© Copyright by $taś

V1

- 1 -

Nowotwory - podstawy

N

OWOTWORY

-

PODSTAWY

Definicja
Zaburzenia wzrostu komórek przy nowotworach

Hyperplasia
Metaplazja
Dysplazja
Anaplazja

Nowotwory łagodne

Pochodzenia nabłonkowego:
Pochodzenia mezenchymalnego

Zmiany nienowotworowe
Nowotwory złośliwe

Rak (carcinoma)
Mięsak (sarcoma)

Zmiana przednowotworowa
Stan przednowotworowy:
Rak z mikroinwazją
Rak przedinwazyjny
Rozprzestrzenianie się nowotworów
Cechy makroskopowe nowotworów

Nowotwór łagodny
Nowotwór złośliwy
Cytologiczne i histologiczne cechy złośliwości
Neoplazja wewnątrznabłonkowa

Nowotwory miejscowo złośliwe

Diagnostyka nowotworów

Diagnostyka histopatologiczna:
Cytodiagnostyka:
Immunocyto(histo)chemia: ® materiał cytologiczny i
histologiczny
Metody morfometryczne:
Metody cytogenetyczne i molekularne:

Biomarkery nowotworowe

Etiopatogeneza nowotworów

Czynniki rakotwórcze

Czynniki chemiczne:
Promieniowanie:
Wirusy onkogenne:
Helicobacter pylori:

Molekularno-genetyczne aspekty nowotworów

Protoonkogeny
Geny supresorowe (antyonkogeny)
Geny regulujące apoptozę:

Zespół paraneoplazmatyczny
Wyniszczenie nowotworowe (Cachexia

neoplasmatica)
Klasyfikacje

Stopień zaawansowania klinicznego nowotworu
Stopień złośliwości histopatologicznej nowotworu

Inne pojęcia związane z nowotworami

D

D

e

e

f

f

i

i

n

n

i

i

c

c

j

j

a

a

·

nowotwór (neoplasma)

·

nieprawidłowa tkanka, która rozrasta się w nadmiarze i w sposób nieskoordynowany z tkankami
prawidłowymi, przy czym nadmierna proliferacja utrzymuje się pomimo wyeliminowania czynnika, który ją
wywołał;

·

nadmiernej proliferacji towarzyszą zaburzenia różnicowania komórek, jest ona bezcelowa i niekorzystna dla
organizmu;

·

nowotwór do pewnego stopnia rośnie autonomicznie, chociaż jego wzrost jest uzależniony od dopływu krwi
i niekiedy od stymulacji hormonalnej;

·

nowotwór może powstać z każdej tkanki, której kom. zachowały zdolność do podziałów;

Z

Z

a

a

b

b

u

u

r

r

z

z

e

e

n

n

i

i

a

a

w

w

z

z

r

r

o

o

s

s

t

t

u

u

k

k

o

o

m

m

ó

ó

r

r

e

e

k

k

p

p

r

r

z

z

y

y

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

a

a

c

c

h

h

Hyperplasia

·

wzrost liczby komórek prawidłowych

·

odwracalna

Metaplazja

·

zastąpienie jednego typu komórek innym

© Copyright by $taś

V1

- 2 -

Dysplazja

·

Dosłownie oznacza zaburzenie wzrostu.

·

Jest to stan przejściowy pomiędzy rozrostem (hyperplazja) a nowotworem.

·

Występuje głównie w nabłonku i charakteryzuje się:

o

zaburzeniami (utratą) różnicowania komórek (zmiany cytologiczne; utrata jednorodności komórek)

o

zaburzeniami(utratą) architektury.

·

Dysplastyczne komórki charakteryzuje:

o

Pleomorfizm (kształtu, wielkości, zabarwienia)

o

Hiperchromazja jąder

o

Zwiększenie stosunku jądrowo-cytoplazmatycznego

o

Zwiększona aktywność mitotyczna

o

Anarchia architekturalna

·

Termin ten najlepiej opisuje zjawisko, w którym nabłonek proliferuje (rozrasta się), tworząc obraz
mikroskopowy tkanki nowotworowej rozrastającej się w prawidłowych tkankach, lecz nie nacieka ich i nie
daje przerzutów jak typowa tkanka nowotworowa

o

Nasilenie zmian dysplastycznych może być różne:

§

W dysplazji małego stopnia zmiany występują tylko w dolnej 1/3 części nabłonka

§

W dysplazji dużego stopnia zmiany obejmują większość powierzchownych warstw
nabłonka

o

Zmiany dysplastyczne małego i średniego stopnia mogą ulegać regresji po usunięciu czynnika
przyczynowego. Prawdopodobieństwo, że dysplazja dużego stopnia przejdzie w raka jest duże,
chociaż nie można przewidzieć w jakim okresie czasu

·

Choć w innym znaczeniu dysplazja określa nieprawidłowości budowy narządów i tkanek wynikające z
zaburzonego rozwoju w okresie prenatalnym (np. dysplazja stawu biodrowego) lub w postnatalnym (np.
niektóre dysplazje gruczołu mlekowego).

Anaplazja

·

Anaplazja jest pojęciem używanym dla określenia prawie całkowitej utraty morfologicznych cech
charakterystycznych dla tkanki dojrzałej.

·

W formie przymiotnikowej stanowi synonim dużej złośliwości i znacznego odróżnicowania

·

Cechy

o

Pleomorfizm (różne kształty komórek, organelli)

o

Czasami utrata cech zróżnicowania

§

zróżnicowanie - odnosi się do stopnia, w jakim komórki miąższowe nowotworu
przypominają porównywalne prawidłowe komórki zarówno morfologicznie, jak i
czynnościowo

§

nowotwór anaplastyczny - to tak nisko zróżnicowany nowotwór, że nie można określić
jego kierunku różnicowania na podstawie badania w mikroskopie świetlnym

o

Hiperchromazja

o

Wzrost liczby mitoz (częściowo nieprawidłowych)

o

Obecna tylko w nowotworach złośliwych

o

Jest nieodwracalna

© Copyright by $taś

V1

- 3 -

N

N

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

y

y

ł

ł

a

a

g

g

o

o

d

d

n

n

e

e

·

Nowotwór łagodny, niezłośliwy (neoplasma benignum)

·

utworzony jest z tkanek zróżnicowanych i dojrzałych, o budowie mało odbiegającej od obrazu
prawidłowych tkanek.

·

Jest dobrze ograniczony, często otorbiony, rośnie wolno, rozprężająco (uciskając sąsiadujące tkanki), nie
daje przerzutów,

·

Jest wyleczalny.

·

Jego szkodliwy wpływ na ustrój może być spowodowany wydzielaniem hormonu, krwawieniami, czy też
zamknięciem światła naczynia, uciskiem nerwu albo umiejscowieniem w ważnym dla życia narządzie np.
sercu, rdzeniu kręgowym

Pochodzenia nabłonkowego:

o

gruczolak (adenoma)

–

nowotwór łagodny wywodzący się z nabłonka gruczołowego

–

to ograniczony nowotwór utworzony przez dysplastyczny nabłonek gruczołowy (tworzący
struktury cewkowe lub brodawkowate)

·

tworzy układy gruczołowe, ale niekoniecznie struktury gruczołowe

–

w 90% występuje w jelicie grubym, rzadziej w żołądku i jelicie cienkim

o

brodawczak (papilloma)

–

łagodne nowotwory nabłonkowe tworzące mikroskopowo lub makroskopowo widoczne

palczaste lub brodawkowate wypustki ponad powierzchnię nabłonka (skóry i błon
śluzowych uwypuklające się ponad poziom okolicznych tkanek i mające nierówną
powierzchnię pokrytą delikatnymi brodawkowatymi wypustkami)

o

torbielak (cystoma)

–

zawiera torbiele czyli jamy patologiczne

·

o wyściółce nabłonkowej à prawdziwa

·

bez tej wyściółki à rzekoma

o

torbielakogruczolak (cystadenoma)

