawnością karną łączy się karalność (tzn. fakt, że za popełnienie jakiegoś czynu grozi kara - niezależnie od tego, czy
faktycznie została wymierzona), ale nie każdy czyn karalny musi być od razu czynem bezprawnym karnie (np. może być wykroczeniem,
naruszeniem dyscypliny finansów publicznych etc.) .
Znamiona. Zespoły ustawowych znamion tworzą typy przestępstw (jak np. zabójstwo, znieważenie pomnika, kradzież leśna etc.). Aby
można był mówić o odpowiedzialności karnej, sprawca musi wyczerpać wszystkie znamiona typu przestępstwa i musi to zostać
udowodnione. Ustawowe znamiona przestępstwa dotyczą: 1. podmiotu przestępstwa; 2. strony podmiotowej; 3. przedmiotu przestępstwa
(tzn. przedmiotu ochrony, nie przedmiotu wykonawczego); 4. strony przedmiotowej. Znamiona są różne i dlatego dzielimy je na: α) opisowe
(opisują zabronione zachowanie według jego przebiegu i skutków, bez żadnych zboczeń); β) wartościujące (zawierają nazwy, których
interpretacja zależy od oceny organu stosującego prawo; organ decyduje, czy działanie sprawcy jest złośliwe, uporczywe albo czy
sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo); γ) normatywne (zawierają pojęcia języka prawnego [à la dłużnik, rzecz ruchoma czy
funkcjonariusz publiczny] i muszą zostać poddane wykładni systemowej).

1

a.k.a. konwencyjnej.

Co można robić z czynami zabronionymi?

Kryminalizacja - zaopatrzenie pewnego czynu indyferentnego w sankcje
karną.

Dekryminalizacja - uznanie czynu zagrożonego dotąd sankcja karną za
indyferentny.

Penalizacja – nadanie sankcji karnej wyższego wymiaru.
Depenalizacja - nadanie sankcji karnej niższego wymiaru.

Kontradencjonalizacja - nadanie przestępstwu statusu wykroczenia.

b) zawiniony. Aby czyn mógł rodzić odpowiedzialność karną konkretnego sprawcy, należy się upewnić w chwili jego popełnienia sprawcy
można było przypisać winę. W przeciwnym wypadku nie ma mowy o przestępstwie.
c) szkodliwość społeczna. Szkodliwość społeczną można określić jako pozaustawową ocenę konkretnego czynu. Czyn szkodliwy
społecznie w stopniu znikomym nie jest przestępstwem, nawet jeśli wypełnia znamiona czynu zabronionego, a jego sprawcy można
przypisać winę. Kryteria oceny społecznej szkodliwości czynu. Jak oceniać szkodliwość społeczną czynu? Zgodnie z art. 115 § 2 KK bierze
się pod uwagę: a) rodzaj i charakter naruszonego dobra, b) rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, c) sposób i okoliczności popełnienia
czynu; d) wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków; e) postać zamiaru oraz motywację; f) postać naruszonych reguł ostrożności i
stopień ich naruszenia. Ustawodawca wymienił wszystkie możliwe okoliczności czynu, zarówno te związane z samym czynem, jak i ze
sprawcą. Zastosował tym samym tzw. ścisłą przedmiotowo-podmiotową koncepcję społecznej szkodliwości czynu. Istnieją jeszcze trzy
inne: koncepcja przedmiotowa (zorientowana na okoliczności obiektywne, tzn. a-d, ze szczególnym uwzględnieniem b); koncepcja
podmiotowa (zorientowana na okoliczności subiektywne, tzn. e i f; rozmiaru szkodliwości społecznej nie można udowodnić, a jedynie
można przypisać); całościowa koncepcja przedmiotowo-podmiotowa (bierze pod uwagę okoliczności przedmiotowe i podmiotowe czynu, a
ponadto właściwości i warunki osobiste sprawcy; krytykowana za to, ze każe sądzić człowieka, a nie czyn).

Ciężar gatunkowy przestępstwa. Przestępstwo przestępstwu nierówne i dostrzeżono to już wieki temu. Zaczęło się, gdy neandertalczyk o
imieniu Rozlazła Fujara (50013-49962 p.n.e.) zauważył, że czuł się bardziej smutny, gdy jego przyjaciel, Złośliwy Bydlak zabił mu matkę niż
gdy Złośliwy Bydlak ukradł mu kolekcję muszelek. Wobec doniosłości odkrycia Rozlazłej Fujary bardzo wtórny wydaje się pomysł na który
w XIV wieku wpadli Anglicy, a który polegał na rozróżnieniu zbrodni i występków. Kolejny krok poczynił Napoleon, który w Code Penal
(1810) wyodrębnił zbrodnie, występki oraz wykroczenia i powołał osobne sądy dla każdego rodzaju przestępstw. Ostatni etap w tej ewolucji
osiągnęli Niemcy, którzy wyłączyli z kategorii przestępstw wykroczenia i karanie ich sprawców powierzyli organom administracyjnym (ale z
możliwością sądowej kontroli). Model niemiecki został przyjęty w międzywojennym ustawodawstwie polskim i przetrwał w nim do dziś (1932
– KK i prawo o wykroczeniach; 1969 – KK i 1971 – KW; 1997 – KK obejmujący zbrodnie i występki oraz wciąż nieśmiertelny KW z 1971 r.).
Zgodnie z art. 7 KK przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki. Głównym kryterium podziału przestępstw jest wysokość zagrożenia
sankcją karną.
Zbrodnia. Zbrodnią jest każde przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata albo karą surowszą (np.
dożywociem), a zatem w grę wchodzi zabójstwo w typie podstawowym (od 8 lat pozbawienia wolności) i wszystkich typach kwalifikowanych
(od 12 lat), stosowanie środków masowej zagłady (od 10 lat), zamach na życie Prezydenta RP (od 12 lat) etc.
Występek. Występkiem jest przestępstwo zagrożone karą przekraczającą miesiąc pozbawienia lub ograniczenia wolności albo 30 stawek
dziennych grzywny. Wykroczeniem jest czyn zabroniony zagrożony karą aresztu, jednego miesiąca ograniczenia wolności, grzywny do
5000 zł lub nagany. Zbrodnie mogą zostać popełnione wyłącznie umyślnie; występki i wykroczenia także nieumyślnie (umyślność należy do
istoty zbrodni i stanowi ratio legis zagrożenia jej wyższą karą; nieumyślne spowodowanie takich samych skutków, jakie wywołuje dokonanie
zbrodni jest przedmiotem osobnej regulacji formułującej typ przestępstwa będącego występkiem, por. zabójstwo i nieumyślne
spowodowanie śmierci). Nie ma przeszkód, by ten sam czyn był zarazem występkiem i wykroczeniem.

V. ZNAMIONA PRZESTĘPSTWA

Podmiot przestępstwa. Podmiotem przestępstwa jest człowiek, który je popełnia zwany (pieszczotliwie – przyp. J. Piskorski) sprawcą.
Sprawcą może być w zasadzie wyłącznie osoba fizyczna, ponieważ odpowiedzialność karna opiera się bowiem na indywidualnej winie
jednostki (zasada societas delinquere non potest). Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych. Przeciw podmiotom zbiorowym stosuje się
jedynie represyjne środki cywilno- i administracyjnoprawne (konstytutywne orzeczenia sądowe; pieniężne kary administracyjne etc.), ew.
pociąga się do odpowiedzialności kierowników i właścicieli owych podmiotów. Zasada nieodpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych
jest jednak kwestionowana, bo; a) opisane wyżej działania są z reguły niewystarczające; b) tylko odpowiedzialność karna łączy się
odpowiednimi gwarancjami pewności prawa i sytuacji prawnej sprawcy. Owocem podobnych zastrzeżeń jest ustawa z 28.10.2002 r. o
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Ustawie podlegają wszystkie osoby prawne i jednostki
organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej (z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz ich
organów). Ponoszą one odpowiedzialność za czyn zabroniony popełniony w ich imieniu lub na ich rzecz - pod warunkiem, że odniosły w
jego wyniku bezprawną korzyść (także niemajątkową). Podmiotom podlegającym ustawie grozi w takim przypadku kara pieniężna w
wysokości 10% przychodu osiągniętego w roku podatkowym poprzedzającym wydanie orzeczenia lub poniesionych w tym okresie
wydatków, ponadto fakultatywnie można orzec przepadek przedmiotów lub innych korzyści majątkowych pochodzących z czynu
zabronionego, zakaz promocji lub reklamy, zakaz korzystania ze wsparcia z budżetu państwa, zakaz prowadzenia określonej działalności i
wiele, wiele innych ciekawych dolegliwości. Nieletni. Nieletni (tzn. osoby które nie ukończyły 17 roku życia w czasie popełniania czynu
zabronionego) w zasadzie nie ponoszą odpowiedzialności karnej (art. 10 §1 KK; nie można przypisać im winy), ale za najcięższe
przestępstwa (zamach na życie prezydenta RP, napaść na prezydenta , zabójstwo we wszystkich możliwych postaciach, ciężkie
uszkodzenie ciała, sprowadzenie katastrofy, przejęcie kontroli na statku wodnym lub powietrznym, naruszenie miru domowego oraz branie
lub przetrzymywanie zakładnika) na zasadach określonych w KK może odpowiadać nieletni, który w chwili popełnienia czynu miał
ukończone 15 lat - jeśli przemawiają za tym okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste (w
szczególności jeśli poprzednio stosowane środki wychowawcze i poprawcze okazały się bezskuteczne). Młodociani. Na zasadach
określonych w KK odpowiadają młodociani (osoby, które w czasie popełniania czynu zabronionego miały ukończone 17 lat, ale nie
ukończyły 21 roku życia, a w czasie orzekania w pierwszej instancji ni miały ukończonych 24 lat), ale KK przewiduje modyfikacje w zakresie
odpowiedzialności (w tym zasadę preferencji celu wychowawczego przy orzekaniu kary) oraz wykonywania orzeczonych kar (ale to już nas
nie interesuje, bo dotyczy procedury karnej).
Przestępstwa powszechne i indywidualne. Ze względu na podmiot przestępstwa dzieli się na powszechne (ogólnosprawcze) i
indywidualne. Podmiotem przestępstwa powszechnego, może zostać każdy człowiek zdolny do odpowiedzialności karnej (tzn. zarazem
poczytalny i taki, który osiągnął wiek odpowiedzialności). Przepisy dotyczące przestępstwa powszechnego zaczynają się zwykle od zaimka
‘kto’ (por. art. 290 §1 KK: kto w celu przywłaszczenia dopuszcza się wyrębu drzewa w lesie...). Podmiotem przestępstwa indywidualnego
może być wyłącznie osoba o właściwościach opisanych w ustawie (tzw. intraneus wyodrębniony spośród tłumu extraneusów). Podmioty
przestępstw indywidualnych są zazwyczaj oznaczone w ustawie za pomocą stosowanego rzeczownika, np. ‘żołnierz’, ‘matka’,
‘funkcjonariusz publiczny’ etc. (por. art. 341 KK: żołnierz, który odmawia pełnienia służby wojskowej albo wykonania obowiązku
wynikającego z tej służby...). a czasami za pomocą znanego nam już zaimka ‘kto’ i odpowiedniego określenia indywidualizującego, np. ‘kto
w związku z pełnieniem funkcji publicznych’, ‘kto będąc uprawnionym do głosowania’ etc. Największe znaczenie wśród indywidualnych
mają przestępstwa funkcjonariuszy publicznych (zgodnie z art. 115 §13 KK chodzi o: prezydenta, posłów, senatorów, radnych, ławników,
sędziów, prokuratorów, notariuszy, komorników, kuratorów sądowych, pracowników administracji pub., osób zajmujących stanowiska
kierownicze w innej instytucji pub., osób pełniących czynną służbę wojskową, funkcjonariuszy organu powołanego do ochrony porządku lub
bezpieczeństwa pub., osób orzekających w organach dyscyplinarnych działających na podst. ustawy, innych osób uprawnionych do
wydawania decyzji administracyjnych). Ich wzmożona odpowiedzialność za przestępstwa to przeciwwaga dla ich szczególnej ochrony
prawnej. Przestępstwa indywidualne dzielą się na właściwe (indywidualne cechy podmiotu to warunek przestępności czynu) i niewłaściwe
(indywidualna właściwość podmiotu wpływa na zaostrzenie lub złagodzenie odpowiedzialności – przestępstwa kwalifikowane/

uprzywilejowane). Czasem wyróżnia się jeszcze przestępstwa indywidualne co do czynu –takie, których może się dopuścić każdy (a więc
powszechne), ale tylko ściśle określonej sytuacji (np. samouwolnienie, którego można dokonać tylko w warunkach pozbawienia wolności).

Przedmiot zamachu. Prawo karne chroni przed naruszeniem rozmaite dobra i wartości (jak życie, zdrowie, nietykalność, właściwa
działalność organów państwowych etc.), które noszą miano dóbr chronionych prawnie (dóbr prawnych) i które łącznie stanowią ogólny
przedmiot ochrony prawnej, zaś każde osobno stanowi odrębny przedmiot ochrony. Jeśli ktoś narusza przedmiot ochrony, wówczas mamy
do czynienia z zamachem na ten przedmiot. Każde przestępstwo jest zamachem na jakieś dobro prawnie chronione. Przedmiotem
zamachu jest dobro prawne, któremu to przestępstwo zagraża i przeciwko któremu jest wymierzone, tzn. przedmiot ochrony, który jest
jednocześnie przedmiotem zamachu. Przykłady? A proszę bardzo. Kradzież leśna stanowi zamach na prawo własności i prawo własności
jest przedmiotem zamachu (ochrony) w przypadku kradzieży leśnej. Podobnie ma się rzecz ze złośliwym przeszkadzaniem w wykonywaniu
obrzędów religijnych jako przestępstwem i uczuciami religijnymi jako przedmiotem ochrony (zamachu).
Rodzajowy przedmiot ochrony (zamachu) to zespół dóbr analogicznych pod względem rodzajowym (np. wolność, obejmująca: swobodę
działania, swobodę podejmowania decyzji, wolność od strachu, wolność sumienia i wyznania, mir domowy etc.); zwykle przestępstwa
wymierzone przeciwko temu samemu rodzajowemu przedmiotowi ochrony umieszcza się w jednym rozdziale ustawy karnej. Indywidualny
przedmiot ochrony (zamachu) to dobro, które jest przedmiotem ochrony konkretnego przepisu i/lub przedmiotem zamachu w konkretnym
typie przestępstwa (np. mir domowy, wolność od strachu); indywidualne przedmioty ochrony (zamachu) mieszczą się zawsze w zakresie
szerszego przedmiotu rodzajowego. Jeśli kilka indywidualnych przedmiotów ochrony należy do tego samego przedmiotu rodzajowego, to
mamy do czynienia z zespołem jednorodzajowych dóbr prawnych (jednorodzajowych przedmiotów ochrony).
Bliższe i dalsze przedmioty zamachu. Jeśli jedno przestępstwo godzi w wiele dóbr prawnych, mamy do czynienia z kilkoma
przedmiotami zamachu, wśród których możemy z reguły wyróżnić bliższe i dalsze. Przedmiotem bliższym jest przedmiot mający większe
znaczenie dla sprawcy, w szczególności przedmiot zamachu, którego dokonanie jest głównym celem sprawcy; przedmiot dalszy odgrywa w
zachowaniu sprawcy rolę instrumentu ułatwiającego dokonanie zamachu na bliższy przedmiot ochrony. W przypadku rozboju sprawca
działa w celu przywłaszczenia, a zatem bliższym przedmiotem zamachu jest prawo własności, dalszym – wolność i nietykalność (bo
sprawca narusza wolność i nietykalność tylko po to, żeby naruszyć prawo własności).
Przedmiot wykonawczy. Od przedmiotu zamachu odróżniamy przedmiot wykonawczy, czyli materialny substrat przedmiotu zamachu.
Przy kradzieży zegarka przedmiotem zamachu jest prawo własności, a przedmiotem wykonawczym zegarek. Przy pobiciu przedmiotem
zamachu jest życie, a przedmiotem wykonawczym ciało ofiary etc.
Przestępstwa podobne. Przestępstwami podobnymi są (zgodnie z art. 115 §3 KK) przestępstwa tego samego rodzaju (tzn. stanowiące
zamach na wspólny rodzajowy przedmiot ochrony) a także wszystkie przestępstwa z użyciem przemocy lub groźby jej użycia oraz
wszystkie przestępstwa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej). Podobieństwo przestępstw ma znaczenie ustalenia ich właściwej
systematyki i klasyfikacji prawnej, poza tym dopuszczenie się przestępstw podobnych jest przesłanką recydywy szczególnej w typie
podstawowym, odwołania warunkowego zawieszenia wykonania kary i zastosowania wielu innych skomplikowanych instytucji wymiaru
kary.

Strona przedmiotowa. Znamiona strony przedmiotowej czynu zabronionego to wszystko, co w sposób istotny dla jego i prawnej
kwalifikacji dotyczy zewnętrznego zachowania się sprawcy.
Forma czynu. Czyn w prawie karnym jest zachowaniem. A to może mieć formę działania lub zaniechania. Działanie jest sterowane wolą i
wyraża się w podjęciu czynności celowych. Wszyscy wiedzą, o co chodzi. Działanie przestępne stanowi naruszenie zakazu nieczynienia.
Zaniechanie jest zdeterminowanym wolą powstrzymanie się od wymaganego i obiektywnie możliwego działania. Przestępne zaniechanie
jest równoznaczne w naruszeniem nakazu i polega na niewypełnieniu przez sprawcę ciążącego na nim obowiązku, przy czym obowiązek
może wynikać z przepisów prawa karnego, innych przepisów prawnych, z orzeczenia sądowego, z umowy albo z działań podjętych
uprzednio przez samego sprawcę (np. wykopanie dołu zobowiązuje do jego zabezpieczenia, wzięcie dzieci na wycieczkę do zoo
zobowiązuje do opieki nad nimi). Mogą być przestępstwa z zaniechania właściwe (zaniechanie to akt zachowania się podmiotu) i
niewłaściwe (to takie zachowanie się, które pozostaje w związku z pewnym skutkiem – ale na sprawcy musi ciążyć szczególny,
zindywidualizowany obowiązek zapobieżenia skutkowi). Niektóre przestępstwa można popełnić tylko przez działanie (np. zniewaga),
niektóre tylko przez zaniechanie (np. niezawiadomienie o przestępstwie), niektóre w obu formach (np. zabójstwo, narażenie na
bezpośrednie niebezpieczeństwo).
Przestępstwa materialne, formalne i z narażenia na niebezpieczeństwo. Przestępstwa formalne to takie, których znamiona obejmują
jedynie przestępne zachowanie sprawcy, niezależnie od skutku tego zachowania (skutek nie jest objęty znamionami ustawowymi); np. X
dokonuje przestępstwa znieważenia pomnika, gdy pisze flamastrem ‘Mam w dupie czyn Polaków’, na cokole Pomniku Czynu Polaków i to
niezależnie od tego, czy wywoła to jakieś skutki. Przestępstwa materialne (skutkowe) mają to do siebie, że ich ustawowym znamieniem jest
wywołanie określonego skutku. X dokona przestępstwa zamachu na życie prezydenta jeśli spowoduje, że prezydent umrze w wyniku
działania lub zaniechania X (niezależnie od tego, czy X go zastrzeli, czy doda mu do herbaty cyjanek potasu). A contrario X nie dokona
tego przestępstwa, jeśli przestępny skutek nie nastąpi, tzn. prezydent przeżyje (wówczas będziemy mieli do czynienia jedynie z
usiłowaniem, albo nawet z zupełnie innym przestępstwem – ale to już inna bajka). Skutek. Skutkiem przestępstwa jest wszelka dokonana
przez sprawcę ujemna zmiana w zewnętrznym układzie rzeczywistości; np. zniszczenie rzeczy, śmierć ofiary lub uszczerbek na jej zdrowiu,
wprowadzenie kogoś w stan obawy etc. Przestępstwa z narażenia na niebezpieczeństwo. Kwestią sporną jest fakt, czy przestępstwa
polegające na narażeniu dobra prawnego na niebezpieczeństwo są przestępstwami materialnymi, czy formalnymi (spór nie jest
akademicki, bo ma kapitalne znaczenie dla ustalenia znamion takich przestępstw). Przyjmuje się, że wszystko zależy od rodzaju
niebezpieczeństwa. Jeśli chodzi o niebezpieczeństwo w sensie ogólnym (tzn. czysto potencjalne), mamy do czynienia z przestępstwem
formalnym. Charakter materialny mają te przestępstwa, w których dobro prawne zostaje narażone na niebezpieczeństwie w sensie
konkretnym (bezpośrednie, tzn. realnie istniejące).
Szczególne znamiona strony przedmiotowej. Sposób i okoliczności. Sposób i okoliczności to znamiona szczególne, bo większość
przestępstw można popełnić w każdy sposób i w każdych okolicznościach; w przypadku pozostałych ustawodawca uzależnia przestępność
czynu od specyficznych metod działania sprawcy (np. jego działanie musi być uporczywe, złośliwe, podstępne etc.) lub jego specyficznej
sytuacji (jak stan silnego wzburzenia, działanie pod wpływem przebiegu porodu, szczególny obowiązek określonego zachowania etc.).
Przestępstwo zgwałcenia można popełnić tylko działając przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem; jeśli ktoś doprowadza osobę do
obcowania płciowego w inny sposób (np. przy pomocy czułych słówek), jego czyn nie wyczerpuje znamion przestępstwa zgwałcenia i nie
jest przestępstwem. Naganny sposób działania, jeśli jest znamieniem ustawowym przestępstwa, nie może wówczas stanowić okoliczności
obciążającej przy wymiarze kary (okolicznością taką może być co najwyżej duże nasilenie w korzystaniu z takiego sposobu, np. wyjątkowa
uporczywość, brutalna przemoc etc.) Czas. Niektóre przestępstwa można popełnić tylko działając w określonym odcinku czasu (np.
podczas pełnienia obowiązków służbowych, krótkotrwale, dłużej niż 7 dni etc.). Miejsce. Analogicznie, niektóre przestępstwa można
popełnić tylko działając publicznie (tzn. w miejscu dostępnym dla dużej ilości ludzi, przy czym niekoniecznie chodzi o miejsce publiczne) lub
wyłącznie we wskazanym wyraźnie miejscu (np. w cudzym domu, na statku wodnym etc.).
Typy kwalifikowane i uprzywilejowane przestępstwa. Każde przestępstwo (a konkretnie: każdy rodzajowy typ przestępstwa) ma swoją
postać zasadniczą, zwaną typem podstawowym. Czasami obok typu podstawowego istnieją typy kwalifikowane i uprzywilejowane, które
różnią się od typu podstawowego dodatkowymi znamionami (np. specyficznym sposobem lub okolicznościami dokonania czynu), a w

rezultacie także dotkliwością sankcji (zależnie od tego, czy owe dodatkowe znamiona są okolicznościami kwalifikującymi czy
uprzywilejowującymi). Okoliczności kwalifikujące. Okoliczności kwalifikujące to te, które nadają czynowi zabronionemu charakter
szczególnej szkodliwości i uzasadniają zwiększenie sankcji; do okoliczności takich należą: szczególny charakter (w tym duża wartość)
przedmiotu zamachu, wielość przedmiotów zamachu, naganna motywacja sprawcy, naganny sposób działania sprawcy. Okoliczności
kwalifikujące muszą być objęte umyślnością, chyba, ze mamy do czynienia z przestępstwami kwalifikowanymi przez następstwo, gdzie,
wchodzi w grę wina kombinowana i okoliczność kwalifikującą w postaci następstwa (dalszego skutku, w odróżnieniu od skutku zwykłego, z
którym mamy do czynienia w przestępstwach materialnych) objętego zarzucalną nieumyślnością. Przestępstwem kwalifikowanym przez
następstwo jest np. pobicie z następstwem śmiertelnym. Okoliczności uprzywilejowujące. Okoliczności uprzywilejowujące uzasadniają
niższą sankcję dla sprawcy przestępstwa uprzywilejowanego. Należą do nich szczególne okoliczności czynu: mała waga (rozmaite kryteria
oceny: niska wartość przedmiotu zamachu, pozytywna motywacja sprawcy, niska szkodliwość społeczna czynu) oraz szczególna sytuacja
psychiczna sprawcy (np. silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami, wpływ przebiegu porodu na sprawczynię dzieciobójstwa,
żądanie ofiary eutanazji i współczucie dla niej etc.).
Związek przyczynowy. Jednym z warunków odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe jest ustalenie istnienia związku przyczynowego
między działaniem sprawcy, a skutkiem stanowiącym znamię czynu zabronionego (ew. wykluczenie istnienia takiego związku między
karalnym skutkiem a innymi, niezależnymi od sprawcy okolicznościami). Istnienie związku przyczynowego między zdarzeniami polega (w
uproszczeniu) na tym, że wystąpienie jedego wynika z wystąpienia drugiego, zaś bez drugiego nie doszłoby do pierwszego.
Zagadnienie związku przyczynowego jest skomplikowane i wymaga stosowania karkołomnych konstrukcji teoretycznych. Istnieje wiele
rozmaitych koncepcji dotyczących ustalania związków przyczynowych, z których tylko trzy wydają się rozsądne i są powszechnie
stosowane. Są to:
a) teoria ekwiwalencji (teoria równorzędności warunków); Zakłada, że dla wystąpienia przyczyny konieczne jest zaistnienie szeregu
warunków, które łącznie tworzą przyczynę. Uważa się, że związek przyczynowy istnieje między działaniem złoczyńcy a karalnym skutkiem,
jeśli owo działanie było jednym z warunków owego skutku. Dla ustalenia skutku przyczynowego należy zatem przeprowadzić test sine qua
non. Teoria ekwiwalencji ma tę wadę, że zakreśla pole związku przyczynowego zbyt szeroko, obejmując także te zdarzenia, które były
przyczyną łańcucha innych, prowadzących do skutku, choć bezpośrednio z tym skutkiem niezwiązane. (np. kupiłem koledze w prezencie
akwarium z piranią, a ta go pożarła, bo się z nią drażnił. W rezultacie jestem sprawcą śmierci kolegi, bo gdybym kupił mu doniczkę z
paprotką, albo nic bym mu nie kupił, kolega by żył. Moje działanie było warunkiem sine qua non). Zwolennicy kontrargumentują, że o
odpowiedzialności decyduje jeszcze wina, ale słaby to kontrargument.
b) teoria przeciętnej przyczynowości. Zakłada, że związek przyczynowy zachodzi tylko wtedy, gdy skutek jest normalnym, przeciętnym
następstwem badanego czynu. Ustala się to na podstawie obserwacji życia. Wadą teorii adekwatnej jest nieostrość określenia "przeciętny
skutek" i uzależnienie określenia sprawczego związku przyczynowego od uznania sędziego. (Niemniej i tak jest lepiej. Trudno uznać
śmierć za normalne następstwo podarowania komuś sprzętu akwarystycznego, a więc na gruncie teorii przeciętnej przyczynowości nie
jestem sprawcą śmierci kolegi.)
c) teoria relewancji. Zgodnie z nią, aby ustalić związek przyczynowy między skutkiem a badanym zdarzeniem, należy najpierw ustalić
obiektywny związek przyczynowy (przeprowadzić test sine qua non), a następnie skorygować otrzymane wyniki według kryterium
przypisywalności skutku w kontekście przestępstwa. Główną rolę odgrywa funkcja czasownika dyspozycji przepisu karnego (zabija,
zabiera, uszkadza), oraz to, czy potencjalny sprawca dopuścił się działania opisywanego przez ten czasownik, łamiąc tym samym ów
przepis (dawanie w prezencie piranii nie mieści się w ramach pojęcia zabijanie, więc znów nie jestem sprawcą!). W efekcie sprawcą jest nie
ten, kto wpływa na zaistnienie skutku (powoduje śmierć, utratę rzeczy bądź uszkodzenie), ale ten, kto podejmuje działanie, które jest
istotne dla zaistnienia skutku i któremu da się bezpośrednio przypisać skutek (tzn. ten, kto faktycznie zabija, zabiera, uszkadza).

Strona podmiotowa (wina). Wina jest jednym z elementów przestępstwa. Nie ma przestępstwa, gdzie nie ma winy (nullum crimen sine
culpa), choć nie zawsze było to tak oczywiste. Początkowo odpowiedzialność była ściśle związana ze skutkiem działania sprawcy (nawet
jeśli nie był on objęty wolą ani świadomością sprawcy); z kolei zły zamiar, który nie wywołał skutku pozostawał bezkarny. Dziś związek
przyczynowy między zachowaniem a ujemnym skutkiem nie jest wystarczający dla przestępności owego zachowania; uwzględnia się także
przesłanki strony podmiotowej (subiektywne; to, co dzieje się w głowie sprawcy w związku z czynem) – mianowicie winę.

Wina. Winą w prawie karnym określa się ustaloną z punktu widzenia kryteriów społeczno-etycznych wadliwość procesu decyzyjnego w
warunkach możliwości podjęcia decyzji zgodnej z wymaganiami prawa (innymi słowy, wina to to, czy spośród wszystkich możliwości
zachowania sprawca wybrał to, które się od niego wymaga). Wadliwość procesu decyzyjnego polega na podjęciu zamiaru popełnienia
czynu zabronionego (umyślność) lub ignorowaniu przez sprawcę wymaganych reguł ostrożności (nieumyślność, reguły ostrożności
określają przepisy prawa i normy pozaprawne, nierzadko formułowane w drodze analizy wzorca osobowego przeciętnie molarnego
obywatela).
Teorie winy. Definicja winy (każda) nie wzięła się znikąd. Jest wypadkową bardzo rozmaitych teorii i koncepcji. Definicja, która padła wyżej
nawiązuje do tzw. teorii normatywnej (czystej), przyjętej w naszym systemie prawa. Są też inne, o których warto wspomnieć, bo system
prawa zmienny jest i możemy pewnego dnia korzystać z innej teorii (np. poseł Ziobro tęskni za psychologiczną). 1. Teoria
psychologiczna. Zgodnie z teoria psychologiczną istotą winy jest stosunek psychologiczny sprawcy do realizacji czynu zabronionego,
który to stosunek: a) zgodnie z teorią woli polega na złym zamiarze sprawcy, tzn. chęci dokonania czynu bezprawnego (zamiar
bezpośredni) lub godzeniu się na jego popełnienie (zamiar ewentualny); b) zgodnie z teorią wyobrażenia polega na tym, iż świadomość
sprawcy o możliwości popełnienia czynu zabronionego nie powstrzymuje go od tego. Wady teorii psychologicznej: teoria woli nie obejmuje
nieumyślności; teoria wyobrażenia nie odróżnia jej od innych form winy, a ponadto nie ujmuje jej istoty polegającej na bezpodstawnym
mniemaniu, ze się uniknie czynu zabronionego. Ponadto teoria psychologiczna nie obejmuje winy umyślnej w postaci niedbalstwa (która
nie polega na chęci lub wyobrażeniu na wyobrażeniu, ale na braku wymaganego wyobrażenia, które mogłoby sprawcę powstrzymać przed
czynem zabronionym). 2. Teoria normatywna. Istota winy polega na tym, że sprawcy można postawić zarzut z powodu podjęcia wadliwej
decyzji i niewłaściwego postępowania. Podstawą takiego zarzutu jest naruszenie przez sprawcę obowiązującej normy postępowania i
normalna sytuacja motywacyjna sprawcy (w nienormalnej nie można od niego wymagać pewnych zachowań). Nie decyduje tu już wola
sprawcy, ale jej ocena dokonana przez innych ludzi (w szczególności sędziego), co może uchodzić za wadę teorii normatywnej (zrywa
związek winy z psychiką sprawcy). 3. Czysta teoria normatywna. Istota winy polega samym zarzucie, ze sprawca postąpił sprzecznie z
prawem, o ile zachowanie sprawcy zgodne było wymagalne (tzn. sprawca nie znajdował się w sytuacji, która z mocy prawa wyłącza winę).
Nie ma żadnego podziału na winę nieumyślną czy umyślną, bo umyślność i nieumyślność to atrybuty czynu, nie winy. 4. Kompleksowa
teoria normatywna. Wina to zarzucalna (z mocy prawa) umyślność lub nieumyślność, przy czym sprawcy zarzuca się zły zamiar
(umyślność) lub wadliwie ukierunkowaną wolę (nieumyślność).
Przypisywalność winy. Odpowiedzialności za popełnienie czynu zabronionego podlega osoba, której można przypisać winę w chwili
popełnienia owego czynu. Osoba taka musi: a) mieć podmiotową zdolność do ponoszenia winy, która top zdolność zależy od wieku i stanu
umysłowego sprawcy (nie mają jej nieletni i osoby niepoczytalne, implicite z art. 10 §1 KK i art. 31 § 1 KK); b) mieć możliwość rozpoznania
bezprawności czynu; jej usprawiedliwiona nieświadomość po stronie sprawcy czynu zabronionego wyłącza możliwość przypisania mu winy;
c) znajdować się w normalnej sytuacji motywacyjnej (anormalną sytuacją motywacyjną jest m.in. stan zagrożenia, działanie pod rozkazem,
zależność od opiekuna etc.).

Umyślność i nieumyślność. Tu jest kłopot terminologiczny. Pojęcie umyślności/ nieumyślności odnosi się gruncie KK do popełnienia
czynu, a nie do winy (ale i tak mówi się o winie umyślnej: 1. bo tak się przyjęło; 2. bo kryterium umyślności popełnienia czynu jest treść
zamiaru sprawcy). Ustawa stanowi, że wszystkie czyny zabronione można popełnić umyślnie, przy czym: a) zbrodnie popełnia się
wyłącznie umyślnie; b) występki można popełnić także nieumyślnie, o ile ustawa tak stanowi. Stąd mówi się także o typach przestępstw
umyślnych i nieumyślnych (umyślność/ nieumyślność jako atrybut czynu, a nie winy - normatywiści skaczą z radości).
Formy umyślności. Czyn zabroniony jest popełniony umyślnie (tzn. mamy do czynienia z przestępstwem umyślnym), jeśli sprawca ma
zamiar jego popełnienia, tzn. chce go popełnić (zamiar bezpośredni) lub przewidując możliwość jego popełnienia, godzi się na to (zamiar
ewentualny). Zamiar sprawcy może się zmienić w trakcie popełniania czynu.
Zamiar bezpośredni. Zamiar bezpośredni (dolus directus) polega na tym, że sprawca chce

2

popełnić czyn zabroniony. A chce go popełnić

tylko wtedy, gdy podejmuje świadomy akt woli dotyczący zachowania objętego stroną przedmiotową czynu zabronionego (tzn. zamierza
coś zrobić i jednocześnie wie, że to jest karnie bezprawne). Nieświadomość tego, że czyn objęty aktem woli wypełnia znamiona czynu
zabronionego wyłącza zamiar bezpośredni (a tym samym w ogóle wyłącza umyślność). Akt woli (zamiar,„chcenie” z art. 9 KK) nie jest
tożsamy z aktem uczucia (tzn. z pragnieniem; np.: X może pragnąć dać szefowi w ryj, ale nie zamierza tego zrobić bo mu zabrania prawo;
Ż nie chce, ale musi zabić kochanego brata Ę, bo mafijne porachunki są ważniejsze niż sentymenty.) ani nie zależy od motywacji.
Zamiar kierunkowy. Do znamion niektórych typów przestępstw należy zamiar kierunkowy (dolus coloratus), łączący bezpośredniość
zamiaru z jego szczególną motywacją. Chodzi tu o przestępstwa tzw. kierunkowe; dokonywane ‘w celu’ lub ‘z powodu’ (np. w celu
przywłaszczenia, z powodu przynależności etnicznej, narodowej lub rasowej, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, w celu zmuszenia, w
celu rozpowszechniania etc.).
Zamiar nagły i przemyślany. Zamiar przemyślany (dolus preameditatus) ma to do siebie, że został podjęty po głębszym namyśle
obejmującym zarówno cel, jaki i sposób realizacji. Jego przeciwieństwem jest zamiar nagły (dolus repentinus) podjęty pod wpływem
określonego bodźca (impulsu) i natychmiast wykonany. Rozróżnienie zamiaru nagłego i przemyślanego ma niejakie znaczenie przy
kwalifikacji prawnej zabójstw. Z reguły uważa się, że zamiar przemyślany stanowi cięższą postać winy, od reguły są jednak wyjątki (SN:
podjecie zamiaru nagłego może świadczyć o silnej złej woli oraz niebezpiecznych cechach osobowości sprawcy) i oceniając ‘ciężar’ winno
się brać pod uwagę nie tylko kryterium praemeditatio, ale także motywację sprawcy i zewnętrzne okoliczności popełnienia czynu.
Zamiar ewentualny. Zamiar ewentualny jest inną postacią umyślności. Polega on na tym, że sprawca przewiduje możliwość popełnienia
czynu zabronionego i godzi się na jego popełnienie. Teraz pytanie: czy sprawca nie chce popełnić tego czynu? Na pewno nie wyraża chęci,
niechęci raczej też nie; po prostu chce dokonać innego czynu i jest mu obojętne, czy przy okazji nie spełni znamion czynu zabronionego.
Ważne jest przy tym, by dokonanie czynu zabronionego było jedynie prawdopodobne, a nie pewne (jeśli sprawca wie i godzi się, to jest to
równoznaczne z zamiarem bezpośrednim i z chęcią). Godzenie się nie jest procesem samoistnym i zawsze występuje z innym
zachowaniem, celowym i objętym zamiarem bezpośrednim; nieistotne jest czy owo zachowanie też jest czynem przestępnym. Zamiar
quasi-ewentulany. Niekiedy mówi się o zamiarze quasi-ewentualnym, który miałby polegać, na tym, że: a) sprawca chce dokonać czynu, co
do którego podejrzewa, że jest czynem zabronionym; b) sprawca nie ma pewności co do wystąpienia któregoś z jego znamion; c) sprawca
godzi się na jego zaistnienie. Taki zamiar towarzyszyłby panu X, który dokonuje zaboru rzeczy, co do której nie jest do końca pewien, czy
jest jego i godzi się z tym, ze jest cudza. W rzeczywistości jest to po prostu postać zamiaru bezpośredniego (bo sprawca bezpośrednio
zmierza do zrealizowania dyspozycji przepisu karnego – pan X zmierza bezpośrednio do zaboru i przywłaszczenia rzeczy Z, a rzecz Z jest
rzeczą cudzą, więc pan X zmierza bezpośrednio do kradzieży rzeczy cudzej).
Nieumyślność. Czyn zabroniony jest popełniony nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru (nie chciał i nie godził się) jego
popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo, że możliwość
popełnienia przewidywał albo mógł przewidzieć.
Ostrożność. Przy nieumyślności ważne jest, by przestępny skutek był wynikiem niezachowania przez sprawcę ostrożności (już nie ‘reguł
ostrożności’ jak w KK z 1969 r., ale wychodzi chyba na jedno). Jeśli sprawca popełni czyn zabroniony, mimo, że zachował maksymalną
ostrożność, to nie ma mowy o przestępstwie. Podobnie nie mam mowy o przestępstwie, jeśli sprawca nie zachował ostrożności, ale na
dokonanie czynu zabronionego miały wpływ inne okoliczności, niezależne od niego (Mam groźnego psa i nie założyłem mu kagańca. Pies
pogryzł sąsiada, ale dlatego, ze sąsiad go drażnił. Nie popełniam przestępstwa). Większość przestępstw nieumyślnych to przestępstwa
skutkowe, gdzie skutek popełnienia przestępstwa jest zarazem przestępnym skutkiem nieostrożnego zachowania sprawcy (czy jakoś tak).
Lekkomyślność i niedbalstwo. Tradycyjnie wyróżnia się dwie postacie nieumyślności: lekkomyślność (gdy przewidywał; nieostrożność
świadoma) i niedbalstwo (gdy nie przewidywał, ale mógł przewidzieć; nieostrożność nieświadoma), mimo, ze stosowania takiego podziału
nie uzasadniają przepisy KK. W uzasadnieniu do niego znalazło się stwierdzenie, że dla nowoczesnego prawnika ważniejsze od tego, czy
sprawca postępował lekkomyślnie, czy niedbale, jest to, czy lekkomyślnie; najistotniejsze jest czy postępował nieostrożnie. Pogląd ten nie
zyskał jednak szczególnej popularności i praktyka dalej odróżnia lekkomyślność od niedbalstwa, traktując tą pierwszą jako cięższa postać
winy.
Lekkomyślność. Istota lekkomyślności polega na tym, ze sprawca uświadamia sobie możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale
bezpodstawnie przypuszcza, że uniknie popełnienia tego czynu. Z lekkomyślnością mamy zatem do czynienia, kiedy X przebiega przez
jezdnię na czerwonym świetle, wiedząc, ze może spowodować wypadek komunikacyjny ale sądząc, ze go nie spowoduje (‘zdążę przed
tym tirem’), choć nie ma żadnych przesłanek, by tak sądzić.
Niedbalstwo. Niedbalstwo polega na tym, ze sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć mógł i powinien tę
możliwość przewidzieć. Możność i powinność przewidywania warunkuje winę, więc nie popełnia przestępstwa, na kim nie ciąży powinność
przewidywania przestępnego rezultatu swego zachowania działań i/lub nie może ich przewidywać. Powinność przewidywania ma charakter
obiektywny i wynika z charakteru wykonywanej funkcji i zakresu obowiązków lub zaistniałej sytuacji (jeśli wymachuję nożem w kuchni
pełnej ludzi, to powinienem przewidywać, ze kogoś zranię). Możliwość przewidywania zależy z kolei od indywidualnych cech sprawcy (jego
wiedzy, inteligencji i innych cech osobowości). Lekarz, który aplikuje panu X, cierpiącemu na chorobę S i chorobę P, lek Q stosowany w
leczeniu choroby S ale niewskazany dla chorych na P, ma powinność przewidzenia ujemnych skutków takiej kuracji, ale nie ma możliwości
ich przewidzenia, jeśli nie np. pan X zataił przed nim, ze choruje na P. Nie można przypisać mu nieostrożności, a zatem i winy.

