2007/2008

Paweł Tertelis

WGiSR UW

Geoekologia gór wysokich

opracował – Paweł Tertelis

2 |

S t r o n a

Geoekologia gór wysokich

Piętrowość środowiska:

Piętrowość krajobrazu jest najbardziej charakterystyczna dla danego krajobrazu:



piętrowość roślinna;



piętrowość występowania czynników, form i procesów;



piętrowość morfogenetyczna;

Definicje piętrowości dotyczą głównie pięter roślinnych. Należy jednak pamiętać, że są to
granice umowne.

Strefowość jest to zależność między typami piętrowości, a strefami klimatycznymi. W każdej
strefie występują charakterystyczne dla niej piętra.

W różnych stadiach rozwoju gór mogą się zmieniać piętra: pojawiać się lub znikać. Mogą się
zmieniać w zależności od zmian makroklimatycznych (np. ocieplenie klimatu)

Piętrowość gór:

1. Zmiana temperatury wraz z wysokością – średnio w naszych szerokościach

geograficznych 0,6

o

C/100m wysokości. Jednak czasami ta reguła Nie musi się sprawdzać

np. gdy występują lokalne zimne wiatry. Generalnie gradient termiczny jest bardzo
zróżnicowany, im wyższe góry tym jest on większy np. Himalaje: 1,5

o

C/100m.

2. Zwiększanie intensywności promieniowania – ślepota śnieżna (słońce świeci bardzo

intensywnie + jest śnieg lub dzień pochmurny, bo jest bardzo intensywne rozproszenie
światła).

3. Zwiększenie ilości opadów i wilgotności wraz z wysokością, ale czasami bywają

wyjątki, kiedy wyższe partie gór ma mniejsze opady od partii niższych. Zmiana
wilgotności ma bardzo wpływ na odczuwanie temperatury.

4. Zmiana intensywności procesów wietrzenia: im wyżej tym bardziej nasilają się

procesy wietrzenia fizycznego, a słabną procesy wietrzenia chemicznego.

5. Zmienność gleb wraz z wysokością – im wyżej tym gorsze gleby zazwyczaj, najwyższe

partie: brak gleb, jest tylko jako pokrywa zwietrzelinowa.

opracował – Paweł Tertelis

3 |

S t r o n a

6. Zmienność fauny i flory

Granice pięter są płynne (czasami nawet nie da się rozgraniczyć kolejnych pięter), choć zdarzają
się też skokowe przejścia między piętrami).

Piętrowość – zasady:



Im wyższa szerokość geograficzna tym zjawisko piętrowości jest wyraźniejsze;



Im większy górotwór tym większe zróżnicowanie;



Piętrowość jest bardziej zmienna niż strefowość;



Piętrowość jest bardziej podporządkowana czynnikom lokalnym niż strefowość;

We wszystkich górach występują:

1. Piętro niwaglacjalne (okresowo z lodowcami)

2. Piętro krioniwalne (mroźno-śnieżne): zamarzanie, odmarzanie (coś jak tundra)

3. Piętro alpejskie: powyżej granicy lasów: łąki, hale, krzaki, wrzosowiska

4. Piętro leśne: zróżnicowane w zależności od wysokości gór np. W Himalajach są 3 piętra

roślinne

5. Piętro podnóża: stepowe – typowe dla gór Azji

Są cztery najważniejsze granice w górach: (Troll)



Dolna granica lasu (równa górnej granicy suchości), charakterystyczna dla Azji np. Ałtaj



Górna granica lasu (gdy występuje to wtedy możemy mówić o górach wysokich), w
Tatrach 1550 m



Dolna granica zlodowaceń (linia wiecznego śniegu)



Górna granica zlodowaceń

Są dwa typy piętrowości gór:



Typ oceaniczny (nadmorski) np. Andy Chilijskie, od podnóża piętro drzewiaste



Typ kontynentalny np. Ałtaj, Hindukusz

opracował – Paweł Tertelis

4 |

S t r o n a

Czynniki kształtujące piętrowość:

a) Wysokość bezwzględna (n.p.m.)

b) Wysokość względna

c) Ekspozycja zboczy górskich (ekspozycja lokalna dotyczy danego zbocza,

makroekspozycja całego łańcucha)

d) Insolacja (amplitudy dobowe, roślinność, czas zalegania pokrywy śnieżnej), ogólna

lub miejscowa (może wpływać na asymetrię)

e) Cyrkulacja wiatrowa (suchość i wilgotność) –> Andy, Himalaje – cień opadowy

f) Przebieg łańcucha górskiego

g) Lawiny (wyłamują lasy i wchodzi tam kosodrzewina)

h) Działalność człowieka (wyrąb lasów, wypas owiec)

i) Temperatura (zaleganie zimnych i ciepłych mas powietrza)

Podpunkty d, e, f, g, h, i wpływają na asymetrię piętrowości.

