2015-11-03

1

1

1

1

Podstawy demografii.

2

2

Demografia

(gr. demos- lud, grapheia – opis)

Nauka o prawidłowościach rozwoju ludności

w konkretnych warunkach gospodarczych
i społecznych badanego terytorium.

Zajmuje się :
1) statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury

ludności

2) badaniem i oceną zmian wynikających z

dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego
i wędrówkowego

3

3

Podstawowe obszary

zainteresowania demografii

• cechy populacji (płeć, wiek, stan cywilny, przynależność

do kohorty, miejsce zamieszkania, wykształcenie,
aktywność zawodowa);

• zdarzenia lub zjawiska ludnościowe (zawarcie

małżeństwa, rozwiązanie małżeństwa, ciąża, poród,
urodzenie żywe, zgon, napływ migracyjny, odpływ
migracyjny, przyrost ludności);

• procesy demograficzne (starzenie się populacji,

urbanizacja, małżeńskość, rozrodczość, umieralność,
mobilność terytorialna, reprodukcja ludności);

• wzajemne oddziaływanie procesów demograficznych i

społeczno-ekonomicznych

4

4

• Demografia ogólna
1.Demometria (demografia matematyczna)
2.Demografia opisowa
• Demografia historyczna
• Demografia potencjalna

( np. strata potencjału życiowego-potential years of

life lost - PYLL)

• Doktryny demograficzne -formułowanie teorii rozwoju

ludności,

• Demografia społeczna - społeczne uwarunkowania i

konsekwencje procesów demograficznych,

• Demografia ekonomiczna - ekonomiczne

uwarunkowana i konsekwencje procesów
demograficznych

5

5

Badania demograficzne

podstawowa jednostka badawcza – człowiek, rodzina,

gospodarstwo domowe

analiza prawidłowości w procesach zachodzących w całej

zbiorowości (lub jej wyraźnie wyodrębnionej części-

podzbiorowości/subpopulacji)

6

6

Ogólna zasada budowy podstawowych

współczynników demograficznych

• syntetyczny opis badanej zbiorowości pozwalający na

porównanie jej z innymi zbiorowościami

• Miernik natężenia zjawiska – stosunek liczby

interesujących nas faktów (F) lub, inaczej, zdarzeń

demograficznych do liczby (L) określającej wielkość

badanej zbiorowości statystycznej, w której zachodzą

zdarzenia stanowiące wynik procesów odbywających

się w tej zbiorowości.

• obliczone w ten sposób wielkości mnoży się z reguły

przez stałą wartość (najczęściej 1000) – zwiększenie

czytelności

2015-11-03

2

7

7

Ogólna postać surowych współczynników

demograficznych

• W = współczynnik demograficzny
• F = ogólna liczba badanych zdarzeń
• L = ogólna (średnia) liczba badanej zbiorowości
• C = constans (1, 100, 1000 lub 10000)

8

8

Źródła informacji

• Powszechne spisy ludności
• Rejestracja bieżąca (urodzeń, zgonów, zmian stanu

cywilnego oraz miejsca zamieszkania)

• Specjalne badania metodą reprezentacyjną
• Specjalne badania monograficzne
• Materiały wtórne

Zebrany materiał służy do oceny stanu bieżącego oraz

do szacunków i prognoz długofalowych.

9

9

Powszechne spisy ludności

• badanie statystyczne ustalające stan liczebny i strukturę

ludności według określonych cech w drodze
indywidualnego uzyskiwania danych o wszystkich
jednostkach podlegających badaniu.

• Spisy takie powinny być przeprowadzane co 10 lat. W

większości państw przeprowadza się je w roku
zakończonym na 0.

10

10

Powszechne spisy ludności

• dostarczają najbardziej szczegółowych informacji o

liczbie ludności, jej terytorialnym rozmieszczeniu,
strukturze demograficzno–społecznej i zawodowej, a
także o społeczno–ekonomicznej charakterystyce
gospodarstw domowych i rodzin oraz o ich zasobach i
warunkach mieszkaniowych na wszystkich szczeblach
podziału terytorialnego kraju

11

11

Powszechne spisy ludności w Polsce

• Centralizacja
• Powszechność
• Bezpośredniość
• Imienność
• Jednoczesność - moment krytyczny
• Regularność i komparatywność
• Obowiązek zachowania tajemnicy spisowej – dane

indywidualne (a w szczególności osobowe) nie mogą
być wykorzystane do innych celów.