Czyny kwalifikowane przez następstwo. Czyny kwalifikowane przez następstwo to takie, w których okolicznością kwalifikującą jest
wywołanie przez sprawcę dalszych ujemnych następstw. Wymogiem karnej odpowiedzialności za czyn kwalifikowany przez następstwo
jest możliwość przypisania sprawcy winy nieumyślnej za spowodowanie owego następstwa (jeśli następstwo zostało wywołane umyślnie,
to mamy już do czynienia z innym przestępstwem umyślnym; jeśli umyślnie pobiłem X i jednocześnie mój zamiar obejmował skutek
śmiertelny tego pobicia, to przykro mi bardzo, ale odpowiadam za zabójstwo

3

). Wchodzą więc w grę wchodzą sytuację: a) sprawca

nieumyślnie popełnia czyn zabroniony i nieumyślnie doprowadza do jego kwalifikującego następstwa (czyn kwalifikowany przez następstwo
popełniony nieumyślnie); b) sprawca umyślnie popełnia czyn zabroniony, a nieumyślnie powoduje jego kwalifikujące następstwo

2

Gradacja woli. prof. Janiszewski mówił o gradacji woli (in plus przy zamiarze bezpośrednim, in minus przy nieumyślności, neutralna przy zamiarze ewentualnym). Wola oznacza

chęć. Jeśli chcesz popełnić czyn zabroniony, to twoja wola ma znacznie większe natężenie niż gdy się godzisz na jego popełnienie (wówczas woli praktycznie nie ma, jest

obojętność). Jeśli nie chcesz popełnić czynu (jak przy nieumyślności) natężenie twej woli jest ‘ujemne’.

3

Oczywiście, każdy sprawca będzie utrzymywał, że nie obejmował zamiarem przestępnych następstw. W takich przypadkach nie należy wierzyć sprawcy, ale przesłankom

obiektywnym (według zasady sformułowanej przez prof. Janiszewskiego i brzmiącej: „Jak bił po głowie żelazkiem, to czego mógł chcieć?”)

(kombinowana strona podmiotowa).
Kombinowana strona podmiotowa. Z winą kombinowaną mamy do czynienia, gdy sprawca umyślnie popełnił czyn zabroniony i w
następstwie nieumyślnie zrealizował następstwa, od których ustawa uzależnia wyższą karalność (X umyślnie pobił Y i Y zmarł, choć
spowodowanie śmierci nie było objęte zamiarem X). Z kombinowaną stroną podmiotową mamy do czynienia tylko przy czynach
kwalifikowanych przez następstwo (a nie np. przez okoliczności; te zawsze muszą być objęte umyślnością). Stanowi cięższą postać winy
niż nieumyślność obejmująca zarówno czyn zabroniony jak i jego następstwa.
Stopniowanie winy. Winę da się stopniować, a za kryterium takiego stopniowania służą: stopień świadomości szkodliwości czynu u
sprawcy; ocena motywu (dodatnia, gdy było nim np. dążenie do ochrony interesu społecznego; ujemna gdy chodziło np. o chęć zemsty);
sposób popełnienia przestępstwa (sprawca mógł być brutalny albo mógł się wahać). KK w wielu przypadkach wręcz domaga się
stopniowania winy (np. „nieznaczna wina” – art. 66 §1; przesłanki warunkowego umorzenia postępowania), zwracając przy tym uwagę na
współmierność wymiaru kary do szkodliwości czynu i właśnie do winy.

VI. OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE PRZESTĘPNOŚĆ CZYNU

Okoliczności uchylające bezprawność czynu (kontratypy). Okoliczności uchylające bezprawność czynu określa się mianem
kontratypów. Niezależnie od tego jak je nazwiemy, chodzi o określone prawem okoliczności, które uchylają bezprawność popełnionych w
ramach tychże okoliczności czynów wyczerpujących znamiona czynu zabronionego, ze względu na brak społecznej szkodliwości takich
czynów lub niecelowość karania ich sprawcy. Najprościej rzecz ujmując, chodzi o takie przypadki, gdzie czyn co do zasady szkodliwy i
bezprawny (np. zabójstwo) w szczególnych okolicznościach traci przymiot szkodliwości (np. zabójstwo w obronie koniecznej), a tym samym
z mocy prawa nie jest bezprawny (Do you feel it?). Sprawca który dopuszcza się czynu zabronionego w warunkach kontratypu nie popełnia
przestępstwa (bo jego zachowanie nie nosi znamion bezprawności) i tym samym nie ma mowy o odpowiedzialności karnej. Od kontratypów
należy odróżnić znikomy stopień szkodliwości społecznej, który także uchyla przestępność czynu, ale nie jego bezprawność (sprawca i tak
może zostać do odpowiedzialności - za wykroczenie, jeśli jego czyn ma odpowiednie znamiona).
Część kontratypów określają expressis verbis przepisy kodeksu karnego, inne zostały skonstruowane w ramach doktryny na podstawie
innych przepisów (tzw. kontratypy pozakodeksowe).

Obrona konieczna. Instytucja obrony koniecznej jest tak stara jak prawo, a przynajmniej tak stara jak prawo rzymskie (vide Cycero i jego
vim vi repellere licet). Doczekała się licznych uzasadnień teoretycznych (obrona konieczna jako niepisane prawo natury; obrona konieczna
jako akt wyręczenia organów państwa w pełnieniu funkcji ochronnej; obrona konieczna jako obywatelski obowiązek; obrona konieczna jako
konkretyzacja zasady prymatu prawa nad stanem bezprawia... itp. itd.), ale wszystkie okazały się głupie i dziś uznajemy prawo do obrony
koniecznej za jedno z praw podmiotowych.

Kontratyp obrony koniecznej formułuje art. 25 KK, w którym czytamy: § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera
bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. § 2. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w
szczególności, gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu (a contario sposób współmierny
mieści się w granicach obrony koniecznej – przyp. ja, p. dalej), sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od
jej wymierzenia. Zbierając wszystko do kupy, możemy wymienić istotne elementy definicji obrony koniecznej, którymi są: zamach (realny,
bezprawny i bezpośredni) oraz jego odparcie, konieczność obrony oraz współmierność sposobu obrony do zagrożenia.
Zamach. Zamachem jest zachowanie się człowieka, które stwarza zagrożenie dla dobra prawnie chronionego. Zachowanie takie może
mieć formę zarówno działania, jak i zaniechania, może również być przestępstwem trwałym (wówczas obrona konieczna może wystąpić
przez cały czas trwania stanu bezprawia). Zamach, który można legalnie odeprzeć w ramach obrony koniecznej musi być bezpośredni,
bezprawny i realny.
Bezpośredniość zamachu oznacza sytuację natychmiastowego zagrożenia dobra prawnego lub jego (tzn. natychmiastowego zagrożenia)
wysokiego prawdopodobieństwa. Nie jest obroną konieczną podejmowanie środków obronnych przeciw przyszłym zamachom (nie działał
w ramach obrony koniecznej ten sprytny bohater anegdotki, który samochód przed włamaniem zabezpieczył miotaczem ognia).
Bezprawność. W ramach obrony koniecznej można odeprzeć tylko zachowanie zabronione przez ustawę karną. Niema zatem mowy o
obronie koniecznej, gdy odpieramy zamach dokonywany w warunkach kontratypu (a więc obroną konieczną nie może być np. odparcie
obrony koniecznej :P). Zamach nie musi być za to przestępny – można w warunkach obrony koniecznej odeprzeć zamach o znikomej
szkodliwości społecznej, zamach stanowiący wykroczenie oraz zamach dokonywany przez osobę, której nie można przypisać winy
(dziecko, człowieka niepoczytalnego lub działającego w błędzie co do prawa etc.). Obronę konieczną można zastosować wobec działań
funkcjonariusza publicznego, ale tylko jeśli ten działa niezgodnie z przepisami, w szczególności gdy przekracza swoje obowiązki i
uprawnienia (za komuny nie można było się bronić przed milicjantem, który łamie przepisy ale działa w granicach ogólnych uprawnień, np.
przeszukuje bez nakazu sądowego); w przeciwnym wypadku funkcjonariusz działa legalnie (w ramach tzw. kontratypu szczególnych
uprawnień i obowiązków), a zatem nie ma bezprawności.
Realność. Obrona konieczna przysługuje tylko wobec realnego zamachu. Odparcie zamachu urojonego nie wyłącza bezprawności czynu,
ale może być rozpatrywane jako błąd co do faktu lub błąd co do prawa i stanowić przesłankę wyłączenia winy lub niższej odpowiedzialności
sprawcy.
Odparcie zamachu. Prawo do odparcia zamachu jest prawem samoistnym i można się go dopuścić nawet, gdy istniały inne możliwości
uniknięcia zamachu niż dokonanie czynu zabronionego (ucieczka, wszczęcie postępowania sądowego etc.). Ważne jest jednak, aby
odpierający działał w celu odparcia zamachu (świadomość zamachu i wola ochrony zagrożonego dobra; nie działamy w obronie
koniecznej, gdy bijemy X, nie wiedząc, że grozi nam z jego strony zamach ani gdy wprawdzie X kradnie nam portfel, ale nam na portfelu
nie zależy i bijemy X, bo go nie lubimy). Odparcie zamachu może przybrać formę obrony własnej (gdy bronimy swojego dobra prawnego)
lub pomocy koniecznej (gdy odpieramy zamach na dobro cudze).
Konieczność obrony. Obrona jest konieczna, gdy jest niezbędna dla odparcia zamachu, aby zwłoka albo powstrzymywanie się od obrony
dobra nie spowodowały jego unicestwienia albo zwiększenia zagrożenia. Kiedy ktoś nas bije, to nie stoimy bezczynnie (myśląc o tym, jak to
załatwimy bijącego na sali sądowej), tylko się bronimy, bo może nas zabić lub ciężko uszkodzić ciało).
Współmierność obrony do niebezpieczeństwa. Istnieje zasada umiarkowanej obrony, z czym wiąże się możliwość przekroczenia obrony
koniecznej. Ale to i tak dość szeroko wyznacza swobodę działania broniącego. Przede wszystkim nie ma tu zdanego warunku proporcji
dóbr (nie musimy okradać złodzieja ani gwałcić gwałciciela; możemy godzić w ich zdrowie, a nawet w życie). Broniący się może podjąć
każde działanie, które może skutecznie odeprzeć zamach, w tym użyć środków, które nie są niezbędne dla odparcia zamachu, ale w
ocenie broniącego ich użycie jest uzasadnione przez wielkość zagrożenia. Współmierność obrony ocenia się w chwili jego wystąpienia i w
związku z jego przebiegiem. Nie powinno się brać pod uwagę skutków obrony, bo za wszelkie poniesione przez siebie szkody odpowiada
napastnik.
Przekroczenie granic obrony koniecznej. Z przekroczeniem granic obrony koniecznej mamy do czynienia dopiero wtedy, gdy: a) obrona
nie jest współmierna: broniący się świadomie

4

użyje środków nadmiernych, choć można było odeprzeć zamach za pomocą środków równie

4

aspekt subiektywny jest ważny, rozpaczliwa obrona z dużąszkodą dla napastnika to jeszcze obrona konieczna.

skutecznych i mniej niebezpiecznych (tzw. eksces intensywny; np. zabijam na miejscu X, który powiedział, ze nie zamierza opuścić
mojego mieszkania – mogłem przecież wezwać policję lub z ewentualnymi domownikami wypchnąć X za drzwi; bardzo klasyczny przykład
ekscesu intensywnego to strzał w głowę lub klatkę piersiową, gdy napastnik nie miał broni - wystarczyło strzelać w kończyny); b) obrona nie
jest współczesna względem bezpośredniego zamachu: broniący podejmuje działania obronne, gdy zamach nie był jeszcze bezpośredni lub
gdy już nie jest bezpośredni lub gdy bezpośredni zamach ustąpił (tzw. eksces ekstensywny; np. strzelam w nogi dwóm dresom, którzy
stoją w ciemnej uliczce i się na mnie patrzą i wydaje mi się, ze dokonają bezpośredniego zamachu; strzelam w nogi napastników ósmy raz,
mimo, że ci już dawno leżą na ziemi i zaprzestali bezpośredniego zamachu), przy czym owe działania obronne muszą mieć jakiś związek z
obroną konieczną (jeśli strzelam w nogi napastnikom dwa tygodnie po dokonaniu napaści, to nie jest przekroczenie granic obrony
koniecznej tylko zwykłe przestępstwo). Czyn będący rezultatem przekroczenia granic obrony koniecznej jest przestępstwem
uprzywilejowanym. Możliwe jest nadzwyczajne złagodzenie dla jego sprawcy albo nawet odstąpienie od jej wykonania (obowiązkowo, jeśli
przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami zamachu, por. art. 25
§3 KK).

Stan wyższej konieczności. Stan wyższej konieczności to sytuacja, w której dobru chronionemu prawem grozi bezpośrednie
niebezpieczeństwo i można je odwrócić jedynie przez poświęcenie innego dobra prawnego. Kodeks karny uznaje (w art. 26 KK) stan
wyższej konieczności za okoliczność uchylającą bezprawność czynu, który polega na poświeceniu dobra prawnego dla ratowania innego
dobra, o ile: a) zagrożenie jest bezpośrednie (jak przy obronie koniecznej; dla bytu kontratypu stanu wyższej konieczności nie jest za to
istotne źródło zagrożenia, przy obronie koniecznej musiał nim być bezprawny zamach); b) niebezpieczeństwa nie da się inaczej uniknąć
(zasada subsydiarności); c) dobro poświęcone przedstawia niższą wartość niż dobro ratowane (art. 26 §1 KK). Jeśli z klei przedstawia w
przybliżeniu równą lub wyższą, ale nie oczywiście – wówczas mowa działanie w stanie wyższej konieczności staje się okolicznością
uchylająca winę ,a nie bezprawność.
Zasada subsydiarności. Zasada subsydiarności wynika z tego, ze dobro prawne osoby trzeciej też podlega ochronie. Jeśli więc się da
inaczej odwrócić niebezpieczeństwo, nie należy go poświęcać, a jeśli się nie da, to poświecić je można, ale należy działać z jak największą
oszczędnością.
Zasada proporcjonalności. Wartość doba poświeconego nie może być wyższa od dobra ratowanego; w przeciwnym wypadku nie
możemy mówić o kontratypie stanu wyższej konieczności (wówczas możemy mówić o stanie wyższej konieczności jako okoliczności
uchylającej winę).
Szczególny obowiązek ochrony dobra poświęconego. Osoba, na której ciąży szczególny obowiązek ochrony określonego dobra owo
ochronione przez siebie dobro poświęcić wyłącznie dla ratowania dobra o wyższej wartości (nie może go poświęcić dla ratowania dobra o
wartości równej lub takiej, która nie byłaby oczywiście niższa; tzn. nie stosuje się art. 26 §2 KK). Osobę mającą szczególny obowiązek
chronić zarówno dobro ratowane, jak i dobro poświęcane przepisy prawa traktują jak osobę, która nie ma takich obowiązków (tzn. stosuje
się d niej odpowiednio i art. 26 §1 KK i art. 26 §2 KK).

Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności. Kodeks karny nie określa na czym takie przekroczenie mogłoby polegać, a więc
przyjmuje się wiąże się ono z brakiem przesłanek bezpośredniości zagrożenia, barakiem zachowania zasady subsydiarności,
nieproporcjonalnością dóbr (por. art. 26 § 2 KK, przekroczenie granic stanu wyższej konieczności jako kontratypu) lub ograniczeń
związanych ze szczególnym obowiązkiem ochrony danego dobra. W przypadkach przekroczenia granic wyższej konieczności sąd może
wobec sprawcy zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary albo odstąpić od jej wymierzenia.

Eksperyment. W ramach tzw. ryzyka nowatorskiego prawo karne uchyla odpowiedzialnośc karną za spowodowanie ujemnych skutków i
zagrożeńw wyniku przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego (

art. 27 § 1 KK

) .

Kodeks karny z r. 1969 dodawał do tego warunek prawdopodobieństwa korzyści wyższego niż prawdopodobieństwo ewentualnej szkody.
Warunek wywalono, bo ignorował tak ważny aspekt potencjalnych korzyści i szkód, jak ich wielkość. Dopuszczalność eksperymentu.
Warunkiem dopuszczalności eksperymentu jest działanie w celu uzyskania istotnej korzyści poznawczych, medycznych etc., podjęte
zgodnie z aktualnym stanem wiedzy. Podmiotowym warunkiem legalności eksperymentu jest zgoda uczestnika, wyrażona świadomie i
dobrowolnie, po zapoznaniu się z informacjami o ujemnych skutkach i prawdopodobieństwie ich powstania oraz o możliwościach
odstąpienia od eksperymentu w poszczególnych jego etapach. W poszukiwaniu bardziej szczegółowych regulacji, KK odsyła do

ustawy o

zawodzie lekarza

, zakazującej przeprowadzania eksperymentów innych niż lecznicze z udziałem osób małoletnich, chorych psychicznie,

upośledzonych, nieprzytomnych lub pozbawionych wolności; także eksperymenty przeprowadzane na kobietach w ciąży i na dzieciach
nienarodzonych.

Dopuszczalne ryzyko: ryzyko sportowe. Z uprawianiem sportu jest związane ryzyko wypadku, w którym mogą ucierpieć zarówno
zawodnicy, jak i widzowie. W doktrynie prawnej przyjmuje się, że karną odpowiedzialność za spowodowanie tego rodzaju wypadków
uchyla kontratyp ryzyka sportowego, o ile spełnione zostały warunki: a) legalność danej dyscypliny sportu (pojedynki na pistolety
odpadają); b) zgodność zawodów, treningów etc. z przepisami tzw. prawa sportowego; c) sportowy cel działania uczestników zawodów,
treningów; d) dobrowolny udział uczestników (warunek nie zawsze spełniony, bo np. istnieją obowiązkowe ćwiczenia sportowe w ramach
szkolenia wojskowego).

Czy istnieje kontratyp sztuki? Kontratyp sztuki (zakładając ryzykownie, że istnieje) wyłącza odpowiedzialności artysty za naruszenie
dobra prawnie chronionego, jeśli spełnione zostaną warunki: a) artystyczny cel działania twórcy (tzn. wyrażenie odczuć, przekonań lub idei
w formie dzieła artystycznego, także zaspokojenie społecznej potrzeby rozwoju kulturalnego lub intelektualnego; nie mamy do czynienia z
celem artystycznym, gdy ktoś tworzy wyłącznie dla pieniędzy, przyjemności, rozgłosu ew. żeby okazać biegłość w określonym działaniu lub
komuś dokuczyć); b) artystyczny charakter dzieła wykonanego przez twórcę (dzieło artystyczne nie jest tożsame z dziełem w rozumieniu
KC ani z utworem w rozumieniu ustawy o prawie autorskim; przyjmuje się, ze chodzi o przedmiot: α) będący przejawem działalności
twórczej; β) spełniający kryteria estetyczne relatywizowane do odpowiednio szerokiej grupy społecznej, ew. zdefiniowany jako dzieło
artystyczne przez uznany autorytet; γ) porównywalny z innymi dziełami w kontekście odpowiedniej gałęzi sztuki i panujących w niej trendów
– jeśli zaś dzieło jest awangardowe, liczy się uznanie szerokiego kręgu odbiorców; δ) wyzwalający pozytywny efekt ogólny; eksponowany
w miejscu przeznaczonym do eksponowania dzieł artystycznych); c) właściwości osoby twórcy, uzasadniające nazwanie go artystą (chodzi
o człowieka, który w sposób ponadprzeciętny i jedyny w swoim rodzaju konkretyzuje swoje odczucia w postaci dzieł artystycznych.
Identyfikację artysty ułatwiają także dodatkowe kryteria: sława i uznanie w środowisku artystycznym i w społeczeństwie; stosowne
wykształcenie; doświadczenie w pracy twórczej; wyróżnienia i nagrody w konkursach artystycznych). Przekroczenie granic kontratypu
sztuki. Z całą pewnością nie da się mówić o kontratypie sztuki w przypadku narażeniu lub naruszeniu życia lub zdrowia, wówczas
zaistniałaby bowiem rażąca dysproporcja dóbr. Wyjątkiem jest w sytuacja, w którym miała miejsce zgoda dysponenta naruszonego dobra
(chyba że chodzi o życie - nie można się zgodzić na zabicie siebie). Artyści w ramach swej działalności twórczej najczęściej realizują
znamiona niszczenia mienia, zniesławienia i znieważenia, obrazy uczuć religijnych, rozpowszechniania pornografii także szeregu
wykroczeń. Co na to parktyka? O kontratypie sztuki mówi się w doktrynie, ale działania praktyki przesadzają na jego niekorzyść. Pierwsza
wada: niepewne przesłanki. W głośnej sprawie Doroty Nieznalskiej (twórczyni instalacji "Pasja", elementem której był krzyż z wizerunkiem
męskich genitaliów) sąd w uzasadnieniu stwierdził, że takiego kontratypu po prostu nie ma. Dodał, że nie istnieją ustanawiające go

przepisy, a korzystanie zeń byłoby sprzeczne z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa (dyskryminowałoby nieartystów) i, co gorsza
umożliwiałoby osobom podającym się za artystów bezkarne naruszanie dóbr prawnych. Sąd uznał przesłanki kontratypu sztuki za zanadto
ocenne (właściwości twórcy: Co to oznacza, iż sprawcą ma być artystą? Czy ma to być osoba, która ukończyła wyższe studia o profilu
artystycznym, czy też wystarczy szkoła średnia, czy może artystą jest się z zamiłowania, jak ludzie malujący graffiti?; właściwości dzieła:
Sprawa jest względna. Dla jednych dziełem artystycznym są obrazy mistrzów renesansu, dla innych to jest starzyzna ; artystyczny cel:
znamię całkowicie nieokreślone). Uznał, że nie wolno konstruować kontratypu, którego stosowanie miałoby zaleźć od ocen nieokreślonych
osób. Druga wada: dubluje konstytucję i godzi w zasadę ochronną. Kontratyp sztuki ma i inne wady: po pierwsze konstruowanie go jest
niecelowe w obliczu konstytucyjnych gwarancji wolności wypowiedzi (w tym ary stycznej), po drugie rozmija się z ochronną funkcją prawa
karnego. Gdzie zaczyna się czyjaś krzywda, tam nie ma mowy o sztuce. Etyka ma prymat nad estetyką (przynajmniej dla prawników; inne
zdanie miewają artyści – zwłaszcza miał je Oscar Wilde).

Szczególne uprawnienia i obowiązki. Istnieje szereg okoliczności, w których czyny spełniające znamiona czynów zabronionych stanowią
realizację przysługujących uprawnień, a czasem także służbowych obowiązków. W takich sytuacjach mamy do czynienia z
pozakodeksowym (choć wynikającym expressis verbis z przepisów prawa) kontratypem szczególnych obowiązków i uprawnień
(szczególne obowiązki dotyczą tylko funkcjonariuszy publicznych.
Obowiązki i uprawnienia funkcjonariuszy publicznych. Klasycznym przykładem działania w warunkach kontratypu szczególnych
uprawnień i obowiązków jest realizowanie swoich kompetencji przez funkcjonariuszy publicznych (pełny katalog – art. 115 §13 KK). Policja
z mocy prawa może naruszać mir domowy, pozbawiać wolności czy dokonywać uszkodzeń ciała, choć gdyby to samo zrobił zwykły
Kowalski, to trafiłby za kratki z art. art. 189, 193 i 156 KK (gdyby miał trochę szczęścia, to w zw. z art. 11§2 KK). Czyny funkcjonariuszy
publicznych są legalne, o ile: a) zawierają się w kompetencji rzeczowej i miejscowej podmiotu dokonującego czynu (np. właściwy
miejscowo prokurator i stosowanie środków zapobiegawczych); b) istnieje podstawa prawna do ich dokonania i podstawa faktyczna do
zrobienia użytku z podstawy prawnej (np. uzasadniona obawa, że oskarżony się ukryje i art. 258 KPK pozwalająca takiego delikwenta
tymczasowo aresztować); c) sposób ich realizacji jest zgodny z prawem (przeszukanie mieszkania odbywa się zgodnie z przepisami KPK i
policjanci nie biją domowników, nie straszą kota ani nie wyjadają cukru z cukierniczki; jeśli to robią, to mamy do czynienia z nadużyciem
władzy, które już legalne nie jest; podobnie ma się rzecz z punktami a i b).
Wychowawcze karcenie nieletnich. Można bezkarnie znieważać, naruszać nietykalność, pozbawiać wolności, zmuszać etc. w ramach
wychowawczych uprawnień rodziców lub opiekunów (które owym rodzicom i opiekunom przysługują z mocy art. 95 KRO) pod warunkiem
jednak, że: a) karcenie ma cel wychowawczy; b) środki karcenia są proporcjonalne do przewinienia dziecka lub podopiecznego; c) środki
karcenia nie zagrażają fizycznemu ani psychicznemu rozwojowi dziecka ani nie wyrządzają szkód fizycznych ani duchowych. Jeśli któryś z
tych warunków nie zostanie spełniony, to mamy do czynienia z bezprawnym znęcaniem się nad osobą zależną (art. 207 KK).
Samopomoc legalna. Samopomoc (nie mylić z Samoobroną) oznacza samodzielne zabezpieczenie roszczenia przez podmiot, którego
interes został zagrożony. Samopomoc jest z zasady niedozwolona (od czego państwo?), ale KC dozwala na zajęcie cudzego zwierzęcia,
które weszło w szkodę, jeśli zajęcie jest konieczne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. Zgodnie z przepisami KC osoba
prowadząca hotel może sprzeciwić się usunięciu rzeczy objętych zastawem zabezpieczającym należność z tytułu czynszu i zatrzymać je
do chwili spłaty zaległego czynszu. Za formę samopomocy legalnej uznaje się też ujęcie osoby na gorącym uczynku przestępstwa lub w
pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeśli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej
tożsamości (art. 243 KPK).

Zgoda dysponenta. Zgoda dysponenta dobra prawnego wyłącza bezprawność uzgodnionego naruszenia tego dobra - wyjątek: nie
wyłącza bezprawności zgoda na pozbawienie życia ani na ciężkie uszkodzenie ciała. Aby zgoda dysponenta była skuteczna, musi: a)
zostać wyrażona przez osobę pełnoletnią i w pełni poczytalną; b) musi wyraźnie dotyczyć naruszenia konkretnego dobra prawnego; c) musi
zostać wyrażona dobrowolnie; d) musi nastąpić najpóźniej w chwili dokonywania czynu (zgoda ex post nie wyłącza jego bezprawności); d)
sprawca musi mieć świadomość, że działa za zgodą pokrzywdzonego. Niekiedy brak zgody stanowi jedno ze znamion czynu
zabronionego. W przypadku zabójstwa eutanatycznego zgoda jest znamieniem uprzywilejowanego czynu zabronionego.

Czynności lecznicze. Czynności lecznicze to wszelkie działania mające na celu leczenie chorego (diagnostykę, terapię i profilaktykę);
najważniejsze z punktu widzenia prawa karnego są zabiegi operacyjne (bo wiążą się z głęboką ingerencją w organizm ludzki oraz z
ryzykiem śmierci, uszkodzeń ciała lub uszczerbku na zdrowiu). Podstawowe warunki legalności zabiegów leczniczych to: a) działanie w
celu leczniczym, b) wykonanie zabiegu ze wskazaniami wiedzy i sztuki medycznej, c) wykonanie zabiegu przez osobę uprawnioną (w
zasadzie lekarz, przy prostszych zabiegach także inna uprawniona osoba z personelu służby zdrowia), d) należyte poinformowanie
pacjenta o istocie zabiegów leczniczych oraz uzyskanie jego zgody na poddanie się zabiegowi. Co do zasady dokonywanie zabiegów bez
zgody pacjenta jest przestępstwem (wnioskowym, art. 192 KK; art. 34 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty) – np. na zabieg
operacyjny potrzebna jest pisemna zgoda chorego (przy małoletnich lub chorych psychicznie potrzebna jest zgoda opiekuna faktycznego
lub przedstawiciela ustawowego). Jeśli chory nie wyraża zgody na zabieg konieczny dla ratowania życia lub zdrowia, jest nieprzytomny lub
niemożliwe jest porozumienie się z jego opiekunem/ przedstawicielem ustawowym – konieczna jest zgoda właściwego sądu opiekuńczego
(w sytuacjach, gdy zwłoka w wykonaniu zabiegu mogłaby spowodować utratę życia lub ciężki uszczerbek na zdrowiu, lekarz może dokonać
zabiegu sam [gdy to możliwe, obowiązany jest zasięgnąć opinii drugiego lekarza]). Ograniczenie konieczności wyrażenia zgody występuje
w przypadku skazanych na karę pozbawienia wolności. Co do zasady, lekarz może dokonać operacji w zarejestrowanym zakładzie
leczniczym (ew. przy zabiegach prostych czy wypadkach, w innych miejscach). Zabiegi kosmetyczne również mają swoje wymagania:
muszą być prowadzone w celu kosmetycznym, zgodnie ze wskazaniami sztuki, przez kompetentną osobę, bezwzględnie za zgodą
upiększanego. Błąd w sztuce lekarskiej. Kwestia sporna, bo przecież są różne szkoły i metody lecznicze. Eksperyment leczniczy: coś
ściślejszego niż eksperyment medyczny: wymagana jest dobrowolna zgoda, i należyte poinformowanie pacjenta o ryzyku zabiegu.
Dopuszczalna aborcja. Spowodowanie przerwania ciąży (nawet za zgodą kobiety ciężarnej) w obecnym stanie prawnym jest w zasadzie
przestępstwem. Zgodne z prawem przerwanie ciąży jest możliwe, jeśli: a) ciąża zagraża poważnym niebezpieczeństwem życiu lub zdrowiu
kobiety, b) stwierdzono ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu albo nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu, c) ciąża jest
wynikiem przestępstwa, (nie uwzględniono proponowanej przez lewicę sytuacji „trudnych warunków życiowych kobiety ciężarnej”). Do tego
dochodzą ograniczenia czasowe czy personalne (przesłanki aborcji muszą potwierdzić, oprócz przeprowadzającego zabieg, jeszcze dwaj
lekarze) oraz miejscowe (aborcji można dokonać jedynie w publicznych ZOZ-ach). KK nie reguluje szczegółowo kwestii aborcji, odsyła do
ustaw szczególnych (art. 152 §1 KK).

Okoliczności uchylające i/lub umniejszające winę.

Błąd. Błąd to rozbieżność między obiektywną rzeczywistością a wyobrażeniem o niej lub jej odbiciem w świadomości podmiotu. Owa
obiektywna rzeczywistość składa się z różnych elementów, przy czym każdy może być przedmiotem błędu. Prawo karne interesuje jedynie
błąd co do znamion czynu zabronionego, błąd co do bezprawności czynu oraz błąd co do kontratypu, bo tylko one mogą być przesłanką do
umniejszenia winy sprawcy działającego w stanie błędu.

Błąd co do znamion. Błąd co do znamion (co do okoliczności stanowiących znamiona czynu zabronionego) polega na tym, że sprawca
czynu nie ma świadomości, ze swoim zachowaniem wypełnia znamiona określonego czynu zabronionego (error facti; sprawca ma
właściwe wyobrażenie co do prawa, ale błędnie mniemanie o rzeczywistości; np. myśliwy X zabija człowieka, myśląc, że to odyniec).
Jeśli błąd co do znamion nie był zawiniony, to uchyla winę w całości; jeśli był zawiniony, uchylona zostaje jedyne umyślność – w rezultacie
sprawca odpowiada za przestępstwo nieumyślne lub w ogóle nie odpowiada, jeśli wypełnił znamiona przestępstwa, którego można się
dopuścić wyłącznie umyślnie. Błąd nieistotny. O błędzie co do znamion nie można mówić w przypadku, gdy sprawca popełnia error in
personam lub error in obiecto (np. X kradnie kuchenkę mikrofalową, którą wziął za telewizor). Gdyby sprawca nie popełnił błędu,
dokonałby czynu wypełniającego te same znamiona (tzn. gdyby X zgodnie ze swym wyobrażeniem o rzeczywistości ukradł telewizor, to i
tak mielibyśmy do czynienia z kradzieżą rzeczy), a zatem nie byłby to błąd istotny dla kwalifikacji prawnej czynu. Błąd co do znamion
kwalifikujących i uprzywilejowujących. Błąd co do okoliczności kwalifikujących uchyla zarzucalność popełnienia czynu kwalifikowanego (bo
okoliczności kwalifikujące muszą być objęte umyślnością, podobnie jak wszystkie inne znamiona). Błąd co do kwalifikujących następstw
czynu nie uchyla winy, jeśli błąd był wynikiem niedbalstwa lub lekkomyślności (bo kwalifikowane następstwa mogą być objęte także
nieumyślnością – por. kombinowana strona podmiotowa). Błąd co do okoliczności uprzywilejowującej (tzn. urojenie sobie jej istnienia)
uzasadnia łagodniejszą odpowiedzialność sprawcy, jeśli błąd jest usprawiedliwiony.
Błąd co do bezprawności czynu. Błąd co do bezprawności (oceny prawnej) czynu polega na tym, że sprawca ma błędne wyobrażenie o
jego sprzeczności z prawem (error iuris; sprawca ma właściwe wyobrażenie o rzeczywistości). Może się to przybrać dwie postacie: a)
przestępstwa urojonego, które istnieje tylko w głowie sprawcy i nas nie obchodzi (X sądzi, że jedząc zupę popełnia zbrodnię; Y myśli, ze
złamał prawo odpierając zamach w warunkach obrony koniecznej etc.); b) nieświadomości bezprawności (X dokonał zabójstwa
eutanatycznego sądząc, ze jest ono w Polsce legalne). Zgodnie z art. 29 KK, nieświadomość bezprawności wyłącza winę

5

, jeśli owa

nieświadomość jest usprawiedliwiona

6

. Nieświadomość nieusprawiedliwiona może co najwyżej prowadzić do nadzwyczajnego złagodzenia

kary. Jest to rozsądny kompromis miedzy zasadą ignorantia iuris nocet i uzależnieniem odpowiedzialności od winy sprawcy.
Błąd co do okoliczności wyłączających odpowiedzialność. Zgodnie z art. 29 KK winę sprawcy czynu zabronionego wyłącza jego
usprawiedliwione błędne przekonanie, że działa w warunkach kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę. Jeśli takie przekonanie nie
jest usprawiedliwione, stanowi co najwyżej przesłankę dla nadzwyczajnego złagodzenia kary. Krótka historia błędu co do okoliczności
wyłączających odpowiedzialność. Opisanej wyżej regulacji nie było w KK z 1969 r.; a o konieczności jej wprowadzenia zadecydował spór o
to, jaki charakter ma błą co do kontratypu. Pojawiały się tezy, że: a) jest to error iuris; b) że jest to error facti; c) że to zależy od konkretnego
przypadku i może wynikać zarówno z błędu co do prawa, jak i błędu co do okoliczności. Spór nie był czysto akademicki, bo wpływ error
facti i error iuris na ustalenie winy był odmienny (pierwszy uchylał winę, gdy był niezawiniony, drugi – kiedy był usprawiedliwiony).

Niepoczytalność i ograniczona poczytalność. Niepoczytalność. Zgodnie z

art. 31 § 1 KK

nie popełnia przestępstwa, kto z powodu

choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego
znaczenia [wada świadomości] lub pokierować swym postępowaniem [wada woli]. Taka niezdolność do rozumienia znaczeń czynów i
kierowania własnym postępowaniem nosi w prawniczym slangu nazwę niepoczytalności. Ustala się ja w oparciu o opinie biegłych
psychiatrów. Ustawodawca wylicza potencjalne przyczyny wad woli i świadomości właściwych niepoczytalności (tzn. definiuje ją metodą
mieszaną; gdyby ich nie wyliczył, byłaby to metoda psychologiczna, gdyby poprzestał na ich wyliczeniu, mielibyśmy do czynienia z metodą
biologiczno-psychiatryczną). Są to: upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna i inne zakłócenia czynności psychicznych - o ile każde z
nich mogą wywołać stosowne skutki.
A. Upośledzenie umysłowe. Upośledzenie umysłowe oznacza niedorozwój umysłowy spowodowany uszkodzeniem mózgu w okresie życia
płodowego lub wadą genetyczną; także poważny zanik niektórych funkcji mózgu wywołany urazem. Zgodnie z doktryną, właściwą
przesłanką do uznania niepoczytalności sprawcy jest zawsze głębokie upośledzenie; ograniczenie umysłowe nie jest dobrą okazją do
niepoczytalności, chociaż zresztą i tak ostateczny głos należy do biegłych. To oni orzekają, czy oskarżony mógł być niepoczytalny w chwili
popełnienia czynu. I nie pomaga w tym nawet klasyfikacja WHO (1968) dzieląca upośledzenie umysłowe na: lekkie, średnie, ciężkie i
głębokie.
B. Choroby psychiczne. Choroby psychiczne są najczęstszą przyczyną skutków niepoczytalności. Chodzi tu o psychozy o podkładzie
organicznym (wszelkie postacie otępienia, w tym starcze, miażdżycowe; porażenie postępujące) i psychozy czynnościowe (schizofrenia,
parafrenia, cyklofrenia, paranoja itd.). Chorobą psychiczną nie jest psychopatia. Powoduje jednak trudności w kierowaniu przez psychopatę
swym działaniem, stąd, choć psychopaci są w zasadzie poczytalni, zdarza się przypisywanie im ograniczonej poczytalności (p. niżej).
C. Inne zakłócenia czynności psychicznych. Chodzi tu o wszystkie nie opisane wyżej zakłócenia czynności psychicznych, które mogą
wywołać skutki psychiczne odpowiadające niepoczytalności. Zwykle zalicza się do nich np. afekt patologiczny (ale nie "normalny", tzn.
fizjologiczny znany z

art. 148 § 4 KK

), upojenie patologiczne (czyli nie takie zwykłe, jak u normalnego człowieka po paru kieliszkach),

zaburzenia wywołane zatruciem, odwodnieniem etc., odurzenie narkotykowe, stany pośpiączkowe i padaczkowe, psychozy infekcyjne i
intoksykacyjne, psychogenne stany zamroczeniowe, zapalenie opon mózgowych. Zdaniem profesora Wąska, czasem także hipnoza
(raz...dwa...trzy...dokonasz teraz kradzieży leśnej)

7

.

Ograniczenie poczytalności. Ograniczenie poczytalności oznacza każdy stan pośredni między pełna poczytalnością a totalną
niepoczytalnością. Jest stopniowalne. Jeśli jest znaczne, stanowi podstawę do nadzwyczajnego złagodzenia kary (

art. 31 § 2 KK

); jeśli jest

łagodniejsze, nie stanowi takiej podstawy, ale zgodnie z dyrektywami wymiaru kary (

art. 53 § 2 KK

) może (powinno?) zostać uwzględnione

w ramach sędziowskiego wymiaru kary.
Odpowiedzialność za czyn popełniony w stanie odurzenia. Odurzenie (wywołane alkoholem, narkotykami czy środkami
psychotropowymi), zwłaszcza jeśli jest silne, może powodować skutki psychiczne właściwe niepoczytalności. A ta redukuje winę i ogólnie
jest korzystna dla niepoczytalnego. Czai się tu pewne niebezpieczeństwo skierowane w szczególności wobec funkcji ochronnej prawa
karnego. Gdyby nie doktryna i dodatkowe regulacje, każdego, kto dopuszcza się przestępstwa po pijaku, trzeba by było uniewinniać lub
zmniejszać mu karę. Roiłoby się od pijanych przestępców, a Ci (właśnie ze względu na kłopoty z kreowaniem działaniem i rozumieniem
jego znaczenia) byliby bardziej nieobliczalni i potencjalnie groźniejsi. Wszystko przez to, że potencjalni przestępcy celowo upijaliby się, by
dokonać ten czy ów niecny czyn. A tego raczej nie powinno się premiować złagodzoną odpowiedzialnością. Stąd też różne systemy prawa
karnego różnie sobie z tym absurdem próbowały poradzić:
1. Najstarsza i najpopularniejsza jest koncepcja actio libera in causa, zgodnie z którą wyłącza się uznanie za niepoczytalna tej osoby, która
świadomie wprowadziła się w stan odurzenia, aby w takim stanie dokonać czynu zabronionego.
2. Inaczej wyglądało to w ustawodawstwie państw socjalistycznych, gdzie osoby popełniające czyn zabroniony w stanie odurzenia
podlegały zaostrzonej odpowiedzialności, bez bawienia się w jakieś niuanse.
3. Niemiecki system prawny przewiduje, że zawinione odurzenie się i następcze popełnienie czynu zabronionego jest osobnym typem

5

Tym samym ustawodawca oddzielił świadomość bezprawności od zamiaru (winy).

6

Zdaniem SN

error iuris usprawiedliwić można: a) długim pobytem za granicą, b) odcięciem od świata podczas klęski żywiołowej, c) w przypadku popełnienia czynu w stanie

wojennym przed należytą publikacją naruszonego aktu normatywnego.

7

A zdaniem profesora Zolla także zespół napięcia przedmiesiączkowego. Doktor Piskorski zaleca jednak krytyczne podejście do takich koncepcji i podkreśla, że zahipnotyzowani

zabójcy zdarzali się wyłącznie na kartach XIX-wiecznych kryminałów i powieści grozy.

przestępstwa (tzw. Rauschdelikt). Z kolei w przypadku odurzenia niezawinionego stosuje się przepis o niepoczytalności (wyłączającej
winę). Nie jest to złe rozwiązanie, tylko zdaniem niektórych gwałci nieco logiczną konstrukcję przestępstwa odcinając winę za popełnienie
samego czynu i przylepiając ją do odurzenia.

Art. 31 § 3 KK

zakłada wyłączenie stosowania

§ 1

i

2

co do przypadków w których sprawca wprawił się w stan odurzenia powodujący

wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które to wyłączenie lub ograniczenie: a) przewidywał lub b) mógł przewidzieć.
Odpowiedzialność sprawcy zależy zatem od zawinienia takiego odurzenia (jeśli pije bo chce, to jest winny; jak go zmuszają, to już
niekoniecznie). Trochę to podobne do actio libera in causa, z tym, że odpada wymóg zmierzania do dokonania czynu zabronionego.
Zgodnie z aktualnym rozwiązaniem kodeksowym sprawca nie zostanie uznany za niepoczytalnego, nawet jeśli w sposób zawiniony
wprowadzi się w odurzenie bez chęci popełnienia czynu zabronionego.
Odurzenie patologiczne (tzn. takie, co do którego sprawca nie przewidywał, ze ograniczy jego poczytalność), jako niezawinione, jest
okolicznością wyłączającą lub umniejszającą winę. Muszą jednakowoż zostać spełnione dwa warunki: a) sprawca po raz pierwszy odczuwa
skutki odurzenia patologicznego (później przyjmuje się że już wie o swojej patologii i może przewidywać skutki odurzenia); b) sprawca
odurzył się w stopniu wystarczająco niewielkim, by nie mógł spodziewać się ograniczenia poczytalności; jeśli sprawca pije jak cała
Federacja Rosyjska (i pół byłego Bloku Wschodniego), to nawet nie wiedząc o swojej patologii może przewidywać wyłączenie
poczytalności.