Piętra krajobrazowe są to zorganizowane wewnętrznie geokompleksy wyższego rzędu,
których zasięg i występowanie zależy od:

1. Wysokości n.p.m. i jej następstwa

2. Makroekspozycja (całego) łańcucha górskiego

3. Rzeźba terenu i wysokość względna

4. Lokalne ekspozycje stoków

5. Czynniki topoklimatyczne

6. Budowa geologiczna

Granice pięter krajobrazowych są często zbieżne z rzeczywistymi granicami pięter roślinnych.

opracował – Paweł Tertelis

5 |

S t r o n a

Dolna granica lasu:

a) Głównym kryterium wyróżnienia jest wysokość n.p.m.

b) Wilgotność (temperatura i kierunek wiatru modyfikują wilgotność).

c) Charakterystyczna dla środka kontynentu.

d) Cyrkulacja wiatrowa i lokalne ekspozycje stoków modyfikują przebieg tej granicy.

Górna granica lasu:

a) Ogranicza teren (o minimalnej powierzchni od 1 ara do 1 hektara), na którym drzewa są

zdolne do przyrostu na grubość (a nie tylko wegetacji), mają wysokość 5-6 m (w strefie
umiarkowanej)

Czynniki wpływające na wysokość tej granicy – obniżające:

1. Obniżenia dolinowe (związane z żlebami, wąwozami), niosą prądy zimnego powietrza,

dłużej tam zalega śnieg, większy cień, większe prawdopodobieństwo przymrozków.

2. Wpływ podłoża: charakter skał budujących, na niektórych skałach rośliny rosną trudniej

niż na innych (np. w piaskowcu kwarcytowym (w Tatrach – Żółta Turnia) trudniej niż na
granitach).

3. Rzeźba terenu, gdy występują bardzo strome zbocza to nie ma lasu.

4. Ekspozycja: ekspozycje chłodne, lub zbyt suche obniżają granicę lasu.

5. Stopień wykształcenia pokrywy glebowej (od tego zależy ilość i jakość drzew).

6. Inwersje termiczne.

7. Człowiek i jego gospodarka (np. wypas owiec, które obgryzają małe drzewka i

zakwaszają środowisko).

Czynniki wpływające na wysokość tej granicy – podwyższające:

8. Słabo rozwinięta rzeźba terenu (płasko, mało nachylone stoki).

9. Wiatr, wpływający na wilgotność.

10. Człowiek – ochrona lasów.

opracował – Paweł Tertelis

6 |

S t r o n a

11. Naturalnie: górna granica lasu jest podwyższona w centralnej części masywu.

Linia wiecznych śniegów

Linia wiecznego śniegu jest to linia powyżej której więcej śniegu spada niż topnieje (dostawa >
ubytek). Granica wiecznego śniegu jest wyżej na zwrotnikach, obniża się trochę na obszarach
równikowych. Na półkuli południowej (S) wysokość granicy wiecznego śniegu spada o wiele
szybciej niż na półkuli północnej (N).

Geoekologów interesuje najbardziej realna granica wiecznego śniegu, czyli granica między
firnem, a stałym śniegiem.