–

cechuje się rozrostami gruczolakowatymi z torbielami które mogą zawierać treść surowiczą

lub śluzowatą

–

bardzo często trzustka i jajnik

o

torbielakogruczolak brodawkowaty (cystadenoma papillare)

–

łagodne guzy nabłonkowe, w których układy papilarne wrastają do przestrzeni

torbielowatych

Pochodzenia mezenchymalnego

o

włókniak (fibroma

–

z kom. typu fibroblastów

o

mięśniak gładkokomórkowy (leiomyoma)

–

z kom. mięśni gładkich

o

chrzęstniak (chondroma)

–

z chrząstki

o

kostniak (osteoma)

–

z osteoblastów

o

naczyniak (haemanginoma)

–

z naczyń krwionośnych

o

tłuszczak (lipoma)

–

z tkanki tłuszczowej

© Copyright by $taś

V1

- 4 -

Z

Z

m

m

i

i

a

a

n

n

y

y

n

n

i

i

e

e

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

o

o

w

w

e

e

·

krwiak (haematoma)

·

gruźliczak (tuberculoma)

·

twardziel (rhinoscleroma)

o

Cechą charakterystyczną twardzieli jest powstanie twardych jak chrząstka nacieków zapalnych-
(stąd pochodzi jej nazwa).

o

Nacieki te mogą być rozlane lub ograniczone.

o

Jej umiejscowienie jest także charakterystyczne i dotyczy ujść otworów naturalnych jam górnych
dróg oddechowych

·

ziarniniak (granuloma)

o

zgrupowanie epitelioidnych makrofagów oraz innych komórek zapalnych i należących do układu
immunologicznego, a także macierzy pozakomórkowej.

o

Ziarniniaki są najczęściej otoczone przez mankiet limfocytów

·

odpryskowiak (choristoma)

o

heterotopia

o

nienowotworowy guz będący zaburzeniem rozwojowym. Zaburzenie polega na obecności
prawidłowo zbudowanej tkanki w nieprawidłowym (ektopowym) umiejscowieniu

·

hamartoma

o

guz o charakterze nienowotworowym, będący zaburzeniem rozwojowym.

o

Hamartoma zbudowany jest z dojrzałych tkanek normalnie występujących w danym narządzie, ale
chaotycznie rozmieszczonych w guzie, nierzadko w zaburzonych proporcjach ilościowych

N

N

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

y

y

z

z

ł

ł

o

o

ś

ś

l

l

i

i

w

w

e

e

·

Nowotwór złośliwy (z łacińskiego neoplasma malignum) wykazuje duży stopień zaburzeń w zróżnicowaniu,
dojrzewaniu i budowie tkankowej oraz komórkowej. Nie posiada torebki, rośnie szybko, naciekająco, niszczy
zaatakowane tkanki

Rak (carcinoma)

∙

złośliwy nowotwór wywodzący się z kom. nabłonkowych (lub różnicujący się w tym kierunku):

·

rak płaskonabłonkowy (carcinoma planoepitheliale) ® różnicuje się w kierunku nabłonka

wielowarstwowego płaskiego, często z cechami rogowacenia

∙

rak płaskonabłonkowy kolczystokomórkowy (carcinoma planoephitheliale spinocellulare)

·

cechą charakterystyczną jest pojawianie się zrogowaciałych struktur
mikroskopowych tzw. pereł rakowych

∙

rak płaskonabłonkowy rogowaciejący/nierogowaciejący (carcinoma planoephitheliale

keratodes/nonkeratodes)

∙

rak podstawnokomórkowy (carcinoma basocellulare)

·

charakterystyczny palisadowy układ komórek na obwodzie gniazd rakowych

·

miejscowa złośliwość

∙

nabłoniak limfatyczny (guz Schminckego, lymhoephitelioma)

·

dotyczy zwykle migdałków

·

gruczolakorak (adenocarcinoma) ® cewki gruczołowe, mogą wydzielać śluz

∙

Typy histologiczne

·

Podział ze względu na budowę:

o

Cewkowy – adenocarcinoma tubulare

o

Brodawkowaty – adenocarcinoma papillare

·

Podział ze względu na stopień dojrzałości (Wikipedia)

o

Gruczolakorak – struktury gruczołowe bardzo dobrze widoczne

© Copyright by $taś

V1

- 5 -

o

Torbielakogruczolakorak – cystadenocarcinoma – obecne struktury
gruczołowe w postaci torbieli

o

Rak gruczołowopochodny – carcinoma adenoides – zaznaczone struktury
gruczołowe

o

Rak lity – carcinoma solidum – układ gruczołów nieczytelny

·

Podział ze względu na wydzielane substancje

o

Surowicze

o

Śluzowe

·

Podział ze względu na wydzielanie śluzu

o

Gruczolakorak śluzotwórczy (adenocarcinoma mucinosum) – obecne
wydzielanie śluzu do światła gruczołów

o

Gruczolakorak śluzowatokomórkowy (adenocarcinoma mucocellulare) –
obecne tworzenie śluzu w obrębie komórek

o

Gruczolakorak galaretowaty (adenocarcinoma gelatinosum) – obecne
tworzenie śluzu z wydaleniem go do podścieliska

§

nowotwory wydzielające śluz są promieniooporne

·

Podział ze względu na kształt komórki

o

Wałeczkowatokomórkowy

o

Sześciennokomórkowy

·

Podział ze względu na desmoplazję (czyli rozplem elementów łącznotkankowych
podścieliska)

o

Twardy à ze znaczą przewagą podścieliska

o

Miękki lub rdzeniasty à ze skąpym podścieliskiem guza

·

rak urotelialny (carcinoma urotheliale) ® różnicuje się w kierunku nabłonka przejściowego

∙

powstaje w drogach moczowych (pęcherzu moczowym, moczowodzie, miedniczkach i

kielichach nerkowych)

∙

nowotwór rośnie w postaci brodaweczkowatych wypustek w początkowym okresie

brodaweczki te wszczepiają się winne obszary dróg moczowych

·

rak niezróżnicowany (carcinoma non differentiatum) ® zbudowany z kom. nie wykazujących cech

różnicowania

·

rak zarodkowy (carcinoma embryonale) ® wywodzi się z kom. Rozrodczych

Mięsak (sarcoma)

∙

= złośliwy nowotwór wywodzący się z (lub różnicujący się w kierunku) kom. i tkanek pochodzenia
mezenchymalnego:

·

tłuszczakomięsak (liposarcoma) ® z tkanki tłuszczowej

·

włókniakomięsak (fibrosarcoma) ® z tkanki łącznej

·

chrzęstniakomięsak (chondrosarcoma) ® z tkanki chrzęstnej

·

kostniakomięsak (osteosarcoma) ® z tkanki kostnej

·

mięsak naczyniowy (haemanginosarcoma) ® z tkanki naczyniowej

·

mięsakomięsak gładkokomórkowy (leiomyosarcoma) ® z mięśni gładkich

·

mięśniakomięsak prążkowanokomórkowy (rhabdomyosarcoma)

∙

mięsako – rak (carcinosarcoma)

∙

klasyfikacja (przykłady):

·

rak z kom. wątrobowych (carcinoma hepatocellulare) ® dot. nazwy narządu

·

rak galaretowaty (carcinoma gelatinosum) ® dot. cech histologicznych lub innych cech

czynnościowych

·

rak brodawkowaty (carcinoma papillare) ® dot. cech makroskopowych

·

rak czopiasty sutka (comedocarcinoma mammae) ® dot. cech makroskopowych

© Copyright by $taś

V1

- 6 -

·

torbielakogruczolakorak brodawkowaty surowiczy (cystadenocarcinoma pappilomatosum

serosum) ® dot. cech makroskopowych

·

fibroadenoma ® łagodny guz w sutku; elementy nabłonkowe + podścielisko łącznotkankowe

·

guz mieszany ślinianki (tumor mixtus) = gruczolak wielopostaciowy ® elementy nabłonkowe,
śluzowate podścielisko, niekiedy ogniska tkanki chrzęstnej