Anormalna sytuacja motywacyjna.
Rozkaz przełożonego. W wojsku i niektórych innych służbach mundurowych istnieje zasada dyscypliny i podporządkowania (w tym
obowiązek wykonania rozkazu), zaś za jej naruszenie pociąga za sobą kary dyscyplinarne i prawnokarne. Działanie w sytuacji związania
silnie oddziałuje na psychiczne procesy motywacji i woli. Powinno się je uwzględniać, gdy osoba wykonująca rozkaz przełożonego naruszy
prawo. Jak to wygląda w praktyce? Francuska teoria ślepych bagnetów zakłada, ze za skutki wykonania rozkazu odpowiada zawsze
rozkazodawca. Sędziowie Trybunału Norymberskiego uznali, ze rozkaz nie wyłącza odpowiedzialności rozkazobiorcy (co najwyżej ją
łagodzi), zaś głównym kryterium jej mierzenia jest faktyczna możliwość wyboru przy podejmowaniu decyzji (huh?).
Polski KK (w art. 318 KK) zakłada, ze nie popełnia przestępstwa żołnierz dopuszczający się czynu zabronionego będącego wykonaniem
rozkazu, chyba że wykonując rozkaz umyślnie popełnia przestępstwo
(Przykład: Sierż. X rozkazał szeregowemu Y przewiezienie furgonetką dziesięciu worków cementu do miejscowości W. Mjr starał się
uniknąć tego zadania, bo wcześniej wypił z kolegami dwa kieliszki czegoś mocniejszego. X użył argumentu o treści ‘Taak? To zapomnijcie
o przepustce na święta’ i Y skapitulował. Wykonał rozkaz powodując po drodze wypadek komunikacyjny. Y odpowiada za jazdę po
pijanemu, bo była ona objęta umyślnością; nie odpowiada za spowodowanie wypadku, jeśli spowodował go nieumyślnie.)
Rozkaz. Definicja legalna rozkazu: polecenie określonego działania lub zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub
uprawnionego żołnierza starszego stopniem (art. 115 § 18 KK). Inne niż wojsko służby publiczne. Zasady odpowiedzialności podwładnych
kształtują się podobnie w odniesieniu do innych, podobnie zorganizowanych służb publicznych: Policji, ABW, Agencji Wywiadu, Służby
Więziennej, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej.
Stan wyższej konieczności. Stan wyższej konieczności został opisany w notatce o kontratypach, bo KK wyłącza bezprawność czynu
zabronionego dokonanego w warunkach stanu wyższej konieczności, ale tylko wtedy, gdy sprawca działa w sposób opisany w art. 26 § 1
KK, z kolei w przypadkach opisanych w art. 26 § 2 KK mamy do czynienia z przekroczeniem granic stanu wyższej konieczności i wówczas
czyn jest bezprawny, ale sprawcy nie można przypisać winy (chyba, że miał szczególny obowiązek ochrony dobra poświęcanego –
wówczas można).

VI. FORMY POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA

Formy stadialne przestępstwa. Przestępstwo jest procesem rozciągniętym w czasie i składa się z kilku etapów. Realizacja czynu
zabronionego może nastąpić nie tylko w formie dokonania (zdarza się, że sprawca odstępuje od dokonania, bądź uniemożliwiają mu je
okoliczności od niego niezależne), zdarza się że przestępstwo jest realizowane w którejś z pozostałych form stadialnych (np. może działać
nieskutecznie i zakończyć działanie na usiłowaniu; może zostać zatrzymany przez organy ścigania w trakcie podejmowania działań
przygotowawczych etc.).
W ramach tzw. pochodu przestępstwa wyróżnia się jego etapy:
a) zamiar (np. postanawiam zabić pana Tomka);
b) przygotowanie (np. konstruuję bombę zegarową);
c) usiłowanie (np. podkładam ją pod rowerem pana Tomka i włączam zegar);
d) dokonanie (np. pan Tomek ponosi śmierć w wyniku obrażeń odniesionych wskutek wybuchu).
Formami stadialnymi przestępstwa są zawsze: dokonanie i usiłowanie. W przypadku niektórych typów przestępstw karalne są także
czynności przygotowawcze. Formą stadialną realizacji przestępstwa nie jest nigdy przestępny zamiar, zgodnie z zasadą cogitationis
poenam nemo patitur (nie godzi się nikogo karać za myśli). Zgodnie z definicją przestępstwa, musi ono być czynem.
Przygotowanie. Przygotowanie polega, zgodnie z definicją ustawową w art. 16 § 1 KK, na podjęciu w celu popełnienia czynu
zabronionego

8

czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania (tzn.

warunki do podjęcia usiłowania lub dokonania, jeśli usiłowanie się uda). Formy przygotowania. Czynności opisane w art. 16 §1 KK mogą
przybrać: 1. formę rzeczową: a) gdy sprawca uzyskuje (legalnie lub nie) lub przysposabia (dokonuje zmian i przeróbek uzdatniających
przedmiot do popełnienia przestępstwa za jego pomocą) środki do popełnienia przestępstwa; b) zbiera informacje; c) sporządza plan
działania (ponieważ jednak myślenie nie może być karalne, zbieranie informacji i sporządzanie planu musi być uzewnętrznione i
dostrzegalne dla innych); 2. formę personalną, która polega na wejściu z inną osobą (osobami) w porozumienie, którego przedmiotem jest
wspólne popełnienie przestępstwa (w szczególności: podjecie decyzji i podział ról). Warto przy tym zaznaczyć, że przygotowanie jest
zawsze działaniem, nie może polegać na zaniechaniu. Karalność przygotowania. Przygotowanie jest najbardziej odległym od dokonania i z
tego powodu jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. A stanowi tak w odniesieniu do przestępstw: wojny napastniczej,
ludobójstwa, zamachu stanu, zamachu na jednostkę Sił Zbrojnych, przestępstw przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, fałszerstwa,
oraz dezercji i samouszkodzenia ciała penalizowanych w części wojskowej KK

9

. Ponadto prawo przewiduje klauzulę niekaralności w

przypadku odstąpienia od przygotowań.
Usiłowanie. Za usiłowanie odpowiada ten, kto w zamiarze (bezpośrednim lub ewentualnym – przyp. prof. Marek) popełnienia czynu
zabronionego swoim zachowaniem się zmierza bezpośrednio do dokonania, które jednak nie następuje (art. 13 § 1 KK). Zachowanie.
Przez zachowanie się rozumiemy zarówno działanie, jak i zaniechanie, przy czym nie można przez zaniechanie usiłować popełnienia
przestępstwa formalnego (bo w takich przypadkach już samo zaniechanie jest równoznaczne z dokonaniem). Bezpośredniość.
Bezpośredniość zmierzania do dokonania oznacza to, że sprawca doprowadził swj przestępny zamiar do etapu bliskiego dokonania. Nie
wiadomo jednak, jak bliski musi być ten etap i jakich kryteriów użyć przy wyznaczeniu granic usiłowania. Francuzi mają proste rozwiązanie

8

Dolus directus coloratus - przygotowanie może być objęte wyłącznie zamiarem bezpośrednim kierunkowym!

9

Dlaczego taki a nie inny katalog? Decydują o tym względy polityki kryminalnej i funkcja ochronna (są rzeczy, którym lepiej zapobiegać niż je zwalczać); szczególny charakter

chronionych dóbr (związanych z interesem państwa lub dużej ilości ludzi) oraz właściwości techniczne czynów (wymagają przygotowań).

– ich zdaniem sprawca usiłuje, gdy zaczyna realizować znamiona czynu zabronionego (usiłowanie = początek dokonania). Jest to jednak
ujęcie nieco za wąskie (we Francji X usiłuje zabójstwa dopiero, gdy pociąga za spust :/ ) i u nas przyjęła się koncepcja niemiecka, zgodnie
z którą usiłowanie obejmuje także sytuację w której sprawca jest przekonany, że nic nie dzieli go od początku dokonania według
obiektywnych kryteriów rzeczywiście nic go nie dzieli (X usiłuje zabójstwa już kiedy do mnie podchodzi z nabitym pistoletem i chce mnie
zastrzelić; orzeczenie SN: Q, V i Y usiłują kradzieży z włamaniem, kiedy z łomami i ciężkim młotem czają się na klatce schodowej i czekają,
aż Z wyjdzie z mieszkania). A o tym, czy sprawcę coś dzieli od dokonania można orzec jedynie po skrupulatnej analizie konkretnego czynu.
Brak dokonania. Z brakiem dokonania mamy do czynienia, gdy sprawca nie zrealizował wszystkich znamion czynu objętego zamiarem (w
szczególności, gdy nie osiągnął zamierzonego skutku). W związku z tym można mówić o usiłowaniu chybionym (gdy brak dokonania był
skutkiem wadliwości zachowania sprawcy, np. niecelnym oddaniu strzału) lub zatamowanym (gdy w dokonaniu czynu zabronionego
przeszkodziło zachowanie osób trzecich, np. sprawca został obezwładniony tuż przed pociągnięciem za spust; ofiarę uratowało pogotowie
etc.). Poza tym usiłowania możemy dzielić na ukończone (gdy sprawca wykonał wszystkie zamierzone czynności, ale nie osiągnął skutku) i
nieukończone (gdy wykonał jedynie cześć zamierzonych działań, np. chciał fałszować banknoty, a zdołał tylko wydrukować awersy :P).
Usiłowanie kwalifikowane i czynny żal. Usiłowaniem kwalifikowanym określa się sytuację, w której sprawca nie osiągnął zamierzonego
skutku, ale osiągnął inny, z którym co najmniej się godził, a który również jest przestępny (np. X chciał przemocą doprowadzić Y do
obcowania płciowego, ale udało mu się jedynie dokonać u Y uszkodzeń ciała). W takich sytuacjach mamy do czynienia z kumulatywną
kwalifikacją prawną (sprawca odpowiada za usiłowanie czynu A + dokonanie czynu B). Jeśli łagodniejszy skutek jest skutkiem działań
objętych czynnym żalem, to usiłowanie pozostaje bezkarne, a sprawca odpowiada tylko za wywołanie owego łagodniejszego skutku.
Usiłowanie nieudolne. Z usiłowaniem nieudolnym mamy do czynienia, gdy dokonanie, do którego zmierza sprawca jest ex ante niemożliwe,
ale sprawca o tym nie wie. Usiłowanie nieudolne (art. 13 § 2 KK) jest bezprawne, jeśli niemożliwość dokonania wynika braku przedmiotu
wykonawczego (X usiłuje okraść pusty sejf lub zabić martwego Y) lub użycia niewłaściwych środków (X chce zabić Y nienabitym
pistoletem; X chce dokonać nielegalnego wyrębu przy pomocy kostki masła). Bezkarne jest usiłowanie nieudolne ze względu na błąd co do
osoby czy nieodpowiedni sposób działania. Racją penalizacji usiłowania jest negatywna ocena nastawienia sprawcy. Karalność
usiłowania. Co do zasady wymiar kary za usiłowanie jest taki sam jak przy dokonaniu, można jednak uznać brak dokonania za
okoliczność łagodzącą. Przy usiłowaniu nieudolnym sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej
wymierzenia. Ustawodawca wprowadza w art. 115 § 1 KK klauzulę niekaralności: nie podlega karze osoba, która dobrowolnie odstąpiła od
dokonania [odstąpienie od dokonania], lub zapobiegła skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego [czynny żal]. Jeśli czynny żal
okazał się bezskuteczny, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Karalność usiłowania kwalifikowanego objętego czynnym
żalem została opisana wyżej (p. usiłowanie kwalifikowane i czynny żal). Dobrowolność. Ważne za to, by odstąpienie od dokonania lub
zapobieżenie skutkom było dobrowolne, tzn. by sprawca mógł bez przeszkód dokonać czynu, ale zrezygnował. Nie istotna jest przy tym
motywacja sprawcy (przypływ miłosierdzia jest równie dobry jak obawa przed ukaraniem). Powiadomienie organu ścigania. Przy
niektórych przestępstwach (np. zamach na niepodległość państwa, szpiegostwo itp.) dla zastosowania klauzuli niekaralności konieczne jest
jeszcze zawiadomienie organu powołanego do ścigania, o wszystkich istotnych okolicznościach popełnionego czynu.

Formy zjawiskowe przestępstwa. Formy zjawiskowe obejmują wszystkie formy sprawstwa i współdziałania (sprawstwo indywidualne
wykonawcze, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, sprawstwo polecające, podżeganie, pomocnictwo).
Formy sprawstwa. Kodeks karny przewiduje cztery formy sprawstwa, wymienione w

art. 18 KK

; są to:

a) Sprawstwo indywidualne wykonawcze. Ze sprawstwem indywidualnym wykonawczym mamy do czynienia, gdy jedna osoba własnym
zachowaniem wypełnia wszystkie znamiona czynu zabronionego.
b) Współsprawstwo. Współsprawstwo zachodzi, gdy dwie lub więcej osób działają w porozumieniu, którego treścią jest wspólne
popełnienie czynu zabronionego, przy czym istotne jest, aby porozumienie zostało zawarte przed lub w czasie realizacji czynu
zabronionego. Osoba, która włącza się do przestępnego porozumienia w trakcie realizacji rozpoczętego czynu zabronionego jest określana
mianem sprawcy sukcesywnego i odpowiada tylko za tę część przestępnego działania, w której uczestniczyła - ważne, żeby do
porozumienia doszło w trakcie realizacji czynu, jeśli sprawcy umówili się znacznie wcześniej co do tego, kto i kiedy co zrobi, to wszyscy
odpowiadająca całość. Współsprawstwo konieczne. O współsprawstwie koniecznym można mówić tam, gdzie bez porozumienia z inna
osoba nie da się zrealizować znamion przestępstwa, np. w przypadku bigamii czy udziału w bójce. Koincydencja. Od współsprawstwa
należy odróżnić wielość równoległych sprawstw indywidualnych (koincydencyjnych), gdzie kilka osób bez porozumienia realizuje
działalność przestępna w tym samym miejscu i korzystając z te samej sposobności. Granice współsprawstwa. Nie zawsze wiadomo, gdzie
kończy się współsprawstwo, a zaczynają inne formy współdziałania (zwłaszcza pomocnictwo). Nie ma problemu, gdy każdy ze
współsprawców wypełnia wszystkie znamiona czynu zabronionego, ale schody się zaczynają, gdy któryś z uczestników przestępnego
zdarzenia nie realizuje tych znamion (w szczególności nie realizuje czasownikowej dyspozycji). Teoria obiektywna zakłada, że
współsprawcą jest ten, kto realizuje przynajmniej jedno znamię czynu zabronionego (w szczególności czasownikową dyspozycję). Teoria
subiektywna zakłada, że współsprawcą jest ten, który ma zamiar osobistego popełnienia przestępstwa (ten kto chce, aby to inni je popełnili
i zamierza im jedynie pomóc jest pomocnikiem). Teoria istotnej roli zakłada, ze ten jest współsprawcą, kto na tyle istotnie przyczynił się do
realizacji czynu przestępnego, że bez niego nie byłaby ona możliwa albo byłaby mocno utrudniona. Formy współsprawstwa?. KK wyróżnia
osobno dwie pozostałe formy sprawstwa: kierownicze i polecające; ponieważ jednak obie obejmują udział wielu osób w realizacji czynu
zabronionego, prof. Janiszewski, bardzo skąd inąd rozsądnie, stwierdził, ze są one formami współsprawstwa.
c) Sprawstwo kierownicze. Sprawstwo kierownicze dotyczy osoby kierującej realizacją czynu zabronionego przez inną osobę (osoby) i
mającej możliwość faktycznego panowania nad przebiegiem bezprawnego przedsięwzięcia. A owa możliwość panowania polega na tym,
że osoba kierująca decyduje o początku, prowadzeniu (ew. zmianie lub przerwaniu) akcji.
d) Sprawstwo polecające. Kodeks karny wzbogacił katalog form sprawstwa o wykorzystanie osoby (osób) uzależnionych od siebie,
polegające na poleceniu tej osobie (osobom) dokonania przestępstwa. Omówiona forma sprawstwa nie ma miejsca, gdy osoba polecająca
bierze udział w popełnieniu przestępstwa (wtedy mamy do czynienia ze sprawstwem kierowniczym), ani gdy osoba, której zlecono
popełnienie przestępstwa nie jest faktycznie uzależniona od osoby zlecającej popełnienie owego przestępstwa (a nie ma takiego
uzależnienia np. między zleceniodawcą a płatnym zabójcą) - wówczas mamy do czynienia z podżeganiem.
Formy współdziałania. Współdziałanie to wszelkie postacie działania wielu osób dla zrealizowania przestępnego celu. Obejmuje:
współsprawstwo i sprawstwo kierownicze (tzw. formy współdziałania sprawczego – p. formy sprawstwa) oraz podżeganie i pomocnictwo.
e) Podżeganie. Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego, gdy się chce, aby owa inna osoba tego
czynu dokonała. Nakłanianie oznacza działanie (w każdej możliwej formie) zmierzające do wywołania u kogoś pewnego zamiaru (tu:
zamiaru dokonania czynu zabronionego). Jeśli sprawca uzewnętrzni swój zamiar zanim inna osoba zacznie podejmować działania
właściwe podżeganiu, to w grę będzie wchodziło pomocnictwo w formie utwierdzenia w przestępnym zamiarze. Podżegania można
usiłować

10

. Do podżegania można podżegać (‘Ej, no powiedz doktorowi Bogaczowi, że namówił profesora Peczenika do kradzieży leśnej!’).

f) Pomocnictwo. Pomocnictwo polega na ułatwianiu innej osobie dokonania czynu zabronionego w zamiarze, by ta osoba dokonała
takiego czynu. Ułatwić dokonanie przestępca można m.in. przez dostarczenie środka lub narzędzia, stworzenie warunków, udzielenie
informacji czy też dostarczając sprawcy pomocy psychicznej (wsparcia, utwierdzenia w złym zamiarze). Pomocnictwa można się podpuścić
przez zaniechanie (gdy się miało szczególny obowiązek niedopuszczenia do przestępstwa) i w zamiarze ewentualnym (KK pisze, ze w

10

Czyż nie to miał na myśli wieszcz Mickiewicz, pisząc „

Słuchaj, dzieweczko...! A ona nie słucha.”?

zamiarze, ale nie wskazuje w jakim, więc w każdym :P). Pomocnictwo do przestępstwa może wystąpić tylko przed lub w czasie realizacji
przestępstwa. Pomoc sprawcom w uniknięciu odpowiedzialności po jego popełnieniu jest osobnym przestępstwem (poplecznictwo).
Odpowiedzialność pomocników i podżegaczy. Odpowiedzialność podżegaczy i pomocników jest samodzielna i niezależna od
odpowiedzialności sprawcy właściwego przestępstwa. Podżegacz i pomocnik odpowiadają w granicach swego zamiaru, niezależnie od
tego, czy odpowiedzialność poniósł sprawca przestępstwa; czy je dokonał i czy nie dorzucił czegoś od siebie (tzw. eksces sprawcy –
podżegacz namawia do czynu A, a sprawca dokonuje A, B i przy okazji C). Karalność podżegania i pomocnictwa. Sąd wymierza
pomocnikom i podżegaczom karę w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo. Jeśli sprawca poprzestał na usiłowaniu,
pomocnik i podżegacz odpowiadają jak za usiłowanie. Jeżeli sprawca nawet nie usiłował, można pomocnikowi i podżegaczowi
nadzwyczajnie złagodzić karę albo odstąpić od jej wymierzenia. Nie podlega karze pomocnik i podżegacz, który dobrowolnie zapobiegł
dokonaniu czynu zabronionego objętemu własnym zamiarem.
Współudział w przestępstwach indywidualnych. Jeśli okoliczność indywidualizująca dotycząca sprawcy jest znamieniem czynu
zabronionego, pomocnik i podżegacz podlegają odpowiedzialności karnej za taki czyn, jeśli o owej okoliczności wiedzieli, niezależnie od
tego, czy ich dotyczyła. Jeśli nie wiedzieli, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

VIII. ZBIEG PRZESTĘPSTW I ZBIEG PRZEPISÓW USTAWY KARNEJ

Prawna jedność przestępstwa (a.k.a pozorny zbieg przestępstw). Teraz należy się skupić, bo wkraczamy w sferę pytań
egzystencjalnych. O to, dokąd zmierza przestępstwo nie będziemy pytać, bo wiemy (do dokonania); nie będziemy się też pytać, czy istnieje
Istota Wyższa, która stworzyła przestępstwo, bo to również wiemy (tak, czasem nawet przestępstwo ma swoich współstwórców). Zapytamy
o to, czym jest i gdzie się kończy? Przestępstwo jest odrębnym odcinkiem zachowania sprawcy, z reguły czynem, czyli mniej lub bardziej
zależnym od woli i ocenianym społecznie kompleksem ruchów lub też jego brakiem. Co do zasady przyjmuje się, ze ten sam

11

czyn może

stanowić tylko jedno przestępstwo (art. 11 KK), niezależnie od tego ile narusza przepisów i powoduje skutków. Działa to tylko w jedną
stronę i nie znaczy to, ze wiele czynów to wiele przestępstw. Jeśli między wieloma czynami istnieje ścisły związek (dostatecznie ścisły, by
były społecznie postrzegane jako pewna całość), to można uznać je wszystkie za jedno przestępstwo i wtedy mamy do czynienia z prawną
jednością przestępstwa. Co muszą zrobić czyny, żeby były traktowane jako jedno przestępstwo? Muszą: należeć do znamion typu
przestępstwa (przestępstwa wieloczynowe i złożone), powtarzać się (przestępstwo ciągłe), polegać na ciągłym stanu bezprawia
(przestępstwo ciągłe) albo stanowić różne formy popełnienia jednego typu przestępstwa (czyny współukrarane).
A. Przestępstwa wieloczynowe. Z przestępstwem wieloczynowym (o wieloczynowo określonych znamionach) mamy do czynienia, gdy
zgodnie z ustawowymi znamionami przestępstwa nie składa się na nie pojedynczy czyn, a wiele zachowań - powtarzanych lub podobnych
rodzajowo (np. przy znęcaniu, uchylaniu się od obowiązku alimentacyjnego etc.), chociaż przyjmuje się, że jednorazowe zachowanie o
dużym nasileniu także wypełnia istotę przestępstwa. Odmianą tej konstrukcji są przestępstwa o alternatywnym określeniu czynności
wykonawczej (np. podrobienie lub przerobienie dokumentu albo użycie takiego dokumentu jako autentyczny – wypełnienie obu członów
alternatywy spowoduje odpowiedzialność za jedno przestępstwo, tak jak w przypadku wypełnienia jednego członu).
B. Przestępstwa złożone. Przestępstwa złożone to takie, które określa zespół znamion składający się z minimum dwóch czynów
(zachowań), które to czyny rozpatrywane oddzielnie wypełniają znamiona odpowiednich typów przestępstw, a które w połączeniu tworzą
jeden typ przestępstwa, zagrożony surowszą karą; np. rozbój – zarówno groźba karalna, jak i kradzież są osobnymi czynami i zarazem
osobnymi typami przestępstw. Jeśli jednak zostaną w działaniu połączone związkiem przyczynowym, to razem złożą się na osobny typ
przestępstwa, rozbój.
C. Przestępstwa ciągłe. Z przestępstwem ciągłym (art. 12 KK) mamy do czynienia, gdy sprawca dokonuje powtarzających się zamachów
na to samo dobro prawne, ale (w odróżnieniu od przestępstwa wieloczynowego) wielości tych zamachów nie obejmują ustawowe
znamiona. Konstrukcja przestępstwa ciągłego ma swoje uzasadnienie materialnoprawne (kiedy zebrać wszystkie zamachy w całość, widać
ich całkowity rozmiar i łatwiej orzec o ich społecznej szkodliwości) i procesowe (nie ma potrzeby ustalania czasu popełnienia i przebiegu
kolejnych zamachów, co zawsze jest pewną trudnością, a niekiedy jest po prostu niemożliwe; np. dzisiejsza prasa donosi, że trzej sprawcy
w kilkudniowych odstępach demontowali kolejno różne części wyciągu narciarskiego w Węgierskiej Górce i sprzedawali je w skupie złomu;
da się im udowodnić, że między 15.04.2005 a 05.05.2005 zdemontowali wyciąg, ale prokurator z pewnością powiesiłby się, gdyby kazano
mu wskazać kiedy i co konkretnie owi sprawcy zrobili). Cechy konstytutywne przestępstwa ciągłego. O przestępstwie ciągłym możemy
(musimy?) mówić, gdy kilka pojedynczych przestępnych zachowań łączy: tożsamość naruszanego dobra prawnego (lub tożsamość
pokrzywdzonego, jeśli chodzi o dobra osobiste); jednorodność zamachów na owe dobro (tzn. wszystkie zachowania wypełniają znamiona
tego samego czynu zabronionego; np. X siedem razy dokonuje rozboju na Y; ale nie gdy X dokonuje rozboju na Y, okrada Y a później
dokonuje na Y kradzieży rozbójniczej); krótkie odstępy czasowe (SN: nie dłuższe niż kilkanaście tygodni) i wieź sytuacyjna (podobna
sposobność i okoliczności przestępnego zachowania; niekoniecznie to samo miejsce); zamiar obejmujący całość przestępnej akcji i
powtarzające się czyny lub gotowość do wykorzystywania powtarzającej się sposobności (‘ile razy mi się uda, tyle razy przeleję pieniądze
firmy na własne konto’). Jeśli zamiar sprawcy nie obejmuje całości przestępnej akcji ani gotowości do wykorzystywania nadarzającej się
sposobności, wówczas mamy do czynienia z ciągiem przestępstw (osobnych, ale zbiegających się, p. niżej).
Przestępstwo trwałe. Od przestępstwa ciągłego należy odróżnić przestępstwo trwałe, tzn. wytworzenie i utrzymanie przez jakiś czas stanu
niezgodnego z prawem (np. bezprawne pozbawienie wolności, ukrywanie przestępcy etc.) – trwa aż do przerwania (przez sprawcę czy
wskutek ingerencji władzy lub osób trzecich). Przestępstwo trwałe jest jednym czynem (a przestępstwo ciągłe wieloma).
D. Czyny współukarane. Czynami współukaranymi przestępstwa są formy stadialne i zjawiskowe jego popełnienia (np. usiłowanie
kradzieży Damy z Łasiczką jest czynem współukaranym z jej dokonaniem; podżeganie do zabójstwa pana Tomka jest czynem
współukaranym względem zabójstwa pana Tomka etc.); współukarane są także czyny towarzyszące popełnieniu przestępstwa (np. zużycie
cudzej benzyny w przypadku krótkotrwałego zaboru pojazdu mechanicznego) immanentnie z nim związane (np. pozbawienie wolności na
czas gwałcenia) albo następujące po nim (np. zniszczenie przedmiotu kradzieży, nieudzielenie pomocy pobitemu). Mimo, że powinny
stanowić odrębne przestępstwa, wlicza się je do całościowej oceny przestępstwa głównego, jeśli łączy je z nim bliskość czasowa, więź
sytuacyjna i spowodowały szkodę mniejszą niż czyn główny.

Zbieg przestępstw (rzeczywisty). Ze zbiegiem przestępstw (tzw. rzeczywistym), gdy sprawca popełnił dwa lub więcej czynów
traktowanych jako odrębne przestępstwa (przestępstwa zbiegające się), ale są one rozpoznawane w jednym postępowaniu. (Równolegle
istnieje pojęcie pozornego zbiegu przestępstw; mamy z nim do czynienia, gdy wiele czynów traktuje się jako jedno przestępstwo, p. wyżej).
Warunkiem takiego łącznego rozpoznania jest, aby sprawca nie był dotychczas osądzony (choćby wyrokiem nieprawomocnym) za żadne
ze zbiegających się przestępstw (por.

art. 85 KK

; skazanie przerywa zbieg przestępstw; dokonanie przestępstwa po skazaniu lub odbyciu

kary = recydywa). Zbieg przestępstw może być jednorodzajowy (łączne rozpoznanie dotyczy czynów tego samego rodzaju) lub
wielorodzajowy (ktoś najpierw bije policjanta, później dokonuje kradzieży leśnej i uszkodzenia kabla podmorskiego) W przypadku zbiegu
przestępstw sąd wymierza najpierw kary za poszczególne przestępstwa, a następnie orzeka karę łączną. Kara łączna. Określanie kary
łącznej może odbywać się według rozmaitych systemów. Nasz ustawodawca przyjął tzw. system modyfikowany

12

. Zostało on opisany w

art. 86 § 1 KK

i polega na tym, że dolną granicę kary łącznej stanowi najwyższa z kar wymierzonych, a górną ich suma, przy czym

11

To bardzo dziwne i tajemnicze określenie. Metafizyczne. Twórcy kodeksu nie określili jednak, czy czyn może być zarazem inny od samego siebie :P.

wysokość kary łącznej nie może przekroczyć 15 lat pozbawienia wolności, 18 miesięcy ograniczenia wolności lub 540 stawek dziennych
grzywny. Kary różnorodzajowe. Kiedy wśród kar wymierzonych znalazły się kary pozbawienia i ograniczenia wolności, to orzeka się karę
łączną pozbawienia wolności, a każdy miesiąc ograniczenia wolności przelicza się na 15 dni pozbawienia wolności. Nie łączy się kar
ograniczenia/ pozbawienia wolności z karą grzywny. Sąd orzeka osobno karę łączną pozbawienia wolności i karę łączną grzywny. Jeśli
jakakolwiek z wymierzonych kar została orzeczona z warunkowym zawieszeniem wykonania, sąd może (ale nie musi) warunkowo zawiesić
wykonanie kary łącznej. określając na nowo okres próby i związane z nim obowiązki. Gdy najsurowszą z wymierzonych kar jest kara
dożywotniego pozbawienia wolności lub 25 lat pozbawienia wolności, to ta kara będzie karą łączną. Przy łączeniu kilku kar 25 lat
pozbawienia wolności sąd może orzec karę dożywotniego pozbawienia wolności. Środki karne i zabezpieczające. Do środków karnych i
zabezpieczających stosuje się przepisy o karze łącznej. Można łączyć wymierzane w czasie jednorodzajowe środki karne i
zabezpieczające; środki niejednorodzajowe i niewymierne w czasie orzeka się osobno. Ciąg przestępstw. Ciąg przestępstw jest odmianą
realnego zbiegu przestępstw, z tym, że: a) zbiegające się przestępstwa spełniają znamiona tego samego czynu zabronionego, zostały
popełnione w podobny sposób i w krótkich odstępach czasu oraz nie zostały dotychczas osądzone; b) wobec sprawcy ciągu przestępstwa
sąd orzeka jedna karę na podstawie jednego przepisu, zawierającego znamiona, które wyczerpało każde z przestępstw, ale za to w
wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Po co komu ciąg przestępstw? Nie wiadomo, bo w
większości przypadków kara wymierzona za ciąg przestępstw jest niższa niż gdyby za owe przestępstwa orzec karę łączną. W efekcie
premiuje się przestępców wyspecjalizowanych (vide wymóg podobnego sposobu popełnienia przestępstw tworzących ciąg). Nie jest to
specjalnie sensowne, ani tym bardziej uzasadnione (no chyba, ze głównym celem polityki kryminalnej jest walka z przepełnionymi
więzieniami :P).

Zbieg przepisów. Zbieg przepisów to sytuacja, w której jeden czyn wyczerpuje znamiona określone co najmniej dwóch przepisach ustawy,
przez co powstaje problem kwalifikacji prawnej czynu, bo zgodnie z art. 11 § 1 KK ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo.
Pomijalny i pozorny zbieg przepisów. O zbiegu pozornym lub pomijalnym mówimy mając na myśli sytuację, w której wielość ocen
prawnych można usunąć przez zastosowanie reguł eliminacyjnych i nie ma ona wpływu na kwalifikację prawną czynu. O pozornym zbiegu
mówi się, gdy jeden czyn wypełnia zarazem znamiona czynu zabronionego typu podstawowego i typu kwalifikowanego lub
uprzywilejowanego. Zbieg pomijalny

13

(zwany także rzeczywistym niewłaściwym) to wielość ocen, która nie jest pozorna, ale którą i tak

można wyeliminować redukując ją do jednego przepisu. Reguły eliminacyjne. W doktrynie i orzecznictwie stosuje się trzy reguły
wyłączania wielości ocen prawnych czynu:
A. Zasada specjalności (lex specialis derogat legi generali). Zasada specjalności zakłada, że spośród zbiegających się przepisów wyłącza
się zawsze lex generalis, pozostawiając lex specialis. Służy to-to przede wszystkim eliminacji zbiegu pozornego (tzn. odrzuca się ogólny
przepis o typie podstawowym czynu i przyjmuje się przepis szczególny o typie uprzywilejowanym albo kwalifikowanym).
B. Zasada konsumpcji (pochłaniania; lex consumens derogat legi consumptae). Zasada konsumpcji zakłada, że stosuje się przepis
zawierający w sobie wszystkie okoliczności objęte znamionami zawartymi w innych rzekomo zbiegających się przepisach, np. przepis o
pobiciu z następstwem śmiertelnym konsumuje przepisy o pobiciu, nieumyślnym spowodowaniu śmierci i (jeśli śmierć ofiary poprzedził
rozstrój zdrowia) o spowodowaniu uszczerbku na zdrowiu lub o uszkodzeniu ciała. Warto przy tym pamiętać, że lex consumens nie może
być łagodniejszy od lex consumptae.
C. Zasada subsydiarności (lex primaria derogat legi subsidiariae). Zasada subsydiarności jest przeciwieństwem zasady specjalności
zakłada stosowanie przepisu zasadniczego i wyłączenie przepisu pomocniczego; np. przepis dotyczący zamachu na dobro eliminuje
przepisy o narażeniu tego dobra na niebezpieczeństwo i przepisy o formach stadialnych (oczywiście są tacy, którzy twierdzą, że tego
rodzaju eliminacja odbywa się zgodnie z zasadą konsumpcji [bo zabicie człowieka zawiera w sobie narażenie go na niebezpieczeństwo i
usiłowanie zabójstwa] i twierdzą, ze zasada subsydiarności dotyczy jedynie eliminowania przepisów zawierających klauzulę subsydiarności
w stylu ‘A podlega B, jeśli nie C’ [wygrywa przepis dotyczący C].
Rzeczywisty zbieg przepisów. Rzeczywisty zbieg przepisów (zwany także zbiegiem rzeczywistym właściwym) to sytuacja, gdzie jeden
czyn wyczerpuje znamiona wielu przepisów, które jednak wzajemnie się nie konsumują ani nie wykluczają, ale ich zakresy się krzyżują.
Różne systemy prawa różnie sobie radzą z takim niefortunnym zdarzeniem. U nas stosuje się koncepcję zbiegu kumulatywnego (art. 11
§ 2 KK) i skazuje się sprawcę za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów. Karę wymierza się na
podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą, co nie wyklucza zastosowania środków karnych i zabezpieczających
przewidzianych w innych zbiegających się przepisach. Inne koncepcje zbiegu przepisów. Jest to dość karkołomna konstrukcja ale nie ma
wad innych koncepcji zbiegu przestępstw. Nie zagraża sprawcy karą łączną, jak to przewiduje koncepcja idealnego zbiegu przepisów
(wedle której sprawca popełnia tyle przestępstw ile przepisów wyczerpanych jednym czynem) ani nie pozwala mu uniknąć recydywy, czym
grozi stosowanie koncepcji eliminacyjnego zbiegu przestępstw (zgodnie z którą sprawcę skazuje się tylko na podstawie najsurowszego
przepisu; jeśli później popełni czyn wyczerpujący przepis łagodniejszy to nie ma przesłanek do recydywy).

- Kary -

1. ŚRODKI PRAWNOKARNE

Kara kryminalna. Kara kryminalna jest dolegliwością przewidzianą przez prawo jako konsekwencja popełnienia przestępstwa, stosowaną
wobec jego sprawcy i wyrażającą dezaprobatę dla przestępnego czynu. Karę kryminalną wymierzają w imieniu państwa niezawisłe sądy,
realizując tym samym konstytucyjną funkcję wymiaru sprawiedliwości (art. 175 Konstytucji). Kary kryminalne są najostrzejszymi z sankcji
przewidzianych przez prawo za naruszenie dóbr prawnie chronionych. Treścią kary kryminalnej jest umniejszenie lub pozbawienie dóbr
osobistych (wolność, cześć prawa obywatelskie; do 1995 r. życie) i majątkowych. Podstawą stosowania kar kryminalnych jest wina sprawcy
(nulla poena sine culpa; jeśli sprawca nie jest winny lub nie można mu winy przypisać, nie podlega karze). O jej wymiarze decyduje stopień
zawinienia sprawcy i społeczna szkodliwość dokonanego przez niego czynu. Stosowanie kary kryminalnej opiera się na odpowiedzialności
indywidualnej sprawcy, nie ma mowy o odpowiedzialności zbiorowej ani o odpowiedzialności karnej za czyny innej osoby (odbywanie kary
za inną osobę jest przestępstwem z art. 239 § 1 KK; publiczne zbiórki na zapłacenie grzywny - wykroczeniem), ale zdarza się, ze ujemne
skutki kary mogą dotknąć osoby trzecie – nie jest to sytuacja zamierzona przez ustawodawcę, niemniej ustawodawca się z tym liczy i stąd
w systemie prawa istnieje instytucja warunkowego zawieszenia kary i dyrektywy wymiaru grzywny nakazujące wzięcie pod uwagę
warunków rodzinnych sprawcy.
Racjonalizacja kary. Kary nie są niczym przyjemnym, dlaczego zatem się je stosuje? Mówi się o trzech rodzajach uzasadnienia celów i
istoty kary: o racjonalizacji sakralnej (karanie złoczyńców dla uspokojenie gniewu bóstwa; w naszym kręgu kultury prawnej racjonalizacja
sakralna jest anachronizmem), sprawiedliwościowej i celowościowej. Racjonalizacja sprawiedliwościowa odwołuje się zatem do
abstrakcyjnej idei sprawiedliwości i zakłada, że kara jest współmierną odpłatą za popełnione przestępstwo i w tym tkwi sens jej stosowania.

12

Jest jeszcze system kumulacji (dodawanie kar wymierzonych) i absorpcji (orzekanie najsurowszej z wymierzonych kar), ale oba są głupie, bo ten pierwszy prowadzi do

orzekania astronomicznych kar (w stylu 253 lat pozbawienia wolności, a ten drugi pozostawia drobniejsze ze zbiegających się przestępstw bez kary.

13

Tu panuje straszny zamęt terminologiczny; dla zbiegiem pomijalnym jest każda wielość ocen prawnych, którą da się usunąć przy pomocy reguł eliminacyjnych (a więc także

pozorny). Dlaczego oni mi to robią?

Podstawy racjonalizacji sprawiedliwościowej stworzyli filozofowie: I. Kant (stosowanie kary jako nakaz rozumu praktycznego, implikowany
przez imperatyw kategoryczny – nie można racjonalnie chcieć, aby złoczyńcy korzystali ze swych występków i pozostawali bezkarni) oraz
G.W. Hegel (model dialektyczny: kara jest logiczną konsekwencją występku, a przywrócenie stanu prawa antytezą
bezprawia).Wykorzystują ją tzw. bezwzględne teorie kary (popularne wśród zwolenników szkoły klasycznej i neoklasycznej prawa
karnego), zakładające, że stosowanie kar urzeczywistnia ideę sprawiedliwości i integruje społeczeństwo wokół wartości uznanych przez
prawo (szkoła klasyczna dodaje, że kara musi być współmierna do winy, bo tylko wtedy można mówić o sprawiedliwości). Racjonalizacja
celowościowa odwołuje się do idei utylitaryzmu i zakłada, ze sensem stosowania kary jest wychowawcze oddziaływanie na sprawcę i
zapobieganie ddalszym aktom bezprawia (prewencja). Fundamentalna dal racjonalizacji celowościowej jest formuła Seneki o tym, że karze
się nie dlatego, że ktoś popełnił przestępstwo, tylko po to, żeby więcej go nie popełniano. Celowościowa racjonalizacja kary była bardzo
bliska Beccarii i jego postępowo-humanitarnym koleżkom, ale nie tylko, bo kwestią prewencji zajmowali się także zwolennicy szkoły
klasycznej (Feuerbach i prewencja ogólna z przymusem psychologicznym; Bentham i prewencja szczególna), socjologicznej (Liszt i kara
na miarę ze środkami zabezpieczającymi dla tych, którzy nie umieją się poprawić) oraz resocjalizacji (tylko prewencja szczególna ma sens,
bo tylko ona obroni cnotliwe społeczeństwo przed niecnotliwymi przestępcami). Teorie mieszane. Dziś dobrze się maja teorie mieszane
równo akcentujące sprawiedliwościową i celowościową racjonalizację stosowania kar.
Istota kary. Istotą kary jest dolegliwość, ale nie prymitywna dolegliwość powodowana dadzą zemsty, tylko dolegliwość z przesłaniem,
dolegliwość stosowana dla osiągnięcia pewnych założonych celów. Cele kary. Cele kary to wszystko to, co chce się osiągnąć przez
stosowanie kary, ale co osiągnąć nie zawsze się udaje. A zatem chodzi o: a) cel sprawiedliwościowy (kara jako współmierna odpłata za
popełnione przestępstwo, zgodnie z tezami sprawiedliwościowej racjonalizacji kary); b) prewencja indywidualna (zapobiegawcze i
wychowawcze oddziaływanie na sprawcę przy pomocy różnych środków  z jednej strony nauczka i kształtowanie psychicznej
powściągliwości [tzw. poprawa jurydyczna], z drugiej uniemożliwienie lub utrudnienie powrotu do przestępstwa przez pozbawienie praw, z
których mógłby zrobić przestępny użytek – niezależnie, czy chodzi o wolność czy o prawo jazdy); c) prewencja ogólna (w tym - prewencja
ogólna negatywna: zapobiegawcze oddziaływanie na społeczeństwo, czyli po prostu odstraszanie od popełniania przestępstw; dawniej
odstraszały okrutne kary



, dziś ich pewność, nieuchronność i rychłość; prewencja ogólna pozytywna: czyli kształtowanie zgodnych z

wymogami prawa postaw i ocen społecznych); d) restytucja (naprawienie szkody) i satysfakcja pokrzywdzonego (ważna dla walki z
wiktymizacją; ofiara musi wiedzieć, że tego złego bydlaka spotka kuku i wtedy taka ofiara nie popada w patologie). Cele kary są
realizowane przez zabranianie pewnych czynów pod groźbą kary, orzekanie kar i ich wykonywanie; ustawowy wymiar kary realizuje
głównie cel prewencji ogólnej, wymiar sadowy musi realizować wszystkie (art. 53 KK). Funkcje kary. Funkcje kary to te cele kary, które
udaje się realizować.

Inne środki prawnokarne. Kary kryminalne nie są jedynymi prawnokarnymi środkami reakcji na przestępstwo. Mamy jeszcze środki
zabezpieczające (te same, których domagali się zwolennicy szkoły socjologiczne dla przestępców niepoprawnych), środki probacyjne
(polegające na poddaniu sprawcy próbie, czy wytrzyma bez popełniania czynów przestępnych) i środki restytucyjne (umożliwiające
sprawcy naprawienie wyrządzonej przez siebie szkody). Od kar różnią się głownie tym, zże nie zawsze służą wyrażeniu molarnej nagany,
niektóre środki prawnokarne służą wyłącznie restytucji lub prewencji.