12

12

Ewidencja bieżąca

• Księgi stanu cywilnego – ruch naturalny ludności

(od 25.09.1945 -świeckie)

- małżeństwa - USC lub konkordatowe

(obowiązuje od 15.11.1998r, 5 dni na zgłoszenie faktu)

- urodzenia – zgłoszenie do 14 dni w USC w gminie,
w której ten fakt nastąpił
- zgony - zgłoszenie udokumentowane kartą zgonu do 3 dni

• Księgi meldunkowe (od 16.03.1928, od 1949 jednolite zasady na

terenie całego kraju)

- zmiana miejsca stałego pobytu w kraju
- imigracja na pobyt stały
- emigracja na pobyt stały
- zameldowania na pobyt czasowy

2015-11-03

3

13

13

Badania ankietowe

• Badania gospodarstw domowych
• Badania aktywności ekonomicznej ludności (BAEL)
• badania specjalne , np.:

– Ankieta Nowożeńców
– Ankieta Rodzinna
– Badanie Stanu Zdrowia Ludności
– badanie rodziny i dzietności

 Badania pełne

(obejmujące wszystkie jednostki statystyczne

badanej zbiorowości)

lub reprezentacyjne

badania metodą anamnestyczną

(

uzyskiwanie subiektywnej

informacji o zdarzeniach demograficznych za dłuższy okres w drodze
wywiadu lub ankiety)

14

14

PESEL

Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności

art. 31a ustawy z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych

• 11-cyfrowy, stały symbol numeryczny, jednoznacznie

identyfikujący osobę fizyczną,

• sześć pierwszych cyfr oznacza datę urodzenia (rok,

miesiąc, dzień),

• kolejne cztery – liczbę porządkową i płeć osoby,
• ostatnia jest cyfrą kontrolną służącą do komputerowej

kontroli poprawności nadanego numeru ewidencyjnego

 charakterystyka około 100 cech

15

15

Teorie ludnościowe

• Konfucjusz

(551-479 p.n.e.)

– idealna proporcja pomiędzy liczbą

ludności a wielkością obszaru, postulaty przenoszenia ludności,
czynniki kształtujące przyrost ludności;

• Platon

(427 –374 p.n.e.)

oraz Arystoteles

(384 –322 p.n.e.)

–osiągnięcie

„optimum” ludności - zapewnienie najlepszego wykorzystania
ludzkich możliwości z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa i
klasy rządzącej (obywateli); państwo powinno wpływać na liczbę
ludności;

• Imperium rzymskie, Średniowiecze, merkantylizm (XVI-XVIIw–

działania pronatalistyczne; nastawienie propopulacyjne;

• Fizjokratyzm (XVIIIw)- ważniejszy przyrost bogactwa niż ludności.

Przyrost ludności za korzystny uznawano tak długo, jak długo
powodował on możliwość zwiększania produkcji rolnej i
jednocześnie zachowanie dostatniego poziomu życia ludności

16

16

Teorie ludnościowe –cd.

• Pierwsza zwarta teoria rozwoju ludności T.R. Malthus

(1766-1834)

- liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym (1,2,4,8,16,...) i

podwaja się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych -w
postępie arytmetycznym (1,2,3,4,5,...). Epidemie i głód miały
spełniać rolę naturalnego regulatora, utrzymującego stan liczebny
ludności w granicach, na które zezwalają istniejące środki żywności.

Dwa rodzaje oddziaływania umożliwiającego utrzymywanie liczby

ludności na właściwym poziomie:

1.prewencyjne (zapobiegawcze), np. opóźnianie wieku zawierania

związków, dobrowolny celibat (zwłaszcza wśród ubogich),

2.„pozytywne przeszkody” skracające długość życia, np. epidemie,

wojny, klęski głodu.

• K. Marks

(1818-1883)

– nie ma naturalnego i uniwersalnego prawa

rozwoju ludności; społeczno- ekonomiczne uwarunkowania rozwoju,
wynikające z określonego stadium danego społeczeństwa

17

17

• F. Engels

(1820-1895)

– w warunkach planowej gospodarki

socjalistycznej będzie można oddziaływać na reprodukcję tak, aby
zachodziła zgodność rozwoju ludności z produkcją, wyrażająca się
stałym podnoszeniem warunków bytu; świadome regulowanie
wielkości rodziny

• Współczesne teorie uwarunkowań uwzględniają poziom

współczynników urodzeń i zgonów i długość życia – teoria
przejścia demograficznego /transformacji demograficznej

- model trójfazowy
- model czterofazowy
- ...

