P

RZYCZYNY

,

SPOSOBY ZWALCZANIA I ZAPOBIEGANIE

NASTROJU ROJOWEGO U PSZCZÓŁ

Rójka w warunkach naturalnych jest jedynym sposobem rozmnażania się rodzin pszczelich. Dlatego
niemożliwe jest, przynajmniej przy obecnym stanie wiedzy, wyeliminowanie jej z życia rodziny w
warunkach gospodarki pasiecznej. W interesie jednak pszczelarza leży ograniczenie częstotliwości rojenia
się pszczół, ponieważ ni tylko dezorganizuje to pracę w pasiece i zwiększa pracochłonność jej obsługi, lecz
także, w naszych warunkach klimatyczno- pożytkowych, z reguły powoduje zmniejszenie zbiorów miodu.

P

RZYCZYNY POWSTAWANIA NASTROJU ROJOWEGO

Skuteczne zapobieganie rójce naturalnej oraz właściwe wykorzystanie tego zjawiska w gospodarce
pasiecznej wymaga poznania przyczyn, jakie rójkę wywołują. Niestety, nie wszystkie czynniki
powstawania nastroju rojowego są nam znane i poznane. Jest to trudne ze względu na to, że rodzina pszczela
stanowi wysoko zorganizowane społeczeństwo, rządzone instynktami i swoistymi środkami
porozumiewania się . Przykładem mogą być wyniki badań angielskich i francuskich naukowców, którzy
doszli do wniosku, że rodziny zakładające mateczniki odznaczają się niezmienioną w stosunku do innych
rodzin tonacją wydawanych przez siebie dźwięków.

Do dokładniej poznanych przyczyn powstawania nastroju rojowego można zaliczyć:

D

ZIEDZICZENIE SKŁONNOŚCI PSZCZÓŁ DO RÓJKI

Większa lub mniejsza skłonność do rójki u pszczół to sprawa dziedziczna. Znaczną rojliwością odznaczają
się niektóre podgatunki pszczoły miodnej, a nawet rasy. Do takich należy:

 rasa pszczoły wrzosowej
 większość populacji podgatunku pszczoły kraińskiej (z tej rasy jednak wyselekcjonowano kilka linii

o małej skłonności do wydawania rojów

Do najmniej rojliwych należy:

 podgatunek pszczoły włoskiej
 rasa pszczoły leśnej
 pszczoła kaukaska wysokogórska

Podstawowym czynnikiem kształtowania stopnia rojliwości pszczół są założenia dziedziczne, czyli
odpowiednie geny. Pozostałe czynniki mają już znaczenie pośrednie – potęgują nastrój rojowy,
przyspieszając rójkę bądź działają hamująco. Pszczelarz powinien mieć stale na uwadze czynnik
dziedziczności.

N

ADPRODUKCJA MLECZKA W RODZINIE

Pieriepiełowa stwierdziła, że w rodzinach przygotowanych do rójki, około 50 % robotnic stanowią tzw.

trutówki anatomiczne

. Wskutek obfitego odżywiania się, głównie białkowego, mają one silnie rozwinięte

jajniki oraz bogate zapasy ciała tłuszczowo-białkowego w organizmie. Robotnice te zapoczątkowują
budowę rojowych mateczników, a następnie stanowią główna masę osobników wychodzących z rojem.

Najbardziej bezpośrednią przyczyną pojawienia się trutówek anatomicznych w pniu jest nadprodukcja
mleczka w stosunku do potrzeb larw pszczelich. Za wydzielanie mleczka odpowiedzialne są młode
robotnice, które nie zajmują się żadną pracą w ulu. Takich pszczół po oblocie wiosennym jest bardzo mało
w rodzinie. Ogólna produkcja mleczka jest wówczas podstawowym czynnikiem regulacji tempa rozwoju
rodziny. Jednak w miar wychodzenia dojrzałych pszczół z wiosennego czerwiu sytuacja zaczyna się
stopniowo zmieniać i w okresie początku maja/czerwca jest tych karmicielek za wiele. W takiej sytuacji
czynnikiem będącym w minimum staje się już nie mleczko, a jakość matki. Jeśli młoda i płodna matka
osiąga temperaturę do czerwienia i taki stan utrzymuje się do wystąpienia pożytku, a późniejszy silny
dopływ nektaru powoduje zahamowanie tempa czerwienia i pszczoły (te, które pielęgnują larwy ) znajdują