Linia wiecznego śniegu:

A. Wieloletnia średnia równowagi (wyliczona np. Tatry 2300 m)
B. Realna linia wiecznego śniegu

a. orograficzna (lokalna) – ekspozycja, wysokości względne
b. linia firnu – zasięg pól firnowych (strefy zasilania lodowców)
c. śnieżno-lodowcowa

Nowa Zelandia – lodowce schodzące do oceanu
Patagonia – lodowce schodzące do lasu

Wysokość linii wiecznego śniegu określa się na różne sposoby:



Na podstawie klimatycznej, teoretyczna linia wiecznego śniegu, mówi o możliwościach;



Orograficzna granica, uwzględnia ukształtowanie gór;

Klimatyczna linia wiecznego śniegu:

(wysokość przebiegu granicy wiecznego śniegu w górach świata)

a) Na biegunie północnym  na poziomie morza
b) Spitsbergen  300 m n.p.m. (można wykazać piętrowość morfogenetyczną)
c) Północna Norwegia  1000 m n.p.m.
d) Szwecja, Laponia  1800 m n.p.m.
e) Tatry  2300 m n.p.m. (średnia równowagi)
f) Alpy  2500 - 2600 m n.p.m.
g) Pireneje  2750 - 3000 m n.p.m.
h) Alpy centralne  3000 - 3200 m n.p.m.
i) Góry Libanu  3200 m n.p.m.
j) Kaukaz  3500 - 3700 m n.p.m.
k) Aurat  4000 m n.p.m.

opracował – Paweł Tertelis

7 |

S t r o n a

l) Himalaje  4400 - 4800 m n.p.m.
m) Nowa Gwienea  4600 - 4700 m n.p.m.
n) Kenia  4700 - 4800 m n.p.m.
o) Pamdusz  5000 m n.p.m.
p) Ałtaj Wysoki  5000 – 6000 m n.p.m.
q) Tybet, Andy  6000 - 6500 m n.p.m.
r) Nubijako (Chile, Argentyna)  6750 - 7000 m n.p.m.

W Tatrach warunki klimatyczne są, tylko nie ma miejsca na lodowiec, dlatego nie mamy lodowca
w Tatrach.

Wulkan Llullaillco na pograniczu Chile i Argentyny 6723 m n.p.m. teoretyczna granica 6800-
6900, a więc jest tam sucho. Nie ma lodowców!

Pico Bolivar – zdychający lodowiec, Pico Humboldt – nie ma już lodowca!

Lodowiec Chacaltaya w Boliwii na wysokości 5260 m n.p.m. – najwyżej położona stacja
narciarstwa na świecie (?!)

Linia wiecznego śniegu w Plejstocenie:

1. Wyspy Brytyjskie  600 m n.p.m.
2. Wogezy, Szwardzwald  900 m n.p.m.
3. Sudety  1200 m n.p.m.
4. Tatry  1500 – 1600 m n.p.m.
5. Alpy Transylwańskie  1900 m n.p.m.

Linia wiecznego śniegu jest strefą, bo występują wahania, nie ma gwałtownych przejść.

Linia wiecznego śniegu nie jest stała, waha się. W plejstocenie na wyspach brytyjskich była na
wysokości 600 m n.p.m. Góry Szkocji, choć niewysokie, mają ślady kotłów lodowcowych, które
doskonale obrazują przebieg linii wiecznych śniegów. Wtedy w Tatrach 1500 – 1700 m n.p.m.,
a Sudety 800 m n.p.m.

Granica zlodowaceń

Górna granica zlodowaceń jest to granica stałych organizmów żywych, granica lodowca.
Wykryto mchy i porosty na wysokości 7200 m, ale wyżej już nie. Wyżej (do 8000) zapuszczają
się tylko ptaki, by grzebać w śmieciach alpinistów ;-)

Powyżej tej granicy nigdy nie występują temperatury dodatnie, nie ma więc tam lodowca, bo do
przekształcenia śniegu w firn i tworzenia lodowca koniecznie jest przechodzenie przez

opracował – Paweł Tertelis

8 |

S t r o n a

temperaturę 0

o

C. Nie ma znaczenia, z czego zbudowana jest góra, niezbyt duże znaczenia ma też

ekspozycja stoków.

Wyjątkiem są Himalaje, tam lodowiec jest powyżej 7200m, bo wiatr wywiera nacisk na masy
śnieżne i ubija je.

Zanik lodowców – katastrofalne skutki:

1. Zanik lodowców górskich – wysychanie rzek i zmiana krajobrazu (Peru, Boliwia,

Pakistan)

2. Zmiana grubości w ciągu ostatnich 20 lat – 20 metrów (cofanie się nieraz kilkaset

metrów) np. Alpy: schroniska były budowane u czoła lodowca, teraz już ich nie widać z
okien schronisk.