Teorie ludnościowe –cd.

18

18

Czterofazowy model przejścia

demograficznego

W.U.
W.Z.

Rodność

Umieralność

Przyrost

naturalny

czas

60

10

faza 1

faza 2

faza 3

faza 4

2015-11-03

4

19

19

Struktura ludności

Do podstawowych struktur demograficznych

zaliczamy:

• Strukturę ludności według płci i wieku,

• Strukturę ludności według stanu cywilnego i

rodzinnego,

• Strukturę zawodową ludności.

20

20

Struktura według płci i wieku

• Struktura ta stanowi podstawę wszelkich analiz i

dociekań demograficznych.

• Znajomość występujących w niej tendencji pozwala

na ocenę potencjału demograficznego obszarów,
których dotyczy, a także tendencji rozwojowych.

• Najbardziej znanym, graficznym przedstawieniem

struktury według płci i wieku jest piramida wieku

21

21

Struktura ludności według

płci i wieku

Graficznym przedstawieniem struktury ludności

według płci i wieku jest

piramida wiekowa

. Jest

to wykres, w którym na osi poziomej
przedstawiono liczbę (odsetek) mężczyzn oraz
kobiet, na osi pionowej wiek.

22

22

Piramida

demograficzna - różne

struktury populacji

23

23

Piramida wiekowa –Polska – 1970-2050

http://

stat.gov.pl/obszary-

tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-piramida

/

Liczba ludności Polski =38 479 tys. (31 XII 2014)

Liczbo osób w wieku 65+ =15% (5,8 mln) w 2014

13,3% w 2005

24

24

Zależność pomiędzy liczbą kobiet a

liczbą mężczyzn

• Wskaźnik feminizacji – liczba kobiet

przypadająca na 100 mężczyzn

• Wskaźnik maskulinizacji – liczba mężczyzn

przypadająca na 100 kobiet

2015-11-03

5

25

25

Zdarzenia i procesy demograficzne

wpływające na strukturę populacji

Urodzenie żywe – stanowi fundamentalne (obok zgonu)

zdarzenie demograficzne. Powoduje wzrost liczebności

o jedną (lub więcej w przypadku porodu mnogiego)

osobę.

Zgon

– czyli śmierć człowieka, stanowi fundamentalne

(obok urodzenia) zdarzenie demograficzne, powoduje

on zmniejszenie stanu populacji o jedną osobę.

Podobne znaczenie dla liczebności populacji mają

migracje na pobyt stały

26

26

• Rozrodczość

– jest procesem odtwarzania stanu

populacji w wyniku strumienia urodzeń. W
konsekwencji rozrodczości przybywa jedynie członków
najmłodszej części populacji.

• Umieralność

– to proces, w wyniku którego na skutek

strumienia zgonów następuje ubytek stanu populacji.
Ubytek ten zachodzi wśród wszystkich kategorii
wiekowych populacji, choć jego skala może być między
nimi zróżnicowana.

Zdarzenia i procesy demograficzne

wpływające na strukturę populacji

27

27

Przyrost naturalny

• Przyrost naturalny – różnica pomiędzy liczbą

urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie, na
danym terytorium (w liczbach bezwzględnych).

• Współczynnik przyrostu naturalnego - różnica

pomiędzy współczynnikiem urodzeń a
współczynnikiem zgonów w badanym okresie,
na danym terytorium (wyrażone na 1000 osób)

28

28

Płodność

• Natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet,

będących w wieku reprodukcyjnym (w Polsce 15 – 49
lat) w badanym okresie.

• Współczynnik płodności:

Rodność

• Natężenie urodzeń w badanej populacji w

określonym czasie.

• Współczynnik urodzeń (rodności):

W

u

=

liczba urodzeń żywych

liczba kobiet w wieku15-

49 w połowie badanego okresu

*C

W

pł.

=

liczba urodzeń żywych

liczba ludności w połowie badanego okresu

*C

29

29

Dzietność

Dzietność (płodność całkowita) –
oznacza średnią liczbę dzieci, jaką urodziłaby

kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego
(w Polsce 15 – 49 lat), przy stałym wzorcu
płodności, w danym roku.

30

30

Współczynniki reprodukcji

• Współczynnik reprodukcji brutto – średnia

liczba żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej
przypadający na jedną kobietę w wieku
rozrodczym.