natychmiast inną pracę przy budowie plastrów, przerobie nektaru, wentylacji ula, czy zbiorach wziątku – to
w takich warunkach nie grozi nadprodukcja mleczka.

Jednak jeśli matka wcześniej ograniczy lub przerwie składanie jaj przez starość, niską produkcję jaj, to
sytuacja staje się odwrotna. Z wygryzających się młodych pszczół ł coraz mniejsza część znajdzie
odbiorców produkowanego mleczka. Nie będzie zapotrzebowania na nowe plastry, przerób wziątku.
Potencjalne karmicielki zaczną się odżywiać obficie pyłkiem i miodem. Odłożą w organizmie substancje
zapasowe i zaczną karmić się wzajemnie produkowanym przez siebie mleczkiem. Wszystko to wpływ na
przekształcanie się w ich anatomiczne trutówki, które w pewnym czasie opuszczą rodzinę macierzystą jako
pszczoły rojowe.

C

IASNOTA W GNIEŹDZIE

,

PRZEGRZANIE ULA

W gnieździe temperatura musi być utrzymana na stałym poziomie, który wynosi około 35 stopni. Poza
obrębem miejsca wychowu czerwia jest ona nieco niższa i ulega większym wahaniom. Jeśli temperatura na
zewnątrz ula jest niższa niż 35 stopni, jego wentylacja jest łatwa, ale przy jednakowej temperaturze
wewnątrz ula i na zewnątrz, utrzymanie jej na odpowiednim poziomie jest utrudnione. Zamieranie czerwiu
powoduje temperatura – 37 stopni. Pszczoły wiec ratują przede wszystkim część gniazdową. Znoszą i
odparowują wodę, osłaniają zwartą warstwą swoich ciał nagrzewające się od słońca ściany ula, opuszczają
też plastry z czerwiem tak by rozładować ciasnotę.

Im większa liczba pszczół zostaje zmuszona do opuszczenia gniazd, tym szybciej rodzina wpada w nastrój
rojowy. W takim przypadku rójka wynika z samoobrony rodziny przed przegrzaniem się ula i ciasnotą.

Jednak nie tylko temperatura może się do tego przyczynić, innym czynnikiem może być większa liczba
trutni w gnieździe. Dorosłe samce blokują uliczki, a czerw trutowy znacznie je zawężą, co tamuje swobodny
przepływ powietrza.

N

IEDOBÓR SUBSTANCJI MATECZNEJ

Jest to jeden z najpóźniej odkrytych czynników rójki. Nazwę substancji matecznej nadał Butler, który
pierwszy zauważył, że pszczoły ze świty zlizują ją z ciała matki. Dalsze badania wykazały istnienie w
substancji matecznej szeregu związków, które są przekazywane przez świtę wszystkim osobnikom w
rodzinie. Nazwano je feromonami. Substancja mateczna u pszczół jest wydzieliną

gruczołów

żuwaczkowych

1

matki. Stwierdzono doświadczalnie, że wyciąg z tych gruczołów, powstrzymywał małą

rodzinę bezmateczną przed zakładaniem mateczników ratunkowych. Obecność substancji matecznej w
gnieździe pobudza gruczoły gardzielowe i woskowe do czynności wydzielniczej, a jej brak lub niedobór
powoduje rozwój jajników u pszczół robotnic i wzrost ciała tłuszczowo - białkowego (powstawanie
trutówek anatomicznych).