Efekt wyślizgującego się lodu:

1. zwiększona infiltracja wód w głąb lodowca
2. powstanie warstwy poślizgowej – lodowiec ślizgając się, płynie szybciej
3. w wyniku czego na Grenlandii lodowiec przemieszcza się 37 metrów na dobę

Nie ma możliwości przekształcenia się śniegu w lód lodowcowy powyżej 7200 (wieczne śniegi)

Temperatury na Evereście od -20

o

do – 46

o

, odczuwalna do -70

o

.

Północna ściana Everestu – jet streams – wiatry + ciśnienie sprawiają, że powstał lodowiec
wiszący (ang. hanging glacier) 7300 – 7500 w tzw. „ Wielkim Kuluarze ”

„ Dymienie szczytów ” – w czasie monsunów

Lecidea – 7100 m n.p.m. porosty na Makalu !!!

Przykładowe piętra roślinności

Tatry:

Piętro

Wysokość w m n.p.m.

Regiel dolny

do 1250

Regiel górny

1250 – 1550

Kosodrzewina

1550 – 1800

Hale

1800 – 2300

Turnie

powyżej 2300

opracował – Paweł Tertelis

9 |

S t r o n a

Himalaje:

Piętro

Wysokość w m n.p.m.

Wiecznie zielone lasy

do 700 – 1500

Lasy wiecznie zielone i mieszane

Do 2000

Lasy iglaste

2000 – 3000

Zarośla i łąki alpejskie

powyżej 3600

Granica wiecznych śniegów

4400 - 4800

Dotyczy to południowych stoków Himalajów. Na stokach północnych nie występuje piętro
lasu, a łąki przechodzą bezpośrednio w step wysokogórski. Granica wiecznego śniegu jest tu na
wysokości 5600 – 6000 m n.p.m.

Góry wysokie – badania wysokogórskie

Najważniejsze cechy gór wysokich:

1. Piętrowe zmiany warunków ekologicznych

2. Występowanie górnych granic roślinności (np. górna granica lasu)
3. Występowanie tzw. rzeźby alpejskiej, lodowcowej, polodowcowej i grawitacyjno-

mrozowej (to co modeluje, nadaje charakter)

4. Występowanie trwałej pokrywy śnieżnej i lodowcowej
5. Występowanie charakterystycznych cech klimatu oraz zjawisk atmosferycznych

Puna – choroba wysokogórska w Andach (związana z brakiem tlenu)

Ponad 1% ludności świata zamieszkuje obszary powyżej 2000 m n.p.m., w niedalekiej
przyszłości może być to Nawe 10%. Jest to spowodowane:

1. Wzrost liczby ludności
2. Powiększanie areałów upraw, poszukiwanie i wydobywanie surowców (w tzw. dzikich

górach), Nepal, Himalaje – wypalanie lasów

3. Degradacja środowiska (kopalnia złota niedaleko najwyższego szczytu Oceanii)
4. Atrakcyjność przyrodnicza terenów wysokogórskich (specyfika życia w górach)

5. Zmiany w sposobie wykorzystywania – odlesianie, odrolnianie, zmiana funkcji na

sportowo-turystyczne (w Alpach porzucenie upraw na rzecz funkcji turystycznej)

opracował – Paweł Tertelis

10 |

S t r o n a

Rola terenów wysokogórskich:

1. Ostatnie fragmenty dzikiej przyrody („naturalne muzeum przyrodnicze”)
2. Retencja wód, gospodarka wodna dla terenów nizinnych (Boliwia brak lodowców = brak

wody)

3. Bank genetyczny (bioróżnorodność)
4. Dziedzictwo kulturowe (Nepal otworzył się na turystykę w latach 50., zmienili się też

ludzie, skok cywilizacyjny)

Historia badań wysokogórskich:

1. Etap eksploracyjno-kompilacyjny – Alexander von Humboldt (piętrowość w górach)
2. Etap badań systemowych – Penck, Brucker

3. Etap badań całościowych – Carl Troll (spojrzenie na różnorodność tego świata)

Kierunek badań wysokogórskich:

1. Badanie procesów tektonicznych i klimatycznych (lawiny błotne etc.)
2. Warunkujących dynamikę systemów gór wysokich
3. Badanie gór jako ekosystemów astrefowych
4. Góry jako klucz do zrozumienia globalnych zmian środowiska

5. Góry jako przestrzeń życiowa
6. Góry jako system funkcjonujący z obszarami otaczającymi.
7. Góry jako obszar zagrożony (duże zagrożenie erozją, degradacją, turystyką etc.)