·

czerniak złośliwy (melanoma malignum) ® nazwa historyczna (prawidłowo – melanocarcinoma)

·

chłoniak złośliwy (lymphoma malignum) = nowotwór złośliwy tkanki limfatycznej

·

białaczka (leucaemia) = nowotwór złośliwy z kom. układu hematopoetycznego

Z

Z

m

m

i

i

a

a

n

n

a

a

p

p

r

r

z

z

e

e

d

d

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

o

o

w

w

a

a

o

lokalna zmiana morfologiczną z dysplazją, która niesie ze sobą zwiększone ryzyko wystąpienia
nowotworu złośliwego (raka).

o

Przykłady:

§

adenoma villosum (gruczolak kosmkowy) w jelicie grubym stanowi podłoże rozwoju
gruczolakoraka,

§

leucoplakia (rogowacenie białe) błony śluzowej jamy ustnej, pochwy lub prącia,

§

dysplasia w szyjce macicy,

§

dysplasia nabłonka oskrzelowego u palaczy papierosów są związane ze zwiększonym
ryzykiem wystąpienia raka płaskonabłonkowego,

§

hyperplasia atypica w przewodach sutka – raka śródprzewodowego,

§

hyperplasia adenomatosa atypica endometrii – gruczolakoraka trzonu macicy

§

keratosis solaris cutis – raka skóry.

S

S

t

t

a

a

n

n

p

p

r

r

z

z

e

e

d

d

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

o

o

w

w

y

y

:

:

∙

To stan nienowotworowy (jednostka chorobowa), w którym pojawia się zwiększone ryzyko wystąpienia

nowotworu złośliwego, np. :

o

colitis ulcerosa (wrzodziejące zapalenie jelita grubego) ® gruczolakorak jelita grubego

o

xeroderma pigmentosum (skóra pergaminowa) ® rak skóry

o

cirrhosis hepatis (marskość wątroby) ® carcinoma hepatocellulare

o

anaemia perniciosa (niedokrwistość złośliwa) ® rak żołądka

R

R

a

a

k

k

z

z

m

m

i

i

k

k

r

r

o

o

i

i

n

n

w

w

a

a

z

z

j

j

ą

ą

·

w odniesieniu do raka płaskonabłonkowego szyjki macicy lub sromu, określenie to oznacza raka
naciekającego podścielisko na głębokość do 3 mm

R

R

a

a

k

k

p

p

r

r

z

z

e

e

d

d

i

i

n

n

w

w

a

a

z

z

y

y

j

j

n

n

y

y

·

inaczej to rak in situ, albo rak śródnabłonkowy

·

wzrost komórek o cechach nowotworu złośliwego ograniczony jedynie do obszaru nabłonka (nie
przekracza błony podstawnej)

·

w nabłonku na całej grubości są komórki:

o

mało zróżnicowane

o

ułożone bezładnie

o

różnorodne co do kształtu i wielkości

o

z jądrami hiperchromatycznymi

·

nie daje przerzutów więc jego usunięcie z niewielkim marginesem daje całkowite wyleczenie

© Copyright by $taś

V1

- 7 -

·

aktualnie zmiany dawniej określane jako dysplazja + rak przedinwazyjny określane są jako neoplazja
wewnątrznabłonkowo (śródnabłonkowa)

R

R

o

o

z

z

p

p

r

r

z

z

e

e

s

s

t

t

r

r

z

z

e

e

n

n

i

i

a

a

n

n

i

i

e

e

s

s

i

i

ę

ę

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

ó

ó

w

w

§

wzrost miejscowy

o

gdy rozrastająca się tkanka nowotworu zachowuje kontakt z guzem pierwotnym

§

przerzuty (metastasis)

o

gdy nie ma kontaktu tkanki nowotworu z guzem pierwotnym

o

rozrost odbywa się w większej lub mniejszej odległości od ogniska pierwotnego

o

tylko w przypadku nowotworów złośliwych

o

raki przerzutują z reguły najpierw drogą limfatyczną ( z wyjątkiem raka nerki, raka stercza,
pęcherzykowego tarczycy i gruczołowego płuc)

o

mięsaki przerzutują głównie droga krwi

o

Najczęściej występujące przerzuty

§

Rak nerki

·

Do płuc (55%)

·

Do kości (33%)

§

Rak stercza

·

Węzły chłonne miednicy małej (70%)

·

Kości – 70%

·

Płuca – 45%

§

Rak sutka

·

Węzły chłonne (głównie)

·

Płuca, kości (kręgi), wątroba

§

Rak szyjki macicy

·

Węzły chłonne (głównie)

·

Później płuca i kości

§

Czerniak złośliwy

·

Okoliczne węzły chłonne

·

Wątroba, płuca, przewód pokarmowy, płuca

§

MPNST

·

Płuca

§

Mięsak Ewinga

·

Płuca, opłucna

§

Guz Wilmsa

·

Płuca, wątroba

§

droga płynu mózgowo-rdzeniowego

o

brak przerzutów na obwód

o

np. przy retinoblastomie, medullosarcoma

§

przez kontakt

§

wszczepianie się w ścianę jamy surowiczej

o

np. guz jajnika w otrzewną

o

rak trzustki, żołądka

C

C

e

e

c

c

h

h

y

y

m

m

a

a

k

k

r

r

o

o

s

s

k

k

o

o

p

p

o

o

w

w

e

e

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

ó

ó

w

w

Nowotwór łagodny

–

brak naciekania podścieliska i okolicznych tkanek (wzrost miejscowy, rozprężający)

© Copyright by $taś

V1

- 8 -

–

brak przerzutów

–

brak naciekania naczyń

–

powolny wzrost; rozrost w tkankach i narządach, ewentualnie wpuklanie się ponad pow. skóry i błon

śluzowych

–

otorebkowanie (torebka z pozostałej tkanki łącznej po kom. parenchymatycznych); wyraźne odgraniczenie

od okolicznych tkanek nawet gdy nie ma torebki (*naczyniak – brak torebki, nieregularny obrys, wnikanie
pomiędzy utkanie narządu miąższowego)

–

brak wznów miejscowych, brak nawrotów

–

niewielka angiogeneza

–

mała heterogenność na poziomie morfologicznym – postać kulistych guzów litych lub torbielowatych

Nowotwór złośliwy

–

naciekanie (invasio) i niszczenie okolicznych tkanek

o

naciekanie to wnikanie komórek nowotworu pomiędzy komórki otoczenia, a stąd ewentualnie do
światła naczyń krwionośnych i chłonnych

§

naciek nowotworowy zabija komórki tkanek naciekanych (tym różni się od nacieku
zapalnego)

§

typy nacieku

·

wieloogniskowy (np. sutek)

·

drobnoogniskowy

·

rozproszone (żołądek)

–

wzrost egzofityczny (na pow. pod postacią tworów kalafiorowatych lub grzybiastych – raki skóry); wzrost

mezofityczny (nacieki w głąb tkanek); wzrost endofityczny (owrzodzenia – gniazda kom. rakowych dają
nacieki w głąb tkanek otaczających)

–

zdolność do dawania przerzutów (metastasis);

o

przerzut = nowy guz nowotworowy, powstaje w wyniku rozsiania drogą krwi lub naczyń
limfatycznych i proliferacji kom. nowotworowych w odległym narządzie

§

przerzuty drogą krwionośną najczęściej dotyczą wątroby i płuc

§

guzy przerzutowe – najczęściej liczne, okrągłe, dobrze odgraniczone, różnej wielkości,
miękkie, niewielka ilość podścieliska łącznotkankowego (zmiany martwicze);

§

mięsak – droga krwionośna (naczynia żylne i tętnicze)

§

rak – droga limfatyczna

§

inne drogi szerzenia się nowotworów:

·

płyn mózgowo – rdzeniowy (medulloblastoma),

·

wszczepienie do jam surowiczych (carcinosis peritonei et pleurae)

o

wszczepienie do otrzewnej, opłucnej lub osierdzia w raku jajnika;

o

endometriosis = gruczolistość – wszczepy błony śluzowej trzonu macicy do
tkanki podskórnej i mięśni brzucha ® zmiana nienowotworowa) ®
zdolność do tworzenia wszczepów nie jest wyłącznie cechą nowotworów
złośliwych;

–

naciekanie naczyń (skłonność do naciekania naczyń i wzrostu w ich świetle); np. carcinoma hepatocellulare

® odgałęzienia żyły wrotnej i wątrobowej, carcinoma renis ® żyła nerkowa

–

szybki wzrost

–

brak otorebkowania ® zewnętrzny obrys i kształt nieregularny

–

wznowy miejscowe (odrastanie guzków nowotworowych w pobliżu blizny pooperacyjnej w wyniku

niecałkowitego wycięcia guza lub wycięcia ze zbyt małym marginesem); nawrót = wznowa (recidiva)

–

duża angiogeneza

–

bardzo duża heterogenność na poziomie morfologicznym

–

barwa i spoistość tkanki rakowej zależą od ilości tkanki łącznej (spoistość twarda ® duża ilość tkanki łącznej –
carcinoma scirrhosum ventriculi, raki sutka z desmoplazją; niewielka ilość tkanki łącznej ® barwa białawo –
żółtawa, krucha i miękka spoistość)

–

zmiany martwicze (kruche, barwy żółtawej) i krwotoczne

Cytologiczne i histologiczne cechy złośliwości

–

zwiększenie stosunku jądrowo – cytoplazmatycznego (­objętości jądra w stosunku do cytoplazmy)

–

polimorfizm (różnorodność) wielkości, kształtu i zabarwienia jąder i kom.

© Copyright by $taś

V1

- 9 -

–

hiperchromazja jader (nadmierna barwliwość) spowodowana ­zawart. DNA

–

heterochromazja jąder (różna intensywność zabarwienia chromatyny w różnych miejscach jąder) –

nierównomierne rozmieszczenie chromatyny na terenie jąder

–

nieregularny kształt i wielkość, różne zabarwienie centromerów (grud chromatyny jądrowej)

–

nieregularny obrys jąder

–

błona jądrowa nieregularnie pogrubiała

–

duże (ogromne) jąderka o nieregularnym kształcie

–

patologiczne mitozy – wielobiegunowe metafazy w kształcie litery X Y H, nieprawidłowe ułożenie

chromosomów

–

anarchia architektoniczna – brak dobrze zorganizowanych struktur

–

naciekanie nowotworowe podścieliska (infiltratio neoplasmatica)

Neoplazja wewnątrznabłonkowa

∙

pojęciem neoplazji wewnątrznabłonkowej (śródnabłonkowej) obejmujemy zmiany cytologiczne i

architektoniczne nabłonka (dawniej określane jako dysplazja i rak przedinwazyjny), z których w
różnym odsetku przypadków może rozwinąć się inwazyjna postać raka.

∙

Komórki neoplazji wewnątrznabłonkowej nie mają dostępu do podścieliska ponieważ znajdują się

tylko w nabłonku, a od podścieliska są oddzielone błoną podstawną nabłonka.

∙

NWN nie daje przerzutów

∙

Aby uzyskać 100% wyleczenie należałoby wykrywać zmiany nowotworowe na etapie neoplazni

wewnątrznabłonkowej

§

Jednym z nielicznych narządów gdzie jest to możliwe jest szyjka macicy

§

CIN – śródnabłonkowa neoplazja szyjki macicy (CIN I, CIN II, CIN III)

§

Dawniej stosowano SIL – zmiana wewnątrzpłaskonabłonkowa lub zmiana
śródpłaskonabłonkowa (SIL I, SIL II)

∙

Pojęcie NWN (dysplazja) stosuje się tez w odniesieniu do nabłonka gruczołowego np. żołądku i

jelicie grubym

∙

W sutku występują dwa rodzaje neoplazji wewnątrznabłonkowej

§

tzw. rak śródprzewodowy,

·

w którym nabłonek z cechami neoplazji rozrasta się wewnątrz przewodów sutka
nie przekraczając błony podstawnej

§

tzw. rak zrazikowy przedinwazyjny,

·

gdzie mamy do czynienia z analogiczną sytuacją w zrazikach

∙

Inne przykłady NWN

§

Wewnąrznabłonkowa neoplazja sterczowa (PIN)

§

NWN nabłonka pęcherza moczowego

N

N

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

y

y

m

m

i

i

e

e

j

j

s

s

c

c

o

o

w

w

o

o

z

z

ł

ł

o

o

ś

ś

l

l

i

i

w

w

e

e

∙

to nowotwory, które mają niektóre cechy nowotworów złośliwych, ale nie dają przerzutów;

∙

nowotwory, które mają cechy histologiczne nowotworu łagodnego, często dają nawroty, ale nie dają

przerzutów;

∙

niecałkowite usunięcie często daje wznowy;

∙

naciekają i niszczą podłoże

∙

może wszczepiać się i dawać wznowę

∙

Przykłady:

o

rak podstawnokomórkowy skóry (carcinoma basocellulare)

o

glejak złośliwy mózgu (glioma malignum)

o

guz mieszany ślinianek (adenoma pleomorphum)

o

włókniaki powięziowe (fibroma desmoides)

© Copyright by $taś

V1

- 10 -

D

D

i

i

a

a

g

g

n

n

o

o

s

s

t

t

y

y

k

k

a

a

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

ó

ó

w

w

Diagnostyka histopatologiczna:

–

badanie histopatologiczne wycinka pobranego ze zmienionej nowotworowo tkanki

–

Rodzaj materiału:

o

wycięta w całości zmiana (guz),

o

większy wycinek,

o

oligobiopsje (średnicy kilku mm-broncho-, gastro),

o

biopsja gruboigłowa(rdzeniowa-prostata, sutek),

o

wyskrobiny z jamy macicy

Cytodiagnostyka:

–

złuszczeniowa

o

ocena rozmazów komórek złuszczonych samoistnie np. w płynach z jam ciała, moczu, plwocinie
lub zostały złuszczone za pomocą odpowiednich szczoteczek z części pochwowej szyjki macicy,
oskrzeli, żołądka, jelit.

–

aspiracyjna

® biopsja aspiracyjna cienkoigłowa (gruczoł sutkowy, tarczyca, płuca, przerzuty nowotworowe

do węzłów chłonnych i wątroby)

Immunocyto(histo)chemia:

® materiał cytologiczny i

histologiczny

–

Zastosowanie

o

ocena kierunku różnicowania nowotworów, które nie wykazują cech różnicowania w MO

o

iagnostyka różnicowa drobnookrągłokomórkowych neo wieku dziecięcego (neuroblastoma,
mięsak Ewinga, guz Wilmsa, NHL)

o

ustalenie punktu wyjścia przerzutu lub szczegółowego typu nowotworu

o

immunofenotypowanie białaczek i chłoniaków

o

ocena obecności markerów biologicznych o znaczeniu prognostycznym lub predykcyjnym

Metody morfometryczne:

–

cytometria przepływowa

o

immunofenotypowanie i klasyfikacja białaczek i chłoniaków

o

ocena klonalności rozrostów limfatycznych

o

ocena rokowania w niektórych nowotworach złośliwych (ocena ploidii DNA)

–

automatyczna skomputeryzowana analiza obrazu

® o

o

biektywna ocena stopnia proliferacji kom. nowotworowych lub obecności niektórych markerów
czy białek jądrowych

§

(laserowy cytometr skaningowy = LSC ® ocena apoptozy, aktywacji kom., szybkości
kinetyki reakcji enzymatycznych w pojedynczych kom.)