Tak więc niedobór substancji matecznej sprzyja gromadzenia się pszczół rojowych. Może tak się dziać,
kiedy młode pszczoły mają najmniej czynny kontakt z substancją mateczną (nie biorą czynnego udziału w
życiu rodzinny) lub ze względu na dużą liczebność pszczół w pniu ze starą matką o osłabionej wiekiem
czynności gruczołów żuwaczkowych. Co oznacza, że może tej substancji matecznej nie starczyć dla
wszystkich osobników.

W

ARUNKI ATMOSFERYCZNE I UKŁAD POŻYTKÓW

1

Gruczoły żuwaczkowe

– workowate narządy wydzielania położone u nasady żuwaczek. Ich rola nie jest w pełni znana,

przypuszcza się, że ich wydzielina ułatwia robotnicom polerowanie komórek, budowę plastrów, jedzenie pyłku. W gruczołach
żuwaczkowych powstaje substancja mateczna, u trutni nie występują.

Życie rodzin jest ściśle związane z warunkami atmosferycznymi jak i występowaniem roślin poużytkowych.
Jak się okazało dotyczy to również występowaniem u nich nastroju rojowego.

Najbardziej sprzyjające rójkom są lata – tereny o długim, bogatym pożytkowo okresie rozwoju wiosennego,
po którym następują słabe lub umiarkowane przybytki letnie.

Susza letnia i zbyt silne zagęszczenie pasiek w danym obszarze, często jeszcze przerywany przez opady czy
okresy chłodów są również taką przyczyną rójek, ponieważ pożytek przyjmuje wówczas charakter typowo
rozwojowy, sprzyja więc obfitemu składaniu jaj przez matkę, a dzięki umiarkowanej pracy robotnic, będą
one dłużej żyć. Taka sytuacja doprowadza do nagromadzenia się dużej liczby osobników nie znajdujących
żadnego „zatrudnienia”.

Podobnie, gdy wpływ wywiera pożytek długotrwały, lecz niezbyt intensywny, z którego wziątki wystarczają
na pokrycie potrzeb pokarmowych rodziny, a nie zapewniają możliwości gromadzenia większych zapasów.

Gwałtowne nasilenie rójek może być też spowodowane ustaniem dopływu wziątku w okresie, kiedy rodziny
są w pełni rozwoju , a pszczoły nie są jeszcze spracowane. Taka sytuacja jest wówczas, kiedy trwa długa
niepogoda w okresie kwitnienia rzepaku, maliny, akacji.. lub po skoszeniu łąk.

W latach 80-tych Muszyńska

2

stwierdziła, że rodzinie wydającej rój zawsze towarzyszy powolna wymiana

pszczół w okresie rozwoju wiosennego oraz nadmiar robotnic w stosunku do znajdujących się w rodzinie
larw. Roje wydawały z reguły rodziny silne.

W

PŁYW RÓJKI NA WYDAJNOŚĆ MIODOWĄ RODZIN I ORGANIZACJĘ PRACY W

PASIECE

W planowej gospodarce pasiecznej rójka jest dla pszczelarza zjawiskiem niekorzystnym, ponieważ w miarę
wzmagania się nastroju rojowego aktywność rodziny maleje, a mniej więcej na 5 dni przed wyjściem roju
większość prac w ulu oraz składanie jaj przez matkę ulegają niemal całkowicie zahamowaniu. Po wyrojeniu
się przez jakiś czas z roju i macierzaka

3

wychodzi mniejsza liczba pszczół do pracy w polu, gdyż

odpowiednio większa ilość młodych robotnic musi pielęgnować zwiększoną ilość czerwiu do 2 matek,
ponadto rój buduje nowe gniazdo. W wyjątkowych tylko wypadkach rodziny, które się wyroiły, mogą
nagromadzić więcej miodu niż te, które tego roju nie wydały.