Systematyka kar i innych środków prawnokarnych. W dawnym KK były kary zasadnicze i dodatkowe, przy czym, jak sama nazwa
wskazuje kary dodatkowe mogły być orzeczone fakultatywnie obok kary zasadniczej (wyjątki: gdy sąd odstąpił od wymierzenia kary
zasadniczej). Dzisiaj mamy kary i środki karne, przy kary odpowiadają karom zasadniczym, a środki karne karom dodatkowym – z tą
jednak różnicą, ze środki karne nie tylko, ale i powinny być mogą być orzekane samoistnie (zasada preferowania środków karnych – na
wzór innych współczesnych systemów prawnokarnych).

Katalog kar został wymieniony w art. 39 KK i zawiera: a) grzywnę; b) ograniczenie wolności; c) pozbawienie wolności (na okres od
miesiąca do 15 lat); d) 25 lat pozbawienia wolności; e) dożywotnie pozbawienie wolności. W uzasadnieniu do projektu KK taka a nie inna
kolejność winna sugerować ustawowy priorytet w wyborze rodzaju kary.

Katalog środków karnych znajduje się w art. 39 KK i zawiera: a) pozbawienie praw publicznych; b) zakaz zajmowania określonego
stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej; c) zakaz prowadzenia pojazdów; d)
przepadek korzyści lub jej równowartości; e) obowiązek naprawienia szkody; f) nawiązkę; f) świadczenie pieniężne; g) podanie wyroku do
publiczne wiadomości.

2. KARY

Kara śmierci. Kara śmierci znajdowała się w katalogu kar przewidzianych w KK w 1969 r., ale szafować nią usatwodawca specjalnie nie
mógł, bo PRL podpisała oenzetowskie Pakty Praw Politycznych i w związku z tym kara śmierci dotyczyła jedynie ciężkich przestępstw
(przy czym za takowe ówczesny ustawodawca uznał kwalifikowany rozbój, sabotaż czy czynna napaść na funkcjonariusza publicznego lub
działacza politycznego), nie mogła być wykonywana na osobach niepełnoletnich i kobietach w ciąży a jej orzeczenie wiązało się z
obowiązkowym wszczęciem postępowania w przedmiocie ułaskawienia. Karę śmierci orzekano jedynie w przypadku najcięższych zabójstw
(sąd nie korzystał z niej, gdy miał do czynienia z sabotażystami i aferzystami, mimo, ze mógł i przed wejściem w życie KK z 1969 r.
zdarzały się takie przypadki), przeciętnie zdarzało się od kilku do dwudziestu liku podobnych wyroków. Kara śmierci była krytykowana
przez uczonych karnistów, a orzecznictwo SN był opierało się na założeniu, że dla jej zastosowania konieczna jest bardzo duża społeczna
szkodliwość czynu oraz nie rokująca poprawy demoralizacja u jego sprawcy. Moratorium. Od 1988 r. rozpoczęło się faktyczne moratorium
na krę śmierci (SN konsekwentnie obniżał wyroki śmierci do dożywotniego pozbawienia wolności lub 25 lat pozbawienia wolności), w 1995
r. zostało wprowadzone moratorium faktyczne zawieszające wykonywanie kary śmierci na okres lat 5. Abolicja. W 1997 r. uchwalony został
nowy kodeks, już bez kary śmierci. W międzyczasie Polska rozpoczęła starania o członkostwo w Unii Europejskiej i została przyjęta do
Rady Europy, co przyspieszyło proces abolicji kary śmierci z polskiego systemu prawa karnego (obie instytucje jej nie pochwalają, o czym
świadczy Europejska Konwencja Praw Człowieka i projekty unijnego Corpus Iuris). W uzasadnieniu do projektu KK jego twórcy wyrazili
obowiązujące aktualnie w doktrynie stanowisko dotyczące kary śmierci – chodzi o to, że nie da się ona pogodzić z konstytucyjną zasadą
osobowej godności człowieka ani z obowiązującym współcześnie systemem wartości; ponadto badania statystyczne wykazały, że nie
odstrasza skutecznie od popełniania przestępstw a jeśli chodzi o bezpieczeństwo społeczeństwa i społeczne poczucie sprawiedliwości, to
w równym stopniu czyni im zadość kara dożywotniego pozbawienia wolności. Dyskusja o przywróceniu kary wolności. Regularnie
(osobliwie przed każdymi wyborami parlamentarnymi) w społecznej dyskusji powraca temat przywrócenia kary śmierci. Najgłośniej żąda
tego tłum zgromadzony za żółto-niebieskimi szlabanami w programie „Pod napięciem”; nastoletni aktywiści różnych partii politycznych oraz
ofiary szczególnie ciężkich przestępstw i ich rodziny. Za każdym razem przytacza się ten sam katalog argumentów. Argumenty przeciw: 1.
Najwyższa prawna i moralna wartość życia, sprzeczność zabijania w majestacie prawa z zasadą humanizmu i negatywny wpływ na kulturę



słynna anedotka o walce z kradzieżami kieszonkowymi w elżbietańskiej Anglii: złapanych kieszonkowców publicznie tracono, a tymczasem kieszonkowcy niezłapani okradali

gapiów.

społeczną; 2. Nieodwracalność (bardzo krępująca sytuacja, gdy okaże się, ze np. sad dopuścił się pomyłki); 3. Nieużyteczność (badania
wykazują, że kara śmierci nijak się ma do zagrożenie najcięższą przestępsczoscią

**

). Agrumenty za: 1. Tylko kara śmierci zapewnia

urzeczywistnienie zasady sprawiedliwości w przypadku przestępstw przeciwko życiu; 2. Kara śmierci ma bardzo silny ładunek
odstraszający, a zatem jest skutecznym narzędziem społecznej obrony przed przestępstwami; 3. Większość opinii publicznej jest za
przywróceniem kary śmierci (a w każdym razie „kara śmierci” dobrze się skanduje w tłumie). Dyskusja jest przy tym dość jałowa, bo
wszystkie podane wyżej argumenty dają się podważyć.

Pozbawienie wolności. Pozbawienie wolności jest obecne w polskim systemie prawa od międzywojnia. KK z 1932 odróżniał od siebie
karę aresztu i karę więzienia, przy czy różnice były niewielkie a na wykonanie kary większy wpływ miał rodzaj popełnionego przestępstwa i
uprzednia karalność sprawcy niż to, czy był to areszt, czy więzienie. W KK z 1969 r. kara pozbawienia wolności była już skonstruowana
jednolicie i tak je to zostało do dziś. Kryzys. Pozbawienie wolności maiło w zamierzeniu resocjalizować osadzonych, ale idea resocjalizacji
upadła, a rzeczywistość więzienna polega raczej na desocjalizacji skazanych przez derywację ich potrzeb, izolację od własnego
środowiska, kontakt z innymi przestępcami, rozwój podkultur więziennych i, już po wyjściu na wolność, stygmatyzację. Stąd mówi się o
kryzysie kary pozbawienia wolności i postuluje się łagodzenie ustawowego wymiaru kar pozbawienia wolności oraz zwiększenie znaczenia
kar grzywny i środków karnych w praktyce orzeczniczej (oczywiście tam, gdzie można i gdzie jest to celowe; czasem trzeba przestępcę
izolować). Prymat kar wolnościowych. Nowy KK jest dzieckiem takich postulatów. Ustawodawca zawarł w nim zasadę prymatu kar
wolnościowych, która polega na tym, że wszędzie tam, gdzie ustawa przewiduje możliwość wyboru kary, sąd może orzec karę pozbawienia
wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko tam, gdzie inna kara lub środek karny nie może spełniać celów kary (art. 58 §
1 KK). W tym samym artykule ustawodawca ustanowił możliwość orzeczenia za przestępstwo zagrożone karą nie wyższą niż 5 lat
pozbawienia wolności grzywny lub kary ograniczenia wolności (chyba, z sprawca był już uprzednio skazany na karę pozbawienia wolności
wyższą niż 6 miesięcy i bez warunkowego zawieszenia jej wykonania). Kara pozbawienia wolności pozostaje jednak podstawowym i
niezbędnym środkiem prawnokarnym w odniesieniu do ciężkich gatunkowo występków i zbrodni. Funkcja resocjalizująco-zapobiegawcza i
indywidulaizacja oddziaływania na skazanych. Twórcy kodyfikacji nie przekreślają zapobiegawczo-resocjalizującego celu kary pozbawienia
wolności, a KKW mówi sporo o środkach takiej resocjalizacji (praca, zajęcia sportowe, kontakt z rodziną [‘koniec widzenia!’]) i kładzie
akcent na indywidualizację oddziaływania na skazanych – mamy cztery rodzaje zakładów karnych (dla młodocianych, osób odbywających
karę pierwszy raz, recydywistów penitencjarnych, odbywających krę aresztu wojskowego) i trzy typy (zamknięty, półotwarty, otwarty) i trzy
systemy wykonania kry (zwykły, terapeutyczny i programowane oddziaływanie). Kary pozbawienia wolności. KK przewiduje trzy odmiany
kary pozbawienia wolności: terminową karę pozbawienia wolności (w wymiarze od miesiąca do 15 lat), karę 25 lat pozbawienia wolności i
karę dożywotniego pozbawienia wolności. Dwie ostatnie (zawsze alternatywnie) grożą za najcięższe zbrodnie (przestępstwa przeciwko
pokojowi. ludzkości i zbrodnie wojenne, zamachy godzące w bezpieczeństwo i integralność RP oraz zabójstwo we wszystkich typach) i
spełniają głównie funkcję ochronna (długotrwale izolują przestępcę z e społeczeństwa, coby mu więcej nie szkodził). Istnieje przy tym
możliwość warunkowego zwolnienia skazanych na dożywocie i 25 lat pozbawienia wolności (odpowiednio po 25 i 15 latach [okres próby
odpowiednio 10 lat z dozorem kuratora i 2-5 lat]).

Kara ograniczenia wolności. Kara ograniczenia wolności jest dziecięciem powojennej pracy poprawczej i zachodnich prac społecznych
(community services). Polega na nieodpłatnej kontrolowanej pracy społecznie użytecznej we wskazanym przez sad zakładzie, placówce
służby zdrowia, opieki społecznej lub na rzecz organizacji niosącej pomoc charytatywną w wymiarze 0d 20-40 godzin miesięcznie. Do tego
można dorzucić jeszcze potrącanie od 10 do 25% miesięcznego wynagrodzenia na rzecz Skarbu Państwa albo na cel społeczny
wskazany przez sad. Orzeka się ją na okres od 1 miesiąca do 1 roku. W czasie odbywania kary skazany nie może zmienić miejsca stałego
pobytu bez zgody sądu i ma obowiązek udzielać wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary. Oprócz tego sąd może ustanowić dla
skazanego dozór kuratora i nałożyć na niego obowiązki probacyjne w postaci: a) przeproszenia pokrzywdzonego; b) wykonywania
obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby; c) powstrzymania się do nadużywania alkoholu lub innych środków odurzających; d)
naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub w części (ale tylko jeśli obowiązek naprawienia szkody nie został orzeczony równolegle jako
środek karny). Obowiązki probacyjne wymierne w czasie trwają przez cały okres wykonywania kary. Kara ograniczenia wolności może
zostać zawieszona warunkowo na okres 1-3 lat i może zostać skrócona po odbyciu połowy kary, jeśli skazany sumiennie wykonywał
wszystkie obowiązki.

Kara grzywny. Kara grzywny ma te zaletę, ze jest wymierna, łatwa w orzekaniu i tania w wykonaniu. Nie wyciąga skazanego z jego
środowiska i nie demoralizuje, a uświadamia mu nieopłacalność przestępstwa i przy okazji jest odpowiednio dolegliwa, przynajmniej dla
osób przeciętnie zamożnych. Dlatego też na Zachodzie jest najczęściej wymierzaną (nawet 80% ogółu kar). Ma jedną wadę – koszt
grzywny mogą ponieść najbliżsi skazanego, a nie on sam (cierpi zasada indywidualności odpowiedzialności karnej). Grzywna jest karą
pieniężną. Jest orzekana jako kara samoistna w przypadku przestępstw o nieznacznej społecznej szkodliwości (art. 58 § 1 KK: możliwość
orzeczenie grzywny za przestępstwo zagrożone karą nie wyższą niż 5 lat pozbawienia wolności o ile sprawca nie był już uprzednio
skazany na karę pozbawienia wolności wyższą niż 6 miesięcy i bez warunkowego zawieszenia jej wykonania) i jako kara kumulatywna przy
przestępstwach popełnionych w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Karę grzywny orzeka się w stawkach dziennych. System stawek
dziennych. System stawek dziennych sprawdził się na zachodzie i przywędrował do nas. Ma tę zaletę, że pozwala uczynić zadość
zasadzie sprawiedliwości wymierzyć każdemu równie dotkliwą karę niezależnie od tego, jak wysokie ma dochody (inaczej było przy
systemie kwotowym. Dla X 1000 zł grzywny to był miesiąc ciężkiej pracy, dla Y trzy dni byczenia się na fotelu prezesa. A obaj musieli
zapłacić tyle samo). Kara grzywny może wynosić 10 do 360

***

stawek dziennych, przy czym wysokość stawki dziennej (10 – 2000 zł) ustala

się indywidualnie, stosownie do zarobków, warunków rodzinnych i możliwości zarobkowych sprawcy. Kary grzywny nie orzeka się, jeśli
stan majątkowy lub zarobki sprawcy nie uzasadniają przekonani, ze sprawca uiści grzywnę albo, ze będzie ją można od niego
wyegzekwować (tzn. jak X przepisze trzy firmy, dom i samochód na babcię, to może uniknąć grzywny :P). Jeśli skazany popadnie w
problemy finansowe po orzeczeniu grzywny, będzie mógł ją: odpracować, odroczyć spłatę, rozłożyć na raty a nawet ubiegać się o
umorzenie.

Modyfikacja kar orzeczonych i kary zastępcze. O modyfikacjach kar orzeczonych i karach zstępnych możemy mówić, gdy orzeczona
kara nie może zostać wykonana lub gdy skazany świadomie nie wykonuje obowiązków związanych z karą (uchyla się od niej).
Modyfikacja. Skrócenie kary. Skrócenie kary pozbawienia wolności może nastąpić w formie warunkowego zwolnienia (i poddania
skazanego próbie). Skrócenie kary ograniczenia wolności może nastąpić po wykonaniu jej połowy i jeśli skazany sumiennie wypełniał
wszystkie obowiązki. Skrócenie terminowych środków karnych może nastąpić po upływie połowy okresu, na jaki je orzeczono (ale nie
wcześniej niż po roku), jeśli sprawca w tym czasie przestrzegał porządku prawnego. Modyfikacje grzywny. Co do grzywny możliwe jest
odroczenie jej ściągania, rozłożenie na raty (od 1 roku do 3 lat), odpracowanie (jeśli nie jest wyższa niż 120 stawek dziennych) lub
umorzenie (jeśli sprawca nie może zapłacić a inne postacie jej modyfikacji nie wchodzą w grę). Zmiana treści kary. Możliwa jest zmiana

*

*

bo mało który przestępca myśli o karze; znakomita większość sądzi, że jej uniknie (gdyby było inaczej, nie popełnialiby przestępstw, of course).

*

**

przy nadzwyczajnym obostrzeniu kary i karze łącznej – 540, przy fakultatywnej grzywnie za wyłudzenie kredytu, pranie brudnych pieniędzy i wyłudzenie kredytu – 2000.

treści kary pozbawienia i ograniczenia wolności, ale to bardzo obszerny temat i specjalnie nas tu nie obchodzi. Można co najwyżej znaczyć,
że przy ograniczeniu wolności można zmienić sposób wykonywania obowiązku pracy i modyfikować obowiązki probacyjne.
Kary zastępcze. Jeśli skazany uchyla się od: a) obowiązków wynikających z orzeczonej kary ograniczenia wolności – sąd orzeka zastępczą
karę grzywny (1 dzień ograniczenia wolności = 1 stawka dzienna), a w wyjątkowej sytuacji (lub gdy skazany uchyla się od zastępczej
grzywny) zastępczą karę pozbawienia wolności (2 dni ograniczenia wolności = 1 dzień za kratkami; jeśli przestępstwo nie jest zagrożone
pozbawieniem wolności; kara zastępcza nie może być dłuższa niż 6 miesięcy; jeśli wcześniej orzeczono zastępczą grzywnę, na poczet
zastępczego pozbawienia wolności liczy się dotychczas uiszczoną lub wyegzekwowana grzywnę); b) uiszczenia lub odpracowania grzywny
– sąd orzeka zastępczą karę pozbawienia wolności (uwzględnia to, co zostało uiszczone lub odpracowane; może także taka karę zawiesić
na dwuletni okres próby; 2 stawki dzienne = 1 dzień pozbawienia wolności, a więc maksymalna zastępcza kara pozbawienia wolności
wynosi 180 dni; jeśli grzywna jest nietypowo wysoka (p. wyżej) to więcej, ale nie więcej niż 12 miesięcy).

3. ŚRODKI KARNE
(środki o charakterze represyjnym: pozbawienie praw publicznych; przepadek przedmiotów i korzyści uzyskanych z popełnienia
przestępstwa, świadczenie pieniężne; środki o charakterze prewencyjnym – zakaz prowadzenia pojazdów, zakaz zajmowania stanowisk i
prowadzenia określonej działalności; przepadek przedmiotów służących popełnieniu przestępstwa; środki o charakterze kompensacyjnym:
nawiązka, naprawienie szkody.)

Pozbawienie praw publicznych. Pozbawienie praw publicznych jest najsurowszym ze środków karnych. Można go orzec, fakultatywnie i
kumulatywnie, gdy skazany działał w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie i został skazany na karę pozbawienia
wolności na okres nie krótszy niż 3 lata. Obejmuje: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego do organów władzy publicznej i organów
samorządowych (także samorządów korporacyjnych); utratę prawa do udziału w wymiarze sprawiedliwości; utratę prawa do pełnienia
funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządowych; utratę odznaczeń i tytułów honorowych oraz zdolność do ich uzyskania
w okresie trwania zakazu; utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowca. Po upływie okresu, na jaki orzeczono
środek karny utracone odznaczenia i stopnie nie powracają, ale powraca mozliwość ich uzyskania.

Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Sąd
może zakazać skazanemu pełnienia określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności (na okres od
1 roku do 10 lat), jeśli ów skazany nadużył stanowiska lub uprawnień zawodowych do popełnienia przestępstwa lub prowadzenie przez
niego określonej działalności zagraża istotnym dobrom chronionym prawem. Stanowisko. Stanowisko oznacza funkcję związaną z
określonym typem obowiązków (chodzi wiec zarówno stanowisko kierownicze jak i np. o stanowisko kasjera lub kontrolera ruchu
pojazdów). Zawód. Zawód oznacza zajęcie zarobkowe wymagające pewnej wiedzy i umiejętności, najczęściej potwierdzonych urzędowo
(np. dyplomem ukończenia studiów prawniczych :D). Działalność gospodarcza. Działalnością gospodarczą, jak czytamy w ustawie o
swobodzie działalności gospodarczej, jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie,
rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły.

Zakaz prowadzenia pojazdów. Zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju można orzec skazanego za przestępstwo przeciwko
bezpieczeństwu w ruchu (tzn. za sprowadzenie katastrofy, sprowadzenie niebezpieczeństwa katastrofy, spowodowanie wypadku,
prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości, spowodowanie wypadku przez żołnierza prowadzącego uzbrojony pojazd mechaniczny). Kim
może być ten skazany? Art. 42 § 1 KK ,mówi osobach uczestniczących w ruchu (nie tylko kierujących

****

pojazdami, a więc także pieszych i

konnych; KK mówi o tym, że chodzi w szczególności o osoby, które kierując pojazdem stwarzają zagrożenie w ruchu). Poszczególne
przypadki. Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych (wszelkich lub określonego rodzaju) orzeka się obligatoryjnie wobec sprawców
przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w ruchu, jeśli w czasie popełnienia przestępstwa byli w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka
odurzającego lub uciekli z miejsca zdarzenia (art. 42 § 2 KK). Zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze orzeka
się fakultatywnie w przypadku sprawców sprowadzenia katastrofy, sprowadzenia niebezpieczeństwa katastrofy lub spowodowania
wypadku jeśli ich następstwem była śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu i jeśli owi sprawcy spowodowali przestępstwo w stanie
nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegli z miejsca z zdarzenia (art. 42 § 3 KK). Zakaz prowadzenia wszelkich
pojazdów mechanicznych na zawsze orzeka się obligatoryjnie w przypadku sprawców, którzy ponownie są skazywani w warunkach
opisanych w art. 42 § 3 KK.
Zakaz prowadzenia pojazdów orzeka się na okres od roku do 10 lat lub na zawsze. Orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdu rodzi
obowiązek zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdów. Największą lipę mają piesi, którzy nie mają takiego dokumentu, a
wobec których orzeknie się zakaz prowadzenia pojazdów. Od chwili orzeczenia zakazu nie mogą zdobyć takiego dokumentu,, jeśli nie
mogą go zdobyć, to nie mogą i go zwrócić, a jeśli nie mogą go zwrócić nie rozpoczyna się im bieg zakazu. Biedacy mają sczęście, ze jest
jeszcze coś takiego jak przedawnienie środka karnego (10 lat).
Pojazdy mechaniczne. Pojazdy mechaniczne to pojazdy napędzane przez silnik lub trakcję elektryczną. A contrario pojazdami
niemechanicznymi są rowery, riiksze, wozy konne etc.

Przepadek przedmiotów. Przepadkowi mogą ulec trzy rodzaje przedmiotów: a) służące lub przeznaczone do popełnienia przestępstwa –
instrumenta sceleris (łomy, wytrychy, bimberaparaty), ale także te, które służą do użytku w celach nieprzestępnych (dr Wiśniewski uwielbia
męczyć studentów kazusami z przepadkiem siekiery); pojazdy – o ile były przystosowane do popełnienie przestępstwa lub użyte w celu
(jeśli X zgwałci Y na tylnym siedzeniu, to jeszcze nie przesłanka do przepadku; podobnie jeśli Z przewiezie samochodem skradziony
telewizor) – sąd może orzec ich przepadek fakultatywnie lub orzeka obligatoryjnie jeśli ustawa tak stanowi. Jeśli ich przepadek byłby
niewspółmierny do wagi popełnionego czynu, sąd może orzec (orzeka) nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa; b) pochodzące bezpośrednio z
przestępstwa – zarówno produkty czynu przestępnego (np. fałszywe banknoty) jak i stanowiące korzyść z jego popełnienia – przepadają
obligatoryjnie, bo przestępstwo nie może przynosić korzyści; c) przedmioty, których wytwarzanie, obrót lub przewóz jest zabronione przez
prawo – sąd może orzec ich przepadek (lub orzeka, gdy tak stanowi ustawa); jeśli przedmioty objęte zakazem posiadania lub obrotu i nie
są własnością sprawcy, sąd może orzec o ich przepadku tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie (jeśli zaś są współwłasnością,
przepadkowi mogą ulec udział należący do sprawcy lub jego pieniężna równowartość). Przepadek nigdy nie następuje z pogwałceniem
praw pokrzywdzonego i z reguły przedmioty podlegające przepadkowi wracają do podmiotu uprawnionego (tzn. niekoniecznie tego, który
był bezpośrednio pokrzywdzony, np. mój samochód skradziony z warsztatu pana X wraca do mnie a nie do X). Jedynie gdy podmiotu
uprawnionego nie można ustalić, lub jeśli go nie ma przedmiot przepada na rzecz Skarbu Państwa.

Przepadek korzyści. Kodeks karny przewiduje środek karny w postaci obligatoryjnego przepadku korzyści majątkowych pochodzących,
choćby pośrednio, z przestępstwa, ale nie podlegających przepadkowi przedmiotów. Korzyść podlegająca przepadkowi zostaje zwrócona
podmiotowi uprawnionemu (pokrzywdzonemu), a jeśli nie sposób go ustalić, to korzyść przepada na rzecz Skarbu Państwa. Korzyść

*

***

chodzi o wszystkie osoby biorące bezpośrednio udział w kierowaniu pojazdem, w tym o pomocnika maszynisty i pilota; także instruktora, jeśli dysponuje urządzeniem

pozwalającym kontrolować ryuch pojazdu.

majątkowa. Przyjmuje się, że przepadkowi podlega zarówno korzyść majątkowa w rozumieniu art. 115 § 9 KK, ale także wierzytelności i
inne prawa majątkowe; chodzi głownie o korzyści i prawa majątkowe uzyskane z obrotu przedmiotami pochodzącymi bezpośrednio z czynu
zabronionego. Odwrócony ciężar dowodu. Art. 45 KK wprowadza domniemanie prawne co do sprawcy, który z przestępstwa osiągnął
znaczną korzyść majątkową – domniemywa się, że mienie, które od chwili popełnienia przestępstwa do momentu wydania wyroku objął we
władanie lub do którego uzyskał tytuł prawny, stanowi korzyść z przestępstwa. Domniemanie można obalić przeprowadzeniem dowodu na
legalne pochodzenie takiego mienia. Domniemanie rozciąga się na inne osoby fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne, jeśli istnieje
wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca dla uniknięcia orzeczenia lub egzekucji przepadku przeniósł korzyści przestępstwa na owe
osoby czy jednostki organizacyjne.

Naprawienie szkody. Naprawienie szkody jest samoistnym środkiem karnym. Został wprowadzony z dwóch powodów: 1. ogólnie bardziej
pożyteczne od mnożenia krzywd jest ich ograniczanie; 2. Dotychczas ofiara mogła dochodzić naprawienia szkody jedynie wszczynając
przeciw sprawcy osobne powództwo cywilne (adhezyjne), ale sądy zwykle nie rozpoznawały takich powództw uważając je za utrudniające
postępowanie karne; teraz ofiara nie musi się bawić w powództwo cywilne i może złożyć wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia
szkody w postępowaniu karnym. Sąd musi z urzędu musi rozstrzygnąć w tej sprawie. Przesłanką orzeczenia obowiązku, oprócz wniosku
pokrzywdzonego, jest skazanie sprawcy za przestępstwo polegające na spowodowaniu śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
uszkodzenia ciała, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w ruchu, przeciwko środowisku, przeciwko mieniu lub przeciwko obrotowi
gospodarczemu. Przy orzekaniu obowiązku naprawienia szkody stosuje się zasady prawa cywilnego dotyczące m.in. ustalania rozmiarów
szkody; nie stosuje się przepisów KC o przedawnieniu roszczeń; nie można także w ramach naprawienia szkody zasądzić renty na rzecz
pokrzywdzonego. Jeśli sprawców było wielu, obowiązek naprawienia szkody zasądza się każdemu z nich stosowanie do jego udziału w jej
wyrządzeniu (SN dopuszcza także solidarne zobowiązanie współsprawców do naprawienia szkody.

Nawiązka. Nawiązka polega na obowiązku zapłacenia kwoty pieniężnej na rzecz pokrzywdzonego lub na inny wskazany przez sąd cel
społeczny. Wysokość nawiązki nie jest uzależniona od rozmiarów faktycznie wyrządzonej szkody i może ją przekraczać. Nawiązka na
rzecz pokrzywdzonego. Nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego sąd może orzec zamiast obowiązku naprawienia szkody jako
zadośćuczynienie za ciężki uszczerbek na zdrowiu, uszkodzenie ciała lub doznaną krzywdę (fizyczną lub moralną). Nawiązka na cel
społeczny. W przypadku skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu lub inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem
jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu lub uszkodzenie ciała, sąd może orzec nawiązkę na wskazany cel społeczny związany
z ochroną zdrowia. Jeśli w grę wchodzi skazanie za przestępstwo przeciwko środowisku, nawiązka idzie na cel społeczny związany z
ochroną środowiska; przy skazaniu za przestępstwa komunikacyjne popełnione w stanie nietrzeźwości – na rzecz instytucji lub organizacji,
której statutowym celem jest pomoc ofiarom wypadków drogowych. Wysokość nawiązki. Nawiązka dla pokrzywdzonego i na cel społeczny
związany z ochroną zdrowia nie może przekraczać dziesięciokrotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w
pierwszej instancji; nawiązka na cel społeczny związany z ochroną środowiska powinna się mieścić w granicach 3-20 – krotności
najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w pierwszej instancji. Nawiązka komunikacyjna bije wszelkie rekordy, może
wynosić nawet stukrotność najniższego miesięcznego wynagrodzenia.

Świadczenie pieniężne. Świadczenie tym różni się od nawiązki tym, że nie ma być żadnym zadośćuczynieniem, ale represją. Sąd może je
zastosować odstępując od wymierzenia kary lub w innych przypadkach określonych w ustawie (jak np. przy warunkowym umorzeniu
postępowania), a jego wysokość nie może przekroczyć trzykrotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w
pierwszej instancji. Świadczenie pieniężne wędruje zawsze na określony cel społeczny!

Publikacja orzeczenia. Sąd może orzec podanie wyroku do publicznej wiadomości w sposób przez siebie określony i w wypadkach
przewidzianych w ustawie (tzn. przy skazaniu za zniesławienie, za spowodowanie katastrofy lub wypadku komunikacyjnego lub za
prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości/ odurzenia). Wypadki te są głupie i przy okazji ograniczają swobodę sądu w
orzekaniu publikacji orzeczenia, tam gzie naprawdę byłoby to przydatne z uwagi na interes pokrzywdzonego, a gdzie nie ma ustawowych
przesłanek. Dlatego mówi się o zmianie tego przepisu. A tak poza tym to dobrze, że ustawodawca nie pozwala na szafowanie tym
środkiem karnym, bo nie służy on prewencji ogólnej (dlaczego, panie profesorze?).

4. PROBACJA
Probacja to tyle , co poddanie próbie. Powstała w systemie anglosaskim i w XIX/XX w. doczekała się ustawowych regulacji. System
angloamerykański dotyczył warunkowego zawieszenia orzeczenia kary, ale niebawem powstał system frankobelgijski (przejęty przez cała
kontynentalną Europę), który z kolei polegał na zawieszeniu kary już orzeczonej. Jest jeszcze system niemiecki polegający na
warunkowym darowaniu kary i system skandynawsko-holenderski, polegający na warunkowym umorzeniu postępowania
przygotowawczego. Na początku okres próby nie różnił się niczym od pobytu na wolność, ale z czasem trochę przykręcono śrubę
wzbogacił się o dozór kuratora (lub instytucję poręczenia) i obowiązki próby.
Probacja ma tę zaletę, że wiąże się z niskim wskaźnikiem powracalności do przestępstwa (nie więcej niż 20%). KK przewiduje trzy środki
probacyjne: warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe przedterminowe zwolnienie i warunkowe zawieszenie wykonania kary.

Warunkowe umorzenie postępowania.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary.

Warunkowe przedterminowe zwolnienie.

Warunkowe umorzenie postępowania polega
na odstąpieniu

OD

SKAZANIA

i

WYMIERZENIA

KARY

wobec sprawcy winnego popełnienia
przestępstwa w celu zastosowania wobec
niego środków probacyjnych.

Warunkowe umorzenie postępowania polega
na odstąpieniu

OD

WYKONANIA

KARY

wobec

sprawcy winnego popełnienia przestępstwa
w celu zastosowania wobec niego środków
probacyjnych. Zawieszając karę pozbawienia
wolności można fakultatywnie orzec karę
grzywny (max 180 satwek), podobnie przy
zawieszeniu ograniczenia wolności (max 90
stawek).

Warunkowe umorzenie postępowania polega
na odstąpieniu

OD

WYKONANIA

CZĘŚCI

ORZECZONEJ

KARY

pozbawienia wolności.

Przesłanki zastosowania (muszą wystąpić
łącznie):
a) zagrożenie czynu karą nie przekracza 3
lat pozbawienia wolności (jeśli sprawca
pojednał się z pokrzywdzonym, naprawi
szkodę lub uzgodnił sposób naprawienia
szkody z pokrzywdzonym – nawet jeśli czyn
jest zagrożony karą nie przekraczającą 5
lat);
b) wina sprawcy i stopień społecznej

Przesłanki zastosowania (muszą wystąpić
łącznie):
a) orzeczona kara nie przekracza 2 lat
pozbawienia wolności (w przypadku kar
nadzwyczajnie złagodzonych związku ze
współdziałaniem sprawcy z organami
ścigania kara orzeczona kara wolności nie
może być wyższa niż 5 lat); inne kary – bez
ograniczeń;
b) prognoza uzasadniająca przekonanie, że

Przesłanki zastosowania (muszą wystąpić
łącznie):
a) pozytywna prognoza kryminologiczna
(ocena właściwości i warunków osobistych
skazanego, okoliczności popełnienia
przestępstwa i zachowania po jego
popełnieniu oraz zachowania sprawcy przed i
w szczególności w czasie odbywania kary 
jeśli to wszystko uzasadnia przekonanie, że
sprawca będzie przestrzegał porządku

szkodliwości popełnionego przez niego
czynu nie są znaczne;
c) brak wątpliwości co do popełnienia
przestępstwa i okoliczności czynu (w
przeciwnym wypadku – niewinność in dubio
pro reo);
d) sprawca nie był dotąd karany za
przestępstwo umyślne;
e) pozytywna prognoza , ze sprawca nie
popełni po raz kolejny czynu zabronionego i
będzie przestrzegał porządku prawnego (a w
tej prognozie mieszczą się warunki osobiste
sprawcy i jego dotychczasowe życie)

samo skazanie jest wystarczające dla
spełnienia celów kary i w szczególności dla
zapobieżenia powrotowi do przestępstwa

prawnego).
b) skazany odbył połowę kary (ale nie mniej
niż 6 miesięcy); recydywiści muszą odbyć 2/3
kary (nie mniej niż rok); przy karze 25 lat
pozbawienia wolności – skazany musi
spędzić za kratkami 15 lat; przy dożywociu –
25.

Okres próby: 1 – 2 lata

Okres próby:
a) dla kar pozbawienia wolności: 2 – 5 lat
(młodociani i wielokrotni recydywiści: 3 - 5
lat);
b) dla kar wolnościowych: 1 – 3 lata.
c) w przypadku kar nadzwyczajnie
złagodzonych związku ze współdziałaniem
sprawcy z organami ścigania: do 10 lat

Okres próby: w zasadzie 2-5 lat, tyle, ile
zostało do końca kary; (recydywiści
wielokrotni i ci, którzy uczynili z przestępstwa
źródło stałego utrzymania – 3–5 lat;
młodociani – do ukończenia 21. roku życia;
skazani na dożywocie – 10 lat i koniecznie z
dozorem kuratora).

Obowiązki próby (nałożone po wysłuchaniu
sprawcy):
a) naprawienie szkody (obligatoryjnie!)
b) informowanie kuratora lub sądu o
przebiegu okresu próby;
c) przeproszenie pokrzywdzonego;
d) wykonywanie ciążącego na sprawcy
wykonywania obowiązku łożenia na
utrzymanie innej osoby.
e) zakaz nadużywania alkoholu;
f) środki karne: zakaz prowadzenia pojazdów
mechanicznych, świadczenie pieniężne.

Obowiązki próby (nałożone po wysłuchaniu
sprawcy):
a) informowanie kuratora lub sądu o
przebiegu okresu próby (obligatoryjnie);
b)

przeproszenie

pokrzywdzonego

(obligatoryjnie);
c) wykonywanie ciążącego na sprawcy
wykonywania obowiązku łożenia na
utrzymanie innej osoby.
d) wykonywanie pracy zarobkowej, nauki,
przygotowania do zawodu;
e) zakaz nadużywania alkoholu;
f) podanie się leczeniu (w szczególności
odwykowemu lub rehabilitacyjnemu; ale tylko
za zgodą skazanego!);
g) powstrzymywanie się od przebywania w
pewnych miejscach lub środowiskach;
h) inne, jeśli mogą zapobiec powrotowi do
przestępstwa;
i) środki karne: naprawienie szkody;
świaczenie pieniężne;
Do tego sąd może dorzucić nadzór
kuratorski (kuratora sądowego, społecznego
a nawet instytucji społecznej, np. X pod
nadzorem ZUS-u :P).

Obowiązki próby (nałożone po wysłuchaniu
sprawcy):
a) informowanie kuratora lub sądu o
przebiegu okresu próby (obligatoryjnie);
b)

przeproszenie

pokrzywdzonego

(obligatoryjnie);
c) wykonywanie ciążącego na sprawcy
wykonywania obowiązku łożenia na
utrzymanie innej osoby.
d) wykonywanie pracy zarobkowej, nauki,
przygotowania do zawodu;
e) zakaz nadużywania alkoholu;
f) podanie się leczeniu (w szczególności
odwykowemu lub rehabilitacyjnemu; ale tylko
za zgodą skazanego!);
g) powstrzymywanie się od przebywania w
pewnych miejscach lub środowiskach;
h) inne, jeśli mogą zapobiec powrotowi do
przestępstwa;
i) środki karne: naprawienie szkody;
świaczenie pieniężne;
Do tego sąd może dorzucić nadzór kuratorski
(kuratora sądowego, społecznego a nawet
instytucji społecznej).

Negatywny wynik próby:
Warunkowo umorzone postępowanie
podejmuje się („od nowa” i na zasadach
ogólnych), jeśli:
a) sprawca popełnił w okresie próby
przestępstwo umyślne, za które został
prawomocnie skazany (obligatoryjnie);
b) sprawca rażąco narusza porządek
prawny, w szczególności popełnia inne
przestępstwo (także po wydaniu orzeczenia
o warunkowym umorzeniu postępowania a
przed jego uprawomocnieniem);
c) uchyla się od wykonywania obowiązków
próby lub orzeczonych środków karnych;

Negatywny wynik próby:
Warunkowo zawieszoną karę się wykonuje,
gdy:
a) sprawca popełnił w okresie próby
podobne przestępstwo umyślne, za które
została mu orzeczona kara (obligatoryjnie);
b) sprawca rażąco narusza porządek
prawny, w szczególności popełnia inne
przestępstwo (także po wydaniu orzeczenia
o warunkowym zawieszeniu kary a przed
jego uprawomocnieniem);
c) uchyla się od wykonywania obowiązków
próby lub orzeczonych środków karnych;

Negatywny wynik próby:
Warunkowe przedterminowe zwolnienie
odwołuje się, gdy:
a) sprawca popełnił w okresie próby podobne
przestępstwo umyślne, za które prawomocnie
orzeczono wobec niego karę bez
zawieszenia jej wykonania (obligatoryjnie);
b) sprawca rażąco narusza porządek prawny,
w szczególności popełnia inne przestępstwo
(także po wydaniu orzeczenia o warunkowym
zawieszeniu kary a przed jego
uprawomocnieniem);
c) uchyla się od wykonywania obowiązków
próby lub orzeczonych środków karnych;

Pozytywny wynik próby:

definitywne

umorzenie postępowania i niemożność jego
podjęcia po upływie terminu 6 miesięcy od
końca okresu próby.

Pozytywny wynik próby: zatarcie skazania
de iure po upływie terminu 6 miesięcy od
końca okresu próby.

Pozytywny wynik próby: po upływie terminu 6
miesięcy od końca okresu próby kara zostaje
uznana za odbytą w całości w chwili
przedterminowego zwolnienia.

5. WYMIAR KARY I ŚRODKI ZWALCZANIA RECYDYWY

6. ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE

7. OKOLICZNOŚCI UCHYLAJĄCE KARALNOŚĆ

8. ZATARCIE SKAZANIA

- Część szczególna -

(the best of, czyli : art. art.

118

,

123

,

148

,

149

,

150

,

151

,

152, 153, 154,

155

,

156, 157

,

157a,

158

,

159

,

160

,

161, 162

,

173, 174, 175,

177, 178, 178a

,

190

,

191

,

193

,

197

,

198

,

199

,

200

,

201

,

202

,

203

,

204

,

205

,

207, 208, 209

,

212

,

213, 214, 215, 216

,

222, 223

,

228, 229,

230,

230a

, 231, 233, 239, 240, 265, 266, 267,

270, 271, 272, 273, 274, 275

,

278

,

279

,

280, 281, 282

,

283

,

284, 285,

286

,

287

,

288

,

289

,

290

,

291

,

292

,

293

,

294

,

295

,

296, 296a, 296b, 297

,

310

KK)

I. PRZESTĘPSTWA PRECIWKO POKOJOWI, LUDZKOŚCI I PRZESTĘPSTWA WOJENNE

118.

Ludobójstwo. Ludobójstwo (art. 118) jest najcięższym z przestępstw penalizowanych przez KK. Ludobójstwo obejmuje dokonywane

w celu wyniszczenia w całości lub części grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o określonym
światopoglądzie: a) zabójstwa, b) powodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu; c) stwarzanie warunków życia grożących biologicznym
wyniszczeniem; d) stosowanie środków wstrzymujących urodzenia w obrębie grupy lub przymusowe odbieranie dzieci członkom takiej
grupy (art. 118 § 1 i 2 KK). Przedmiotem ochrony art. 118 KK jest bezpieczeństwo i ochrona istnienia różnych grup etnicznych,
politycznych, światopoglądowych etc. Ludobójstwa można dopuścić się wyłącznie w zamiarze kierunkowym (cel: wyniszczenie grup
narodowych, etnicznych etc. w całości lub w części; jeśli ktoś dopuszcza się wymienionych wyżej okropieństw w innym celu, odpowiada na
podstawie przepisów ogólnych za zabójstwa, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu etc.). Ludobójstwo jest przestępstwem
ogólnosprawczym (być ludobójcą każdy może...) Karalność przygotowania. Przygotowanie do popełnienia zbrodni ludobójstwa jest karalne
(art. 118 § 3 KK).

123.

Pogwałcenie prawa humnitarnego. Art. 123 § 1 KK penalizuje zachowania które zarazem naruszają normy prawa

międzynarodowego i polegają na zabójstwie: a) osób, które się poddały; b) rannych, chorych, rozbitków, personelu medycznego lub osób
duchownych; c) jeńców wojennych; d) ludności cywilnej z obszaru okupowanego, zajętego lub objętego działaniami wojennymi; e) innych
osób korzystających w czasie działań zbrojnych z ochrony międzynarodowej. Art. 123 § 2 KK penalizuje także inne zachowania dotyczące
tych osób i naruszające prawo międzynarodowe - chodzi o sytuacje w których sprawca: powoduje u tych osób ciężki uszczerbek na
zdrowiu, poddaje je torturom, okrutnemu lub nieludzkiemu traktowaniu, eksperymentom poznawczym (nawet za ich zgodą), używa ich w
celu ochrony obiektu, obszaru lub własnych oddziałów (jako żywe tarcze) lub też zatrzymuje jako zakładników.

XIX. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO ŻYCIU I ZDROWIU

148.