Metody cytogenetyczne i molekularne:

–

wykrywanie dziedzicznych predyspozycji do rozwoju nowotworów złośliwych (wykrywanie dziedzicznie

uwarunkowanych mutacji genów supresorowych i genów mutatorowych; ocena genetycznej determinacji
aktywności enzymów zwiększających wrażliwość na karcynogeny; ocena polimorfizmu genów
kontrolujących syntezę niektórych cytokin)

–

wykrywanie nielicznych kom. nowotworowych, które pozostały po leczeniu chorych z białaczką lub

chłoniakiem

–

ocena rokowania w niektórych chorobach nowotworowych

© Copyright by $taś

V1

- 11 -

–

diagnostyka chłoniaków poprzez badanie klonalnej rearanżacji limfocytarnych genów receptorowych oraz

niektórych mięsaków poprzez wykrywanie specyficznych translokacji

–

biomarkery nowotworowe = białka cytoplazmatyczne, białka powierzchni kom., hormony, enzymy, które

można wykryć różnymi metodami biochemicznymi w surowicy krwi (i innych płynach ustrojowych) u chorych
z nowotworami ® prawie wszystkie markery mają właściwości antygenowe:

B

I O M AR K E R Y N O WO T WO R O WE

CAE (antygen karcinoembrionalny) – rak jelita grubego, wątroby, trzustki, żołądka, płuca, sutka
AFP (α-fetoproteina)– rak z komórek wątrobowych, Yolk sac tumor i inne nienasieniakowe guzy

jąder
βhCG (gonadotropina kosmówkowa)– choriocarcinoma i nienasieniakowe guzy jąder
NSE (enolaza swoista dla neuronów) – rak drobnokomórkowy płuca, neuroblastoma
PSAP (kwaśna fosfataza prostatowa) – rak gruczołu krokowego
PSA (antygen swoisty dla prostaty) – rak gruczołu krokowego
Kalcytonina – rak rdzeniasty tarczycy
Katecholaminy – phaeochromocytoma
Immunoglobuliny – szpiczak mnogi
CA-15-3 – rak sutka
CA- 19-9 różne raki
CA-125 – rak jajnika
TdT (transferaza nukleotydów terminalnych) – białaczki
AbP53 (przeciwciała przeciwko P53) – rak jelita grubego i inne raki

E

E

t

t

i

i

o

o

p

p

a

a

t

t

o

o

g

g

e

e

n

n

e

e

z

z

a

a

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

ó

ó

w

w

Czynniki rakotwórcze

C

Z Y N N I K I C H E M I C Z NE

:

o

Nitrozaminy à Wywołują głównie nowotwory wątroby

o

Aflatoksyny spożywane z pokarmem

§

Odpowiedzialne głównie za raka wątroby

o

Cykliczne węglowodory aromatyczne

§

Działają karcinogennie na wszystkie tkanki

·

Rak płuc u palaczy

·

Rak skóry u robotników drogowych

·

Rak moszny u kominiarzy

o

Aminy aromatyczne

§

Rak pęcherza moczowego

o

Przykłady

§

Arsen à rak wątroby i oskrzeli

§

Azbest à rak oskrzeli i międzybłoniak

§

Aminy aromatyczne à rak pęcherza

§

Benzen à białaczki

§

Nikiel à rak oskrzeli i zatok przynosowych

§

Chlorek winylu à rak wątrobowokomórkowy

§

Alkohol à rak jamy ustnej, przełyku i krtani

§

Alkilowane cytostatyki à białaczki

§

Stilbestrol –DES à gruczolak wątroby, rak pochwy

§

Oxymetholon – syntetyczny androgen à rak wątroby

§

Thorotrast – kontrast do analizy rentgenowskiej à naczyniakomięsak

© Copyright by $taś

V1

- 12 -

P

R O M I E N I O W A NI E

:

–

promieniowanie UV

o

rak płaskonabłonkowy i rak podstawnokomórkowy skóry, czerniak złośliwy skóry

–

promieniowanie X

o

białaczka (przewlekła białaczka szpikowa),

o

nowotwory układu limfatycznego,

o

rak tarczycy (u dzieci),

o

rak sutka, rak płuc

W

I R U S Y O N K O G E N N E

:

–

wirus brodawczaka ludzkiego (HPV = human papilloma virus)

o

rak płaskonabłonkowy szyjki macicy, jamy ustnej, krtani

o

80% przypadków raka inwazyjnego płaskonabłonkowego i neoplazji śródnabłonkowej
szyjki macicy – HPV głównie 16 i 18

o

brodawczaki – HPV 1, 2, 4, 7

–

wirus Epsteina – Barra (EBV) ®

o

chłoniak Burkitta (postać afrykańska), rak noso – gardła, chłoniak z kom. B u osób z
immunosupresją (infekcja HIV, przeszczepy narządów), niektóre przypadki choroby
Hodgkina

–

wirus hepatitis B (HBV)

o

rak kom. wątroby

–

wirus herpes mięsaka Kaposiego (KSHV)

o

mięsak Kaposiego

–

wirusy onkogenne RNA

–

przewlekłe transformujące retrowirusy (chłoniaki, białaczki)

–

ostro transformujące retrowirusy (transformacje nowotworowe, mięsaki, chłoniaki i białaczki)

–

retrowirusy transaktywujace (wirus ludzkiej białaczki z kom. T typu 1 = HTLV 1, HIV 1 i HIV 2) –
białaczka, chłoniaki kom. T

H

E L I C O B A C T E R P Y L OR I

:

–

chłoniak żołądka z kom. B, rak żołądka

M

M

o

o

l

l

e

e

k

k

u

u

l

l

a

a

r

r

n

n

o

o

-

-

g

g

e

e

n

n

e

e

t

t

y

y

c

c

z

z

n

n

e

e

a

a

s

s

p

p

e

e

k

k

t

t

y

y

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

ó

ó

w

w

–

protoonkogeny = geny stymulujące wzrost

–

geny supresorowe = antyonkogeny, geny hamujące wzrost

–

geny kontrolujące apoptozę

–

geny regulujące naprawę uszkodzonego DNA

Protoonkogeny

–

Protoonkogen jest genem obecnym w prawidłowej komórce, potencjalnie (lecz nie aktualnie) zdolnym do

wyzwolenia procesu transformacji nowotworowej.

o

Uwarunkowana mutacją zmiana jego ekspresji sprawia, że przekształca się w onkogen, tj. gen
bezpośrednio aktywujący transformację nowotworową komórki.

–

W komórce występują liczne i zróżnicowane protoonkogeny, ich główne funkcje to:

o

zawierają informacje dla czynników wzrostowych i ich receptorów błonowych

o

kodują wewnątrzkomórkowe przekaźniki informacji związanej z procesami wzrostu i proliferacji

o

kodują czynniki transkrypcyjne pobudzające proliferację i upośledzające procesy różnicowania
komórki

o

kodują białka regulatorowe cyklu komórkowego (cykliny i kinazy cyklinozależne), enzymy (głównie
kinazy), a także czynniki kontrolujące proces apoptozy

© Copyright by $taś

V1

- 13 -

–

Białka kodowane przez protoonkogeny są w prawidłowych komórkach istotne dla złożonych procesów

regulacyjnych, które wyznaczają prawidłowy przebieg różnicowania i proliferacji.

o

Zmiana prowadząca protoonkogenów w onkogeny:

§

jest przede wszystkim skutkiem mutacji.

§

Podobne następstwa może mieć translokacja chromosomalna

§

amplifikacja genu (tj. jego wielokrotne skopiowanie).

–

Zmiany prowadzące do przekształcenia protoonkogenów w onkogeny:

–

mutacje punktowe

o

przede wszystkim

–

amplifikacja genów

o

czyli jego wielokrotne skopiowanie

–

translokacje chromosomowe

o

Przykłady

§

translokacja c–mys z chromosomu 8 jako charakterystyczna cecha chłoniaka
Burkitta

§

chromosom Philadelphia, obecny u 90% chorych na przewlekłą białaczkę
szpikową

Geny supresorowe (antyonkogeny)

∙

to geny działające hamująco na procesy proliferacji komórkowej (geny bramkowe), bądź stabilizująco na

procesy utrzymujące stabilność genetyczną komórki (geny opiekuńcze)

∙

Prawidłowa funkcja tych genów jest niezbędna, aby ryzyko wystąpienia nowotworu było jak najmniejsze

∙

Przykłady

o

gen Rb

§

koduje białko, które odgrywa kluczową rolę w kontroli cyklu kom.