W Polsce w większości rejonów występują pożytki wczesne lub średniowczesne, dlatego rodziny wydające
roje dają z reguły mniejszy zbiór miodu.

Na korzyść rojów naturalnych przemawia jedynie ich wyjątkowa energia do pracy w początkowym okresie
samodzielności, ale energię tę można przecież wykorzystać w pasiece i bez uciekania się do rójki.

M

ETODY ZAPOBIEGANIA I LIKWIDACJI NASTROJU ROJOWEGO

Dzięki znajomości czynników wywołujących i potęgujących nastrój rojowy oraz czynników hamujących
można w gospodarce pasiecznej zastosować zabiegi zapobiegawcze lub likwidujące nastrój rojowy:

O

SŁABIENIE WPŁYWU CZYNNIKÓW POWSTAWANIA NASTROJU ROJOWEGO

2

J. Muszyńska

– napisała m. in. Zimowanie pszczół.

3

Macierzak

– rodzina pszczela po wydaniu roju.

Z

MNIEJSZANIE SKUTKÓW NASTROJU ROJOWEGO

Niekiedy układ pożytków lub warunki atmosferyczne nie pozwalają na utrzymanie całej pasieki w nastroju
roboczym. Z chwilą gdy w gniazdach znajdują się zaczerwione miseczki matecznikowe, a tym bardziej
mateczniki z larwami, zlikwidowanie nastroju rojowego wszystkimi omówionymi metodami jest po prostu
niemożliwe.

Istnieją tak naprawdę tylko dwie drogi postępowania w takiej sytuacji:

1. Zwalczyć nastrój rojowy sposobami bardziej radykalnymi poprzez gwałtowną zmianę warunków
2. Dopuścić do rójki, a następnie pszczoły rojowe i macierzak odpowiednio wykorzystać

S

POSOBY GWAŁTOWNYCH ZMIAN

WARUNKÓW

B

IBLIOGRAFIA

1.

W.

O

STROWSKA

,

GOSPODARKA PASIECZNA

,

WARSZAWA

1985.

2.

PRACA ZBIOROWA

,

HODOWLA PSZCZÓŁ

,

WARSZAWA

1983.

3.

PRACA ZBIOROWA

,

TERMINARZ PSZCZELARSKI

,

WARSZAWA

1989.

4.

L

.

B

ORNUS

,

ZAKŁADAMY PASIEKĘ

,

WARSZAWA

1986.

ZDJĘCIA

:

HTTP

://

WWW

.

ZROBSOBIEKREM

.

PL

/?427,

MLECZKO

-

PSZCZELE

HTTP

://

WWW

.

PASIEKA

.

PSZCZOLY

.

PL

/

INDEX

.

PHP

?

ARTPLIK

=2005_03_05_

TRZYBINSKI

.

HTML

&

GRKAT

=

W

_

MOJEJ

_

PASIECE

&

S

=

VJUFILE

HTTP

://

WWW

.

MCB

.

COM

.

PL

/

PL

/

ZALETY

_

UNASIENIANIA

_

MATKI

HTTP

://

WWW

.

GREEN

-

MARKET

.

PL

/

TAG

/

MIOD

-

PSZCZELI

HTTP

://

WWW

.

SEJNY

.

INFO

.

PL

/

PASIEKA

/

PSZCZOLA

.

PHP

HTTP

://

WWW

.

PORANNY

.

PL

/

APPS

/

PBCS

.

DLL

/

ARTICLE

?AID=/20100504/REGION03/295994266

HTTP

://

WWW

.

BLOGI

.

SZKOLAZKLASA

.

PL

/?

BLOG

=951

HTTP

://

WWW

.

GARNEK

.

PL

/

BIRKUT

22/6058027/

ROJKA

HTTP

://

PL

.

WIKIPEDIA

.

ORG

/

WIKI

/T

RUTE

%C5%84

HTTP

://

WWW

.

LUBELSKIE

.

PL

/?

PID

=658