LABORATORIUM PODSTAW METROLOGII M-T

Ćwiczenie nr 3

BADANIE WŁAŚCIWOŚCI STATYCZNYCH TERMOMETRÓW

ELEKTRYCZNYCH

Termometry elektryczne są przetwornikami temperatury

ϑ

badanego ośrodka (obiektu) na

sygnał elektryczny Y (napięcie, prąd, rezystancję, częstotliwość lub inną wielkość) według
określonej funkcji przetwarzania f zgodnie z zależnością: Y = f (

ϑ

). Zależność opisana jest przez

właściwości statyczne (dla stanu ustalonego, w którym zakończone zostały procesy ustalania się
sygnału wyjściowego Y ) oraz właściwości dynamiczne określające wartości sygnału
wyjściowego podczas ustalania się sygnału wyjściowego.

Wielkością wejściową dla przetworników temperatury jest jej wartość temperatury

ϑ

jak w

przypadku elektrycznych termometrów rezystancyjnych lub różnica wartości

ϑ

-

ϑ

0

(gradient

temperatur) dla przetworników termoelektrycznych.

Termometry rezystancyjne metalowe charakteryzuje przewodnictwo elektronowe i dlatego

zależność rezystancji R

T

od temperatury

ϑ

opisuje zależność wielomianowa:

(

) (

)

(

)

[

]

R

R

T

=

+

−

+

−

+

−

+

0

0

0

2

0

3

1

α ϑ ϑ

β ϑ ϑ

γ ϑ ϑ

K (1)

przy czym: 0

1

<

<

α

oraz

β γ

α

,

,K < <

,

α, β, γ − współczynniki temperaturowe rezystancji materiału termorezystora,

ϑ

0

− temperatura odniesienia ( zwykle ϑ

0

= 0

°C),

R

0

− rezystancja termorezystora w temperaturze ϑ

0

.

W praktyce zwykle przyjmuje się zależność (1) jako liniową pomijając wyrazy wyższych

rzędów jako pomijalnie małe w przyjmowanych zakresach pomiarowych:

(

)

[

]

R

R

T

=

+

−

0

1

α ϑ ϑ

0

(2)

Wartości współczynników temperaturowych

α

metali najczęściej wykorzystywanych do

budowy termorezystorów podano w tablicy 1.

Tablica 1.

Lp Metal

α [1/°C]⋅10

-3

Zakres pomiarowy

[

°C]

R

100

/R

0

Typowy

Graniczny

1

Pt

3,85

÷ 3,91

-200

÷650

-250

÷1100 1,391

2

Cu

4,26

÷ 4,31

-200

÷200

-200

÷400 1,425

3

Ni

5,40

÷ 6,17

-50

÷250

-60

÷350 1,617

Termometry półprzewodnikowe charakteryzuje najczęściej nieliniowa zależność rezystancji

R

T

od temperatury

ϑ

wynikająca ze złożonych mechanizmów przepływu prądu. Występują tu

równocześnie dwa mechanizmy przewodnictwa: elektronowe i dziurowe, które przy
uwzględnieniu nieliniowych procesów generacji i rekombinacji nośników prądu elektrycznego
prowadzą do złożonych relacji matematycznych. Szczególnie silną nieliniowością
charakterystyki statycznej R

T

(

ϑ) odznaczają się termistory. Charakterystykę statyczną

termistora z dostateczną dla praktyki dokładnością opisuje zależność:

R

R

B

T

=

−

⎛
⎝

⎜

⎞
⎠

⎟

⎡

⎣

⎢

⎤

⎦

⎥

0

0

1

1

exp

ϑ

ϑ

(3)

gdzie: B

− stała materiałowa termistora z przedziału B = (3200 ÷ 4200)K, wartość przeciętna

wynosi: B = 3820K.

MT 2011 ćw. 3 Badanie termometrów elektrycznych

1

Współczesne monolityczne termorezystory półprzewodnikowe o specjalnie dobranym

domieszkowaniu donorowym lub akceptorowym (np. termorezystory typu KTY ) charakteryzują
się na tyle małą nieliniowością, że często w praktyce traktuje się je jako termometry liniowe
zwłaszcza w niezbyt szerokich zakresach pomiarowych. Producent podaje jako nominalną
charakterystykę aproksymacyjną wielomian drugiego stopnia (szczegóły w Internecie).