Zabójstwo. Zabójstwo jest zbrodnią polegającą na umyślnym pozbawieniu życia człowieka (

art. 148 § 1 KK

). Zabójstwo może być

wyłącznie umyślne, zgodnie z zasadą umyślności zawartą w

art. 8 KK

(zbrodnię można popełnić tylko umyślnie). Zgodnie z

art. 9 § 1 KK

,

zabójstwa można dokonać w zamiarze bezpośrednim (sprawca chce zabić) lub ewentualnym (sprawca godzi się na możliwośc jego
popełnienia). Zabójstwo jest przestępstwem ogólnosprawczym.
Człowiek. Przedmiotem zamachu jest w przypadku zabójstwa jest życie człowieka. Przedmiotem wykonawczym zabójstwa jest człowiek.
Człowiekiem jest każda istota zrodzona przez kobietę i życie każdego człowieka ma jednakową, najwyższą wartość.
Wydaje się to oczywiste, ale historia zna porządki prawne odmawiające ochrony prawnej niemowlętom ułomnym lub o zniekształconej
fizjonomii (np. prawo starożytnej Sparty, Rzymu, państwa Azteków, średniowieczne prawo europejskie, upatrujące w ułomnym płodzie
efektu konatktów matki z siłami nieczystymi). Także współcześnie wiele kontrowersji budzi kwestia celowości sztucznego utrzymywania
przy życiu noworodków niezdolnych do samodzielnego życia.
Kontrowersje budzi ustalenie momentu początkowego ochrony ludzkiego życia, tzn. rozgraniczenie między człowiekiem narodzonym
(którego życie chronią

art. 148-151 KK

) a nasciturusem (ochrona z

art. 152

i

153 KK

). Istnieje wiele kryteriów, z których wg profesora

Marka najodpowiedniejsze jest kryterium fizjologiczne (rozpoczęcie samodzielnego oddychania). Nie mniej zamieszania jest wokół
ustalenia końcowego momentu ochrony, czyli śmierć człowieka. Obecnie przyjmuje się w tym przypadku kryterium śmierci biologicznej, tj.
nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu. Za zmarłego nie uznaje się jeszcze człowieka w stanie śmierci klinicznej (ustanie pracy serca).
Problematyczne jest zagadnienie ochrony prawnej życia sztucznie podtrzymywanego.
Zabójstwo jest przestępstwem materialnym, staje się dokonane, gdy w rezultacie czynu sprawcy poszkodowany umiera. Między czynem
sprawcy a skutkiem smiertelnym musi istnieć związek przyczynowy. Jeżeli objęty zamiarem sprawcy śmiertelny skutek nie nastąpi,
będziemy mieli do czynienia z usiłowaniem zabójstwa - nawet jeśli brak skutku jest przyczyną ingerencji osób trzecich (np. pomocy
lekarskiej).Z punktu widzenia odpowiedzialności za zabójstwo decydujące znaczenia ma to, czy czyn sprawcy był relewantną przyczyną
śmiertelnego skutku oraz to, czy sprawca obejmowal taki skutek swym zamiarem (bezpośrednim lub ewentualnym, patrz wyżej).
Nie jest istotny sposób dokonania zabójstwa ani motyw, jakim kierował się sprawca. Zabójstwo może zostać popełnione przez działanie
sprawcy bądź przez zaniechanie, jeśli na sprawcy ciążył szczególny obowiązek udzielenia poszkodowanemu pomocy i sprawca świadomie
go nie wypełnił, wiedząc, że zakończy się to smiercią poszkodowanego.
Sprawca popełni zabójstwo w zamiarze ewentualnym, jeżeli z okoliczności i sposobu jego działania wynika, że przewiduje śmierć ofiary i
się z nią godzi (np. zachęca pijanego kolegę, by ten przeszedł się po cienkiej balustradzie Mostu Długiego). Zamiar ewentualny znajdyje
zastopsowanie także gdy wysokie ryzyko skutku śmiertelnego jest związane z działaniem skierowanym na inny cel (np. podpala dom, w
którym znajdują się ludzie, aby podstępnie wyłudzić pieniądze z firmy ubezpieczeniowej). W takim przypadku stosuje się kwalifikację
kumulatywną.

Zabójstwo kwalifikowane. Obecny kodeks karny zawiera szeroki katalog zabójstw kwalifikowanych (w poprzednich kodeksach karnych
był tylko typ podstawowy i uprzywilejowane). Zgodnie z

art. 148 § 2-3 KK

, ostrzejsza penalizacja dotyczy zabójstw popełnionych: a) ze

szczególnym okrucieństwem; b) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem lub rozbojem; c) w wyniku motywacji zasługującej na
szczególne potępienie; d) przy użyciu broni palnej lub materiałów wybuchowych; e) w ten sposób, że w następstwie jednego czynu ginie
więcej niż jedna osoba; f) przez sprawcę skazanego prawomocnie za zabójstwo. Wprowadzenie do kodeksu zabójstwa typu
kwalifikowanego miało zagwarantować orzekanie surowszych kar dla sprawców najcięższych zbrodni (tzn. nieorzekanie wobec nich kar
łagodniejszych, bo górny wymiar kary - 25 lat pozbawienia wolności lub dożywocie - jest taki sam i dla zabójstwa, i dla zabójstwa
kwalifikowanego). Szczytny to cel, ale wprowadzenie nowych przepisów skomplikowało stosowanie prawa i zaczęło stwarzać liczne
wątpliwości co do znamion kwalifikujących. Ponadto, zdaniem profesora Marka, ustawodawca stworzył nadmiar okoliczności
kwalifikujących, co zmusza do częstego stosowania kwalifikacji kumulatywnej.
Zabójstwo w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem lub rozbojem nie ogranicza typu kwalifikowanego wyłącznie zabicia ofiar
wymienionych przestępstw, odnosi się także do zabójstw dokonanych na innych osobach uczestniczących w zdarzeniu, np. próbujących
bronić ofiary.
Zabójstwo przy użyciu broni palnej nie budzi zastrzeżeń co do interpretacji, ale wątpliwa jest zasadność takiej penalizacji, bowiem znacznie
bardziej okrutne jest zabójstwo przy użyciu np. łomu, które jednak na gruncie przepisów obecnego kodeksu spełnia znamiona zabójstwa w
typie podstawowym. Zapis o broni palnej był pomysłem Komisji Sejmowej, co potwierdza regulę, że nic, co wymyśli Sejm, nie nadaje się
później do użytku.

Zostrorzna kwalifikacja zabójstwa wielu osób w następstwie jednego czynu jest pomysłem rozsądnym, zwłaszcza w obliczu wzmożonego
zagrożenia terroryzmem. Tyle tylko, że w najbardziej oczywistych przypadkach (zamachy bombowe, strzały do tłumu) znamiona takiego
zabójstwa będą się pokrywać ze znamionami zabójstwa przy użyciu broni palnej lub materiałów wybuchowych. Oczywiście, można również
mieć do czynienia z przypadkami, które nie będą wyczerpywać znamion opisanych w

art. 148 § 3 KK

, np. rozpylenie trującego gazu,

pozbawienie prądu oddziału intensywnej terapii etc.

Morderstwo. W wielu systemach prawnych odróznia się zabójstwa od morderstw (ciężkich zabójstw). Częstokroć pojęcie "morderstwo"
oznacza po prostuzabójstwo kwalifikowane. Tak jest np. w Niemczech, gdzie okolicznościami kwalifikującymi zabójstwa są: okrucieństwo,
podstęp, użycie środków stwarzających powszechne niebezpieczeństwo oraz niskie pobudki dokonania zbrodni. Czyn spełniajacy
którekolwiek z opisanych znamion nie jest zwykłym zabójstwem (Totschlag), ale morderstwem (Mord). Istnieją systemy, w których podział
na zabójstwa i morderstwa jest dokonywany według bardziej egzotycznych kryteriów: w prawie anglosaskim morderstwo (murder) to
zabójstwo poprzedzone tzw. złym zamiarem uprzednim (malice aforethought), a także pozbawienie życia w wyniku zamierzonego
dokonania innej zbrodni zagrażającej bezpośrednio życiu (zgodnie z zasadą felony-murder-rule) - przeciwstawia się je zabójstwu zwykłemu
(manslaughter); w prawie francuskim morderstwem (assasinat) jest zabójstwo dokonane podstępnie lub zaplanowane. W polskiej doktrynie
prawnokarnej (nawiązującej w swych założeniach do doktryny niemieckiej) określenie "morderstwo" stosuje się w odniesieniu do dwóch
postaci zabójstwa kwalifikowanego - zabójstwa ze szczególnym okrucieństwem i zabójstwa w wyniku motywacji zasługującej na
szczególne potępienie.
Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem oznacza zabójstwo wyróżniające się szczególnie bestialskim sposobem popełnienia, połączone
z zadawaniem ofierze dodatkowych cierpień (torturowanie, znęcanie się, przedłużanie agonii), bądź dokonane np. na małym dziecku,
kobiecie w ciąży lub ofierze o innego rodzaju szczególnych cechach.
Motywacja załugująca na szczególne potępienie oznacza wszelkie pobudki budzące wybitnie negatywną ocenę społeczną i rażąco
nieproporcjonalne do ciężaru popełnionej zbrodni. Za zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie uznaje się np.
zabójstwo zlecone za pieniądze, zabójstwo dokonane w ramach zemsty, zabójstwo dokonane w celu zawładnięcia cudzym majątkiem,
zabójstwo dokonane dla przyjemności bądź z żądzy mordu.

Zabójstwo w afekcie. Zabójstwo w afekcie (

art. 148 § 4 KK

) stanowi uprzywilejowany typ zabójstwa. Różni się od zabójstwa w typie

podstawowym dwoma znamionami szczególnymi dotyczącymi strony podmiotowej (silne wzburzenie) i strony przedmiotowej (okoliczności
usprawiedliwiające silne wzburzenie). Między obiema znamionami musi zachodzić związek przyczynowy, tzn. okoliczności muszą być
przyczyną wzburzenia. Jeśli sprawca pozbawia ofiarę życia działając pod wpływem silnego wzburzenia, ale nie zostało ono spowodowane
okolicznościami, dającymi się ocenić jako "usprawiedliwiające", sprawca odpowie za zabójstwo w typie podstawowym.
Silne wburzenie (afekt) oznaczna stan psychiczny, w którym intensywne reakcje emocjonalne biorą górę nad samokontrolą. Afekt jest
zwykle krótkotrwały i stanowi eksplozywną reakcję na silny bodziec zewnętrzny. W orzecznictwie przyjęło się uważać za zabojstwo w
afekcie sytuację, w której wzburzenie sprawcy narastało przez długi czas (tzw. afekt trwały), a eksplozja nastąpiła w reakcji na błahy
bodziec, w okolicznościach nie usprawiedliwiających podobnej reakcji. Warunkiem jest jednak, by sprawca istotnie diziałał pod wpływem
wburzenia. Zamiar przemyślany popełnienia przestępstwa wyłącza afekt (Zabójstwa w afekcie dokonuje się z zasady w tzw. zamiarze
nagłym)
Okoliczności usprawiedliwiające silne wzburzenie wiążą się zazwyczaj z nagannym postępowaniem pokrzywdzonego, przy czym owa
naganność podlega zwykle ocenie według kryteriów obiektywnych, jakimi są przyjęte normy moralne i zasady współżycia społecznego
(kryteria subiektywne, tzn. osąd sprawcy, nikogo nie obchodzą). Tak to wygląda na gruncie orzecznictwa. Z drugiej strony afekt nie zawsze
musi mieć związek z nikczemnością ofiary. Przepisy kodeksu nie precyzują rodzaju uczucia, które wywołało silne wzburzenie (może to być
nienawiść, ale także np. zazdrość albo rozpacz).
Nietrzeźwość sprawcy według różnych opinii doktryny: a) wyklucza uznanie okoliczności zabójstwa za usprawiedliwiające silne wzburzenie
(np.

wyrok Sądu Najwyższego z 07.06.1972, OSNKW 1972 poz. 175

); b) nie wyklucza uznania okoliczności zabójstwa za

usprawiedliwiające silne wzburzenie, jeśli przyczyną tego wzburzenia nie był alkohol i jeśli upojenie nie miało istotnego wpływu na
zachowanie sprawcy (np.

wyrok Sądu Najwyższego z 25.08.1971, OSNKW 1972 poz.9

).

Wobec sprawcy zabójstwa w afekcie można zastosować przewidziane w art. 31 § 2 KK nadzwyczajne złagodzenie kary ze względu na
znaczne ograniczenie poczytalności, jeśli owo ograniczenie poczytalności nastapiło z innych przyczyn niż silne wzburzenie (przyjmuje się,
że te same okoliczności nie mogą dwukrotnie działać na korzyśc sprawcy).

149

. Zabójstwo noworodka. Uprzywilejowanym typem zabójstwa jest zabicie noworodka przez matkę, dokonane w okresie porodu i pod

jego wpływem, a własciwie pod wpływem wywołanego przez poród wstrząsu, wzburzenia albo innego stanu psychicznego
niezrównoważenia.

150.

Eutanazja. Zabójstwo eutanatyczne (zabójstwo z litości, zabójstwo na żądanie [analogiczna nazwa w kodeksach

niemieckojęzycznych - Toetung auf Verlangen];

art. 150 § 1 KK

) polega na zabiciu człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia,

zwykle związanego z ciężką chorobą ofiary lub jej cierpieniami. Żądanie dokonania eutanazji musi być dobrowolne, stanowcze i
jednoznaczne, musi pochodzić od osoby poczytalnej i zdolnej do oceny swojej sytuacji. Muszą także istnieć relewantne powody żądania
pozbawienia życia, które stanowiłyby zarazem motyw działania sprawcy zabójstwa eutanatycznego. Ustawodawca nie precyzuje, o jakie
powody chodzi (tzn. co może być źródłem wspołczucia, o którym mowa w art. 150 § 1 KK); w doktrynie przyjęło się, że zabójstwo
eutanatyczne uzasadniają ciężkie cierpienia fizyczne żądającego, nieuleczalna choroba bądź nikłość szans na uratowanie jego życia.
Cierpienia psychiczne niczego podobnegi nie uzasadniają.
Zabójstwo etanatyczne jest przestępstwem ogólnosprawczym (może się go dopuścić każdy, choć najczęściej sprawcą jest lekarz bądź
osoba najbliższa ofiary). Czyn zabroniony może w tym przypadku polegać na działaniu (zaaplikowanie silnej trucizny, odłączenie od
aparatury podtrzymującej życie) lub na zaniechaniu (np. celowe niepodanie leku koniecznego dla utrzymania ofiary przy życiu; zgodnie z

art. 2 KK

odpowiedzialność za zaniechanie ponoszą jedynie te osoby, na których ciąży szczególny obowiązek działania). Zabójstwo

eutanatyczne może być dokonane w zamiarze bezpośrednim (motywowanym współczuciem), niemniej nie ma pewności, czy w odniesieniu
do eutanazji można mówić o zamiarze ewentualnym (np. współczujący sprawca podaje cierpiącemu bardzo silna dawkę leku, godząc się z
mozliwością śmiertelnego skutku).
Legalność eutanazji. Eutanazja jest obecnie przedmiotem ożywionych sporów dotyczących jej oceny moralnej i prawnej. Z jednej strony
akcentuje się zasadę nadrzędnej wartości ludzkiego życia, z drugiej wysuwa się pogląd, że skrócenie cierpień osoby nieuleczalnie chorej
jest działaniem szlachetnym i realizującym prawo każdego człowieka do godnej śmierci. Jedynym systemem prawnym, który legalizuje (po
licznych uwarunkowaniach) zabójstwo eutanatyczne, jest prawo holenderskie (od 1976 r.). W systemie polskim każda postać eutanazji jest
przestępstwem, ale ustawodawca określił dla zabójstwa eutanatycznego bardzo łagodny wymiar kary (do 5 lat pozbawienia wolności), a
ponadto przewidział możliwość odstąpienia od wymierzenia kary. Inny spór dotyczy różnic miedzy eutanazją a antydystanazją
(przerwaniem sztucznego podtrzymywania życia), w tej dziedzinie prawo może się ograniczyć jedynie do kontroli warunków określonych w
prawie medycznym.

151.

Namowa i pomoc do samobójstwa. Samobójstwo nie jest przestępstwem

14

, choć jest szkodliwe społecznie. KK penalizuje

doprowadzenie do samobójstwa innej osoby namową i przez udzielenie pomocy (osobnym przestępstwem jest doprowadzenie do
samobójstwa przez znęcanie się). Są to przestępstwa sui generis, które odpowiadałyby formom zjawiskowym samobójstwa: podżeganiu i
pomocnictwu, gdyby samobójstwo było czynem zabronionym. Zarazem waża się je za uprzywilejowany typ zabójstwa. Namowa. Namowa
oznacza działania (głównie perswazję) stosowane w bezpośrednim zamiarze wywołania zamiaru samobójczego u innej osoby (nie można
namawiać w zamiarze ewentualnym: nie ma namowy, jeśli X opowiada Y dołujące historyjki i jest mu obojętne to, że mogą zainspirować
one Y do skoku z okna). Pomoc. Pomoc polega na ułatwieniu dokonania samobójstwa w szczególności przez dostarczenie środków,
udzielenia informacji (‘najlepiej jest nawdychać się spalin... podobno widać fajne fazy’), utwierdzenie w samobójczym zamiarze. Pomocy do
samobójstwa można się dopuścić w obu postaciach umyślności. Doprowadzenie. Udzielenie pomocy i namowa muszą doprowadzić do
samobójstwa, tzn. musi istnieć między nimi a samobójstwem związek przyczynowy. X nie doprowadza do samobójstwa, jeśli w zamiarze
bezpośrednim wywołania samobójstwa pożycza Y pistolet, a Y się wiesza. Podobnie ma się rzecz, jeśli Y od kilku lat sugeruje X, że
powinien ze sobą skończyć, a X zabija się dopiero po tym, jak rzuciła go narzeczona.

152-4.

Karalna aborcja. Typem podstawowym karalnej aborcji jest przerwanie ciąży za zgodą kobiety ciężarnej, ale naruszeniem

przepisów ustawy

15

(tzn. ustawy z 01.03.1993 o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerwania

ciąży). Karalnej aborcji może się dopuścić każdy (przestępstwo ogólnosprawcze), przy czym tylko lekarz może ją przeprowadzić zgodnie z
ustawą (legalnie). Typy kwalifikowane. Typem kwalifikowanym karalnej aborcji jest aborcja bez zgody kobiety albo doprowadzenie kobiety
do przerwania ciąży przemocą (tzn. fizycznym oddziaływaniem na inną osobę lub jej otoczenie), groźbą bezprawną (definicja w art. 115 §
12 KK) lub podstępem (p. notatka o zgwałceniu). Typem kwalifikowanym karalnej aborcji (niezależnie od typu) jest przerwanie ciąży, gdy
dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia (art. 152 § 3 KK; art. 153 § 2 KK). Typy kwalifikowane przez następstwo. Do
obu typów odnosi się także następstwo kwalifikujące w postaci śmierci kobiety ciężarnej (art. 154 KK).

157a.

Uszkodzenie ciała dziecka poczętego. KK penalizuje uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub spowodowanie rozstroju zdrowia

zagrażającego jego życiu. Nic odkrywczego nie da się o tym napisać, oprócz tego, że to dobra regulacja, której długo brakowało. Za
uszkodzenie płodu nie odpowiada lekarz, jeśli powstało ono w wyniku przeprowadzonych przez niego zabiegów leczniczych niezbędnych
dla usunięcia niebezpieczeństwa grożącego matce lub dziecku poczętemu. Nie podlega karze kobieta ciężarna, która dokonuje
uszkodzenia płodu (bo przerwanie ciąży przez samą kobietę jest dozwolone [sic!]).

155.

Nieumyślne spowodowanie śmierci. Nieumyślne spowodowanie śmierci (

art. 155 KK

) od zabójstwa różni się w sferze znamion

ustawowych jedynie stroną przedmiotową. W tym przypadku śmiertelny skutek jestv rezultatem działania lub zaniechania sprawcy w
warunkach lekkomyślnosci lub niedbalstwa. Nieumyślne spowodowanie śmierci jest przestepstwem materialnym, a jego skutkiem jest
śmierć człowieka, która pozostaje w związku przyczynowym z działaniem sprawcy. Ponieważ nie można tu mówić o zamiarze, mozliwa jest
jedynie odpowiedzialność za dokonanie nieumyślnego spowodowania śmierci (w przypadku zabójstwa - także za usiłowanie).
Działanie objęte winą niemyślną zgodnie z

art. 9 § 2 KK

polega na lekceważeniu obowiązku ostrożności, przy czym sprawca może: a)

zdawać sobie sprawę z tego, że postępuje nieostrożne, ale sądzić, że uniknie ujemnego skutku swej nieostrożności (lekkomyślność); b) nie
zdawać sobie sprawy z tego, że postępuje nieostrożnie i że może to doprowadzić do ujemnego skutku, mimo, że ma możliwość i powinien
cos takiego przewidzieć. W przypadku nieumyslnego spowodowania smierci nie zawsze można trafnie określić czy i jakie zasady
ostrożności naruszył sprawca. Dlatego podstawa odpowiedzialności karnej z

art. 155 KK

moze byc jedynie możliwosc przewidzenia przez

sprawcę skutku, oparta na ocenie okoliczności czynu i właściwości sprawcy.

156.

Ciężki uszczerbek na zdrowiu. KK penalizuje szereg przestępstw polegających na uszkodzeniu ciała i wyróżnia je ze względu na

stopień owego uszkodzenia. Peleton otwiera spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, penalizowane w art. 156 KK, a polegające
na: a) pozbawieniu człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia; b) doprowadzeniu człowieka do innego ciężkiego kalectwa; c)
spowodowaniu ciężkiej choroby neuleczlanej lub długotrwałej; choroby realnie zagrażającej życiu; trwałej choroby psychicznej; d)
spowodowaniu całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie; e) spowodowaniu trwałego, istotnego zeszpecenia. Przy
określeniu ciężkiego uszczerbku ustawodawca przyjął kryteria anatomiczne i funkcjonalne (tzn. utratę lub zaburzenie działania organu lub
funkcji organizmu), społeczne (tzn. wpływ obrażeń na zdolność do pracy) i estetyczne, za co mu chwała. Pozbawienie wzroku, słuchu etc.
Pozbawienie oznacza całkowity i trwały uszczerbek; X pozbawi Y wzroku, gdy Y całkowicie i nieodwracalnie oślepnie; nie będzie
pozbawienia, gdy uszczerbek wzroku Y będzie przejściowy lub Y będzie ‘jedynie’ gorzej widział. Ciężkie kalectwo. Przez ciężkie kalectwo
rozumie się zarówno pozbawienie organu lub funkcji organizmu, jak i znaczne ograniczenie funkcji organizmu. Długotrwała choroba.
Przyjmuje się, ze choroba długotrwała to taka, która narusza prawidłowe funkcjonowanie organizmu na okres dłuższy niż 6 miesięcy.
Skutek. Spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jest przestępstwem materialnym. Skutkiem jest zaistnienie chorób i obrażeń
opisanych w art., 156 § 1 pkt 1-2 KK. Typ kwalifikowany przez następstwo. Następstwem kwalifikującym spowodowanie ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu jest śmierć ofiary (art. 156 § 3 KK). Nieumyślność. Spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu można
dopuścić się nieumyślnie (art. 156 § 2 KK); towarzyszy temu niższa sankcja (do 3 lat pozbawienia wolności; za przestępstwo umyślne – od
roku do 10 lat).

157.

Średnie i lekkie uszkodzenie ciała. Średnie uszkodzenie ciała (art. 157 § 1 KK) polega na wywołaniu naruszenia czynności narządu

ciała lub rozstroju zdrowia, które to naruszenie lub rozstrój: a) nie zostały opisane w art. 156 § 1 KK; b) trwa dłużej niż 7 dni. Lekkie
uszkodzenie ciała różni się od średniego tym, że naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwają nie dłużej niż 7 dni.
Lekkiego i średniego uszkodzenia można dopuścić się nieumyślnie. Ściganie obu przestępstw odbywa się z oskarżenia prywatnego; jeśli
sprawca jest osobą bliska pokrzywdzonego – tylko na wniosek pokrzywdzonego (Dlaczego? Żeby nie naruszać relacji rodzinnych – o trybie
wnioskowym czytaj w notatce o kradzieży).

158-9.

Bójka i pobicie. KK zakazuje udziału w bójce lup pobiciu, w którym bezpośrednio naraża się człowieka na utratę życia lub

uszkodzenie ciała. Bójka. Bójka to starcie między minimum trzema osobami (bo do bójki trzeba trojga...), przy czym każda z osób zarazem
atakuje i jest atakowana. Za udział w bójce odpowiadają wszyscy jej uczestnicy. Pobicie. Pobiciem jest czynna napaść dwóch lub większej
ilości osób na inną osobę lub osoby, przy czym istnieje wyraźny podział ról na napastników i broniących się. Za udział w pobiciu
odpowiadają jedynie napastnicy (stąd ważne jest rozróżnienie między bójką a pobiciem). Kwestia obrony koniecznej. Z natury rzeczy prawo
do skutecznej obrony przysługuje napadniętym w pobiciu i nie ponoszą oni odpowiedzialności za naruszenie nietykalności spowodowanie
obrażeń u napastników. Gorzej jest w przypadku bójki – tam nie da się oddzielić bezprawnego zamachu od ewentualnych prób jego
odparcia i wobec powyższego przy bójce nie ma mowy o obronie koniecznej. Na obronę konieczną może się powołać jedynie uczestnik
bójki, który odstąpił od udziału w niej i został następnie zaatakowany przez któregoś z innych uczestników zajścia. Typy kwalifikowane
przez następstwo. Bójka i pobicie mogą mieć kwalifikujące następstwa w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka (art. 158 § 2

14

Ale było. W średniowieczu kara za popełnienie samobójstwa dotykała rodzinę samobójcy; w nowożytnej Anglii karano śmiercią za usiłowanie samobójstwa.

15

odesłanie jest konieczne, bo temat aborcji wciąż budzi emocje wśród naszych posłów i ustawowe warunki jej dopuszczalności zmieniały się już parokrotnie. Obecnie aborcja jest

dopuszczalna, gdy ciąża zagraża życiu kobiety, istnieje podejrzenie nieodwracalnego uszkodzenia płodu lub też podejrzenie, że ciąża pochodzi z czynu zabronionego.

KK) lub śmierć człowieka (art. 158 § 3 KK). Typ kwalifikowany. Zaostrzonej odpowiedzialności za udział w bójce lub pobiciu ponosi
sprawca, który używa broni, noża lub podobnie niebezpiecznego przedmiotu. (o wykładni broni palnej, noża i podobnie niebezpiecznych
przedmiotów czytaj w notatce o rozboju). Warto tu zaznaczyć, że pojęcie ‘używanie’ oznacza posługiwanie się zgodnie z przeznaczeniem
(jeżeli X ma ze sobą pistolet, ale ogranicza się wyłącznie do jego ostentacyjnego demonstrowania – nie używa go; użyje go, kiedy zacznie
oddawać strzały).

160.

Narażenie na niebezpieczeństwo. Art. 60 KK jest przepisem ogólnym, penalizującym każdą postać narażenia człowieka na

bezpośrednie zagrożenie utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Czynnością wykonawczą przestępstwa z art. 160 KK może
być każde zachowanie (działanie i zaniechanie); istotnej jest za to, by zagrożenie było bezpośrednie (niezwłoczne). Przykłady czynów
spełniających znamiona narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo: żołnierz X oddaje dla zabawy serię strzałów z kbks-u w
pomieszczeniu, w którym znajdują się ludzie; pielęgniarka Y umieściła silnie toksyczny środek N w szafce z lekami, stwarzając realne
niebezpieczeństwo pomyłkowego użycia N w celach leczniczych; Q rzuca ciężkim przedmiotem w jadący samochód; V upuszcza ciężki
przedmiot przez okno na zatłoczony chodnik etc. etc. Typ kwalifikowany. Typem kwalifikowanym narażenie na niebezpieczeństwo jest
narażenie życia lub zdrowia osoby, wobec której sprawca ma szczególny obowiązek opieki

16

. O tym skąd się bierze taki obowiązek czytaj w

notatce o formie czynu (p. strona przedmiotowa). Wina. Narażenia na niebezpieczeństwo można się dopuścić umyślnie (X chce strzelać do
ścian w pomieszczeniu pełnym ludzi, żeby poczuli się zagrożeni) jak i nieumyślnie (X chce się tylko bawić bronią, ale przypadkiem pociąga
za spust).

161.

Narażenie na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub zakaźną. Art. 161 penalizuje bezpośrednie narażenie

innej osoby na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub chorobą zakaźną (lex specialis względem art. 160 KK). Opisanego czynu
można się dopuścić jedynie umyślnie (X chce narazić Y na niebezpieczeństwo lub chce współżyć z Y wiedząc, ze jest zarażony i nie
przejmuje się tym, ze Y może się zarazić) i może to zrobić jedynie osoba zarażona wirusem HIV, chorobą weneryczną lub chorobą
zakaźną i zarazem mająca tego świadomość. Według profesora Marka jest to przestępstwo formalne z narażenia, ale KK mówi o
zagrożeniu bezpośrednim, a to (też zdaniem prof. Marka) co do zasady jest przestępstwem materialnym. Gdzie spójność, profesorze?

162.

Nieudzielenie pomocy. Art. 162 KK penalizuje nieudzielenie pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym

bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia lub ciężkiego uszczerbku dla zdrowia, o ile można jej udzielić nie narażając siebie na
podobne niebezpieczeństwo. Pomoc. Pomoc nie musi być skuteczna, ważne by ktoś ją podjął. Zawsze to lepsze niż nic. Legalne
nieudzielenie pomocy. Nieudzielenie pomocy nie jest bezprawne, jeśli: a) udzielenie pomocy naraziłoby ratującego na bezpośrednie
niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (a contrario z art. 162 KK); b) udzielenie pomocy wiąże się z
koniecznością poddania się zabiegowi lekarskiemu (argument z art. 192 KK); c) możliwa jednostka samorządu terytorialnego
natychmiastowa pomoc instytucji powołanej do udzielania fachowej pomocy (pogotowie ratunkowe, TOPR, WOPR, ‘czy na sali jest
lekarz?’).

XXI. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO BEZPIECZEŃSTWU W KOMUNIKACJI

173.

Sprowadzenie katastrofy. KK penalizuje sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, która zagraża życiu

lub zdrowiu wielu sposób albo mieniu w wielkich rozmiarach. Katastrofa. Katastrofa to tyle, co nagłe i groźne zakłócenie w ruchu o
skutkach powszechnych (cyt. za SN; dalej SN mówi o wielkich masach i trudnych do opanowania siłach ich bezwładności, co może pozwoli
bardziej plastycznie wyobrazić sobie katastrofę; skutki powszechne to ogólne zagrożenie oraz rozległe i dotkliwe zmiany w układzie
rzeczywistości). Wiele osób. Przyjmuje się, ze wiele osób to więcej niż pięć. Mienie w wielkich rozmiarach. Definicję mienia wielkich
rozmiarach mamy w art. 115 § 6 KK. Strona podmiotowa. Sprowadzenia katastrofy w ruchu można się dopuścić umyślnie [vide WTC i
kumple Osamy ibn Ladena] i, co się zdarza częściej, nieumyślnie. Typ kwalifikowany przez następstwo. Kwalifikowanym następstwem
sprowadzenia katastrofy w ruchu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób. Karalność przygotowania. Kodeks
karny penalizuje czynności przygotowawcze do umyślnego sprowadzenia katastrofy w ruchu (art. 175 KK).

174.

Sprowadzenie

niebezpieczeństwa katastrofy. Osobnym przestępstwem jest bezpośrednie niebezpieczeństwo katastrofy w ruchu drogowym, wodnym
lub powietrznym. Sprowadzenia niebezpieczeństwa katastrofy można się dopuścić umyślnie i nieumyślnie. Umyślne sprowadzenie
niebezpieczeństwa katastrofy różni się od usiłowania umyślnego sprowadzenia katastrofy zamiarem sprawcy (jeśli X kieruje samolot prosto
w biurowiec w zamiarze wywołania skutków o charakterze powszechnym, to odpowiada z art. 173 § 1 KK. Jeśli jednak X leci w wieżowiec,
żeby poczuć dreszczyk emocji, ale nie obejmuje zamiarem spowodowania katastrofy i zamierza w ostatniej chwili wznieść się w górę –
wówczas stosowny będzie art. 174 § 1 KK). Czynny żal. KK przewiduje klauzulę niekaralności dla sprawcy sprowadzenia
niebezpieczeństwa katastrofy, jeśli dobrowolnie uchyli grożące niebezpieczeństwo (art. 176 § 1 KK). Nadzwyczajne złagodzeni kary można
zastosować wobec sprawcy sprowadzenia katastrofy, jeśli dobrowolnie uchyli niebezpieczeństwo grożące życiu lub zdrowiu wielu osób
(176 § 2 KK).

177. Wypadek komunikacyjny. Przestępstwo opisane w art. 177 § 1 KK polega na nieumyślnym spowodowaniu wypadku, w którym inna
osoba odniosła uszkodzenie ciała określone w art. 157 § 1 KK, przy czym owo spowodowanie wypadku musi nastąpić wskutek naruszenia
zasad bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym. Wypadek komunikacyjny. Wypadek komunikacyjny to zakłócenie w
ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, mające ograniczony zasięg i o skutkach dotyczących indywidualnie oznaczonych osób lub
przedmiotów majątkowych (X i Y stuknęli się czołowo. Zagrożenie dotyczyło tylko ich i ich ewentualnych pasażerów oraz ich samochodów).
Zasady bezpieczeństwa w ruchu. Zasady bezpieczeństwa w ruchu obejmują zarówno zasady skodyfikowane i zawarte w przepisach
prawnych (np. w prawie o ruchu drogowym), jak i wszelkie tzw. wskazania praktyki (SN: jak np. zasada ostrożności na drodze, zasada
bezpiecznej prędkości

17

, zasada ograniczonego zaufania

18

etc.). Dla bytu przestępstwa nie jest istotne to, czy naruszenie zasad

bezpieczeństwa było umyślne, czy nie. Występek nieumyślny. Spowodowanie wypadku jest występkiem wyłącznie nieumyślnym. Sprawca
nie może obejmować zamiarem spowodowania wypadku i jego skutków. Jeśli obejmuje, to powinien odpowiadać za przestępstwa umyślne
(zabójstwo, zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy, uszkodzenie ciała etc.). Podmiot. Sprawcą może być wyłącznie uczestnik ruchu, którego
dotyczy obowiązek przestrzegania zasad bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym (przestępstwo indywidualne;
sprawcą nie może być pasażer samolotu, ani kierowca, który akurat siedzi w domu i ogląda telewizję). Skutek i typ kwalifikowany.
Spowodowanie wypadku jest przestępstwem materialnym, przy czym skutkiem jest uszkodzenie ciała osoby innej niż sprawca w typie
podstawowym. Skutkiem spowodowania wypadku w typie kwalifikowanym jest śmierć innej osoby, albo wywołanie u niej ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu. Tzw. lekki wypadek. Jeśli skutkiem wypadku było lekie uszkodzenie ciała, to zdaniem prof. Marka sprawca winien
ponieść odpowiedzialność z art. 157 § 3 KK. Tymczasem w orzecznictwie przyjęło się traktować takie zdarzenie jako wykroczenie (art. 85
KW).

16

I jest to przestępstwo indywidualne, bo Iksa na takie kwalifikowane niebezpieczeństwo może narazić jego ojciec lub lekarz, ale nie ja, nie ty, ani nie pani z poczty.

17

Prędkość bezpieczna – taka, która w obliczu niespodziewanej przeszkody umożliwia zapanowanie nad pojazdem i/lub zatrzymanie się w rozsądnej odległości (a nie na

przeszkodzie :P).

18

Zasada ograniczonego zaufania oznacza nakaz bacznego obserwowania wydarzeń na drodze i przewidywania nieprawidłowych zachowań innych jej uczestników.

178.

Zaostrzenie odpowiedzialności za spowodowanie katastrofy, niebezpieczeństwa katastrofy i wypadku. Art. 178 KK przewiduje

dodatkowe okoliczności obostrzające wymiar kary za spowodowanie przestępstw opisanych w art. 173, 174 lub 177 KK. Są to: a)
nietrzeźwość sprawcy lub to, ze znajdował się pod wpływem środka odurzającego; b) ucieczka sprawcy z miejsca wypadku lub katastrofy.
Nietrzeźwość. Definicja legalna stanu nietrzeźwości została zawarta w art. 115 § 6 KK – chodzi o więcej niż 0,5 ‰ alkoholu we krwi lub
więcej niż 25 mg alkoholu w 1 dm

3

wydychanego powietrza. Środek odurzający. Definicję legalną środka odurzającego zawiera art. 6 pkt 2

ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, zgodnie z którym chodzi o substancje oddziałującą na ośrodkowy układ nerwowy i wymienioną w
załączniku do ustawy. Ucieczka. Ucieczka stałą się okolicznością obostrzającą wymiar kary z tego prostego powodu, że nietrzeźwi
kierowcy często praktykowali tego rodzaju zachowanie, żeby uniemożliwić stwierdzenie ich nietrzeźwości. Zwykle tłumaczyli się szokiem.
Teraz już nie mogą, ale z kolei pokrzywdzeni są sprawcy, którzy rzeczywiście uciekli będąc w szoku. Należy zaznaczyć, że nie każde
oddalenie się z miejsca wypadku jest ucieczką (bywa, ze sprawca oddala się np. w celu wezwania pomocy); osobie której zarzuca się
ucieczkę z miejsca wypadku należy udowodnić zamiar ucieczki (co jest trudne, ale to jest zło konieczne; nie można w stosunku do każdego
domniemywać, że uciekł).

178a. Kierowanie pojazdem w stanie nietrzeźwości. Osobnym przestępstwem jest bezwypadkowe prowadzenie pojazdu mechanicznego
(lub innego, ale wtedy łagodniejsza sankcja) w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem lakoholu. Prowadzenie pojazdu w stanie po użyciu
alkoholu (tzn. gdy zawartość alkoholu we krwi jest niższa niż w przypadku stanu nietrzeźwości i wynosi 0,2 - 0,5 ‰) stanowi wykroczenie.

XXIII. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI

189.

Bezprawne pozbawienie wolności. Przestępstwo opisane w

art. 189 KK

polega na pozbawieniu człowieka wolności w znaczeniu

fizycznym, tzn. możliwości wyboru miejsca przebywania i swobody przemieszczania się. Pozbawienie wolności jest przestępstwem
materialnym (skutkiem jest faktyczna utrata wolności przez poszkodowanego) i trwałym (stanu bezprawia trwa ciągle do momentu
odzyskania przez ofiarę wolności). Bezprawnego pozbawienia wolności można dokonać przez działanie lub zaniechanie (gdy sprawca nie
uwalnia człowieka mimo obowiązku jego uwolnienia). Czynu opisanego w

art. 189 KK

można popełnić w zasadzie wyłącznie z winy

umyślnej (w formie zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego), choć istnieje możliwość popełnienia nieumyślnego pozbawienia wolności
przez funkcjonariusza publicznego. Umyślne bezprawne pozbawienie wolności jest przestępstwem ogólnosprawczym.
Kontratyp szczególnych uprawnień. Pozbawienie wolności nie jest przestępstwem, jeśli dopuszcza się go funkcjonariusz publiczny w
ramach zgodnego z prawem wykonywania obowiązków i uprawnień służbowych określonych w przepisach prawa

19

. W takich przypadkach

pozbawienie wolności jest legalne, tzn. nie ma znamion bezprawności w ramach tzw. kontratypu szczególnych obowiązków i uprawnień.
Typy kwalifikowane. Zgodnie z

art. 189 § 2

surowsza odpowiedzialność za bezprawne pozbawienie wolności zachodzi, gdy trwa ono

dłużej niż 7 dni lub wiąże się ze szczególnym udręczeniem. Szczególne udręczenie. Szczególne udręczenie oznacza traktowanie
zniewolonej ofiary w sposób stwarzający dla niej dolegliwość znacznie większą niż samo pozbawienie wolności (np. głodzenie, bolesne
skrępowanie, trzymanie w ciemnym pomieszczeniu, umieszczenie osoby zdrowej w szpitalu psychiatrycznym etc.). Wina. Typ
kwalifikowany pozbawienia wolności można popełnić tylko z winy umyślnej, nie wchodzi w grę wina kombinowana. Inne typy kwalifikowane.
Typami kwalifikowanymi bezprawnego pozbawienia wolności są również: oddanie w stan niewolnictwa (

art. 8 przepisów wprowadzających

kodeks karny

) oraz zwabienie lub uprowadzenie w celu uprawiania prostytucji zagranicą

(art. 204 § 4 KK

). Zdaniem profesora Marka

art. 8

PWKK

i

art. 204 § 4 KK

mogą pozostawać w kumulatywnym zbiegu z

art. 198 KK

, ponieważ każde z nich narusza jednocześnie różne

dobra prawnie chronione, a więc nie samą wolność (choć ją, oczywiście, także).

190.

Groźba karalna. Groźba karalna (opisana w

art. 190 KK

) pozbawia człowieka wolności w znaczeniu psychicznym, tzn. wolności od

obawy i nacisku. Polega na grożeniu innej osobie popełnieniem przestępstwa na szkodę tejże osoby lub na szkodę osoby jej bliskiej
(katalog osób bliskich:

art. 115 § 11 KK

). Znamion groźby karalnej nie spełnia grożenie popełnieniem wykroczenia (np. grożenie

dokonaniem nieobyczajnego wybryku) lub zachowaniem zgodnym z prawem (np. grożenie odstąpieniem od umowy). Obawa. Ważne dla
bytu przestępstwa jest to, by groźba wzbudzała uzasadnioną obawę, ze zostanie spełniona (nie jest to najszczęśliwsze rozwiązanie, bo
godzi w funkcje ochronną; niestraszna groźba wszak może zostać spełniona; lepiej byłoby uzależnić jej karalność od kryteriów
obiektywnych). Wprowadzenie ofiary w stan obawy jest skutkiem groźby jako przestępstwa materialnego.
Groźba karalna jest przestępstwem umyślnym (może zostać dokonane wyłącznie w zamiarze bezpośrednim wywołania wspomnianej
obawy) i ogólnosprawczym.
Pozorne zbiegi przepisów.

Art. 190 KK

pozostaje w pozornym zbiegu z przepisami dotyczącymi przestępstw zabierających w swej treści

groźbę karalną - ale zbieg ten netralizuje się zgodnie z zasadą lex consumens derogat legi consumptae.

Art. 190

nie dotyczy przypadków

stosowania groźby przez funkcjonariuszy publicznych np. w celu wymuszenia zeznań. Tego rodzaju niecnoty penalizują surowsze

art. 246

KK

i

art. 247 KK

, które swoja drogą także zbiegają się pozornie z

art. 190 KK

.