Lodowce we wszystkich strefach klimatycznych – archiwum klimatu – badania kilka tysięcy lat
wcześniej.

Lodowczyk w Tatrach – Bandzioch Mięguszowiecki – odwierty – zanieczyszczenie powietrza
przez 150 lat, jak w latach 50. XX skoczyło uprzemysłowienie kraju.

a) Badanie pięter krajobrazu

b) Badania struktury i funkcjonowania środowiska
c) Kartowanie krajobrazowe
d) Badanie Zagrożeń i stabilności krajobrazu
e) Funkcjonalna determinacja jednostek potencjału
f) Użytkowanie ziemi

g) Geoekologiczne uwarunkowania turystyki

opracował – Paweł Tertelis

11 |

S t r o n a

Kryteria podziału gór:

1. Hipsometryczne

a. Wysokość – w Polsce góry niskie do 600 m n.p.m., średnie 1000 – 1500 m n.p.m.,

wysokie powyżej 1500 m n.p.m.

b. Ekstremalnie góry wysokie > 7200 m n.p.m.

2. Morfologiczne

a. Góry pojedyncze
b. Ciągi górskie (w zależności od typu rozmieszczenia, Masyw Świnicy czy Masyw

Tatrzański, trudno określić masyw – jeden styl budowy geologicznej)

c. Wały górskie
d. Łańcuchy górskie

3. Geneza

a. Epejrogeniczne – nabrzmienia skorupy ziemskiej
b. Zrębowe (bryłowe) – Sudety, Tien-Shan, Harz

c. Fałdowe – Himalaje, Andy
d. Wulkaniczne – Uganda, Ruwenzori, Gwatemala – ciąg wulkanów (to nie jest

pasmo, ze względu na różny wiek – nie powstały jednocześnie)

e. Erozyjne, denudacyjne (?)

4. Wiek, Okres Powstawania (liczymy od kiedy są górami, a nie od wieku skały)

a. Prekambryjskie (stare) – zazwyczaj niskie, chyba, że miały epizod lodowcowy,

przykładowe góry prekambryjskie – Montana

b. Kaledońskie – Góry Kaledońskie (380 – 480 mln lat ?)
c. Hercyńskie – Ural, Góry Hercyńskie (230 – 320 mln lat)
d. Alpejskie (młode) – zlodowacone ;-) (115 – 1 mln lat)

5. Typ geoekologiczny

a. Góry polarne (Mt. Vinson, Antaktyda >5000, brak porostów, temperatura zawsze

ujemna, zróżnicowanie procesów ?)

b. Góry subpolarne – Góry Skandynawskie, Sarek, Północny Ural,
c. Góry średnich szerokości geograficznych – Alpy

d. Góry zmienno wilgotnych subtropików – suche lata, wilgotna zima – Atlas
e. Góry obszarów suchych – Hogar, środek Sahary, Algieria, Andy, Tybet
f. Góry zmienno wilgotnych tropików – Himalaje, Hawaje
g. Góry wewnętrznych tropików – Ruwenzori, Wschodnie Himalaje, Góry Butanu

6. Styl budowy geologicznej

a. Od ułożenia skał, mogą mieć rys lodowcowy

opracował – Paweł Tertelis

12 |

S t r o n a

7. Atrakcyjność przyrodnicza

a. Bioróżnorodność
b. Endemit
c. Zlodowacenie

8. Atrakcyjność turystyczna

a. Skalistość (alpinizm)

b. Pokrywa śnieżna – Alaska, Góry Świętego Eliasza
c. Infrastruktura Turystyczna

Struktura krajobrazu gór:



Góry skaliste – widać warstwowość, wietrzenie (w zależności od wietrzenia antyklina,
synklina, ułożenie warstw, sugeruje dalszy przebieg wietrzenia, kwestia odporności, nie
tylko ułożenia warstw).