§

Gdy jego mutacja to utrata kontroli nad przebiegiem cyklu kom.

·

siatkówczak (retinoblastoma),

·

osteosarcoma u dzieci + inne mięsaki tkanek miękkich,

·

rak drobnokomórkowy płuca, rak sutka

o

gen p53 (Tp53)–

§

jego mutacja wrodzona jest przyczyną zespołu Li – Fraumeni

·

Dziedziczony AD;

·

Pacjenci z zespołem Li-Fraumeni mają zwiększoną podatność (zachorowanie
przed 45. rokiem życia) na choroby nowotworowe, a zwłaszcza:

o

mięsaki tkanek miękkich

o

osteosarcoma

o

rak sutka

o

ostra białaczka

o

guzy mózgu

o

rak kory nadnerczy.

o

gen p73

§

koduje białko o właściwościach zbliżonych do p53

o

geny BRCA 1 i BRCA 2

§

mutacja BRCA 1 ® rak sutka, rak jajnika, rak jelita grubego, rak gruczołu krokowego;

§

mutacja BRCA 2 ® rak sutka, rak jajnika, rak pęcherza moczowego, rak gruczołu
krokowego i sutka u mężczyzn;

o

gen APC

§

jego mutacja wywołuje gruczolakowatą polipowatość jelita grubego;

o

gen NF 1

§

jego mutacja jest przyczyną neurofibromatosis 1 (czasami neurofibrosarcoma)

§

występuje też zwiększone ryzyko wystąpienia:

·

guza Wilmsa,

·

przewlekłej białaczki szpikowej,

© Copyright by $taś

V1

- 14 -

·

rhabdomyosarcoma, meningioma i phaeochromocytoma;

o

gen NF 2

§

jego mutacja powoduje neurofibromatosis 2

§

występuje też zwiększone ryzyko wystąpienia schwannoma acousticum, oponiaków i
glejaków

o

E–kadheryna

§

mutacje genu kodującego białko powodują zmniejszoną kohezję międzykomórkową
ułatwiając inwazję i występowanie przerzutów w rakach jelita grubego, rakach przełyku i
jajnika oraz raku sutka i gruczołu krokowego + zwiększone ryzyko wystąpienia raka żołądka

o

DCC

§

W karcynogenezie raka jelita grubego

o

VHL (Von Hoppel – Lindau)

§

choroba von Hippla-Lindaua, naczyniakowatość siatkówkowo-móżdżkowa

·

Przyczyną choroby jest mutacja w obydwu allelach genu VHL, z których jedna jest
dziedziczna a druga następuje spontanicznie

·

Występują tu (od najczęstszych)

o

Naczyniaki krwionośne zarodkowe móżdżku

o

Naczyniaki siatkówki

o

Rak jasnokomórkowy nerki

o

Naczyniaki krwionośne zarodkowe rdzenia kręgowego

o

Guz chromochłonny (pheochromocytoma)

o

WT 1

§

sporadyczne postacie guzów Wilmsa

Geny regulujące apoptozę:

▪

geny hamujące apoptozę (działanie antagonistyczne) ® bcl 2, bcl xL

▪

geny proapoptotyczne ® bax, bad, bide, bcl xS

Z

Z

e

e

s

s

p

p

ó

ó

ł

ł

p

p

a

a

r

r

a

a

n

n

e

e

o

o

p

p

l

l

a

a

z

z

m

m

a

a

t

t

y

y

c

c

z

z

n

n

y

y

·

To zespół objawów towarzyszących procesowi nowotworowemu, wynikający z produkcji
hormonów ekotopowych (czyli produkcja hormonów przez tkankę nowotworową poza układem

dokrewnym) lub wydalania produktów przemiany materii komórek nowotworowych

§

Objawy te nie są związane z umiejscowieniem nowotworu, ani z obecnością przerzutów,
ani z wydzielaniem hormonów charakterystycznych dla tkanki z której nowotwór się
wywodzi

§

Ektopowa produkcja hormonów to produkcja przez nowotwór tkanki która nie należy do

układu dokrewnego. Wówczas hormon odłączony od komórki nowotworowej pochodzi z
tkanki, która w normalnych warunkach takiej substancji nie wytwarza.

·

Takie uwalnianie nie podlega kontroli sprzężenia zwrotnego, jednak w
przeważającej postaci prohormon wykazuje małą aktywność biologiczną

o

Przykłady

§

ACTH à rak oskrzeli, wątroby, nerek

§

ADH à rak drobnokomórkowy oskrzeli, rak trzustki i prostaty

§

FSH/MSH à rak oskrzeli

§

TSH à rak oskrzeli, jąder, kosmówczak

§

HCG à rak oskrzeli, jąder, piersi

§

Glukagon à rak trzustki, nerki, jelita cienkiego

§

Insulina à nowotwory łagodne mezenchymy brzusznej, rak
wątroby, trzustki

§

Gastryna à rak trzustki, jelita cienkiego

§

EPO à rak oskrzeli, wątroby, mięsak macicy, naczyniak płodowy

§

VIP à rak trzustki, zwojak złośliwy

§

PTH à rak oskrzeli, rak jasnokomórkowy nerki

§

Kalcytonina à rak oskrzeli, tarczycy, piersi

© Copyright by $taś

V1

- 15 -

§

Serotonina à rakowiak, rak jajnika, trzustki

·

Zespół paraneoplastyczny może być pierwszą kliniczną manifestacją nowotworu, jego aktywność

może odzwierciedlać przebieg procesu nowotworowego, a metaboliczne skutki mogą stwarzać
większe zagrożenie dla życia niż sama choroba nowotworowa

·

Przykłady

§

Hiperkalcemia

·

Spowodowana jest krążącym PTHrP (peptydem zbliżonym strukturalnie do PTH) lub
ostrolizą kości spowodowaną rozrostem nowotworu

·

Szczególnie płaskonabłonkowe nowotwory płuc produkują substancje zbliżóną do
PTHrP

§

Hiponatremia

·

Najczęściej spowodowana uwalnianiem wazopresyny (ADH)

§

Zespół Cushinga

·

skutek produkowania przez nowotwór związków o działaniu ACTH

o

głównie przez drobnokomórkowe raki płuc

§

Zespół Schwarza-Barttera (SIADH) –

·

skutki produkowania przez nowotwór związków o działaniu ADH

§

Objaw Trousseau – w raku trzustki i płuca

·

Zespołem Trousseae nazywane jest współistnienie nowotworu przewodu
pokarmowego i zapalenia żył

o

Nowotwory przewodu pokarmowego produkują bowiem tromboplastynę
tkankową powodującą powstawanie zakrzepów

§

Nowotwory nerek produkują EPO, prowadzącą do policytemii

§

Często są to zmiany skórne np.

·

Acanthosis nigricans w nowotworach żołądka

·

Dermatomyositis w nowotworach przewodu pokarmowego

W

W

y

y

n

n

i

i

s

s

z

z

c

c

z

z

e

e

n

n

i

i

e

e

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

o

o

w

w

e

e

(

(

C

C

a

a

c

c

h

h

e

e

x

x

i

i

a

a

n

n

e

e

o

o

p

p

l

l

a

a

s

s

m

m

a

a

t

t

i

i

c

c

a

a

)

)

·

U chorych z rozsianą chorobą nowotworową często obserwuję się duży spadek wagi ciała, utratę
łaknienia, ogólne osłabienie i niedokrwistość

K

K

l

l

a

a

s

s

y

y

f

f

i

i

k

k

a

a

c

c

j

j

e

e

Stopień zaawansowania klinicznego nowotworu

§

Po ustaleniu rozpoznania, ocena rozległości i szerzenia się nowotworu jest podstawowym warunkiem
właściwego postępowania leczniczego. Klasyfikację tę oznacza się symbolem TNM.