W termometrach termoelektrycznych (potocznie termoparach) sygnałem wyjściowym Y

jest siła termoelektryczna STE będąca różnicą sił termoelektrycznych powstających na styku
przewodnikach z różnych materiałów w przypadku występowania gradientu temperatury na
długości tych przewodników. Ogólnie dla termopary wykonanej z przewodników A i B, w której
spojone końce znajdują się w temperaturze

ϑ

, a końce wolne w temperaturze

ϑ

0

można napisać

( )

(

E

V

V

k T

e

n

n

k

e

n

n

T

T

T

A

B

B

A

B

A

ϑ

=

−

+

=

⎛
⎝

⎜

⎞
⎠

⎟

−

ln

ln

0

)

(4)

gdzie: V

A ,

V

B

,n

A

,n

B

− odpowiednio prace wyjścia i objętościowe koncentracje elektronów

w przewodnikach A i B stanowiących termoparę,

k

− stała Boltzmana ; k = 1,38⋅10

-23

[J/K],

e

− ładunek elektronu ; e = 1,602⋅10

-19

[C].

T

− temperatura w skali bezwzględnej.

W praktyce często ze względu na małą nieliniowość dla większości termopar przyjmuje się

liniową ich charakterystykę:

( )

(

)

Y

S T E

E

S

T

T

=

=

≈

−

ϑ

ϑ

0

ϑ

(5)

gdzie: S

T

− czułość termopary zwykle podawana w [µV/K].

W tablicy 2 podano przeciętne wartości siły termoelektrycznej wybranych metali względem

platyny dla

ϑ

= 100

°C i

ϑ

0

= 0

°C.

Tablica 2.

Lp Metal

Siła termoelektryczna

[mV]

1 Aluminium

0,42

2 Cynk

0,76

3 Konstantan

-3,51

4 Miedź 0,76
5 Nikiel

-1,48

6 Platyna

0

7 Platynorod

0,643

8 Żelazo 1,89

W pomiarach temperatury termoparami przy wymaganej dużej dokładności należy

uwzględnić błąd wynikający ze zmiany temperatury złącza wskutek przepływu prądu przez
złącze (zjawisko Peltiera).

Termometry złączowe. Współcześnie do pomiaru temperatur w zakresie od -50 do +150

°C

często wykorzystuje się półprzewodnikowe złącza p

−n dostępne w diodach lub tranzystorach.

Wykorzystując złącze tranzystora na czujnik można dodatkowo uzyskać efekt wzmocnienia
napięcia na złączu diodowym baza

− emiter, a tym samym większą czułość czujnika ( np. S ≥.

10mV/

°C). Spadek napięcia na złączu pn (diodzie) spolaryzowanym w kierunku przewodzenia

maleje niemal liniowo ze wzrostem temperatury złącza (diody) i ta właśnie cecha
wykorzystywana jest w termometrach złączowych. Termometry diodowe i tranzystorowe

MT 2011 ćw. 3 Badanie termometrów elektrycznych

2

jednozłączowe umożliwiają w

praktyce pomiary temperatury z rozdzielczością 0,1

°C.

Monolityczne (scalone) złączowe termometry różnicowe (dwa złącza p

−n w układzie

różnicowym współpracujące ze wzmacniaczem, wykonane na jednym, wspólnym podłożu )
umożliwiają pomiary temperatury z rozdzielczością (0,01

÷0,05)°C (uwaga ! nie mylić

rozdzielczości z dokładnością).

Dla dociekliwych. Termometry diodowe pracują przy polaryzacji złącza w kierunku

przewodzenia. Spadek napięcia na diodzie spolaryzowanej w kierunku przewodzenia opisuje
zależność:

F

n

g

D

I

aT

e

kT

e

E

U

ln

−

=

, dla złącz krzemowych n

≈

3 (6)

gdzie: E

g

−

szerokość pasma zabronionego (przerwa energetyczna) atomów półprzewodnika

podawana zwykle w [eV] ,

e, k, T

− znaczenia jak w zależności (5),

aT

n

− zależność opisująca natężenie nośników w złączu (prąd nasycenia równy w

przybliżeniu prądowi zerowemu diody),

I

F

− prąd przewodzenia diody.