Dolomity – na krawędzi, horyzontalnie ułożone skały

Charakter krajobrazu górskiego:



Grzbiet antyklinalny



Grzbiet synklinalny



Grzbiet asymetryczny (jakby krawędź) – Peru – Cordillera Bajache (wschód – zachód)



Horn mountains – kształt wynika ze zlodowaceń (np. Matternhorn)



Wertykalnie ułożenie warstw (występują tzw. „ kominy ” )



Wygład polodowcowy ( „ Barani łeb ” )



Horyzontalnie ułożone warstwy np. Spitzbergen (warstwy z węglem) lub Dolomity

Kominy Tylkowe – Polana Pisana – Raptawicka Grań  wapienie (szczyty) i dolomity
(przełączki), dolomity twardsze, ale łatwiej wietrzeją!

Struktura krajobrazu – układ elementów (komponenty, jednostki przestrzenne) tworzących
krajobraz, które są wzajemnie powiązane. Strukturę krajobrazu rozpatruje się w trzech
aspektach:

1. Materialnej

2. Przestrzennej
3. Funkcjonalnej

opracował – Paweł Tertelis

13 |

S t r o n a

Struktura materialna krajobrazu określa pionową budowę krajobrazu.

Przy stwierdzeniu związków między geokomponentami należy wyraźnie określić poziom
organizacji przestrzeni na której one zachodzą z skalą badań.

Mezoklimat 

Skała macierzysta 

Piętro

klimatyczno-roślinne



Geneza rzeźby 

Woda 

Zwierzęta 

Geneza Flory 

Antropopresja 

Formy tektoniczne:



Cios – pamiątka z czasów stygnięcia batolitu – kanciaste formy w Tatrach



Strefy uskokowe



Dyslokacje – (Mnich – Dolina Rybiego Potoku)



Mylonity – półki, zachody

Erozja i denudacja tworzy góry? Orografia jest przeszkodą w drodze prądów powietrza.
Przyczynia się do ich wznoszenia i wzrostu opadów nad grzbietami i po dowietrznej stronie
stoków.

opracował – Paweł Tertelis

14 |

S t r o n a

Wznoszenie izostatyczne, jest wynikiem zdolności utrzymania się góry na bardziej gęstym,

półpłynnym płaszczu.



Piaskowce kwarcytowe – bardzo odporne na wietrzenie, występujące w Tatrach na
Żółtej Turni, obniżające granicę lasu z powodu budowy geologicznej.



Krzesanica – wapienie



Kopa Kondracka, Małołączniak – czapa krystaliczna



Devil’s Tower – stary nek wulkaniczny – góra wertykalna (bazalty)



El Capitan – ściana granitowa



Mount Robson – Kanada



Mount Asgard – Ziemia Baffina



Trzy siostry – Dolomity



Matterhorn – Alpy

A r e t e – bardzo przepaścista wąska grań.

Północna ściana Giewontu – w kosodrzewinie, chociaż to piętro turni; „ Brew brwi ” lub „ Brew
Giewontu ” -> ławica wapienia.

Literatura górska i opis gór

Czasopisma alpinistyczne:

1. La montagne & Alpinisme

2. The American Alpine Journal
3. Taternik
4. Góry
5. N.P.M.

Machu Pichcu – święty szczyt – jest wprowadzony limit 400 osób dziennie, określenie
pojemności tych obszarów.

Krywań – symbolem dla Słowaków, największa deniwelacja w Tatrach (1400 m), była tam
kiedyś kopalnia złota.

Śnieżka – na szczycie znajduje się kaplica Św. Wawrzyńca;

opracował – Paweł Tertelis

15 |

S t r o n a

Mount Kaliash (Kang Rinpoche) – Tybet, święta góra

„Na przełęczy” – Stanisław Witkiewicz -> książka opisująca przejście Przełęczy pod Chłopkiem

„O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski” – Stanisław Staszic, Warszawa 1815

Lawiny

Lawiny schodzą przy nachyleniu 20

o

– 50

o

, zaobserwowano jednak już przy 15

o

. Głównie ściany

południowe (S) i wschodnie (E). Waga śniegu 30 – 800 kg/m

3

Klasyfikacja lawin ze względu na sposób przemieszczania:

a. Ślizganie
b. Odbijanie
c. Toczenie

d. Typ obrywu
e. Położenie warstwy poślizgowej
f. Forma ruchu

Nazewnictwo lawin:

1. Lawina deskowa
2. Lawina ze śniegu niezwiązanego
3. Lawina gruntowa
4. Lawina powierzchniowa
5. Lawina śródpowierzchniowa

W środku może być inny gatunek śniegu, inny impuls do powstania lawiny!