§

Ma ona na celu ocenę rozległości procesu nowotworowego i jest oparta na określeniu trzech elementów:

o

- T (tumor) - guz,

o

- N (nodulus) - węzły chłonne,

o

- M (metastasis) - przerzuty odległe.

§

Dodanie do tych symboli liczb dokładnie odzwierciedla stopień klinicznego zaawansowania procesu
nowotworowego.

§

Klasyfikacja TNM pomaga w planowaniu leczenia i w ocenie jego wyników, daje wskazówki co do
rokowania.

© Copyright by $taś

V1

- 16 -

·

Klasyfikacja TNM

o

System służący do określania stopnia złośliwości nowotworu

o

Tumor

§

Opisuje wielkość guza pierwotnego

§

T1,2,3,4 – kolejne stopnie rozwoju pierwotnego ogniska nowotworu

§

Im większa liczba tym guz większy

o

Nodes

§

Opisuje przerzuty do węzłów chłonnych

§

N1,2,3,4 – kolejne liczby to przerzuty do węzłów coraz odleglejszych od guza pierwotnego

o

Metastases

§

Opisuje przerzuty odległe (narządowe)

§

Albo są albo ich nie ma

·

Na podstawie tych parametrów oznacza się ogólny stopnień zaawansowania choroby nowotworowej

·

Skala czterostopniowa

o

I – nowotwór w najwcześniejszej fazie rozwoju (przerzycie pięcioletnie 75-100% leczonych)

o

IV – nowotwór bardzo zaawansowany (przeżycie pięcioletnie do 25% leczonych)

·

Czasami jeszcze dokłada się czwarty parametr G (grading) à patrz niżej

o

To histopatologiczna strefa zróżnicowania nowotworu

o

G opisuje agresywność rozwoju nowotworu złośliwego w oparciu o kryteria złośliwości histologicznej

o

Opiera się na ocenie anaplazji a więc odsetku niezróżnicowanych komórek w utkaniu nowotworu
złośliwego. Im więcej komórek niezróżnicowanych tym nowotwór bardziej złośliwy

o

Świadczy o liczbie komórek niezróżnicowanych w nowotworze w stosunku do komórek w pełni
zróżnicowanych

o

To skala trzy lub czterostopniowa

§

G1 –mała liczba komórek niezróżnicowanych (dojrzały nowotwór)

§

G3 – duża liczba komórek niezróżnicowanych

o

Im większy jest G tym bardziej złośliwy jest nowotwór i ma większe skłonności ekspansywne

Stopień złośliwości histopatologicznej nowotworu

§

Histologiczna (histopatologiczna) złośliwość nowotworu (ang. grading)

§

to zespół cech histologicznych i cytologicznych pozwalających wnioskować jaka będzie dynamika rozrostu
i przerzutowania nowotworu.

o

Oprócz nasilenia cech atypii i anaplazji o złośliwości histologicznej świadczy m.in. sposób
naciekania guza, jego aktywność mitotyczna.

o

W przypadkach guzów o niejednorodnym utkaniu (łac. polymorphia) stopień złośliwości całego
guza determinuje jego najbardziej odróżnicowana część.

o

Dla większości nowotworów stopień histologicznej złośliwości określa się w trzystopniowej skali (dla
glejaków w czterostopniowej)

·

I (niska złośliwość),

·

II (średni stopień złośliwości),

·

III (wysoka złośliwość),

o

W zależności od stopnia dojrzałości komórkowej (czyli podobieństwa nowotworu do tkanki, z której
pochodzi) nowotwory klasyfikuje się jako:

§

dobrze zróżnicowane (Io);

§

umiarkowanie zróżnicowane (IIo);

§

mało zróżnicowane (IIIo);

§

niezróżnicowane lub anaplastyczne, jeżeli występuje utrata identyczności z tkanką, z której
pochodzą.

§

Klasyfikacja histologiczna nowotworu jest podstawową metodą wyboru metody leczenia, a także jest
pomocna w planowaniu zakresu działań terapeutycznych i rokowania.

© Copyright by $taś

V1

- 17 -

I

I

n

n

n

n

e

e

p

p

o

o

j

j

ę

ę

c

c

i

i

a

a

z

z

w

w

i

i

ą

ą

z

z

a

a

n

n

e

e

z

z

n

n

o

o

w

w

o

o

t

t

w

w

o

o

r

r

a

a

m

m

i

i

§

Dojrzewanie

o

jeżeli odnosi się do okresu płodowego, jest równoznaczne z procesem różnicowania. Jednakże,
proces specjalizacji morfologiczno-czynnościowej tkanek i komórek częstokroć wykracza poza ten
okres.

o

Stad, choć pojecie dojrzewania obejmuje całość okresu specjalizowania komórek i tkanek, jest
ono najczęściej używane do określenia jego końcowej fazy, zarówno w życiu płodowym jak i
pozapłodowym.

o

Pierwotna komórka zarodkowa może dojrzewać w wielu kierunkach, osiągając w prawidłowych
warunkach poziom zróżnicowania odpowiedni dla danego okresu rozwojowego. W czasie tego
procesu komórka coraz bardziej specjalizuje się, a możliwości jej dalszego różnicowania się ulegają
redukcji

§

Dojrzałość nowotworu

o

wyznaczona jest przez fenotyp dominującej populacji komórkowej z czym wiążą się cechy
tkankotworcze (histioformatywne) guza, w którym cześć komórek dojrzewa, zaś pozostałe stanowią
elementy zapasowe. Punktem odniesienia dla określenia dojrzałości tkanki nowotwowej są wzorce
tkankowe występujące w poszczególnych etapach rozwoju płodowego.

§

Dyskarioza

o

czyli zespół zmian morfologicznych dotyczących jądra komórkowego na które składają się:

§

nadbarwliwość i różnobarwliwość,

§

powiekszenie i zróżnicowanie wielkosci

§

niekiedy też wielojadrowość komórek (łac. hyperchromatosis, heterochromatosis,
hypernucleosis, heteronucleosis, polynucleosis).

§

Różnicowanie

o

jest procesem oznaczającym ukierunkowanie rozwoju morfologiczno-czynnościowego komórek i
tkanek w życiu płodowym è większość komórek i tkanek zakańcza swoja specjalizacje w okresie
płodowym lub krotko po urodzeniu, stając się tkankami zróżnicowanymi (lub inaczej dojrzałymi) z
morfologicznego punktu widzenia.

o

Cześć komórek i tkanek kształtuje jednak swój fenotyp także w różnych okresach życia
pozapłodowego

§

Gdy komórki te ulęgają dalszej specjalizacji (np. komórki układu immunologicznego) à jeśli
obserwuje się w zmianie rozrostowej, nazywane jest prosoplasją (np. rogowacenie
nabłonka paraepidermalnego w krtani)

§

Gdy zmienia jej kierunek, przekształcając swój fenotyp à metaplazja (np. przekształcenie
nabłonka gruczołowego w nabłonek wielowarstwowy plaski).

§

Odróżnicowywanie (łac. dedifferentiatio)

o

nie jest odwrotnością różnicowania, lecz postępującą utrata morfologiczno-czynnościowych cech
nabytych przez komórki w ich dotychczasowym rozwoju.

o

Odróżnicowanie może dotyczyć zarówno komórek dojrzałych (wysoko zróżnicowanych), jak
również komórek i tkanek płodowych, a zatem nie w pełni dojrzałych.

o

Odróżnicowywanie polega na nabywaniu nowych cech w wyniku zmiany genomu. Stopień
odróżnicowania na ogol rośnie w trakcie progresji nowotworu, gdyż zmiany w genomie komórki
transformowanej nowotworowo powodują coraz wyraźniejsze odkształcenia jej fenotypu.