191.

Zmuszanie. Zmuszanie (art. 191 KK) godzi w wolność w swobodnego decydowania. Polega na zastosowaniu wobec osoby przemocy

lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia jej do określonego działania, zaniechania lub znoszenia. Typem kwalifikowany zmuszania jest
zmuszanie do zwrotu wierzytelności (bo to jest u nas ważny problem społeczny... kto nie oglądał ‘Długu’?). Przemoc. Przemoc oznacza
oddziaływanie na proces decyzyjny osoby zmuszanej przy pomocy środków fizycznych. Znamieniem zmuszania jest stosowanie przemocy
wobec osoby (czyli tzw. przemoc bezpośrednia; znamieniem zmuszania nie jest przemoc pośrednia tzn. oddziaływanie na otoczenie
osoby), niezależnie od tego, czy prowadzi do stworzenia sytuacji przymusu fizycznego (vis absoluta) czy psychicznego (vis compulsiva).
Groźba bezprawna. Zgodnie z

art. 115 § 12 KK

pojęcie groźby bezprawnej obejmuje: a) groźbę karalną (

art. 190 KK

); b) groźbę

spowodowania postępowania karnego; c) groźbę rozgłoszenia wiadomości uwłaczających czci osobie zmuszanej lub jej bliskim.
Spowodowanie postępowania karnego. Groźbą bezprawną jest groźba spowodowania postępowania karnego w celu innym niż sama
ochrona dobra naruszonego przestępstwem (którego miałoby dotyczyć owo postępowania), tzn. nie dopuszczam się groźby bezprawnej
jeśli grożę sprawą karną złodziejowi, chcąc zmusić go do oddania skradzionej mi rzeczy. Dopuściłbym się takiej groźby, gdybym groził
rzeczonemu złodziejowi chcąc np. aby przestał prowadzić określony rodzaj działalności gospodarczej albo żeby odczepił się od mojej
narzeczonej ;). Rozgłaszanie wiadomości uwłaczających czci. Wiadomości uwłaczające czci to takie, które poniżają osobę zmuszaną lub
jej bliskich albo narażają ją lub jej bliskich na utratę zaufania, przy czym nieistotne dla bytu przestępstwa jest to, czy uwłaczające
wiadomości są prawdziwe.
Zmuszanie jest przestępstwem formalnym o charakterze kierunkowym (cel: zmuszenie do określonego zachowania, zaniechania lub
znoszenia).

19

Dotyczy to takich przypadków pozbawienia wolności jak: wykonanie orzeczonej prawomocnym wyrokiem kary pozbawienia wolności, aresztu lub zastępczej kary pozbawienia

wolności; tymczasowe aresztowanie; zatrzymanie osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa; zatrzymanie prewencyjne; umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich
lub policyjnej izbie dziecka; areszt ekstradycyjny; wykonywanie leczniczo-izolacyjnych środków zabezpieczających; umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczniczym osoby

skazanej za przestępstwo pod wpływem środków odurzających lub psychotropowych; obserwacja psychiatryczna; zatrzymanie w izbie wytrzeźwień lub umieszczenie osoby
uzależnionej od alkoholu w zakładzie leczenia odwykowego. Wszystko to służy ochronie porządku i bezpieczeństwa publicznego, ale jest tego bardzo dużo i niektórzy twierdzą, że

godzi to w konstytucyjne gwarancje ochrony wolności.

193.

Naruszenie miru domowego. Przedmiotem ochrony w przypadku przestępstwa opisanego w

art. 193 KK

jest prawo do spokojnego i

niezakłóconego zamieszkania czy też, jak kto woli „nietykalność mieszkania”. Samo przestępstwo polega natomiast na wdarciu się do
cudzego domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia lub ogrodzonego terenu lub na nieopuszczeniu takiego miejsca mimo żądania osoby
uprawnionej. Wdarcie się. Przez wdarcie się rozumiemy każdy sposób przedostania się do cudzego domu, mieszkania etc. wbrew
wyraźnie wyrażonej woli dysponenta lub z naruszeniem jego woli dorozumianej. Nieopuszczenie. Na czym polega nieopuszczenie domu,
mieszkania etc., raczej wiadomo. Warto zaznaczyć, ze dla faktu popełnienia przestępstwa nie ma znaczenia, czy potencjalny sprawca
znalazł się w owym obiekcie lub na terenie legalnie czy wbrew prawu. Ma znaczenie to, czy dysponent domu, mieszkania etc. zażądał jego
opuszczenia (przy czym musi być to stanowcze żądanie, a nie nieśmiała sugestia w stylu „Nie chciałbym wyganiać drogiego sąsiada,
ale...”). Dysponent. Dysponentem domu, mieszkania etc. jest osoba, która ów dom, mieszkanie etc. aktualnie użytkuje, a więc właściciel lub
lokator wynajmujący mieszkanie oraz zamieszkujący w domu, mieszkaniu etc. członkowie jego rodziny. Przedmiot wykonawczy. Ochrona
nietykalności oprócz domu, mieszkania czy innego lokalu mieszkalnego obejmuje także inne związane z nim pomieszczenia (jak garaż,
strych, piwnica); lokale inne niż mieszkalne (lokale użytkowe – gabinety, biura, sklepy etc., o ile mają dysponenta) oraz ogrodzoną działkę
gruntu związaną z używaniem domu (ogród, podwórze, droga dojazdowa) lub stanowiącą miejsce pobytu (działka rekreacyjna, altana). Nie
można naruszyć nietykalności lokali publicznych, bo te z definicji są ogólnodostępne. (Blokowanie mównic i okupowanie urzędów jest
przedmiotem osobnej regulacji zawartej w

art. 224 KK

). Kontratypy. Znamion bezprawności nie ma wtargnięcie do cudzego domu,

mieszkania etc. w warunkach obrony koniecznej (kontratyp obrony koniecznej) oraz wtargnięcie funkcjonariuszy publicznych w celu
przeszukania (kontratyp szczególnych obowiązków i uprawnień). Zamiar. Naruszenie miru domowego jest przestępstwem umyślnym,
realizowanym w zamiarze bezpośrednim lub ewnetulanym (gdy sprawca nie wie, czy przypadkiem nie postępuje wbrew woli dysponenta,
ale specjalnie się tym nie przejmuje); przy czym zdecydowanie częściej zdarza się to pierwsze.

XXV. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJNOŚCI

Wymuszenie czynności seksualnych.
Zgwałcenie. Zgwałcenie (

art. 197 § 1 KK

) polega na doprowadzeniu innej osoby do obcowania płciowego przy pomocy przemocy, groźby

bezprawnej lub podstępu. Obcowanie płciowe. Obcowanie płciowe jest rodzajem czynności seksualnej; obejmuje zwykły stosunek płciowy
(heteroseksualny lub homoseksualny) oraz stosunek analny lub oralny. Środki prowadzące do zgwałcenia. Środkami prowadzącymi do
zgwałcenia są: przemoc, groźba bezprawna (definicja w art. 115 § 11 KK) oraz podstęp. Przemoc. Przez przemoc rozumie się
oddziaływanie środkami fizycznymi w celu uniemożliwienia lub przełamania oporu ze strony ofiary; chodzi tu zarówno o przemoc
bezpośrednią (skierowaną na ofiarę lub osobę jej bliską oraz przemoc), jak i przemoc pośrednią (skierowaną na otoczenie ofiary). Istotne
jest również, aby ofiara stawiała opór; nieistotny jest sposób, ważne by opór był rzeczywisty. Podstęp. Według SN chodzi o metody i środki,
które eliminują opór bądź wyłączają świadome wyrażanie decyzji woli przez ofiarę (w domyśle: inne niż przemoc

20

). SN podaje przykłady

podstępnego zgwałcenia: odurzenie ofiary narkotykiem, odbycie stosunku z pacjentką poddaną narkozie lub pod pozorem zabiegu
ginekologicznego, wprowadzenie ofiary w błąd co do osoby partnera (‘to co, nie widzieliście, kto to był?’ – spytał sędzia gaździnę w jednym
dowcipie

21

). Nie uważa się za podstęp nakłonienie ofiary do obcowania przy pomocy fałszywej obietnicy małżeństwa. W takim przypadku

ofiara nie traci możliwości świadomego podejmowania decyzji woli (w szczególności nie cierpi jej wiedza o rzeczywistości). Doktor
Wiśniewski mówił, że w takim przypadku w grę wchodzi oszustwo matrymonialne, ale czy obcowanie płciowe może być korzyścią
majątkową (por. znamiona oszustwa; art. 286 § 1 KK)? Śmiem wątpić. Osoba. Prawo gwarantuje ochronę przed zgwałceniem każdej
osobie, stąd niemądre są wątpliwości, czy można dokonać gwałtu na prostytutce (no ba! Prostytutka też osoba!) lub współmałżonku
(obowiązek wspólnego pożycia nie pozbawia wolności decydowania o jego podejmowaniu). Podmiot. Zgwałcenie jest przestępstwem
ogólnosprawczym (gwałcić każdy może; z reguły robią to mężczyźni z racji pewnych, powiedzmy, predyspozycji technicznych; nic jednak
nie stoi na przeszkodzie by sprawcą była kobieta, vide niedawny przypadek z Norwegii: kobieta rozpoczęła stosunek oralny ze śpiącym
mężczyzną [zgwałcenie przy pomocy podstępu]). Ściganie. Wdrożenie postępowania karnego następuje na wniosek osoby pokrzywdzonej.
Takie rozwiązanie uwzględnia specyficzny podtekst społeczny i kulturowy zgwałcenia oraz ryzyko wtórnej wiktymizacji (proces może się
wiązać z sytuacjami upokarzającymi dla ofiary); jeśli ofiara chce o wszystkim jak najszybciej zapomnieć, to nie należy w to ingerować,
nawet jeśli w konsekwencji sprawca zostanie bezkarny. Przestępstwo materialne. Zgwałcenie to przestępstwo materialne, którego skutkiem
jest doprowadzenie do obcowania płciowego.
Wymuszenie innej niż obcowanie płciowe czynności seksualnej. KK obok zgwałcenia kryminalizuje doprowadzenie innej osoby
przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do poddania się lub wykonania innej czynności seksualnej niż obcowanie płciowe (

art. 197 §2

KK

). Inna czynność seksualna. Według SN czynnością seksualną niebędącą obcowaniem płciowym jest zachowanie związane z szeroko

pojętym życiem płciowym ale nie mieszczące się w granicach obcowania płciowego, polegające na kontakcie cielesnym sprawcy z osobą
pokrzywdzoną lub przynajmniej cielesnym zaangażowaniem ofiary. Chodzi zatem m.in. o dotykanie narządów płciowych innej osoby lub
dotykanie innej osoby własnymi narządami płciowymi [kontakt cielesny] bądź też np. o zmuszenie ofiary do samogwałtu lub podobnych
bezeceństw [cielesne zaangażowanie ofiary]. A contrario czynnością seksualną nie są jednak czyny z użyciem cudzych narządów
płciowych, które jednak nie mają charakteru seksualnego i służą np. znęcaniu się nad inna osobą czy upokorzeniu jej (tak stwierdził SN w
orzeczeniu odnośni wyjątkowo niesmacznego przypadku ‘fali’ w wojsku). Poddanie się i wykonanie czynności seksualnej. Przez poddanie
się czynności seksualnej należy rozmieć bierne zachowanie się osoby pokrzywdzonej, będące rezultatem przełamania jej oporu.
Wykonanie oznacza z kolei podjęcie czynności seksualnych w wyniku podjęcia przez sprawcę środków opisanych w ustawie. Poddanie się
dotyczy czynów polegających na kontakcie cielesnym, z wykonaniem mamy do czynienia tam, gdzie w grę wchodzi cielesne
zaangażowanie.
Typy kwalifikowane (zgwałcenia i wymuszenia innej czynności seksualnej). KK przewiduje kwalifikowane typy zgwałcenia i
wymuszenia innej czynności seksualnej ze względu na działanie sprawcy ze szczególnym okrucieństwem albo wspólne z inną osobą.
Szczególne okrucieństwo. Szczególne okrucieństwo oznacza każde dodatkowe działanie ponad to, co było potrzebne do przełamania
oporu, w tym: duże natężenie przemocy, brutalność i znęcanie się nad ofiarą; także gwałcenie długie i wielokrotne; wywołanie uszkodzeń
ciała; wymuszanie czynności seksualnych w obecności osób bliskich ofierze, wymuszanie czynności seksualnych na osobie chorej,
niepełnosprawnej lub dziecku. Współdziałanie z inną osobą. Okolicznością kwalifikującą jest także działanie z inną osobą. Nie jest
konieczne, by wszyscy współsprawcy dokonali czynności seksualnej. Dla spełnienia znamion typu kwalifikowanego potrzeba, by
przynajmniej jedna osoba dokonała czynności seksualnej i przynajmniej jedna osoba ją wymusiła (np. X gwałci, Y trzyma ofiarę; Salvator
sprowadza dzieweczkę do klasztoru, a Remigiusz z Varagine dopełnia dzieła

22

). Sankcja. Sankcja za kwalifikowany typ zgwałcenia i

20

Profesor Marek z kolei uważa, ze podstęp to wprowadzenie ofiary w błąd i wyzyskanie tego błędu (podobnie podstęp rozumie KC). Oj, panie profesorze, chyba się nie zgodzę,

bo: a) pańska definicja wydaje się dość wąska w obliczu przykładów podanych przez SN; b) Doktor Wiśniewski wie lepiej, a już na pewno lepiej zna gusta profesora

Janiszewskiego.

21

To był listonosz, ale gaździna akurat drewno do pieca kładła i tyłem stała do reszty świata :)

22

Tak, miłośnicy literatury słusznie zauważyli, ze nie zupełnie tak było w powieści. Dzieweczka oddawała się Remigiuszowi dobrowolnie i za zapłatę, więc nie był to gwałt.

kwalifikowane wymuszenie innej czynności seksualnej jest jednakowa, co bulwersuje, wziąwszy pod uwagę, że oba przestępstwa
znacząco różnią się sankcją w swym typie podstawowym.
Wykorzystanie seksualne osoby bezradnej i niepoczytalnej. Osobna penalizacja jest przewidziana dla seksualnego wykorzystania
osoby bezradnej lub niepoczytalnej (

art. 198 KK

) doprowadzenia do poddania się lub wykonania czynności seksualnej przez osobę

bezradną, wykorzystując jej bezradność albo przez osobę upośledzoną umysłowo lub chorą psychicznie, wykorzystując jej niezdolność do
rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. Bezradność. Osoby bezradne, to takie, które trwale lub
przejściowo utraciły możliwość podejmowania i realizowania decyzji woli (bo straciły przytomność, są sparaliżowane, niedołężne z uwagi
na podeszły wiek etc.). Niepoczytalność. Znamiona niezdolności do rozpoznania znaczenia czynów i kierowania nimi, wynikającej z
choroby psychicznej lub upośledzenia odpowiadają ściśle cechom niepoczytalności. Ściganie. Wykorzystanie seksualne osoby bezradnej
lub niepoczytalnej jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego, chyba że wykorzystane zostały trwałe zaburzenia psychiczne ofiary
(generalnie chodzi o to, żeby o sprawach intymnych pozwolić decydować osobie pokrzywdzonej; wyjątkiem jest sytuacja, w której taka
osoba nie jest w stanie podejmować świadomych decyzji).

Wykorzystanie seksualne osoby zależnej i znajdującej się w krytycznym położeniu. Osobnym typem przestępstwa jest
doprowadzenie innej osoby do poddania się czynności seksualnej lub wykonaniu takiej czynności przez nadużycie stosunku zależności lub
wykorzystanie krytycznego położenia (art. 199 KK). Stosunek zależności. Stosunek zależności to każdy stosunek (w tym prawny), w którym
istotne sprawy jednej osoby zależą od woli innej osoby (np. stosunek między lekarzem i pacjentem, gdzie od tego woli tego pierwszego
zależy zdrowie tego drugiego; stosunek między studentką i profesorem, gdzie... no, mniejsza z tym; wszyscy wiedzą na czym polega
stosunek zależności :P). Nadużycie stosunku zależności oznacza świadome użycie tego stosunku przez sprawcę w celu uzyskania zgody
osoby zależnej na obcowanie płciowe lub inną czynność seksualną. Nie wypełnia znamion opisanych w art. 199 KK sytuacja, w której
osoba zależna sama występuje z taką nieprzyzwoitą inicjatywą, licząc na osiągnięcie określonych korzyści. Krytyczne położenie. Krytyczne
położenie to sytuacja, w której osobie grożą poważne szkody osobiste lub majątkowe (ale nie chodzi o ‘zwykły’ niedostatek, czy
przejściowy brak gotówki). Sprawca wykorzystuje krytyczne położenie osoby, gdy od jej zgody na obcowanie płciowe lub udział w innej
czynności seksualnej uzależnia udzielenie pomocy lub zajęcie korzystnego stanowiska. Nieistotne jest to, czy sprawca wymusza
obcowanie płciowe (etc.) osoby pokrzywdzonej ze sobą samym czy też z kimś innym. Ściganie. Wykorzystanie seksualne osoby zależnej
lub znajdującej się w krytycznym położeniu jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego.

Czynność seksualna z małoletnim. Osobnym typem przestępstwa jest obcowanie płciowe z małoletnim poniżej 15. roku życia lub
dopuszczenie się wobec niego innej czynności seksualnej (art. 200 KK). Dlaczego 15. rok życia? W roku 1918 pojawiła się pierwsza w
polskim ustawodawstwie regulacja zakazująca czynów lubieżnych z udziałem dzieci. Ustawodawca przyjął próg 15 lat ze względów
etnicznych i kulturowych. W II RP istniały społeczności, dla których akceptowalne było zawieranie małżeństw i pożycie małżeńskie osób
bardzo młodych

23

). Regulację tę przejął KK z 1969 r., choć problem wieloetniczności i welokullturowości Polski Ludowej już nie dotyczył. W

1997 r. pojawił się postulat rozszerzenia penalizacji na czynności seksualne z osobami poniżej 18. roku życia, ale padł w starciu z
argumentami m.in. prof. Warylewskiego (UG), który zdołał przekonać twórców nowego kodeksu, że między osobą wieku lat 17 a osobą
mającą ukończonych lat 18 nie istnieje różnica, która by uzasadniała karalność czynności seksualnej z tą pierwszą. Uzasadnia ja za to
różnica w rozwoju fizycznym miedzy osobą piętnastoletnią a osobą poniżej 15. roku życia. No dobrze, profresorze, powiedzmy, że jest to
istotnie niezbędne minimum.

Kazirodztwo. Ustawodawca penalizuje w art. 201 KK dopuszczenia się obcowania płciowego w stosunku do wstępnego, zstępnego,
przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry. Obcowanie płciowe. Definicja obcowania płciowego padła powyżej, w notatce o
zgwałceniu. Można zwrócić uwagę, ze ustawodawca nie penalizuje zachowań kazirodczych obejmujących inne niż obcowanie płciowe
czynności seksualnych, choć nie wiem po co te uwagę zwracać. Podmiot. Kazirodztwo jest przestępstwem indywidualnym, bo obcowania z
siostrą może się dopuścić jedynie jej brat, obcowania z zstępnym – wstępny etc. etc. Za kazirodztwo odpowiadają obie obcujące
kazirodczo osoby. Przedmiot ochrony i dysponent dobra. Na pewno nie chodzi o niczyją wolność seksualną; nie można również wskazać
pokrzywdzonego. Kazirodztwo godzi w obyczajność, które, podobnie jak porządek publiczny, nie ma konkretnego dysponenta. Krótka
historia bezprawności kazirodztwa. Przed wojną karalność kazirodztwa uzasadniano głównie przekonaniem o jego szkodliwości
eugenicznej dla przyszłego potomstwa (stąd kazirodztwo obejmowało wyłącznie ‘spółkowanie’ heteroseksualne, prowadzące do poczęcia).
Dziś do tego dochodzi przekonanie, że stosunki płciowe między osobami bliskimi są szkodliwe społecznie ze względu na destrukcyjny
wpływ na relacje wewnątrz-rodzinne

24

.

Rozpowszechnianie pornografii. Art. 202 KK penalizuje szereg przestępstw związanych z prezentacją i rozpowszechnianiem pornografii,
w tym:
a) publiczne prezentowanie treści pornograficzne w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która sobie tego nie życzy (art.

202 § 1 KK);

b) prezentowanie lub udostępnianie materiałów pornograficznych małoletniemu poniżej 15 lat albo rozpowszechnianie ich w sposób

umożliwiający takiemu małoletniemu zapoznanie się z nimi (art. 202 § 2 KK);

c)

rozpowszechnianie i produkcja, utrwalanie lub sprowadzanie w celu rozpowszechniania treści pornograficznych z udziałem
małoletniego, z prezentowaniem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem (art. 202 § 3 KK);

d) utrwalanie, sprowadzanie, przechowywanie lub posiadanie treści pornograficznych z udziałem małoletniego poniżej lat 15 (art. 202 § 4

KK).

Treści pornograficzne. Nie ma ścisłej definicji; wciąż akceptuje się koncepcję subiektywną, z godnie z którą pornografią jest wszystko to (w
szczególności pisma, druki i wizerunki), co zostało stworzone wyłącznie w celu wywołania podniecenia seksualnego. Koncepcji obiektywnej
nie ma, ale przydałaby się. Publiczna prezentacja. Zakazane jest prezentowanie treści pornograficznych w miejscach ogólnie dostępnych
lub dostępnych dla znacznej ilości osób (w tym na witrynach sklepów). Wyjątek stanowią miejsca przeznaczone do prezentowania
pornografii (sexshopy, kina porno, agencje towarzyskie) i zamknięte pokazy – w takich przypadkach wiadomo, ze kontakt z treściami
pornograficznymi mają osoby, które sobie tego życzą. Udostępnianie. Udostępnianie treści pornograficznych oznacza świadome
umożliwianie kontaktu z nimi, niezależnie od tego, czy ma ono charakter publiczny. Nie jest udostępnianiem umieszczenie treści
pornograficznych w miejscu dostępnym dla innych osób, jeśli nie obejmuje się zamiarem doprowadzenia do kontaktu owych osób z owymi
treściami. Zakazane jest udostępnianie treści pornograficznych małoletniemu poniżej 15 roku życia (cel? - szczególna ochrona
prawidłowego rozwoju psychicznego dzieci); innym można pokazywać gołe baby bezkarnie (o ile sobie tego życzą, p. wyżej).
Rozpowszechnianie. Rozpowszechnianie treści pornograficznych to udostępnianie ich większej, bliżej nieokreślonej liczbie osób. Zakazane

23

W szczególności chodzi o województwa południowo-wschodnie i wschodnie, zamieszkane m.in. przez Ormian, Karaimów, Łemków etc., zresztą podobne zjawiska zdarzały się i

wśród ludności polskiej, w Małopolsce i na Podhalu.

24

Niektórzy (prof. Gardocki) w ogóle kwestionują potrzebę penalizacji kazirodztwa, bo: a) z punktu widzenia eugeniki równie szkodliwe dla płodu są inne czyny (np. spożywanie

alkoholu przez kobietę w ciąży), których jednak się nie penalizuje; poza tym ta szkodliwość też jest przereklamowana [oj, niekoniecznie, wyniki badań nie są tak optymistyczne!];
b) ogranicza wolność w wyborze partnera [ale w celu ochrony innych wartości]; c) jest wyrazem idei skrajnie anachronicznych i nie przystających do współczesnej świadomości

społecznej, pielęgnuje prymitywny strach przed

tabu (a może przed rossowskim tutu? – przyp. Prof. Peczenik) [no może, ale przed kulturą się nie ucieknie].

jest rozpowszechnianie tzw. pornografii twardej (z dziećmi, przemocą i/lub zwierzętami); przestępstwem sui generis jest także
przygotowanie do jej rozpowszechniania (produkowanie, utrwalanie, sprowadzanie). Sankcja. Oprócz wymierzenia kar wymienionych w art.
202 § 1-4 KK, sąd może orzec przepadek przedmiotów służących do popełnienia przestępstw związanych z prezentowaniem i
rozpowszechnianiem pornografii.

Czerpanie korzyści z prostytucji innych osób. Prostytucja oznacza świadczenie usług seksualnych za korzyści majątkowe. W naszym
systemie prawa nie ma przepisów zakazujących świadczenia takich usług (istnieją za to przepisy zakazujące zakazywania pod groźbą
kary, bo Polska ratyfikowała Traktat Abolicyjny

25

). Zakazane jest za to tzw. eksploatowanie prostytucji, tzn. sutenerstwo i kuplerstwo,

stręczycielstwo oraz uprowadzenie lub zwabienie w celu uprawiania prostytucji za granicą. Stręczycielstwo. Ustawodawca penalizuje w
art. 204 § 1 KK nakłanianie innej osoby do uprawianie prostytucji w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Okolicznością kwalifikującą jest
małoletniość osoby uprawiającej prostytucję. Kuplerstwo. Od stręczycielstwa różni się tym, ze sprawca nie nakłania ofiary do uprawiania
prostytucji, a jedynie jej to ułatwia. Ułatwianiem jest każda odpłatna usługa na rzecz osoby uprawiającej prostytucję, która umożliwia jej
wykonywanie tego niecnego zajęcia (np. wynajęcie prostytutce mieszkania; ale już nie np. przewiezienie prostytutki taksówką). Ułatwienie
musi być objęte zamiarem bezpośrednim. Cel osiągnięcia korzyści majątkowej zostaje bez zmian, tak samo, jak sankcja i okoliczności
kwalifikujące. Sutenerstwo. W art. 204 § 2 KK ustawodawca penalizuje czerpania korzyści majątkowej z uprawiania prostytucji przez inną
osobę (na tym polega prowadzenie tzw. agencji towarzyskich). Okolicznością kwalifikującą jest małoletniość tej osoby.

Zmuszanie do prostytucji. Kodeks karny penalizuje zmuszanie innej osoby groźbą bezprawną, przemocą lub podstępem lub też
wykorzystując stosunek zależności czy też krytyczne położenie do uprawiania prostytucji (art. 203 KK). Dotyczy to zarówno ‘klientów’, jak i
osób czerpiących z cudzej prostytucji korzyści (ale wtedy mamy zabieg przepisów z tymi powyżej), bo jest to przestępstwo
ogólnosprawcze.

XXVI. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO RODZINIE I OPIECE

207.

Znęcanie się. Psychiczne i fizyczne znęcanie się nad osobą najbliższą, pozostającą w stosunku zależności od sprawcy, małoletnią

lub nieporadną ze względu na stan psychiczny lub fizyczny jest penalizowane przez art. 207 KK. Znęcanie się. Znęcanie się to zadawanie
cierpień i dolegliwości. W przypadku małoletnich musi ono być na tyle poważne, by przekraczało kontratyp karcenia wychowawczego
(szlaban na telewizor to jeszcze nie znęcanie, choć dolegliwość :P). Znęcać się można przez działanie (np. bicie, lżenie etc.) i zaniechanie
(niewpuszczanie do domu, głodzenie, nieogrzewanie mieszkania etc.), ale tylko umyślnie. Jeśli sprawca znęcając się nad osobą spowoduje
u niej śmierć lub uszkodzenie ciała w stopniu co najmniej średnie uszkodzenie ciała, w grę wchodzi kumulatywna kwalifikacja art. 207 KK z
art. 148, art. 156 § 1 KK lub art. 157 § 1 KK w zw. z art. 11 KK. Prawna jedność czynów. Znęcanie się jest przykładem konstrukcji prawnej
jedności czynów, a polega na tym, że rozmaite czyny, dokonywane w różnym czasie i miejscu, jeśli stanowią zamach na to samo dobro, to
de iure stanowią jedno przestępstwo wieloszynowe. Przedmiot ochrony. Bliższym przedmiotem ochrony są prawidłowe stosunki rodzinne
oraz stosunki zależności i opieki; dalszym – zdrowie, nietykalność, zdrowie psychiczne osób związanych tymi stosunkami ze sprawcą.
Strona przedmiotowa. O stosunku zależności i nieporadności czytaj w notatce o wykorzystaniu seksualnym; definicję osoby najbliższej
zawiera art. 115 § 11 KK. Typy kwalifikowane. KK przewiduje dwa typy kwalifikowane znęcania się: znęcanie się ze szczególnym
okrucieństwem (art. 207 § 2 KK) i doprowadzenie osoby pokrzywdzonej do targnięcia się na własne życie (art. 207 § 3 KK; typ
kwalifikowany przez następstwo). Szczególne okrucieństwo. Szczególne okrucieństwo, podobnie jak przy konstrukcji zabójstwa ze
szczególnym okrucieństwem i zgwałcenia ze szczególnym okrucieństwem oznacza szczególnie duże natężenie przemocy wobec osoby i
brutalność, jeśli sprawca znęca się w jakimś celu (np. zmuszenia do działania), chodzi także o stosowanie dolegliwości w stopniu większym
niż by to było konieczne dla osiągnięcia owego celu (np. X uderza syna w twarz i oblewa wrzątkiem, żeby wymusić na nim wyniesienie
śmieci :P). Targnięcie się na życie. Targniecie się osoby pokrzywdzonej na własne życie oznacza co najmniej usiłowanie (nieudaną próbę)
samobójstwa. Oczywiście, następstwo musi być objęte winą nieumyślną (p. wina kombinowana), w przeciwnym wypadku w grę wchodzi
zbieg przepisów z namową do samobójstwa.

208.

Rozpijanie małoletniego. Obywatelu! Wódka twój wróg

26

! Alkoholizm jest szkodliwy dla alkoholika i dla jego otoczenia, zwłaszcza

jeśli zaczyna się bardzo wcześnie. Dlatego prawo karne penalizuje rozpijanie małoletniego przez dostarczanie mu alkoholu, ułatwianie mu
jego spożywania lub nakłaniając go do tego (art. 208 KK). Rozpijanie. Rozpijanie oznacza działanie wielokrotne i powtarzające się, mogące
spowodować lub umocnić u małoletniego przyzwyczajenie picia alkoholu. Strona podmiotowa. Rozpijania małoletniego można się dopuścić
w obu postaciach zamiaru bezpośredniego (wyjątek: nakłanianie - tylko w zamiarze bezpośrednim; konstrukcja jak przy podżeganiu, a tu
potrzebne jest chcenie).

209.

Uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego. Przestępstwo niealimentacji (art. 209 KK) polega na uporczywym uchylaniu się od

łożenia na utrzymanie innej osoby i przez to na narażaniu jej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Podmiot.
Sprawcą może być tylko osoba, na której ciąży obowiązek alimentacyjny, a zatem mamy do czynienia z przestępstwem indywidualnym.
Obowiązek alimentacyjny. Obowiązek łożenia na utrzymanie innych osób może wynikać z ustawy (ustawowy obowiązek łożenia przez
rodziców na utrzymanie dzieci i przez dorosłe dzieci na rzecz rodziców niezdolnych do samodzielnego utrzymania), z treści umowy lub z
mocy orzeczenia sadowego (np. zasądzenie alimentów za spowodowanie uszczerbku na zdrowiu). Uporczywe uchylanie się. Uchylanie się
oznacza trwające dłuższy czas umyślne zaniechanie (w sytuacji, w której sprawca ma możliwość alimentacji). Uchylanie się musi być
uporczywe, tzn. celowe (p. skutek), nacechowane złą wolą i nieustępliwością. Skutek. Uporczywa niealimentacja jest przestępstwem
materialnym, skutkiem jest narażenie pokrzywdzonego na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych (nieistotne jest to,
czy osoba pokrzywdzona rzeczywiście ma taką niemożność). Ściganie. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy
społecznej lub organu udzielającego odpowiedniego świadczenia rodzinnego (chodzi o ZUS i fundusz alimentacyjny). Jeśli
pokrzywdzonemu przyznano świadczenie rodzinne, ściganie odbywa się z urzędu.

XXVII. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO CZCI I NIETYKALNOŚCI

25

Skrócona historia prostytucji. Historia prostytucji jest długa (heh, wszak to ponoć najstarszy zawód świata), ale nas interesują ostatnie dwa wieki. Do połowy XIX w. prostytucja była ze zmiennym

natężeniem zwalczana (nie licząc epizodu z koncesjonowanymi domami rozpusty w XVIII/XIX w.). W obliczu bezskuteczności tego zwalczania i niegasnącego zagrożenia szerzącymi się chorobami wenerycznymi

pojawił się postulat poddania prostytucji kontroli państwa. Regalmentacjonizm. Tak pojawił się system reglamentacyjny, rejestracja prostytutek i obowiązkowe badania lekarskie dla pań lekkiego obyczaju.
Regalmentacjonizm miał się dobrze aż do końca międzywojnia (funkcjonował m.in. w II RP), ale nie rozwiązywał całkowicie problemu karalności prostytutek. Policja obyczajowa wciąż walczyła z ‘szarą strefą’

usług seksualnych. A szara strefa rozrastała się wraz z rozwojem miast i kapitalizmu, pogłębianiem ubóstwa i brakiem skutecznej pomocy dla wdów czy sierot (których w XIX w. było znacznie więcej niż dziś).
Do tego dochodziły małe możliwości pracy zarobkowej dla kobiet (zwłaszcza samotnie wychowujących dzieci) – guwernantki musiały być pannami i mieć wykształcenie, popyt na służące był praktycznie

nasycony, a zakłady rzemieślnicze czy zakłady tkackie istniały tylko w niektórych ośrodkach przemysłowych – i w rezultacie nielegalna prostytucja stała się bardzo popularnym sposobem utrzymania. W obronie
‘upadłych kobiet’ zaczęła pod koniec XIX w. działać Josephine Butler i powołany przez nią ruch abolicyjny, który walczył o zniesienie karalności prostytutek i zaostrzenie kar dla sutenerów, rajfurów,

stręczycieli etc. Ukoronowaniem dla działań abolicjonistów było stworzenie międzynarodowej Konwencji o zwalczaniu handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji (1950), zwanej Traktatem Abolicyjnym. Polska
ratyfikowała Traktat Abolicjny w r. 1952.

26

Ja się wroga nie boję – powiedział obywatel i ruszył na front.

Zniesławienie (a.k.a. pomówienie). Penalizacja zniesławienia (art. 212 KK) służy ochronie czci, tzn. dobrej opinii i szacunku, jaką ktoś
(nie tylko jednostka) cieszy się w swoim otoczeniu. Zniesławienie polega na pomówieniu innej osoby, grupy osób, instytucji, osoby prawnej
lub jednostki organizacyjnej mniemającej osobowości prawnej o postępowanie lub właściwości, które mogą ją publicznie poniżyć lub
narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Zniesławienie jest przestępstwem
formalnym (nie istotne jest, czy pomówienie rzeczywiście doprowadziło do utraty czci) i umyślnym. Znamion zniesławienia nie ma
niepubliczne formułowanie prawdziwego zarzutu (art. 213 § 1 KK). Zniesławieniem nie jest również krytyka naukowa lub artystyczna (jeżeli
prof. Peczenik stwierdzi, że dr Bogacz niesłusznie oskarża Lona Fullera o przyzwolenie na tworzenie niemoralnych norm prawnych, to nijak
to nie ujmie czci dr Bogacza; co innego, gdyby profesor rozgłaszał, że doktor jest kretynem – ale wtedy to już nie byłaby krytyka naukowa).
Kontratyp dozwolonej krytyki. Kodeks karny wyłącza bezprawność zniesławienia, gdy sprawca publicznie podnosi lub rozgłasza
prawdziwy zarzut służący obronie interesu społecznego (art. 213, § 2 zd. I KK). KK czyni tym samym zadość prawu do dozwolonej krytyki,
szczególnie ważnym w systemie demokratycznym; umożliwiającym piętnowanie odczuwalnych społecznie ujemnych zjawisk i praktyk, w
tym nadużyć w sferze władzy publicznej. Z prawa do dozwolonej krytyki szczególny użytek robią środki masowego przekazu, o których
możemy mówić, co chcemy, ale interesu społecznego bronią jak lwy (bo same maję w tym interes :P). Dozwolona krytyka ma jednakowoż
swoje granice, wyznacza je prawna ochrona wolności i prywatności. Art. 213 § 2 zd. II KK stanowi bowiem, ze jeżeli opisany wyżej zarzut
dotyczy życia prywatnego lub rodzinnego, dowód z prawdy może zostać przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec
niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego. A contrario rozgłaszanie w interesie publicznym nawet
prawdziwych zarzutów dotyczących życia rodzinnego i prywatnego jest penalizowane, o ile nie służy ochronie wymienionych dóbr (a zatem
popełniam przestępstwo, gdy w trosce o nieskazitelność moralną LPR oświadczam, że przewodniczący Giertych ma kochankę).
Odpowiedzialność za zniewagę. Zgodnie z art. 214 KK, osoba dopuszczająca się dozwolonej krytyki lub niepublicznego prawdziwego
zarzutu może podlegać odpowiedzialności za zniewagę, jeśli zarzut jest podnoszony lub głoszony w formie uzasadniającej taką
odpowiedzialność (np. gdy dziennik Super E. zamiast napisać, że poseł X przychodzi pijany na posiedzenia Sejmu, używa sformułowania
stary chlejus X znów najebał się jak świnia). Ściganie. Zniesławienie jest co do zasady ścigane w trybie wnioskowym, niemniej prokurator
może wszcząć postępowanie z urzędu, gdy wymaga tego interes społeczny lub ciężar konsekwencji zniesławienia. Na wniosek
pokrzywdzonego sąd podaje wyrok skazujący sprawcę zniesławienia do publicznej wiadomości (art. 215 KK).

Zniewaga. Penalizacja zniewagi (art. 216 KK) służy ochronie godności osobistej człowieka, tzn. honoru i poczucia własnej wartości
(związane z tym, że jesteśmy istotami społecznymi i liczymy się z oceną innych – przyp. prof. Janiszewski). Zabronione jest znieważanie
innej osoby w jej obecności lub podczas jej nieobecności, ale publicznie (np. w wywiadzie telewizyjnym, na ćwiczeniach z prawa karnego
etc.) lub w zamiarze, aby zniewaga dotarła do osoby znieważanej (np. X mówi, że Y to świnia znanemu intrygantowi, X pisze do Y
obraźliwy list, X żąda, aby Z powiedział X, że jest świnią). A contrario można bezkarnie znieważyć osobę, jeśli nie chce się, by ta zniewaga
do niej dotarła i wtedy, kiedy zniewaga taka nie może do niej dotrzeć (w szczególności nie można znieważyć zmarłego; lżenie zmarłego
jest przestępstwem, o ile ma na celu znieważenie osoby żyjącej), bo w takich sytuacjach nie ma zagrożenia dla poczucia niczyjej wartości.
Formy znieważenia. Znieważenie może nastąpić w dwóch formach: a) słownej (gdy sprawca dla umniejszenia czyjejś godności osobistej
formułuje wypowiedź ustną lub pisemną, zawierającą wulgaryzmy, obelgi, wyzwiska i inne określenia powszechnie uznane za obraźliwe

27

;

także gdy wykonuje obraźliwy rysunek); b) czynnej (gdy sprawca obraża inną osobę swoim zachowaniem, tzn. pokazuje obraźliwe gesty
lub narusza nietykalność cielesną takiej osoby – w tym ostatnim przypadku wchodzi w grę kumulatywna kwalifikacja z art. 217 KK). Za
zniewagę odpowiada zawsze jej autor, a nie osoba, która powtarza ją osobie znieważanej lub przekazuje do publicznej wiadomości (Za
nazwanie prezydenta bandytą odpowiada Lepper, a nie redakcja Wiadomości, która o tym poinformowała). Działanie. Nie można się
dopuścić zniewagi przez zaniechanie (np. przez ostentacyjne nieodpowiadanie ‘dzień dobry’), bo okazywanie szacunku nie jest
obowiązkiem prawnym. Umyślność. Można znieważyć inna osobę wyłącznie umyślnie, ale nie wiadomo, czy wchodzi w grę zamiar
ewentualny. Skutek. Zniewaga jest przestępstwem formalnym. Jeśli mówię, że Y-owi że jest skurwielem, to dokonuję przestępstwa, nawet
jeśli Y się tym nie przejmie. Typ kwalifikowany. Okolicznością kwalifikującą zniewagę jest użycie środków masowego przekazu (art. 216 §
4 KK). W takim przypadku sad może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, PCK albo Prowokacja i retorsja. Art. 216 § 3 KK
przewiduje możliwość odstąpienia od wymierzenia kary, jeśli zniewagę wywołało wyzywające zachowanie pokrzywdzonego [prowokacja]
albo jeżeli pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności cielesnej lub zniewagą wzajemną [retorsja]. Dzieje się tak, bo zdaniem
prof. Marka prowokacja i retorsja umniejszają winę sprawcy. Retorsję należy odróżnić od zastosowania zniewagi w obronie koniecznej.
Mamy z nią do czynienia, jeśli znieważający działa w celu ochrony zaatakowanego dobra prawnego, a nie dla zaspokojenia żądzy zemsty.

Naruszenie nietykalności cielesnej. Naruszenie nietykalności cielesnej (a.k.a uderzenie bezskutkowe; art. 217 KK) polega na uderzeniu
innej osoby lub innym oddziaływaniu na jej ciało (oplucie, szarpanie za włosy etc.), przy czym ważne jest, aby owo uderzenie czy inne
oddziaływanie nie pozostawiło śladów na ciele ofiary (albo by ślady te były bardzo nieznaczne, np. zadrapanie, zsinienie naskórka lub
otarcie), w przeciwnym wypadku mamy już do czynienia z uszkodzeniem ciała. Penalizacja naruszania nietykalności cielesnej służy nie
tylko ochronie owej nietykalności, ale także godności (‘byle X nie będzie na mnie pluł!’). Skutek. Naruszenie nietykalności cielesnej jest
przestępstwem skutkowym, przy czym skutkiem jest samo naruszenie nietykalności (:O). Ściganie: w trybie wnioskowym. Prowokacja i
retorsja. Prowokacja i retorsja (opisane wyżej; retorsja przy naruszeniu nietykalności cielesnej obejmuje czyn tego samego rodzaju) ze
strony pokrzywdzonego umożliwiają odstąpienie od wymierzenia kary (217 § 2 KK). Funkcjonariusz publiczny. Osobnym przestępstwem
jest ścigane z urzędu naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego w związku z wykonywanymi przez niego obowiązkami
i w ich trakcie (art. 222 KK, lex specialis względem art. 217).

XXIX. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO DZIAŁALNOŚCI INSTYTUCJI PAŃSTWOWYCH ORAZ SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

222.

Naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza. Naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego stanowi lex

specialis względem

art. 217 KK.