Dla złącza krzemowego jest:

[ ]

V

e

E

g

1

,

1

=

.

Dla większości diod krzemowych w złączu są generowane termicznie nośniki prądu tak, że

spełniona jest relacja :

const

I

aT

F

n

≈

.

Czułość termometru diodowego określa zależność :

⎥⎦

⎤

⎢⎣

⎡

≈

=

=

K

V

e

k

A

dT

dU

d

dU

S

D

D

T

ϑ

(7).

Przeciętnie można przyjąć dla diod krzemowych

S

V

K

T

≈

⎡
⎣⎢

⎤
⎦⎥

83 3

,

µ

.

Różniczkując dwukrotnie zależność (6) przy I

F

= const można wyznaczyć dryf temperaturowy

termometru diodowego (zmienność temperaturową czułości

− zwykle pomijaną ):

⎥⎦

⎤

⎢⎣

⎡

−

=

=

2

2

2

K

V

eT

nk

dT

U

d

dT

dS

D

T

(8).

Przeciętna wartość dryfu określona zależnością (8) dla diod krzemowych wynosi -450ppm/K.
Jeśli przez diodę przepływa prąd , którego wartość zmienia się naprzemian z I

F1

na I

F2

w

postaci fali prostokątnej to amplituda spadku napięcia na diodzie

∆

U

D

jest równa:

∆U

kT

e

I

I

D

F

F

=

ln

2

1

(9),

a dynamiczny współczynnik temperaturowy tego spadku napięcia jest równy:

d U

dT

k

e

I

I

D

F

F

∆

=

ln

2

1

(10).

Z zależności (9) i (10) wynika, że przy spełnieniu warunku: I

F2

/I

F1

= const czułość czujnika

diodowego nie zależy od temperatury

− czujnik jest liniowy.

Na rys.1 pokazano schematycznie stanowisko pomiarowe do badania właściwości

statycznych termometrów elektrycznych.

MT 2011 ćw. 3 Badanie termometrów elektrycznych

3

Rys.1. Schemat stanowiska pomiarowego do badania właściwości statycznych termometrów

elektrycznych.

Program ćwiczenia.

Dokonać identyfikacji rodzajów termometrów na stanowisku laboratoryjnym

(3 termometry rezystancyjne: Cu100, KTY, NTC; 4 czujniki półprzewodnikowe: D- złącze
pn diody, T- złącze pn tranzystora, Tw- tranzystor w układzie wzmacniającym, Us – układ
scalony LM335; 2 termozłącza różnego typu)

Zanotować temperaturę otoczenia

ϑ

0

na stanowisku pomiarowym

Przeprowadzić pomiar charakterystyk statycznych Y = f (

ϑ) przy ϑ

0

= const.

poszczególnych termometrów oraz sporządzić wykresy tych charakterystyk.

Na podstawie zmierzonych charakterystyk wyznaczyć charakterystyki czułości S

T

= f (

ϑ)

przy

ϑ

0

= const. dla poszczególnych termometrów oraz sporządzić wykresy.

Sporządzić wykresy zależności błędu nieliniowości termometrów od temperatury :

δ

nl

= f (

ϑ)

przy

ϑ

0

= const.

Przeprowadzić analizę porównawczą charakterystyk zbadanych termometrów.

Wnioski z pomiarów.

Pytania kontrolne.
1. Określić i wymienić zasadnicze różnice charakterystyk statycznych termometrów

elektrycznych.

2. Porównać termometry elektryczne pod względem zakresu pomiarowego.
3. Które termometry są najbardziej liniowe.
4. Porównać ze sobą czułość różnych termometrów elektrycznych.
5. Czy dobre właściwości dynamiczne termometru oznaczają dużą jego czułość statyczną?
6. Co to jest dryf termometru?
7. Z czego wynika większa czułość termometrów typu tranzystorowego od termometrów typu

diodowego?

8. Czy duża stabilność czasowa charakterystyki statycznej termometru jest równoznaczna

z małą nieliniowością termometru?

MT 2011 ćw. 3 Badanie termometrów elektrycznych

4