§

Ploidia

o

jest określeniem ilości materiału genetycznego w jądrze komórkowym.

o

Komórki somatyczne, które znajdują się w okresie spoczynkowym, zawierają diploidalna ilość
materiału genetycznego odpowiadającą podwójnemu garniturowi chromosomów

o

Możliwe rozkłady komórek

§

rozkłady diploidalne à charakterystyczne dla prawidłowych tkanek,

§

rozkłady tetraploidalne

© Copyright by $taś

V1

- 18 -

·

stwierdza się podwyższony odsetek komórek zawierających więcej niż diploidalną
ilość DNA (zwykle odpowiadają poczwórnej liczbie chromosomów) à świadczy to
o zwiększonej aktywności mitotycznej

·

charakterystyczne dla nowotworów łagodnych, zmian odczynowych oraz dla
nieznacznie odróżnicowanych nowotworów złośliwych,

§

rozkłady aneuploidalne

·

charakterystyczne dla wysoce odróżnicowanych nowotworów złośliwych.

·

podział materiału genetycznego do komórek potomnych jest nierównomierny, tj.
nie będący krotnością DNA przypadającego na garnitur chromosomalny
(rozkłady aneuploidalne).

o

Obecnie są stosowane dwie techniki oceny ploidii, praktycznie równoważne jeśli chodzi o wartość
rozpoznawczą:

§

cytometria statyczna (mikrodensytometria w cyfrowym obrazie mikroskopowym) i

§

cytometria przepływowa.

§

Nowotwór o złośliwości granicznej (ang. borderline malignancy)

o

jest niezbyt szczęśliwym określeniem oznaczającym fakt niemożności precyzyjnego określenia na

podstawie obrazu histologicznego jego charakteru biologicznego (tzn. czy będzie on tworzył
przerzuty czy też nie).

o

Tego typu nowotworów nie należy mylić z nowotworami półzłośliwymi.

§

Nowotwór dobrze zróżnicowany (łac. neoplasma bene differentiatum)

o

może być nowotworem dojrzałym lub niedojrzałym.

o

Dobrze zróżnicowany nowotwór dojrzały (łac. neoplasma maturum bene differentiatum) jest
zbudowany z wysoko wyspecjalizowanych komórek tworzących struktury histologiczne podobne
do tkanek ustroju dorosłego, choć niekoniecznie typowych dla narządu w którym nowotwór
powstał.

o

Nowotwór taki może powstać

§

Z komórki macierzystej o wysokim stopniu dojrzałości,

·

nasilenie odróżnicowania w trakcie progresji nie jest duże (np. w raku
watrobowokomórkwym beleczkowym);

§

z komórki macierzystej o niskim stopniu specjalizacji.

·

różnicowanie się komórek nowotworu zachodzi równolegle z ich proliferacja (np.
w potworniaku dojrzałym).

§

Dobrze zróżnicowany nowotwór niedojrzały (łac. neoplasma immaturum bene differentiatum)

o

mimo budowy charakterystycznej dla tkanek zarodkowych, rośnie powoli i nie tworzy przerzutów
(np. łac. chondroblastoma, adnexoblastoma cutis).

o

W takich wypadkach należy przyjąć, że proliferacja nowotworowa przebiegała bez
odróżnicowania, i podczas replikacji został utrzymany fenotyp nie w pełni dojrzałej komórki
macierzystej nowotworu.

o

Tradycyjnie wobec takich nowotworów stosuje się końcówkę “blastoma”

§

Nowotwór źle zróżnicowany (łac. neoplasma male differentiatum)

o

może również być nowotworem dojrzałym lub niedojrzałym.

o

Przedstawia on sobą obraz histologiczny i cytologiczny różniący się znacznie od przypuszczalnego
wzorca tkankowego i komórkowego (tkanki/komórki dojrzałej lub zarodkowej).

o

Źle zróżnicowany nowotwór dojrzały to w istocie nowotwór odróżnicowany; na jego dojrzałość
wskazywać może histioformatywność ogniskowa, pozwalająca określić typ nowotworu.

§

Źle zróżnicowany nowotwór niedojrzały (łac. neoplasma male differentiatum immaturum)

© Copyright by $taś

V1

- 19 -

o

to guz w którym tkanka zarodkowa, a wiec nie w pełni dojrzała ulega podczas proliferacji jeszcze
dodatkowemu odróżnicowaniu. Powstaje wówczas na ogol wysokozłośliwy nowotwór (np. łac.
carcinoma embryonale).

o

Tradycyjnie wiele nowotworów niedojrzałych, zarówno dobrze jak i źle zróżnicowanych, zwykło się
określać przymiotnikiem płodowy (łac. foetale) lub zarodkowy (łac. embryonale).

§

Nowotwór (guz) niesklasyfikowany (łac. neoplasma (tumor) nonclassificatum)

o

jest nazwą guza, który nie mieści się w kryteriach diagnostycznych żadnej z dotychczas opisanych
jednostek onkologicznych.

§

Nowotwór pierwotny (łac. neoplasma primitivum vel primarium) określonego narządu

o

jest tą częścią guza, która mieści się w granicach anatomicznych narządu w którym doszło do
jedno- lub wieloogniskowego rozrostu nowotworowego.

o

Nie jest nowotworem pierwotnym ta część guza która penetruje sąsiadujące struktury np. poprzez
naciekanie.

o

Pojęcie to należy odróżnić od pojęcia pierwotnego ogniska nowotworowego (łac. focus
neoplasmaticus primarius), czyli często hipotetycznego miejsca w którym najwcześniej doszło do
rozrostu złośliwego.

§

Rak przedinwazyjny (łac. carcinoma praeinvasivum)

o

to nowotwór w którym rozrost nowotworowy nie przekroczył błony podstawnej nabłonka z którego
się wywodzi.

§

Rak in situ (łac. carcinoma in situ)

o

jest terminem bardzo bliskim pojęciu do raka przedinwazyjnego, a w piśmiennictwie anglosaskim
równoznacznym.

o

W Polsce pojęcie carcinoma in situ odnosi się raczej do tych wczesnych postaci raków, które
wywodzą się z tkanek nabłonkowych posiadających podścielisko w postaci blaszki właściwej
błony śluzowej lub jej odpowiednika

§

Tak więc jest to określenie dla raka ograniczonego do blaszki właściwej błony śluzowej
określonego narządu i jest bliższe pojęciu raka wewnątrzśluzówkowego (łac. carcinoma
intramucosum, carcinoma intraepidermoidale).

§

Nowotwory wtórne

o

to nazwa stosowana do określenia nowotworów złośliwych i polzłośliwych, które zajmują określony
narząd w wyniku przerzutów (łac. metastasis), wszczepiania (łac. implantatio), bądź nacieku przez
ciągłość (łac. infiltratio per continuationem) z sąsiedztwa.

o

W przypadkach pierwotnie uogólnionych chorób nowotworowych, gdzie wyróżnienie pierwotnej
lokalizacji rozrostu jest niemożliwe, ogniska rozrostu złośliwego zwykło się również określać terminem
nacieków (np. nacieki białaczkowe - łac. infiltrationes leucaemicae)

§

Uogólnioną chorobą nowotworową

o

określamy zespól ogólnoustrojowych zmian czynnościowych (w tym także psychicznych) i
organicznych wynikających przyczynowo z rozległego (najczęściej wieloogniskowego) zajęcia
narządów przez rozrastającą się złośliwą tkankę nowotworowej, niezależnie od pierwotnego
ogniska rozrostu.

§

Wtórnie uogólniona choroba nowotworowa

o

to generalizacja procesu chorobowego w wyniku przerzutów (łac. metastases) poza narząd
pierwotnie zajęty przez guz.

§

Pierwotnie uogólniona choroba nowotworowa

o

oznacza rozrosty polegające na ogólnoustrojowym rozplemie nowotworowym tkanki, w których nie
można określić pierwotnej lokalizacji narządowej. W takich przypadkach ogniska rozrostu
złośliwego zwykło się określać mianem nacieków