Polega na ruszeniu nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego lub osoby przybranej mu do

pomocy podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych. Funkcjonariusz publiczny. Definicja legalna funkcjonariusza
publicznego znajduje się w art. 115 § 12 KK). Osoba przybrana do pomocy. Osobą przybraną funkcjonariuszowi do pomocy jest osoba
skierowana do takiej pomocy urzędowo, pomagająca funkcjonariuszowi na jego prośbę lub taka, która samorzutnie włączyła się do
udzielania pomocy, o ile funkcjonariusz przyjął tę pomoc. Pełnienie obowiązków służbowych. Aby zostały wypełnione znamiona

art. 222 KK

funkcjonariusz publiczny lub jego pomocnik muszą zostać zaatakowani podczas pełnienia obowiązków służbowych przez funkcjonariusza
publicznego (np. X kopnął policjanta, który próbował go wylegitymować) albo w związku z ich pełnieniem (tzn. z powodu ogólnej niechęci
do władzy publicznej lub w celu przeszkodzenia w wykonywaniu obowiązków służbowych, np. X uderzył leśniczego, który zawiadomił
prokuraturę o tym, ze X dokonał kradzieży leśnej; Y podstawił nogę policjantowi, żeby zaimponować ziomalom spod bloku, którzy uważają,
ze CHWDP). Jeśli przyczyny naruszenie nietykalności cielesnej są inne (X opluł ławnika Z, bo Z to jego sąsiad i podpieprza mu z
wycieraczki osiedlową gazetę), w grę wchodzi art. 217 KK. Niewłaściwe zachowanie funkcjonariusza. Niewłaściwe zachowanie

27

Nie bardzo wiadomo, co zrobić z określeniami uważanymi za obraźliwe tylko w pewnych środowiskach (w stylu przedwojennego endeckiego ‘

piłsudczyk’, lewackiego ‘burżuj’ czy

ksenofobicznego ‘

żyd’); prof. Marek uważa że nie stanowią znamion zniewagi (chyba, że forma będzie obraźliwa, np. ‘mosiek’ już jest zniewagą) i akcentuje kryteria obiektywne.

To, czy adresat poczuł się obrażony nie może mieć tu znaczenia, bo zniewaga jest przestępstwem formalnym, bezskutkowym.

funkcjonariusza lub osoby przybranej mu do pomocy (brutalność, opryskliwość etc.) mogą być przesłanką nadzwyczajnego złagodzenia
kary lub odstąpienia od jej wymierzenia.

223.

Czynna napaść na funkcjonariusza publicznego. Przestępstwo opisane w art. 223 KK polega na tym, że sprawca, działając

wspólnie i w porozumieniu (współsprawstwo konieczne!) lub używając broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu
lub środka obezwładniającego, dopuszcza się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę przybraną mu do pomocy
podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych. Definicja funkcjonariusza publicznego i osoby przybranej mu do pomocy
padły w notatce o naruszeniu nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego, wykładnia broni palnej, noża etc. – w notatce o rozboju.
Przepis dotyczący czynnej napaści nie przewiduje okoliczności kwalifikujących w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub utraty życia
przez pokrzywdzonego. Jeśli tego rodzaju skutki nastąpią, zajdzie podstawa do kwalifikacji kumulatywnej. Przedmiot ochrony. Rodzajowy
przedmiot ochrony to działalność instytucji publicznych. Indywidualny przedmiot ochrony to nietykalność i godność funkcjonariusza pub.
(bliższy) i prawidłowe wykonywanie jego zadań służbowych (dalszy).

228.

Łapownictwo bierne (a.k.a. sprzedajność). Łapownictwo bierne polega na przyjmowaniu korzyści majątkowej lub osobistej w

związku z pełnieniem funkcji publicznej. Podmiot. Sprawcą może być wyłącznie osoba pełniąca funkcję publiczną (przestępstwo
indywidualne!), a funkcję taką pełni (zgodnie z art. 115 § 19 KK): a) funkcjonariusz publiczny; b) członek organu samorządowego (także w
samorządzie korporacyjnym, np. w radzie adwokackiej); c) osoba zatrudniona w jednostce org. dysponującej środkami pub. (np. w szpitalu
lub w szkole; z wyłączeniem osób wykonujących czynności czysto usługowe, tzn. sprzątaczek, szatniarek etc.); d) inna osoba o prawach i
obowiązkach z zakresu działalności pub., określonych ustawą czy umową międzynarodową wiążącą RP. Zgodnie z art. 228 § 6 KK
podmiotem łapownictwa biernego może być również osoba pełniąca funkcje pub. w państwie obcym lub organizacji międzynarodowej (nie
można bezkarnie przekupić Busha :D). Korzyść majątkowa. Korzyść majątkowa to każde wymierne w pieniądzach świadczenie
polepszające sytuację majątkową osoby. Korzyść osobista. Korzyść osobista to każde świadczenie niemajątkowe, które ma znaczenie dla
uzyskującego i poprawia jego szeroko rozumianą sytuację lub po prostu sprawia mu przyjemność. Czasem zacierają się granice między
korzyścią majątkową/osobistą (np. prezydent Y przyjmuje od X skrzynkę bardzo drogich win, które prezydent bardzo lubi); wówczas o
ustaleniu, jaki rodzaj korzyści przyjął sprawca decyduje to, jaką jego potrzebę owa korzyść zaspokaja w większym stopniu. Związek z
funkcją publiczną. Przyjęcie korzyści przez osobę pełniącą funkcję publiczną musi mieć związek z pełnieniem przez nią owej funkcji (np. z
załatwieniem określonej sprawy, która leży w zakresie kompetencji przyjmującego łapówkę albo też z jego przychylnym nastawieniem
przez cały czas pełnienia funkcji publicznej). Typy kwalifikowane. Okolicznościami kwalifikującymi sprzedajność są: przyjęcie korzyści lub
jej obietnicy w zamian za czynność (w formie działania lub zaniechania) stanowiącą naruszenie przepisów prawa (art. 228 § 3 KK);
uzależnienie wykonania czynności służbowej od otrzymania korzyści lub żądanie takiej korzyści (art. 228 § 4 KK); przyjęcie korzyści
majątkowej wielkiej wartości lub jej obietnicy (art. 228 § 5 KK). Jeśli osoba pełniąca funkcję publiczną uzależnia wykonanie czynnosci
stanowiącej naruszenie przepisów od otrzymania korzyści (‘nonono, panie kierowco, albo pięć dyszek, albo kolegium’) – kwalifikacja
kumulatywna z art. 228 § 3 i 4 KK. Typ uprzywilejowany. Okolicznością uprzywilejowującą jest przypadek mniejszej wagi.

229.

Łapownictwo czynne (a.k.a. przekupstwo). Przekupstwo polega na udzieleniu korzyści majątkowej lub osobistej lub jej obietnicy

innej osobie w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznej. Typ uprzywilejowany. Okolicznością uprzywilejowującą jest przypadek
mniejszej wagi. Typy kwalifikowane. Okolicznościami kwalifikującymi sprzedajność są: udzielenie korzyści lub jej obietnicy w zamian za
czynność stanowiącą naruszenie przepisów prawa (art. 229 § 3 KK) i udzielenie korzyści majątkowej wielkiej wartości lub jej obietnicy (art.
229 § 4 KK). Klauzula bezkarności. Nie podlega karze sprawca łapownictwa czynnego, jeśli udzielona przez niego korzyść majątkowa lub
osobista albo jej obietnica została przyjęta i ów sprawca zawiadomił o tym organ ściągania oraz ujawnił wszystkie okoliczności
przestępstwa [czynny żal], zanim tenże organ się o tym dowiedział.

230.

Płatna protekcja. Płatnej protekcji (art. 230 KK) dopuszcza się osoba, która powołując się na swoje wpływy w instytucji państwowej,

samorządowej, międzynarodowej lub jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi (lub wywołując u innej osoby
przekonanie o takich wpływach albo utwierdzając ją w tym przekonaniu) podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za
korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę (np. producent filmowy R powołuje się na wpływy u premiera M i w rozmowie z prezesem
wydawnictwa X podejmuje się wpłynąć na treść nowelizacji pewnej ustawy w zamian za kupę kasy). Przestępstwo płatnej protekcji jest
przestępstwem formalnym, a jego dokonanie następuje, gdy sprawca podejmuje się załatwienia sprawy. Typ uprzywilejowany.
Okolicznością uprzywilejowującą jest przypadek mniejszej wagi.

230a

. Przekupstwo związane z płatna protekcją. KK penalizuje także udzielenie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy

osobie proponującej płatną protekcję. Klauzula bezkarności. Nie podlega karze sprawca przekupstwa związanego z płatną protekcją, jeśli
udzielona przez niego korzyść majątkowa lub osobista albo jej obietnica została przyjęta i ów sprawca zawiadomił o tym organ ściągania
oraz ujawnił wszystkie okoliczności przestępstwa [czynny żal], zanim tenże organ się o tym dowiedział. Typ uprzywilejowany.
Okolicznością uprzywilejowującą jest przypadek mniejszej wagi.

231.

Nadużycie władzy. Nadużycie władzy jest przestępstwem indywidualnym, którego może się dopuścić jedynie funkcjonariusz

publiczny. Polega na działaniu na szkodę interesu publicznego lub prywatnego przy przekroczeniu uprawnień lun niedopełnieniu
obowiązków. A contrario funkcjonariusz może szkodzić, gdy pozwalają mu na to obowiązki i/lub uprawnienia (por. kontratyp szczególnych
uprawnień i obowiązków). Działanie na szkodę interesu społecznego lub prywatnego. Samo przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie
obowiązku nie jest jeszcze przestępstwem, jeśli nie zagraża ono interesom społecznym lub prywatnym. Nadużycie jest przestępstwem
formalnym z narażenia i działanie funkcjonariusz nie musi tych interesów naruszyć. Przekroczenie uprawnień. Przekroczenie uprawnień to
działanie, które nie mieści się w zakresie kompetencji funkcjonariusza (np. radny miejski X stosuje przymus, aby doprowadzić Y na
posterunek policji) lub takie, które się mieści w zakresie jego kompetencji, ale któremu brak podstawy prawnej (policjant X aresztuje Y nie
mając nakazu) lub faktycznej (policjant X wlepia mandat kierowcy, który jechał z właściwą prędkością). Niedopełnienie obowiązków.
Niedopełnienie obowiązków obejmuje zarówno uchylenie się od ich wykonania, jak nienależyte ich wykonanie, sprzeczne z istotą lub
charakterem tego obowiązku. Nieumyślność. Nadużycia władzy można dopuścić się nieumyślnie (gdy funkcjonariusz przekraczając
uprawnienia lub niedopełniając obowiązków nie obejmuje zamiarem działaniana szkodę czyjegokolwiek interesu). Typ kwalifikowany i
klauzula subsydiarna. Okolicznością kwalifikującą jest działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, o ile czyn nie wyczerpuje
znamion łapownictwa biernego (art. 228 KK) [klauzula subsydiarna].

XXX. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WYMIAROWI SPRAWIEDLIWOŚCI

233.

Fałszywe zeznania i oświadczenia. Fałszywych zeznań (233 § 1 KK) udziela ten, kto zeznaje nieprawdę [działanie] lub zataja

prawdę [zaniechanie] udzielając zeznań mających służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub innym postępowaniu prowadzonym na
podstawie ustawy. Fałszywe. Zeznania muszą być obiektywnie niezgodne z rzeczywistością i zarazem niezgodne z wiedzą i przekonaniem
zeznającego (wymóg umyślności). Przyjmujący zeznania. Przyjmujący zeznania musi działać w zakresie swych uprawnień i uprzedzić
zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania lub odebrał od niego stosowne przyrzeczenie (art. 233 § 2 KK). Zeznania.

Ważne, aby fałszywa wypowiedź miała charakter zeznań, a nie np. wyjaśnień (przestępstwo nie dotyczy zatem oskarżonego tłumaczącego
się przed sadem ze swych niecnych sprawek). Klauzula niekaralności. Nie podlega karze, kto nie wiedząc o prawie odmowy zeznania lub
odpowiedzi na pytania, składa fałszywe zeznanie z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym.
Ale jeśli, jak to mówią Amerykanie, zna swoje prawa, to karze podlega. Nadzwyczajne złagodzenie kary. Sąd może zastosować
nadzwyczajne złagodzenie kary, jeśli fałszywe zeznanie dotyczy okoliczności nie mogących mieć wpływu na rozstrzygnięcie sprawy;
sprawca dobrowolnie sprostuje fałszywe zeznanie zanim nastąpi rozstrzygniecie sprawy (choćby nieprawomocne). Fałszywe
oświadczenia, opinie i tłumaczenia. Przepisy o fałszywych zeznaniach stosuje się odpowiednio do fałszywych opinii rzeczoznawczy lub
tłumaczeń, jeśli mają służyć za dowód w postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy. W sprawie oraz fałszywych oświadczeń, jeśli
przepisy wyraźnie przewidują odebranie oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej.

239.

Poplecznictwo. Przestępstwo poplecznictwa (art. 239 § 1 KK) polega na utrudnianiu lub udaremnianiu postępowania karnego przez

pomoc sprawcy przestępstwa (także skarbowego) w uniknięciu odpowiedzialności karnej. Pomoc sprawcy. Zgodnie z art. 239 § 1 KK
pomoc sprawcy może polegać w szczególności na ukrywaniu sprawcy, zacieraniu śladów przestępstwa, odbywaniu kary za skazanego, ale
nie jest to katalog zamknięty; w grę wchodzi także pomoc w ucieczce, skierowanie czynności śledczych na niewłaściwy trop, ukryciu lub
zniszczeniu zawiadomienia o przestępstwie etc. Skutek. Działania poplecznika muszą doprowadzić do realnego utrudnienia postępowania.
Jeśli ktoś ukrywa przestępcę tak nieudolnie, że organy ścigania od razu wiedzą, co się święci, nie ma mowy o przestępstwie. Umyślność.
Poplecznictwo jest przestępstwem umyślnym, a zatem jeśli ja postanawiam przenocować stryjka i nie rozgłaszać specjalnie, ze przyjechał,
a nie wiem, że stryjek okradł bank, nie podlegam odpowiedzialności za poplecznictwo. Klauzula niekaralności. Nie podlega karze, kto
ukrywa osobę najbliższą (ważne, ze bezkarnie można tylko ukrywać ,ale nie np. odbywać karę czy stosować inną formę poplecznictwa).
Nadzwyczajne złagodzenie kary. Nadzwyczajne złagodzenie kary można zastosować co do osoby, która podejmuje się poplecznictwa w
wyniku uzasadnionej obawy przed odpowiedzialnością karną własną lub osoby najbliższej. Podmiot i problem pomocy własnej w uniknięciu
odpowiedzialności. Podmiotem poplecznictwa może być każdy (przestępstwo ogólnosprawcze), z wyjątkiem samego sprawcy (ten może
się ukrywać i zacierać ślady bezkarnie, chyba, że w celu uniknięcia odpowiedzialności popełni inne przestępstwo, np. ukradnie samochód
albo będzie podżegał świadka do złożenia fałszywych zeznań).

240.

Niepowiadomienie o przestępstwie. Art. 240 KK penalizuje zaniechanie niezwłocznego powiadomienia organu powołanego do

ścigania przestępstw, jeśli ma się wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu , usiłowaniu lub dokonaniu przestępstw: ludobójstwa,
spisku, zamachu stanu, szpiegostwa, zamachu na życie Prezydenta RP, zabójstwa, sprowadzenia katastrofy, przejęcia kontroli na statku,
wzięcia zakładnika. Niepowiadomienie jest przestępstwem ogólnosprawczym, umyślnym (zamiar kierunkowy). Okoliczności uchylające
odpowiedzialność. Za niepowiadomienie o przestępstwie nie odpowiada ten, kto miał dostateczną postawę do przypuszczenia, że organ
ścigania wie o przestępstwie oraz ten, kto zapobiegł popełnieniu przygotowanego lub umiłowanego przestępstwa. Klauzula niekaralności.
Nie polega ten, kto nie powiadomił organu ścigania o przestępstwie z obawy przed odpowiedzialnością karną grożąca jemu lub jego
najbliższym. Tajemnica. Obowiązek zawiadomienia uchyla tajemnicę zawodową i lekarską, wg prof. Marka też tajemnicę adwokacką i
spowiedzi.

XXXII. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OCHRONIE INFORMACJI

265.

Ujawnienie tajemnicy państwowej. Art. 265 KK penalizuje ujawnienie lub wykorzystywanie informacji stanowiących tajemnice

państwowym z naruszeniem przepisów ustawy (chodzi o ustawę ochronie informacji niejawnych). Tajemnica państwowa. Tajemnicę
państwową stanowi każda informacja niejawna określona w wykazie rodzajów informacji niejawnych (załączniku do ustawy o ochronie
informacji niejawnych) której nieuprawnione ujawnienie może spowodować istotne zagrożenie dla podstawowych interesów
Rzeczypospolitej Polskiej, a w szczególności dla niepodległości lub nienaruszalności terytorium, interesów obronności, bezpieczeństwa
państwa i obywateli, albo narazić te interesy na co najmniej znaczną szkodę (definicja legalna; art. 2 pkt 1 ustawy o ochronie informacji
niejawnych). Generalnie chodzi o to, co jest napisane na kartkach z pieczątką TAJNE i ŚCIŚLE TAJNE. Ujawnienie. Ujawnienie tajemnicy
państwowej polega na zapoznaniu z nią osoby nieupoważnionej. Nieuprawnione wykorzystanie. Nieuprawnione wykorzystanie tajemnicy
państwowej oznacza wykorzystanie informacji niejawnej w jakimkolwiek rodzaju działalności z naruszeniem przepisów ustawy.
Nieumyślność. Karalne jest nieumyślne ujawnienie tajemnicy państwowej przez osobę, która się z nią zapoznała w związku z pełnieniem
funkcji publicznej lub przyznanym jej upoważnieniem (‘Tego panu nie mogę powiedzieć, bo to jest tajemnica państwowa, ale mogę
powiedzieć że mam 10 złotych od bombki’).Typ kwalifikowany. Okolicznością kwalifikująca jest ujawnienie tajemnicy państwowej osobie
działającej na rzecz lub w imieniu podmiotu zagranicznego (tzn. współpraca z obcym wywiadem, ale nie tylko – wiemy z doświadczenia
życiowego, że można przecież zdradzić tajemnicę gospodarczą ukraińskim czy holenderskim przedsiębiorcom :P ).

266.

Ujawnienie tajemnicy zawodowej. Art. 266 § 1 KK penalizuje przestępstwo, które polega na ujawnianiu i wykorzystywaniu

informacji, która poznało się w związku z pełniona funkcją, wykonywana pracą czy też działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą czy
naukową, jeśli jej ujawnienie może narazić na szkodę prawnie chroniony interes. Zachowanie takiej informacji może wynikać z przepisów
ustawy lub z przyjętego zobowiązania (np. nałożonego w umowie o pracę). Ustawowo uregulowana została: tajemnica lekarska (dotycząca
informacji związanych z pacjentem i jego chorobą), adwokacka i radcowska (informacje, jakich udzielił adwokatowi lub radcy prawnemu
klient korzystający z ich pomocy prawnej) oraz tajemnica dziennikarska (zakaz ujawniania danych materiału prasowego, listu do redakcji
lub informacji przekazanych z zastrzeżeniem anonimowości), bankową, danych osobowych i wiele innych. Uchylić tajemnicę lekarską,
dziennikarską, notarialną, radcowską i adwokacką może jedynie sąd i to w sytuacji, gdy jest to konieczne dla wymiaru sprawiedliwości. Dla
uchylenia pozostałych tajemnic wystarczy prokurator (ale sąd też może).
Ujawnienie tajemnicy służbowej. Art. 266 § 2 KK penalizuje przestępstwo, które polega na ujawnianiu osobie nieuprawnionej informacji
stanowiącej tajemnicę służbową, Tajemnica służbowa. Tajemnicą służbową jest informacja niejawna nie będąca tajemnicą państwową,
uzyskana w związku z wykonywaniem czynności służbowych. Jej ujawnienie jest karalne, jeśli może narazić na szkodę prawnie chroniony
interes (definicja legalna; art. 2 pkt. 2 ustawy o ochronie informacji niejawnych). Jeśli ujawnienie informacji niejawnej uzyskanej w związku z
wykonywaniem czynności służbowej nie naraża niczyjego interesu na naruszenie, nie ma przestępstwa. Podmiot. Podmiotem ujawnienia
tajemnicy służbowej może być wyłącznie funkcjonariusz publiczny.

267.

Naruszenie tajemnicy informacji. Naruszenie tajemnicy informacji (art. 267 § 1 KK) polega na uzyskaniu przez sprawcę informacji

dla niego nie przeznaczonej przez: otwarcie zamkniętego pisma (Pamiętamy gospodarza Anioła z Alternatywy 4?), podłączenie się do
przewodu służącego do przekazywania informacji, przełamanie zabezpieczenia (elektronicznego, magnetycznego albo innego), założenie
lub posługiwanie się specjalnym urządzeniem (podsłuchowym, wizualnym albo innym). Karalne jest także ujawnianie przez sprawcę innym
osobom nielegalnie zdobytych informacji. Przedmiot ochrony. Przedmiotem ochrony jest prywatność i tajemnica komunikowania się
(których prawna ochronę gwarantują art. 47 i art. 50 Konstytucji) oraz wolność decyzji jednostki co do ujawnienia lub zachowania w
tajemnicy okoliczności dotyczących jej osoby. Uchylenie bezprawności. Naruszenie tajemnicy informacji nie jest bezprawne, jeśli ma
wyraźna podstawę prawną – urzędy i instytucje prowadzące działalność pocztową, telekomunikacyjną lub transportową mają obowiązek
wydać prokuratorowi lub sadowi przesyłki, korespondencję i billingi telefoniczne istotne dla prowadzonego postępowania karnego; kontrolę

i utrwalanie rozmów telefonicznych może za zgodą sądu zarządzić prokurator i to tylko w przypadku spraw dotyczących najcięższych
przestępstw wyliczonych wyczerpująco w KPK.

XXXIV. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WIARYGODNOŚCI DOKUMENTÓW.
Rodzajowy przedmiot ochrony przy przestępstwach przeciwko wiarygodności dokumentów: publiczne zaufanie do autentyczności i
rzetelności dokumentów. Jednostkowy przedmiot ochrony: także prawa i stosunki prawne, których istnienie lub nieistnienie dany dokument
stwierdza.

270.

Fałszerstwo dokumentu. Fałszerstwo dokumentu (art. 270 § 1 KK) może polegać na: a) podrabianiu dokumentu w celu użycia za

autentyczny; b) przerabianiu dokumentu w celu użycia za autentyczny; c) używaniu dokumentu przerobionego lub podrobionego jako
autentycznego. Dodatkowo KK kryminalizuje podstępne wypełnienie blankietu opatrzonego cudzym podpisem niezgodnie z wolą wystawcy
i na jego szkodę (np. X daje Y weksel i blanco w ramach zabezpieczenia pożyczki z zastrzeżeniem, że Y może wypisać weksel na nie
więcej niż 1 000 zł; Y wpisuje kwotę 1 000 000 zł; jest to fałszerstwo formalne, w odróżnieniu od fałszerstwa materialnego, polegającego na
przerobieniu i podrobieniu dokumentu). Dokument. Definicję dokumentu zawiera art. 115 § 14 KK: przedmiot lub inny zapisany nośnik
informacji (np. plik .doc): α) z którym jest związane określone prawo (np. akt urodzenia lub zgonu, dowód tożsamości, paszport; ale także
bilet kolejowy, numerek z szatni etc.); ß) który ze względu na zwartą w nim treść stanowi dowód prawa (np. administracyjny akt nadania
własności), stosunku prawnego (np. umowa dzierżawy) lub okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne (zaświadczenie o wysokości
dochodów, lekarskie zaświadczenie o zdolności do pracy). KK nie czyni rozróżnienia między dokumentami prywatnymi i urzędowymi.
Podrobienie. Podrobienie oznacza sporządzenie przedmiotu imitującego autentyczny dokumentu, tzn. stworzenie dokumentu od nowa,
spreparowanie podpisu osoby prawdziwej lub fikcyjnej (podpisano: starszy referent Onufry Zagłoba), dopisanie do autentycznego
dokumentu nieistniejącej treści (na bilecie kolejowym do tekstu „Trasa: Szczecin – Stargard Szcz. – Wałcz” X dopisuje „ - Moskwa”).
Przerabianie oznacza bezprawne dokonywanie zmian w autentycznym dokumencie i tym samym zmiana (w tym usunięcie) jego treści lub
znaczenia. Ważne jest jednak, by przerobiony dokument miał pozory prawdziwości (jeśli X zamaże na rachunku datę uiszczenia opłaty, to
rachunek traci pozory prawdziwości; jeśli X na maszynopis zawierający tekst umowy nanosi ręcznie poprawki, to jest tak samo... nie bardzo
to rozumiem, ale SN wie lepiej). Zamiar. Podrabiania i przerabiania można się dopuścić wyłącznie w zamiarze bezpośrednim kierunkowym
(w celu użycia fałszywego dokumentu za autentyczny). Podrobienie lub przerobienie dokumentu i następnie użycie go jako autentyczny
stanowi jedno przestępstwo (współukarany czyn uprzedni?), ponieważ obydwa czyny stanowią wykonanie tego samego zamiaru
przestępnego. Karalność przygotowania. Czynności przygotowawcze do fałszerstwa dokumentu są karalne.

271.

Poświadczenie nieprawdy (a.k.a. fałsz intelektualny). Fałsz intelektualny (art. 271 § 1 KK) jest przestępstwem indywidualnym,

którego może się dopuścić jedynie funkcjonariusz publiczny (jest nim także prowadzący zajęcia na uczelni, wiec wpisanie zaliczenia do
indeksu też może być fałszem intelektualnym :D) lub inna osoba uprawniona do wystawienia dokumentu (np. lekarz wystawiający
zaświadczenie lekarskie pracownik banku drukujący potwierdzenie wpłaty). Polega ono na poświadczeniu w dokumencie nieprawdy w
sprawie istotnej prawnie, tzn. stwierdzeniu w tej sprawie okoliczności nieistniejących lub zatajeniu okoliczności istniejących (albo też
przeinaczeniu owych okoliczności – przyp. prof. Marek). Poświadczyć nieprawdę można jedynie w dokumencie wydanym przez
kompetentną osobę, w szczególności w dokumencie urzędowym w rozumieniu KPK (nie będzie poświadczeniem nieprawdy zawarcie
pozornej umowy, vide prawo cywilne). Typ kwalifikowany i uprzywilejowany. Okolicznością kwalifikującą jest zamiar osiągnięcia przez
sprawcę korzyści majątkowej; uprzywilejowujące – wypadek małej wagi.

272-3.

Karalne jest także używanie dokumentu stwierdzającego nieprawdę (art. 273 KK; przy czym to jest już przestępstwo

ogólnosprawcze) i wyłudzanie poświadczenia nieprawdy (art. 272 KK; w takim przypadku wystawca dokumentu nie odpowiada za
poświadczenie nieprawdy, bo nie można mu przypisać umyślności). Wyłudzanie poświadczenia nieprawdy może nastąpić bezpośrednio,
przez udzielenie fałszywych informacji lub dokumentów albo pośrednio, przy pomocy innych osób potwierdzających fałszywe informacje.
Wyłudzenie i następcze używanie dokument poświadczającego nieprawdę stanowią jedno przestępstwo (jedności prawna czynów
współukaranych).

274.

Zbycie dokumentu tożsamości. KK penalizuje zbywanie własnego lub cudzego dokumentu stwierdzającego tożsamość (które ze

swej istoty są wyłączone z obrotu prawnego). Dokument tożsamości. Dokumentem tożsamości jest każdy wydany przez organy władzy
publicznej dokument stwierdzający tożsamość osoby, w tym dowód osobisty i paszport; ale nie np. bilet miesięczny ze zdjęciem. Zbywanie
dokumentu tożsamości. Przez zbywanie rozumie się wszelkie formy (nie tylko odpłatne) przeniesienia posiadania dokumentu.

275.

Posługiwanie się cudzym dokumentem. KK penalizuje posługiwanie się cudzym dokumentem stwierdzającym tożsamość lub prawa

majątkowe innej osoby a także kradzież i przywłaszczenie takiego dokumentu (jeśli sprawca najpierw kradnie, a później używa
dokumentu, to mamy do czynienia z prawną jednością przestępstwa). Dokument stwierdzający prawa majątkowe osoby. Chodzi o
dokument imienny, inny niż papiery wartościowe wymienione w art. 310 KK (np. książeczka oszczędnościowa, dokumenty stwierdzające
własność rzeczy etc.). Jeśli przedmiotem bezprawnego zaboru jest zarazem rzecz ruchoma i dokumentem tożsamości lub stwierdzający
prawa majątkowe (najklasyczniejszy przykład – kradzież damskiej torebki lub bagażu), wówczas wchodzi w grę kwalifikacja kumulatywna
(kradzież/przywłaszczenie/rozbój etc. + posługiwanie się cudzym dokumentem). W 275 § 2KK ustawodawca dodatkowo penalizuje
przewożenie, przenoszenie i przesyłanie za granicę dokumentów wymienionych w § 1. Chodzi tu zarazem o ochronę posiadania takiego
dokumentu, jaki i ochronę interesu państwa

28

.

XXXV. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MIENIU

278.

Kradzież. Kradzieżą określa się zabór cudzej rzeczy ruchomej w celu jej przywłaszczenia (

art. 278 §1 KK

). Zabór oznacza wyjęcie

rzeczy spod czyjegoś władztwa i objęcie jej we własne władanie. Władztwo nad rzeczą jest stosunkiem faktycznym, a nie prawnym, wobec
czego możliwa jest kradzież rzeczy, którą włada osoba nie będąca jej właścicielem (np. posiadacz lub dzierżyciel).
Kradzież rzeczy (niezależnie od tego, czy została ona skradziona właścicielowi) zawsze stanowi atak na prawo własności. Jest tak,
ponieważ sprawca działa w celu przywłaszczenia zabranej rzeczy, zamierza czynić z nią to, co legalnie mieści się w zakresie uprawnień
właściciela (patrz dużo niżej) Zgodnie z tzw. teorią zawładnięcia, zabór następuje w momencie objęcia przez sprawcę rzeczy we faktyczne
władanie. Jest to bardzo rozsądne rozwiązanie, które (w odróżnieniu od uznawanych dawniej teorii dotknięcia, uniesienia lub wyniesienia)
pozwala ściśle odróżnić dokonanie od usiłowania kradzieży.
Przedmiotem kradzieży może być jedynie rzecz stanowiąca czyjąś własność (np. mój kodeks karny). Nie jest możliwa kradzież rzeczy
niczyjej, np. porzuconej. Kradzież ma miejsce, gdy jeden ze współwłaścicieli dokonuje zaboru rzeczy stanowiącej współwłasność,
uniemożliwiając realizację prawa własności innym współwłaścicielom (np. Mariusz może mi ukraść naszą monografię prof. Bałabana). Na

28

(nie byłoby fajnie, gdyby np. w Angoli powstał czarny rynek polskich paszportów oraz gdyby Angolczycy masowo je fałszowali i na tej podstawie wikłąli RP w dziwne intrygi;

równie niepożądany jest bezprawny obrót dokumentami stwierdzającymi prawa majątkowe – a nuż Angolczycy zaczną na podstawie sfałszowanych aktów własności wykupywać w
Polsce ziemię?)

podobnej zasadzie jeden ze wspólników może dokonać kradzieży mienia należącego do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (mienie
spółki jest dla poszczególnych wspólników „cudze”), zaś jeden z małżonków może przywłaszczyć rzecz wchodzącą w skład ich wspólnego
majątku. Wystarczy, aby wydobył tę rzecz spod wspólnego władania i rozporządzał nią wbrew woli współmałżonka, nie zamierzając jej
zwrócić.
Przepisy dotyczące kradzieży rzeczy ruchomej (

art. 278 §1 i 3-4 KK

) zgodnie z

art. 278 §5 KK

stosuje się także w przypadku kradzieży

energii i karty bankomatowej. Kradzież energii elektrycznej polega na pozyskiwaniu jej w sposób bezprawny przez podstępne korzystanie z
cudzego źródła energii, uszkodzenie urządzenia pomiarowego bądź zmianę jego wskazań. W każdym z tych przypadków dochodzi do
przywłaszczenia wartości majątkowej w wyniku pobierania pożytków bez zapłaty. Kradzież karty magnetycznej polega na fizycznym
pozbawieniu posiadacza władztwa nad ta kartą, co stanowi zachowanie typowe dla zaboru rzeczy. Ratio legis penalizacji czynów tego
rodzaju wyraża się w woli ochrony posiadacza karty przed bezprawnym pobieraniem środków finansowych z jego konta bankowego.
Niezależnie od tego, znamiona przestępstwa kradzieży wypełnione są przez sam zabór karty, nawet jeśli sprawca nie zrobił z niej
stosownego użytku. Odmienną konstrukcję ma czyn opisany w

art. 278 §2

, tzn. bezprawne uzyskanie cudzego programu komputerowego.

Nie polega ono na pozbawieniu posiadacza programu władztwa nad nośnikiem danych, na którym ów program się znajduje, ale na
bezprawnym powielaniu programu. W przypadku zaboru nośnika danych (dyskietki, płyty kompaktowej, całego komputera), uzasadnione
jest kumulatywna kwalifikacja z art.

278 §1

i

2 KK

, bowiem sprawca bezprawnie przywłaszczył sobie i rzecz ruchomą, i program

komputerowy.

290.

Kradzież leśna. Szczególnym typem kradzieży jest kradzież leśna, tzn. bezprawny wyrąb drzewa w lesie w celu przywłaszczenia (

art.

290 §1 KK

) lub zabór w celu przywłaszczenia drzewa wyrąbanego lub powalonego (

art. 290 §2 KK

). Wyróżnienie tego typu kradzieży wiąże

się ze szczególna ochrona lasów jako dobra narodowego. Penalizacja przewidziana w

art. 290 KK

dotyczy zarówno zaboru drzewa w

lasach państwowych, jak i w prywatnych. Sprawca bezprawnego zaboru drzewa odpowiada jak za kradzież. W razie skazania za kradzież
leśną, sąd orzeka wobec sprawcy obligatoryjną nawiązkę w wysokości podwójnej wartości przedmiotu kradzieży.
Kradzież jest przestępstwem ogólnosprawczym (powszechnym, może je popełnić każdy człowiek zdolny do odpowiedzialności karnej). Jest
to przestępstwo o charakterze kierunkowym, którego można się dopuścić jedynie w zamiarze bezpośrednim w celu przywłaszczenia (dolus
directus coloratus). Cel przywłaszczenia oznacza zamiar uzurpowania sobie własności przedmiotu kradzieży, tzn. postępowania z nim tak,
jakby się było jego właścicielem (włączenia go do swego stanu posiadania, zużycia go, rozporządzania nim etc.)
Zabór rzeczy dokonany nie w celu przywłaszczenia, lecz samowolnego użycia (furtum usus) nie jest przestępstwem, a jedynie
wykroczeniem (

art. 127 KW

) bądź występkiem (

art. 289 KK

- zabór pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia).

Do znamion kradzieży nie należy motyw zysku lub cel osiągnięcia korzyści finansowej (wyjątek: kradzież programu komputerowego).
Kradzież rzeczy znacznej wartości stanowi kwalifikowany typ kradzieży i jest obarczona surowszą sankcją (

art. 294 §1 KK

; w tym wypadku

sprawcy grozi kara od 1 roku do 10 lat pozbawienia wolności, przy kradzieży zwykłej - od 3 miesięcy do 5 lat). Definicję „znacznej wartości”
formułuje art.

115 § 5 KK

., zgodnie z którym mieniem znacznej wartości jest mienie, którego wartość w chwili popełnienia czynu

zabronionego przekracza dwustukrotną wysokość najniższego miesięcznego wynagrodzenia. Wysokość najniższego miesięcznego
wynagrodzenia ustala się według danych ogłaszanych przez Prezesa GUS.
W obecnie obowiązującym kodeksie karnym przewidziany został uprzywilejowany typ kradzieży mniejszej wagi (

art. 278 § 3 KK

),

przewidujący lżejszą sankcję (grzywna, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności do roku - jeśli już o tym mówimy). W doktrynie istnieją
pewne wątpliwości co do właściwej wykładni wypadku małej wagi. W orzecznictwie stosuje się wykładnię szeroką, uwzględniając nie tylko
wartość przedmiotu kradzieży ale także okoliczności i sposób popełnienia czynu oraz motywy, jakimi kierował się sprawca. Kradzież
rzeczy, której wartość nie przekracza 250 zł stanowi wykroczenie, o ile sprawca nie popełnił przy tym kradzieży z włamaniem, nie stosował
gwałtu ani nie groził jego natychmiastowym użyciem, a przedmiotem czynu nie była broń.
Kradzież jest występkiem ściganym z urzędu, chyba, że sprawca dopuścił się go na szkodę osoby najbliższej. W takim przypadku, zgodnie
z art.

278 § 4 KK

, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. Celem podobnej regulacji jest ochrona stosunków rodzinnych. Zdarza

się bowiem, ze ukaranie sprawcy mogłoby je naruszyć lub przynieść dodatkową szkodę pokrzywdzonemu.
(Katalog osób najbliższych zawiera art.

115 § 11 KK

, gdzie wymienieni zostali małżonek, wstępni, zstępni, rodzeństwo, powinowaty w tej

samej linii lub stopniu, osoba przysposobiona z małżonkiem oraz osoba pozostająca w trwałym pożyciu ze sprawcą).

279.

Kradzież z włamaniem. Kradzież z włamaniem jest (podobnie jak kradzież rzeczy znacznej wartości) kwalifikowanym typem

kradzieży. Kradzież z włamaniem została opisana w

art. 279 KK

. Ustawodawca używa w nim ogólnego określenia kto kradnie z włamaniem

i nigdzie go nie definiuje (nawet w swoim ulubionym

art. 115 KK

), pozostawiając dokonanie jego wykładni doktrynie i orzecznictwu. Pojecie

włamania było przedmiotem rozmaitych sporów, które zaczęły się jeszcze za rządów poprzedniego kodeksu karnego. W 1980 r. Sąd
Najwyższy określił wytyczne dotyczące odpowiedzialności karnej za kradzież z włamaniem. Wytyczne SN stanowią, ze opisywane
przestępstwo zachodzi, gdy sprawca zabiera mienie w celu przywłaszczenia [kradzież] w następstwie usunięcia przeszkody materialnej,
będącej częścią konstrukcji pomieszczenia zamkniętego lub specjalnym zamknięciem utrudniającym dostęp do jego wnętrza [włamanie]
(

OSNKW 1980, poz. 65

).

Sąd Najwyższy definiując kradzież z włamaniem, nie zdefiniował jednak pomieszczenia zamkniętego. W wytycznych znalazło się jedynie
przykładowe wyliczenie takich pomieszczeń, obejmujące budynki, budowle zamknięte, specjalne pomieszczenia i schowki (kasy, szafy,
skrzynie, biurka etc.). Przesłanką uznania pomieszczenia za zamknięte była także, według wykładni Sądu, ich zamknięta konstrukcja oraz
wyposażenie w specjalne przeszkody utrudniające dostęp do nich (a zatem wszelkie kłódki, plomby, mechanizmy szyfrowe etc.).
W dokonanej przez siebie wykładni Sąd Najwyższy nie uznał sposobu pokonania przeszkody za istotny dla bytu przestępstwa kradzieży z
włamaniem Każdy przejaw nieposzanowania wyrażonej przez dysponenta rzeczy woli jej zabezpieczenia jest dla SN włamaniem. W ten
sposób SN zerwał z tradycyjna koncepcją wiążącą pojecie włamania z niszczeniem i uszkadzaniem rzeczy przy użyciu znacznej siły
fizycznej.
Kontrowersje w doktrynie prawa karnego wzbudza także kwestia kolejności włamania i zaboru. Zgodnie z tradycją podstawę do
odpowiedzialności karnej stwarzało dokonanie kradzieży z włamaniem według klasycznego schematu 1) włamanie 2) kradzież 3) chodu.
W 1980 r. Sąd Najwyższy uznał, że podstawę do takiej samej odpowiedzialności stwarza również dokonanie kradzieży z „wyłamaniem”. Ma
ono miejsce, gdy sprawca dostał się do pomieszczenia zamkniętego nie pokonując żadnych zabezpieczeń, dokonał zaboru rzeczy i
sforsował przeszkodę, aby wydostać się na zewnątrz. Pomysł SN stał się źródłem wątpliwości. W przypadku kradzieży z wyłamaniem
bardziej poprawna wydaje się kwalifikacja odpowiedzialności za przestępstwo kradzieży i uszkodzenia rzeczy (

art. 288 § 1

).

Za kradzież z włamaniem uznaje się w orzecznictwie kradzież samochodu (ale tylko wtedy, gdy sprawca sforsował chroniące samochód
przed kradzieżą zabezpieczenie, np. zamknięty zamek, immobilizer etc.). Trudno przyjąć, że samochód jest sam dla siebie
pomieszczeniem zamkniętym, niemniej o podobnym rozwiązaniu zadecydowała potrzeba surowszej penalizacji kradzieży samochodów.
Nie byłoby to zbyt mądre, gdyby np. kradzież radia z wnętrza zamkniętego samochodu (klasyczny przykład kradzieży z włamaniem) była
karana surowiej (patrz niżej) niż kradzież całego pojazdu.
Przestępstwa kradzieży z włamaniem miewają bardzo różny ciężar gatunkowy - od czynów bardzo poważnych z punktu widzenia
społecznej szkodliwości (np. włamanie do Fortu Knox) po czyny idiotyczne (np. włamanie do piwnicy w celu przywłaszczenia sobie słoika
konfitur). Obecny kodeks karny zawiera przepis o wypadku mniejszej wagi kradzieży z włamaniem, zagrożonym odpowiednio niższą
sankcją - od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności (

art. 283 KK

).

(W poprzednim kodeksie takich nowinek nie było i w świetle jego przepisów za buchnięcie dżemiku można było dostać od roku do

dziesięciu lat pozbawienia wolności.)
Podobnie jak w przypadku kradzieży, jeśli sprawca dokona kradzieży z włamaniem na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na
wniosek pokrzywdzonego (

art. 279 § 2

). W przeciwnym wypadku kradzież z włamaniem jest ścigana z urzędu.

280.