• Współczynnik reprodukcji netto – średnia liczba

żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej, które
dożyją wieku swoich matek przypadający na
jedną kobietę w wieku rozrodczym

2015-11-03

6

31

31

Zależność między użytecznością dziecka a dochodem na głowę w

rodzinie – wg. H. Leibensteina

Typy użyteczności zostały sformułowane następująco:
1.Użyteczność dziecka rozważanego jako „dobro konsumpcyjne", jako

źródło osobistej radości dla rodziców,

2.Użyteczność dziecka rozważanego jako dziecko-producent —po

pewnym czasie dziecko przystąpi do pracy zarobkowej i przyczyni się
do wzrostu dochodów rodziny,

3.Użyteczność przyszłego dziecka jako potencjalnego źródła

zabezpieczenia, np. na starość.

Koszty posiadania dodatkowego dziecka :
1.Bezpośrednie, tj. bieżące wydatki na utrzymanie dziecka aż do

chwili, kiedy samo zacznie zarabiać (mieszkanie, wyżywienie),

2.Pośrednie, tj. utracone możliwości w następstwie urodzenia

kolejnego dziecka (utracone zarobki w okresie ciąży, mniejsza
mobilność rodziców itp.)

32

32

Zależność między użytecznością dziecka a dochodem

na głowę w rodzinie – wg. H. Leibensteina

33

33

Współczynnik umieralności

Współczynnik umieralności ogólnej (surowy):

Liczba zgonów

Liczba osób narażonych na ryzyko zgonu

* k

34

34

Oczekiwana długość życia

=przeciętne trwanie życia w wieku 0

• Oczekiwana długość życia dla danego roku

kalendarzowego oznacza przeciętną liczbę lat,
jaką potencjalnie przeżyje osoba urodzona w
danym roku.

• Przeciętne dalsze trwanie życia w wieku X-

liczba lat, jaką potencjalnie jeszcze przeżyje
osoba, która osiągnęła wiek X

35

35

• Liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100

osób w wieku produkcyjnym

• Wiek produkcyjny mężczyźni 18—64 lata, kobiety

18—59 lat (nadal do obliczeń)

Współczynnik obciążenia demograficznego

36

36

Drugie przejście demograficzne

(D. J. van de Kaa i R. Lesthaeghe, 1986)

 zmiany demograficzne wiążą się głównie z
modelem rodziny i zasadami jej tworzenia oraz
rozpadu.


 podłożem tych zmian są głębokie przeobrażenia w
sferze wartości, norm, postaw i zachowań
społeczeństw postindustrialnych krajów Europy
Zachodniej i Północnej

2015-11-03

7

37

37

Zmiany zachowań dotyczących rodziny, niesprzyjające posiadaniu
dzieci:


mniejsza skłonność do zawierania związków małżeńskich



opóźnianie ich zawierania



osłabienie trwałości małżeństwa (wzrost częstości występowania

rozwodów)


wzrost roli związków kohabitacyjnych, w tym związków typu

wspólnego życia, ale oddzielnego zamieszkiwania (LAT – Living-Apart-
Together)
Zmiany dotyczące prokreacji:


spadku pożądanej lizcby dzieci



spadku skłonności do posiadania dzieci



wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich



wzrost średniego wieku wchodzenia w rodzicielstwo



przesuwaniem się maksymalnej płodności do grupy wieku 25-29 lat

Drugie przejście demograficzne – przebieg

(D. J. van de Kaa i R. Lesthaeghe)

38

38

Drugie przejście demograficzne – przebieg

(D. J. van de Kaa i R. Lesthaeghe)

Szerokie rozpowszechnianie się informacji i znajomości metod
stosowanych dla świadomego powoływania do życia dzieci w
czasie i liczbie, jakiej sobie życzą rodzice (dostępność różnych
środków antykoncepcyjnych)

Zmiana stylu życia, wyrażająca się przede wszystkim
wprowadzaniem zdrowej diety i ruchu fizycznego, wpływająca
na obniżanie się umieralności, szczególnie wśród osób
będących w wieku produkcyjnym

39

39

Konsekwencje społeczne,

ekonomiczne, zdrowotne

zmiana tworzenia się
wzorców rodzinnych i
prokreacyjnych - spadek
liczby posiadanych dzieci

postęp cywilizacyjny –
wydłużanie się przeciętnej
długości trwania ludzkiego
życia

wzrost liczby osób starszych
wiekiem

spadek liczby osób w wieku
produkcyjnym

przyspieszenie procesu
starzenia się
społeczeństwa

wzrost obciążenia
demograficznego

dłuższe życie

życie w zdrowiu

wzrost zapotrzebowania
na usługi medyczne i
opiekuńcze