Rozbój. Rozbój, zgodnie z

art. 280 § 1 KK

, polega na zaborze cudzej rzeczy w celu przyłaszczenia, dokonanym przy użyciu przemocy

lub groźby natychmiastowego jej użycia albo przez doprowadzenie człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności.
Jest przestępstwem złożonym. W trakcie rozboju zagrożone są dwa dobra prawnie chronione: własność mienia oraz wolność (od
przymusu) i nietkalność jednostki. Celem przestępstwa jest zabór mienia (stąd bliższym przedmiotem rozboju jest własność mienia, z tego
samego powodu ustawodawca umieścił rozbój między przestępstwami przeciw mieniu), zamach na wolność jednostki jest jedynie
instrumentem służącym osiągnięciu celu (stąd wolność i nietykalność jednostki stanowią dalszy przedmiot przestępstwa). Rozbój jest
przestępstwem o podwójnej kierunkowości - sprawca dziala w celu przywłaszczenia i równocześnie zmierza do uniemożliwienia ofiarze
oporu.
Alternatywy popełnienia rozboju:
1) Przemoc wobec osoby. Przez użycie przemocy wobec osoby należy rozumieć zastosowanie bezpośredniej przemocy fizycznej
skierowanej na ciało pokrzywdzonego (obezwładniający cios, prewrócenie, pobicie etc.) w celu pozbawienia go możliwości oporu.
Wszystko jasne. 2) Groźba natychmiastowego użycia przemocy. Groźba użycia przemocy oznacza groźbę zastosowania bezpośredniej
przemocy fizycznej, np. pobicia, uszkodzenia ciała etc. Musi zostać skierowana bezpośrednio do pokrzywdzonego, ale może dotyczyć
kogoś innego, np. biorącej udział przy zdarzeniu osoby najbliższej. Dowolna jest forma wyrażenia groźby; wystarczy, że wyraźnie wynika z
zachowania sprawcy (np. sprawca przykłada pokrzywdzonemu nóż w okolice mostka). 3) Doprowadzenie do stanu nieprzytomności lub
bezbronności. W tej kategorii mieszczą się sposoby doprowadzenia pokrzywdzonego do utraty przytomności lub uniemozliwienia mu
czynności obronnych, które nie polegaja na użyciu przmocy. Doprowadzeniem do nieprzytomności będzie zatem np. odurzenie
chloroformem, gazem usypiającym bądź środkami farmakologicznymi. Spowodowanie bezbronności może polegać na związaniu ofiary,
pozbawieniu osoby niepełnosprawnej wózka inwalidzkiego; zdaniem Sądu Najwyższego (

OSNKW 1989, poz. 48

) ze stanem bezbronności

mamy także do czynienia w przypadku rażącej dysproporcji sił.
Zastosowanie przemocy, groźby jej użycia lub środków prowadzących pokrzywdzonego do nieprzytomności bądź bezbronności w
przypadku rozboju musi nastąpić przed lub w trakcie dokonywania zaboru. Jeśli nastąpi później, będziemy mieć do czynienia z kradzieżą
rozbójniczą (

art. 281 KK

).

Typ kwalifikowany. Typem kwalifikowanym jest: 1) rozbój z użyciem broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu
czy środka obezwładniającego; 2) rozbój z zastosowaniem każdego innego sposobu, który bezpośrednio zagraża życiu pokrzywdzonego;
3) współdziałanie z osobą dokonującą opisanych wyżej czynów (

art. 280 § 2 KK

).

Broń palna w rozumieniu użytym przez ustawodawcę oznacza każdy rodzaj urządzenia zdolnego wystrzelić pocisk (w wyniku spalania
materiału miotającego) i tym samym skutecznie razić człowieka. Rozboju z użyciem broni palnej dokona zatem sprawca uzbrojony w
rewolwer, strzelbę myśliwską, ale także np. w armatę, armatohaubicę, czy działo gładkolufowe ;] .
Wykładania noża nie budzi wątpliwości. Nóż to krótkie metalowe ostrze na trzonku, służące do cięcia, krajania i, jak widać, do grożenia
przy dokonywaniu rozboju.
Obecny kodeks karny formułuje pojęcie podobnie niebezpiecznego przedmiotu (tzn. równie niebezpiecznego, co nóż i broń palna).
Obejmuje ono przedmioty niebezpieczne ze względu na swe właściwości, tzn. stwarzające w użyciu takie samo niebezpieczeństwo jak nóż
czy broń palna (np. siekiera, kastet, łom, "tulipan" ze stłuczonej butelki, także kij baseballowy - w przypadku kija zadecydowały nie tyle
właściwości, ile jego obecność wśród ustawowych przepisów o przedmiotach wymagających policyjnego pozwolenia na używanie). Kodeks
z 1969 operował terminem niebezpiecznego narzędzia, przy czym w orzecznictwie istniała tendencja do jego szerokiej interpretacji. Za
niebezpieczne narzędzia uznawano nie tylko przedmioty, mogące spowodować obrażenia ciała ze względu na szczególne właściwości, ale
także ze względu na sposób użycia (kij, noga od stołu lub krzesła, ciężkie buty etc.).
Ustawodawca używa w odniesieniu do sprawcy i opisanych wyżej przedmiotów określenia posługuje się. Posługiwanie się oznacza
wszelkie postacie użycia, w tym także zademonstrowanie w celu wpłynięcia na pokrzywdzonego.
Uprzywilejowanym typem rozboju jest przypadek mniejszej wagi.

281.

Kradzież rozbójnicza. Kradzież rozbójnicza polega na użyciu przez sprawcę kradzieży przemocy, groźby użycia przemocy albo na

doprowadzeniu człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności w celu utrzymania posiadania rzeczy zabranej. Zasadnicza różnica
między rozbojem a kradzieżą rozbójniczą tkwi w różnej kolejności dokonania zaboru rzeczy i przypuszczenia zamachu na wolność
jednostki. Ponadto w przypadku rozboju ów zamach służy dokonaniu zaboru; przy kradzieży rozbójniczej, sprawca dokonuje zaboru nie
stosując przemocy, groźby ani nie dopuszczając się innych czynów opisanych w

art. 281 KK

. Czyni to dopiero po dokonaniu kradzieży, aby

utrzymać nieniepokojone władztwo nad przedmiotem zaboru. Nie zawsze czyni to wobec osoby pokrzywdzonej kradzieżą, może stosować
przemoc, grożbę etc. także wobec osób trzecich, które np. usiłują pozbawić go kradzionej rzeczy.
Kradzież rozbójnicza jest przestępstwem złożonym (w jego opisie mieszczą się znamiona kradzieży [

art. 278 § 1 KK

] oraz groźby karalnej

[

art. 190 KK

] lub zmuszania [

art. 191 § 1 KK

]). Między zaborem rzeczy a dokonanym w celu zatrzymania tej rzeczy zamachem na wolnośc i

nietykalność musi zachodzić związek czasowy i sytuacyjny. Kradzież rozbójnicza jest przestępstwem umyślnym (można je popełnić jedynie
w zamiarze bezpośrednim) i kierunkowym.

282.

Wymuszenie rozbójnicze. Wymuszenie rozbójnicze polega na zmuszeniu przy użyciu groźby zamachu na życie, zamachu na

zdrowie lub gwałtownego zamachu na mienie osoby pokrzywdzonej do rozporządzenia mieniem albo do zaprzestania działalności
gospodarczej (

art. 282 KK

). Istotne jest, by sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

Groźba zamachu na życie (groźba zabójstwa) lub zdrowie (uszkodzenie bądź rozstrój ciała) może być skierowana przeciw osobie
zmuszanej, jak i przeciwko innej osbie (zwłaszcza najbliższej pokrzywdzonemu). Groźba zamachu na mienie musi jest elementem
wymuszenia rozbójniczego, jeśli ten zamach ma być gwałtowny (polegający np. na podpaleniu lub wysadzeniu w powietrze budynku,
podpaleniu lub wysadzeniu w powietrze, podpaleniu lub wsadzeniu w powietrze stada bydła etc.). Przez rozporządzenie mieniem rozumie
się wszelkie czynności rozporządzające o charakterze rzeczowym lub obligacyjnym, w tym np. wydanie sprawcy określonej kwoty
pieniędzy, potocznie zwanej okupem. Żądanie okupu zwykle towarzyszy porwaniu (

art. 189 KK

), wówczas stosuje się kumulatywną

kwalifikację prawną. Nie jest wymuszeniem rozbójniczym czyn, polegający na wymuszeniu przy użyciu groźby zachowania innego niż
rozporządzenie mieniem. Pewne wątpliwości budzi kwalifikacja prawna użycia groźby w celu zmuszenia poszkodowanego do wydania
rzeczy. Najczęściej przyjmuje się, że jest to wymuszenie rzeczy, jeśli wydanie rzeczy nie nastąpiło natychmiast po zastosowaniu groźby
(wówczas mamy do czynienia z rozbojem), ale po upływie pewnego czasu.

284.

Przywłaszczenie. Zgodnie z

art. 284 §1 KK

przywłaszczenie może dotyczyć cudzej rzeczy ruchomej bądź cudzego prawa

majątkowego (w tym dokumentu, który je stwierdza, np. aktu darowizny, umowy sprzedaży etc.).
Przywłaszczenie różni się od kradzieży brakiem elementu zaboru rzeczy. Aby przywłaszczyć sobie rzecz, sprawca nie musi wykazywać
przestępnej aktywności. Przywłaszczenie może dotyczyć rzeczy znalezionej, wypożyczonej, oddanej sprawcy w celu wykonania jakiejś
usługi bądź omyłkowo mu doręczonej. Sposób wejścia w jej posiadanie nie jest istotny dla bytu przestępstwa.

Przywłaszczenie polega na uzurpowaniu sobie własności, czyli zamiarze postępowania z przedmiotem przestępstwa tak, jak by się było
jego właścicielem. Sprawca może rozporządzić przedmiotem na rzecz osób trzecich (wówczas przywłaszczenie polega na działaniu) lub
włączyć go do swego stanu posiadania (nie zwracając jej właścicielowi - przywłaszczenie polegające na zaniechaniu). Istota przestępstwa
tkwi w jego stronie podmiotowej. Wszystko zależy od intencji sprawcy.
Przywłaszczenie jest przestępstwem materialnym (skutkowym), a jego skutkiem jest utrata rzeczy przez jej właściciela lub samoistnego
posiadacza. Jest to także przestępstwo ogólnosprawcze o charakterze kierunkowym.
Sprzeniewierzenie jest kwalifikowanym typem przywłaszczenia. Polega ono na przywłaszczeniu sobie rzeczy powierzonej sprawcy, tzn.
przekazanej mu z zastrzeżeniem jej zwrotu (np. użyczonej, oddanej na przechowanie lub w zastaw). Jako nadużycie zaufania zasługuje na
surowszą ocenę i jest obarczone wyższa sankcją (od 3 do 5 lat pozbawienia wolności).
Osobnym typem przestępstwa jest prowadzenie cudzych spraw ze szkodą dla osoby, której sprawami sprawca jest zobowiązany się
zajmować. Nie mamy wówczas do czynienia ze sprzeniewierzeniem ale z niegospodarnością (

art. 296 KK

).

Podobnie jak w przypadku kradzieży, ustawa karna przewiduje kwalifikowany typ przywłaszczenia, jeśli dotyczy ono mienia znacznej
wartości (

art. 294 §1 KK

) lub dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury (

art. 294 §2 KK

) oraz uprzywilejowany typ przywłaszczenia rzeczy

mniejszej wagi lub rzeczy znalezionej (

art. 284 §3 KK

).

Szczególna odmianą przywłaszczenia jest plagiat. Przedmiotem tego rodzaju przestępstwa są wytwory myśli ludzkiej, a konkretnie
uprawnienia wynikające z prawa autorskiego i praw pokrewnych. Plagiat jest przedmiotem uregulowań zawartych w

art. 115 ustawy z

04.02.1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych

.

286.

Oszustwo. Oszustwo to motywowane celem korzyści majątkowej nakłonienie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem

(swoim lub cudzym) przez wprowadzenie jej w błąd albo wyzyskanie jej błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego
działania. Tak to wygląda w ujęciu

art. 286 §1 KK

. Ustawodawca przewiduje trzy opisane niżej formy wykonawcze oszustwa.

Wprowadzenie w błąd (tzw. oszustwo czynne) polega na tym, ze sprawca przy pomocy własnych podstępnych zabiegów doprowadza
ofiarę do mylnego wyobrażenia co do określonego stanu rzeczy, np. na temat wartości sprzedawanego lub nabywanego przedmiotu, jego
cech lub możliwości uzyskania korzyści z zawartej transakcji (Mówię ci, sprzedasz to później za siedem razy więcej!).
Wyzyskanie błędu (tzw. oszustwo bierne, choć i tu sprawca musi się czasem napracować) to wykorzystanie przez sprawcę mylnego
wyobrażenia ofiary na pewien temat, które to wyobrażenie nie powstało na wskutek działań sprawcy (a co najwyżej na wskutek
zaniechania, polegającego na niewyprowadzeniu ofiary z błędu).
Wyzyskanie niezdolności pokrzywdzonego do należytego pojmowania podejmowanej czynności dotyczy niezdolności o charakterze stałym
(np. u osoby chorej psychiczne, małego dziecka, starca cierpiącego na demencję etc.) jak i niezdolności o charakterze przemijającym
(chwilowe zaburzenie czynności psychicznych wywołane szokiem, chorobą etc.) oraz każdego innego jej przejawu, jak np. niezdolności
wynikającej z braku edukacji, wiary w przesądy czy naiwności pokrzywdzonego.

Art. 286 §2 KK

zawiera uregulowanie dotyczące żądania korzyści w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy. Podobny czyn

(wymuszenie okupu) ma jednak niezbyt dużo wspólnego z oszustwem, uważa się raczej, że jest to odmiana wymuszenia rozbójniczego
(

art. 282 KK

). Równolegle orzecznictwo Sądu Najwyższego uznało za formę oszustwa oszukańcze gry hazardowe, tzn. takie, w których

wygrana jest niemożliwa lub w których sprawca narusza reguły gry, aby osiągnąć korzyść (

uchwała SN z 16.02.1994, OSNKW 1994

). Nie

stanowi oszustwa posługiwanie się przesadna reklamą, choćby wprowadzała ofiarę w błąd. Oszustwo ma miejsce dopiero gdy stosujący
reklamę podaje fałszywe informacje dotyczące konkretnych cech (parametrów) reklamowanego przedmiotu.
Przedmiotem wykonawczym oszustwa może być mienie w znaczeniu szerszym (w kradzieży było inaczej), tzn. obejmujące realny
uszczerbek majątkowy (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans), jeśli ich utrata była następstwem niekorzystnego
rozporządzenia mieniem.
Niekorzystne rozporządzenie mieniem może przybrać postać jednego z wielu rozporządzeń o charakterze rzeczowym lub obligacyjnym;
może polegać np. na nabyciu rzeczy powyżej jej wartości, sprzedaży rzeczy poniżej jej wartości, dokonaniu na korzyść sprawcy zapisu lub
rozporządzenia w testamencie, nieuzasadnionym zwolnieniu z długu, wystawieniu czeku lub weksla etc.
Oszustwo jest przestępstwem materialnym (skutkiem jest niekorzystne rozporządzenie mieniem przez pokrzywdzonego; dopóki ono nie
nastąpi, a sprawca podejmuje oszukańcze zabiegi zmierzające do jego uzyskania, wówczas ma miejsce jedynie usiłowanie), kierunkowym,
jego istotne znamię stanowi cel osiągnięcia korzyści majątkowej. Korzyść majątkowa z oszustwa może polegać na zwiększeniu aktywów
lub zmniejszeniu pasywów, a sprawca może dążyć do osiągnięcia korzyści przez samego siebie lub przez kogoś innego (por.

art. 115 § 4

).

Kodeks karny przewiduje kwalifikowany typ oszustwa, gdy przedmiotem niekorzystnego rozporządzenia jest mienie o znacznej wartości lub
o szczególnym znaczeniu dla kultury (

art. 294 §1 i 2 KK

) oraz typ uprzywilejowany w przypadku oszustwa mniejszej wagi (

art. 286 §3

).

Jeżeli sprawca dopuścił się oszustwa względem osoby bliskiej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego (

art. 286 §4

)

Oszustwo trudno udowodnić. Aby tego dokonać należy 1) wskazać związek przyczynowy miedzy oszukańczymi działaniami sprawcy a
niekorzystnym rozporządzeniem mieniem przez ofiarę; 2) udowodnić kierunkowość działania sprawcy oraz zamiar osiągnięcia korzyści
majątkowej. Nie jest to łatwe, a na świecie roi się od oszustów. Dawny kodeks karny nie chronił należycie przed wszystkimi rodzajami
oszustw. Miał problemy zwłaszcza z oszustwami polegającymi na wprowadzaniu przedstawianiu nieprawdziwych dokumentów i
oświadczeń przy ubieganiu się o kredyty bankowe, pożyczki czy zamówienia publiczne. Obecnie są one przedmiotem regulacji osobnego
przepisu kodeksu karnego -

art. 297 §1 KK

.

Szalbierstwo. Szalbierstwo jest w swej konstrukcji podobne do oszustwa, a polega na wyłudzeniu płatnego świadczenia bez zamiaru
uiszczenia za nie należnej opłaty. Kodeks wykroczeń penalizuje m.in. wyłudzanie pożywienia lub napoju w zakładzie żywienia zbiorowego,
przejazdu prywatnym lub publicznym środkiem transportu, wstępu na imprezę artystyczną, rozrywkową lub sportową, działania automatu
etc. (

art. 121 KW

). Orzecznictwo Sadu Najwyższego uznało, że wyłudzenie mieszkania w hotelu oraz uchylanie się od zapłaty za

zamówione dzieło nie stanowią wykroczenia zdefiniowanego w

art. 121 KW

, za to spełniają znamiona oszustwa.

287.

Oszustwo komputerowe. Oszustwo komputerowe stanowi nowy typ przestępstwa, usankcjonowany przez ustawodawcę po raz

pierwszy w obecnie obowiązującym kodeksie karnym (

art. 287 KK

). Oszustwo komputerowe polega na bezprawnej ingerencji w proces

elektronicznego gromadzenia, przetwarzania i przesyłania danych w celu. Ingerencja polega na dokonywaniu zmian w zapisach na
komputerowym nośniku informacji, usuwaniu ich lub wprowadzaniu nowych; także na niszczeniu sprzętu komputerowego bądź urządzeń
służących transmisji danych. Oszustwo komputerowe jest przestępstwem kierunkowym, jego strona podmiotowa polega na działaniu w
celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub wyrządzenia szkody innej osobie.

288.

Uszkodzenie i zniszczenie mienia. Ustawodawca w

art. 288 § 1 KK

penalizuje zniszczenie, uszkodzenie oraz uczynienie niezdatną

do użytku cudzej rzeczy, przy czym chodzi zarówno o rzeczy ruchome, jak i o nieruchomości. Ponadto w

art. 288 § 3 KK

zostało określone

przestęptwo uszkodzenia kabla podmorskiego bądź złamania przepisów dotyczących zakładania lub naprawy takiego kabla.
Zniszczenie oznacza całkowite unicestwienie rzeczy lub tak znaczne uszkodzenie jej substancji, że nie nadaje się ona do użytku zgodnego
z jej przeznaczeniem. Uszkodzenie oznacza naruszenie lub uszczuplenie substancji rzeczy, pozbawiające ją wartości uzytkowych.
Uczynienie rzeczy niezdatną do użytku oznacza pozbawienie rzeczy wartości użytkowych bez istotnego naruszenia jego substancji.
Przestępstwo opisane w

art. 288 § 1 KK

ma charakter materialny; zostaje dokonane w momencie, w którym rzecz zostaje zniszczona,

uszkodzona etc. Jest to przestępstwo umyślne, zniszczenie rzeczy w wyniku lekkomyślnosci lub niedbalstwa nie jest porzestępstwem, a

deliktem prawa cywilnego (nie rodzi odpowiedzialności karnej, ale zobowiązanie). Zniszczenie rzeczy o wartości mniejszej niż 250 zł jest
wykroczeniem.
Kodeks karny przewidywał osobne uregulowanie dla zniszczenia rzeczy przez podpalenie. W obecnym kodeksie podobne rzeczy
podchodzą pod

art. 288 § 1 KK

, przy czym w przypaddku spalenia przez sprawcę mienia o wielkich rozmiarach stosuje się

art. 163 § 1 pkt

1 KK

, określający odpowiedzialność za spowodowanie pożaru.

289.

Zabór pojazdu w celu krótkotrwałego użycia. Przestępstwo opisane w

art. 289 § 1 KK

polega na zaborze pojazdu mechanicznego

w celu krótkotrwałego użycia. Rózni się ono o kradzieży (

art. 278 § 1 KK

) tym, że w tym przypadku elementem czynu zabronionego nie jest

cel przywłaszczenia. Faktycznie jednak regulacja zawarta w

art. 289 § 1 KK

stanowi tzw. penalizację zastępczą w przypadku, gdy sprawca

w istocie zamierzał przywłasczyć sobie pojazd, ale nie sposób mu tego udowodnić. Krótkotrwały zabór pojazdu rózni się także od
samowolnego używania rzeczy cudzej (

art. 127 KW

). W przypadku wykroczenia samowolnie używana rzecz może znaleźć się we władaniu

sprawcy bez dokonania jej zaboru. Opisywane przestępstwo ma charakter materialny. Można je popełnić wyłącznie w zamiarze
bezpośrednim kierunkowym.
Krótkotrwałe użycie. Podstawowym kryterium odróżnienia krótkotrwałego zaboru pojazdu od jego kradzieży jest zamiar sprawcy (zamiar
porzucenia lub zwrotu pojazdu). Jeśli konkretne okoliczności świadczą o zamiarze przywłaszczenia pojazdu przez sparawcę (dokonane
przez niego przeróbek cech identyfikacyjnych, próby zbycia, demontaż, wyjaśnienia sprawcy etc.) mamy do czynienia z kradzieżą, nawet
jeśli sprawca porzucił skradziony pojazd po upływie krótkiego czasu.
W praktyce prawnej stosuje się czasem kryterium czasu (istotne jest, jak długo sprawca korzystał z zabranego pojazdu). W tym wypadku
pewne trudności nastręcza wykładnia pojęcia krótkotrwałe użycie; dla niektórych krótkotrwałe użycie może trwać pół godziny, dla innych
nawet kilka dni.
Typy kwalifikowane. Typami kalifikowanymi krótktrwałego zaboru pojazdu są: a) krótkotrwały zabór pojazdu z uprzednim nieuprawnionym
pokonaniem zabezpieczeń; b) krótkotrwały zabór pojazdu znacznej wartości; c) krótkotrwały zabór pojazdu polaczony z jego uszkodzeniem
lub porzuceniem go w okolicznościch stwarzających niebezpieczeństwa uszkodzenia lub utraty pojazdu, jego części albo zawartości (

art.

289 § 2 KK

). Typem kwalifikowanem krótkotrwałego zaboru pojazdu jest także rozbójniczy zabór pojazdu mechancznicznego, popełniony

przy użyciu przemocy lub groźby natychamiastowego jej użycia albo przez doprowadzenie poszkodowanego do stanu nieprzytomności
bądź bezbronności. Jest to ciężki występek, zagrożony surową sankcją (od roku do 10 lat pozbawienia wolności).

291.

Paserstwo umyślne. Paserstwo jest bardzo ścisłe związane kradzieżą. Wiele kradzieży odbywa się na zamówienie paserów, a

możliwość zbycia u pasera skradzionych rzeczy stanowi często motywację do kradzieży.
Związek obu procederów jest tak ścisły, że w dawniejszych konstrukcjach prawnych paserstwo uchodziło za udział w cudzym
przestępstwie. Jako samodzielny występek paserstwo występuje w kodyfikacjach XX-wiecznych, w tym w polskim kodeksie karnym z 1932
r., w dziale poświęconym przestępstwom przeciw porządkowi publicznemu. W kodeksach z 1969 r. i z r. 1997 paserstwo znalazło się w
części poświęconej przestępstwom przeciw mieniu. A wszystko przez to, że klasyfikacja ustawowa paserstwa była i jest sprawą złożona i
dyskusyjną. Jeśli polega ono jedynie na ukryciu rzeczy pochodzącej z czynu zabronionego, wówczas ma ono cechy czynu skierowanego
przeciw wymiarowi sprawiedliwości. Jeśli polega na nabywaniu i zbywaniu rzeczy pochodzących z czynu zabronionego, godzi w reguły
legalnego obrotu prawnego. Współczesny ustawodawca uznał za stosowne potraktować paserstwo jako czyn skierowany przeciw mieniu,
biorąc pod uwagę to, że w większości wypadków przedmiotem paserstwa są przedmioty skradzione.
Zgodnie z

art. 291 KK

, istnieją cztery alternatywne formy popełnienia paserstwa:

1) nabycie rzeczy uzyskanej w wyniku czynu zabronionego; paser uzyskuje odpłatnie rzecz pochodzącą z czynu zabronionego od osoby
władającej tą rzeczą, nabywa rzecz w złej wierze i nie uzyskuje nad nią własności; zazwyczaj zbywa ją dalej, ukrywając jej przestępne
pochodzenie, naraża tym samym kolejnego zbywcę na utratę rzeczy, często wykorzystuje jego (nabywcy) mylne mniemanie o pochodzeniu
rzeczy; dalszy obrót rzeczą uniemożliwia jej odzyskanie przez właściciela.
2) pomoc w zbyciu rzeczy uzyskanej w wyniku czynu zabronionego; np. wskazanie nabywcy, dostarczenie rzeczy na miejsce zawarcia
transakcji etc.
3) przyjęcie rzeczy uzyskanej w wyniku czynu zabronionego; paser przyjmuje uzyskana bezprawnie rzecz (np. w celu przechowania,
naprawy, dokonania przeróbek zwiększających jej wartość) w celu osiągnięcia korzyści majątkowych.
4) pomoc w ukryciu rzeczy uzyskanej w wyniku czynu zabronionego; paser pomaga sprawcy przestępstwa w ukryciu uzyskanej przezeń
rzeczy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Jeśli udzielający pomocy w ukryciu działa nieodpłatnie, kierując się jedynie motywem
udzielenia przestępcy pomocy w uniknięciu odpowiedzialności karnej, wówczas nie dopuszcza się paserstwa, ale poplecznictwa, występku
opisanego w

art. 239 KK

.

Paserstwo umyślne ma miejsce gdy paser wie lub ma świadomość, że rzecz pochodzi z czynu zabronionego i gdy godzi się z tym.
Obecny kodeks karny przewiduje typ kwalifikowany paserstwa, jeśli dotyczy ono rzeczy o znacznej wartości (

art. 294 §1 KK

) lub o

szczególnym znaczeniu dla kultury (

art. 294 § 2 KK

). Kodeks z r 1969 przewidywał także zaostrzenie kary za uczynienie z paserstwa

stałego źródła dochodu. Podobnie jest dzisiaj, tyle tylko, że zaostrzenie odpowiedzialności za ten rodzaj paserstwa następuje na podstawie
ogólnej regulacji dotyczącej tzw. zawodowych przestępców (

art. 65 KK

). Przez „stałe źródło dochodu” rozumie się źródło regularnych

korzyści majątkowych - niezależnie od ich wielkości, ani tego czy sprawca czerpie je ze stałej działalności.

292.

Paserstwo nieumyślne. Paserstwo nieumyślne ma miejsce, gdy sprawca na podstawie towarzyszących jego czynowi okoliczności

powinien i może przypuszczać, że rzecz, którą nabywa, w której zbyciu pomaga, którą ukrywa bądź przyjmuje pochodzi z czynu
zabronionego.
Sprawca paserstwa nieumyślnego albo nie ma świadomości przestępnego pochodzenia rzeczy (tzw. paserstwo nieświadome, które można
popełnić jedynie w formie niedbalstwa), albo lekkomyślne zakłada, że rzecz pochodzi z legalnego źródła, mając świadomość, że może być
inaczej (lekkomyślność - postać winy nieumyślnej).

XXXVI. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OBROTOWI GOSPODARCZEMU

296.

Niegospodarność (a.k.a. nadużycie zaufania). Teraz będzie mowa o niegospodarności. Od tego momentu ze świata alkoholików i

patologicznych rodzin, złodziejskich dziupli i pokątnych interesów przeniesiemy się do wielkich i jasnych biur, w świat krwiożerczej
finansjery i przestępców w białych kołnierzykach, zintegrowanych społecznie i zamożnych (bo pracujących; u nas to są synonimy :P),
których do wyrafinowanych manipulacji pcha wyrafinowany spryt. Nie wiem, czy to zmiana na lepsze. Niegospodarność (art. 196 KK)
polega na wyrządzeniu znacznej szkody majątkowej przez nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku przez osobę obowiązaną do
zajmowani się sprawami majątkowymi innego podmiotu prawa. Podmiot. Niegospodarności może się dopuścić wyłącznie osoba
obowiązana do zajmowania się cudzymi sprawami majątkowymi lub cudzą działalnością gospodarczą (przestępstwo indywidualne).
Obowiązek prowadzenia spraw majątkowych lub działalności gospodarczej. Obowiązek taki może wynikać z ustawy, decyzji organu władzy

publicznej lub umowy

29

i może dotyczyć spraw majątkowych lub działalność gospodarczą każdego innego podmiotu prawa (tzn. osoby

fizycznej, prawnej i jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej). Nadużycie uprawnień. Nadużycie uprawnień oznacza
działanie mieszczące się poza zakresem przyznanych sprawcy uprawnień lub takie, które się w tym zakresie mieści, ale jest sprzeczne z
interesem mocodawcy lub nieodpowiednie dla osobowego wzorca dobrego gospodarza. Niedopełnienie obowiązku. Niedopełnienie
obowiązku oznacza z kolei zaniechanie działań wynikających z przyznanego sprawcy umocowania lub zasad prawidłowej gospodarki.
Skutek. Niegospodarność jest przestępstwem skutkowym, przy czym skutkiem jest spowodowanie znacznej szkody majątkowej
podmiotowi, na rzecz którego sprawca działał. Szkoda majątkowa oznacza zarazem umniejszenie majątku (damnum emergens) jak i utratę
spodziewanych korzyści (lucrum cessans). Dlaczego lucrum cessans? Bo istotą działalności gospodarczej jest osiągnięcie korzyści, która
może zostać utracona przez podstępnego zarządcę, a której należy się prawna ochrona. Znaczna szkoda. Definicję znacznej szkody
zawiera art. 115 § 7 KK: chodzi o szkodę, która w chwili popełnienia czynu zabronionego miała wartość dwustukrotności najniższego
miesięcznego wynagrodzenia. Typy kwalifikowane. Typami kwalifikowanymi niegospodarności są: niegospodarność w celu osiągnięcia
korzyści majątkowej (art. 296 § 2 KK) i niegospodarność związaną ze szkodą w wielkich rozmiarach (definicja wielkiej szkody – p. art. 115
§ 7 KK; chodzi o szkodę o wartości tysiąckrotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia). Typ uprzywilejowany. Uprzywilejowanym
typem niegospodarności jest niegospodarność nieumyślna. Klauzula niekaralności. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem
postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę. Naprawienie częściowe lub podjęcie starań o naprawienie jest
przesłanką nadzwyczajnego złagodzenia kary.

296a.

Korupcja gospodarcza. Korupcja gospodarcza (art. 296a KK) polega na tym, że osoba mająca wpływ na podejmowanie decyzji

przez jednostkę organizacyjną prowadzącą działalność gospodarczą przyjmuje korzyść (majątkową lub osobistą) albo jej obietnicę w
zamian za zachowanie mogące wyrządzić szkodę majątkową tej jednostce albo czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczalną
czynność preferencyjną na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usługi lub świadczenia. Zachowanie mogące wywołać szkodę majątkową.
Zachowanie mogące wywołać szkodę majątkową różni się od niegospodarności tym, że: a) obejmuje każde zachowanie, nie tylko
stanowiącego nadużycie uprawnień lub zaniedbanie obowiązków; b) stanowi przestępstwo z narażenia, a nie przestępstwo materialne
(przy niegospodarności konieczne było wyrządzenie szkody, tu wystarczy samo zagrożenie taką szkodą). Czyn nieuczciwej konkurencji.
Definicję czynu nieuczciwej konkurencji zawiera ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

30

. Czyn taki może być zarówno korzystny,

jak i niekorzystny dla jednostki organizacyjnej, w której działa sprawca. Nie jest to jednak istotne, bo i tak godzi w zasady uczciwości w
gospodarce i jest przez to szkodliwy społecznie. Podmiot. Korupcja czynna i bierna. Podmiotem korupcji gospodarczej biernej jest osoba
pełniąca funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej prowadzącej działalność gospodarczą lub mająca z racji pełnionego stanowiska
lub funkcji istotny wpływ na podejmowanie decyzji związanej z działalnością takiej jednostki (art. 296a § 1 KK). KK penalizuje zarazem
korupcję gospodarczą czynną (art. 296a § 2 KK), której podmiotem jest osoba, która udziela lub obiecuje udzielić sprawcy korupcji
gospodarczej biernej korzyści majątkowej lub osobistej. Typy uprzywilejowane. Typem uprzywilejowanym korupcji gospodarczej (czynnej
i biernej) jest wypadek mniejszej wagi. Typ kwalifikowany. Kwalifikowanym typem korupcji gospodarczej biernej jest wyrządzenie
znacznej szkody majątkowej. Klauzula niekaralności. Nie podlega karze sprawca korupcji gospodarczej czynnej, jeśli proponowana przez
niego korzyść majątkowa została przyjęta i ów sprawca zawiadomił o tym organ ściągania oraz ujawnił wszystkie okoliczności korupcji
[czynny żal], zanim tenże organ się o tym dowiedział.

296b.

Korupcja sportowa. KK w odrębnym przypisie penalizuje korupcję sportową, która polega na tym, ze osoba organizująca lub

uczestnicząca w profesjonalnych zawodach sportowych przyjmuje korzyść (majątkową lub osobistą) albo jej obietnicę w zamian za
nieuczciwe zachowanie mogące mieć wpływ na wynik zawodów. Nieuczciwe zachowanie. Przez nieuczciwe zachowanie rozumie się
ogólnie każde zachowanie sprzeczne z zasadami fair play. Zachowanie mogące mieć wpływ na wynik zawodów. Nieuczciwe zachowanie
organizatora lub uczestnika profesjonalnych zawodów sportowych nie musi spowodować wypaczenia wyników owych zawodów,
wystarczy, ze istniała możliwość takiego wypaczenia (np. skorumpowany bramkarz celowo nie osłaniał bramki, ale jego drużyna i tak
wygrała mecz :P). Podmiot. Podmiotem korupcji sportowej biernej jest uczestnik lub organizator profesjonalnych zawodów sportowych.
Podmiotem korupcji sportowej czynnej jest osoba któremu owemu organizatorowi lub uczestnikowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści
majątkowej lub osobistej. Typ uprzywilejowany i klauzula niekaralności w konstrukcji przestępstwa korupcji sportowej wyglada oidentycznie
jak przy korupcji gospodarczej.

297. Wyłudzenie kredytu. Art. 297 § 1KK penalizuje wyłudzenie kredytu, pożyczki pieniężnej, poręczenia, gwarancji, akredytatywy,
dotacji, subwencji lub innego świadczenia od banku, od innej jednostki prowadzącej podobną działalność gospodarczą na podstawie
ustawy lub od organu dysponującego środkami publicznymi przedkładając fałszywy (tzn. podrobiony albo przerobiony), poświadczający
nieprawdę lub nierzetelny dokument albo nierzetelne oświadczenie w sprawie o istotnym znaczeniu dla uzyskania wymienionego wyżej
wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego, zamówienia etc. Przedmiot ochrony. Art. Przedmiotem ochrony jest prawidłowe
funkcjonowanie obrotu gospodarczego, a w szczególności prawidłowe funkcjonowanie wyliczonych wyżej instytucji. Dokument. Definicja
legalna dokumentu zna duje się w art. 115 § 14 KK (chodzi o przedmiot albo inny nośnik informacji, z którym jest związane określone
prawo albo który ze względu na zwartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne).
Nierzetelne dokumenty i oświadczenia. Nierzetelne dokumenty i oświadczenia to takie, które zawierają nieprawdziwe informacje lub
przemilczenia sugerujące adresatowi stan rzeczy inny niż rzeczywisty. Wyłudzenie kredytu (pożyczki, subwencji etc.) jest przestępstwem
formalnym (sprawca nie musi uzyskać świadczenia, które usiłuje wyłudzić). Wyłudzić kredyt można wyłącznie w zamiarze bezpośrednim
kierunkowym (sprawca działa w celu uzyskania świadczenia pieniężnego), co pozostawia bezkarnymi osoby, które nieumyślnie
przedkładają fałszywe, nierzetelne lub nieprawdziwe dokumenty lub oświadczenia.

304

. Lichwa (wyzysk). Lichwa polega na wykorzystywaniu przymusowej sytuacji innej osoby przez zawarcie z nią umowy nakładającej na

tę osobę obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym (

art. 304 KK

). Podobieństwo do oszustwa polega na

tym, ze również i w przypadku lichwy sprawca wykorzystuje specyficzną sytuację pokrzywdzonego, choć tym razem nie jest to jego błąd w
ocenie rzeczywistości ani naiwność. Jest to sytuacja przymusowa, czyli sytuacja skrajnie trudna dla pokrzywdzonego (zagrażająca jego
życiu, wolności, majątkowi, życiu najbliższych etc.), zmuszająca go do zawarcia niekorzystnej transakcji. Przejściowe kłopoty finansowe nie
są sytuacją przymusową. Nierównomierność świadczenia musi być oczywista. Szczególna formą lichwy jest pobieranie nadmiernych
odsetek od pożyczki czy kredytów. Przez nadmierne odsetki rozumie się odsetki, których wysokość przekracza wysokość przewidzianą w
odpowiednich przepisach. Taka wykładnia jest bardzo precyzyjna, ale i tak nie ułatwia sprawy, bo Rada Ministrów od jakiegoś czasu nie
ustala maksymalnej wysokości odsetek.

29

Z mocy ustawy obowiązani są m.in. członkowie spółki do zarządu majątkiem spółki i syndyk wobec masy. Opisany obowiązek najczęściej jednak wynika z umowy komisu,

pełnomocnictwa, prokury lub powiernictwa. Podmiotem niegospodarności może być także prawnik reprezentujący inny podmiot w procesie sądowym. Nie może nim być osoba,
która wprawdzie jest uprawniona do faktycznego dysponowania cudzym majątkiem, ale czyni to we własnym imieniu i na własny rachunek (np. dzierżawca, użytkownik).

30

Czynami nieuczciwej konkurencji są w szczególności: wprowadzające w błąd oznaczenie przedsiębiorstwa, fałszywe lub oszukańcze oznaczenie pochodzenia geograficznego

towarów albo usług, wprowadzające w błąd oznaczenie towarów lub usług, naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa, nakłanianie do rozwiązania lub niewykonania umowy,

naśladownictwo produktów, pomawianie lub nieuczciwe zachwalanie, utrudnianie dostępu do rynku, przekupstwo osoby pełniącej funkcję publiczną, a także nieuczciwa lub
zakazana reklama, organizowanie systemu sprzedaży lawinowej oraz prowadzenie lub organizowanie działalności w systemie konsorcyjnym.

310.

Fałszowanie środków płatniczych i papierów wartościowych. Art. 310 KK kryminalizuje fałszowanie podrabianie, przerabianie i

usuwanie oznak umorzenia [tzn. fałszowanie] pieniędzy (polskich lub obcych), innych środków płatniczych i dokumentów uprawniających
do otrzymania sumy pieniężnej, zawierających obowiązek wypłaty kapitału, odsetek lub udziału w zyskach albo stwierdzających
uczestnictwo w spółce [tzn. papierów wartościowych]. Środki płatnicze. Według SN środki płatnicze to wszelkie materialne nośniki, przy
użyciu których wartości pieniężne krążą w obrocie. Wobec tego w rozumieniu KK środkiem płatniczym jest karta płatnicza. Nie jest za to
środkiem płatniczym karta telefoniczna. Dokumenty uprawniające do otrzymania sumy pieniężnej. Dokumenty uprawniające do otrzymania
sumy pieniężnej mogą być przedmiotami wykonawczymi fałszerstwa tylko, jeśli w rozumieniu odpowiednich przepisów z papierami
wartościowymi i tym samym mogą uczestniczyć w obrocie gospodarczym pełniąc pomocniczo funkcje pieniądza. Wyklucza to wszelkie
dokumenty imienne, np. imienna książeczkę oszczędnościową. Strona przedmiotowa. Czynność wykonawcza polega na podrabianiu,
przerabianiu lub usuwaniu oznak umorzenia środków płatniczych i papierów wartościowych (art. 310 § 1 KK); puszczaniu w obieg
fałszywych środków płatniczych i papierów wartościowych oraz ich w tym celu przyjmowaniu, przechowywaniu, przewożeniu,
przenoszeniu, przesyłaniu, pomocy do zbycia lub ukrycia (art. 310 § 2 KK). Podrabianie. Podrobienie oznacza stworzenie falsyfikatu
imitującego przedmiot prawdziwy. Przerobienie. Przerobienie oznacza dokonanie zmian w autentycznym banknocie, monecie, dokumencie
etc. Sposób fałszowania. Według SN warunkiem odpowiedzialności za fałszerstwo jest wytworzenie przedmiotów dostatecznie podobnych
do pieniędzy (innych środków płatniczych i papierów wartościowych), by przeciętnie doświadczony dorosły człowiek w normalnych
okolicznościach mógł nie zorientować się od razu, ze ma do czynienia z falsyfikatami. Jeśli fałszerstwo jest na tyle prymitywne, by każdy
przeciętny człowiek bez przeszkód je rozpoznał, w grę wchodzi co najwyżej usiłowanie nieudolne

31

. Puszczanie w obieg. Puszczanie w

obieg oznacza przekazywanie innym fałszywego środka płatniczego lub papieru wartościowego. Art. 310 kryminalizuje puszczanie w obieg
falsyfikatów, co do których sprawca ma świadomość, że nie są autentyczne. Karalne, choć łagodniej, jest także puszczanie falsyfikatów w
obieg w dobrej wierze (gdy sprawca otrzymał je jako prawdziwe, art. 312 KK). Przyjmowanie, przechowywanie, przewożenie etc.
Przyjmowanie, przechowywanie, przewożenie, przenoszenie, przesyłanie oraz pomoc do zbycia lub ukrycia falsyfikatów jest
przestępstwem, o ile sprawca dopuszcza się jednego z tych czynów w celu (świadomego) puszczania falsyfikatów w obieg. Karalność
przygotowania. Karalne są czynności przygotowawcze do wszystkich wyżej opisanych czynów. Przypadek mniejszej wagi. W przypadku
tzw. drobnego fałszerstwa, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (a jest co łagodzić, bo fałszowanie środków płatniczych i
papierów wartościowych jest zbrodnią zagrożoną karą od 5 lat pozbawienia wolności lub karą 25 lat pozbawienia wolności).

31

ze względu na niezdatność środków – p. OSNKW 1975/12/161; inaczej prof. Marek, którego zdaniem każde fałszerstwo, nawet najbardziej naiwne, może zagrozić obrotowi

prawnemu, ponieważ falsyfikatu może nie rozpoznać osoba z wadą wzroku lub działająca w pośpiechu.