Rodzaje lawin:

1. Z puchu przemrożonego – zima, śnieg dusi
2. Z puchu świeżego – zima
3. Ze świeżego śniegu mokrego – luty/marzec
4. Ze śniegu nawianego – styczeń/luty
5. Ze śniegu zbitego – styczeń/luty
6. Ze szronu wgłębnego i warstw wyższych – styczeń/luty
7. Z firnu (gruntowe) – marzec/kwiecień

opracował – Paweł Tertelis

16 |

S t r o n a

Lawiny pyłowe powstają ze śniegów, które nie uległy metamorfozie czyli z puchów. Od grudnia
do lutego, czyli w okresie gdy pada śnieg w temp. poniżej -10°C. Obryw jest najczęściej
punktowy, największe zagrożenie przy opadzie śniegu: >3cm/h i >40cm, niewielkie to pyłówki
(żleby, kuluary), główne niebezpieczeństwo to szybkość ich spadania (do 300 km/godz.).
Przed czołem lawiny wytwarza się duże ciśnienie. Śnieżny pył wciska się wszędzie, dusząc
człowieka, który znalazł się w jej zasięgu. Za pędzącą lawiną wytwarza się podciśnienie, które
wsysa do wnętrza lawiny wszystko co ostało się jeszcze na jej drodze. Gdy człowiek znajdzie się
na drodze takiej dużej lawiny z reguły nie ma szans na przeżycie.



Lawiny z puchu przemrożonego



Lawiny z puchu świeżego

Lawiny ze śniegu osiadłego powstają głównie na stokach zawietrznych, gdzie w wyniku
działania wiatru osadza się duża warstwa śniegu zsiadłego wywiana ze stoków dowietrznych. Z
reguły do wywołania takiej lawiny potrzebny jest zewnętrzny bodziec np. przejazd narciarza.
Lawina spada w postaci dużych brył śniegu o ciężarze do 250 kg/m

3

. Bryły te w czasie spadania

lawiny kruszą się na mniejsze kęsy. Ze względu na duży ciężar człowiek z reguły ginie w takiej
lawinie w wyniku odniesionych mechanicznych obrażeń.



Lawiny ze śniegu mokrego



Lawiny ze śniegu nawianego

Lawiny deskowe w wyniku działania wiatru powstają śniegi gipsowe czyli deski. Śnieg ten jest
twardy ale kruchy. Pod warstwą gipsów powstają puste przestrzenie. Są to lawiny najczęstsze i
najniebezpieczniejsze, mają kredowy kolor, gładką, miałką strukturę (ser), pod naciskiem
skrzypią.



Lawina ze śniegu ruchomego ( wgłębnego)



firnowe



Lodowe (obrywy lodowców)



Kamienne

Warstwa poślizgowa – Dwa rodzaje: nie przeobrażona warstwa śniegu powstała na skutek
metamorfizmu budującego, szreń lub drugi rodzaj – lodoszreń – zimny opad na ciepłe podłoże
lub odwrotnie, generalnie duże różnice w twardości pomiędzy warstwami. Szorstkość podłoża.

opracował – Paweł Tertelis

17 |

S t r o n a

Lawiny gruntowe powstają z reguły na wiosnę w wyniku zjechania po spodnich warstwach
zmetamorfizowanego śniegu praktycznie całej pokrywy śnieżnej. Najczęściej lawiny te powstają
samoistnie w wyniku zwiększenia ponad wartość krytyczną ciężaru śniegu. Lawiny te ruszają
wolno ale ze względu na ogromną masę ciężkiego, mokrego, śniegu, która niszczy wszystko na
swej drodze, człowiek praktycznie nie ma szans na uratowanie się z takiej lawiny. Dość
charakterystycznym zjawiskiem przy tego typu wiosennych lawinach jest ich spadanie o
określonych porach dnia, kiedy to stok zostaje nagrzany przez słońce. Zagrożenie występuje gdy:



kapie woda,



obrywają się nawisy,



po zboczach toczące kule (jak się powiększają to duże ryzyko),



wzrasta prawdopodobieństwo przy nagłym wzroście temp.

Krajobrazotwórcza rola lawin:

1. Modelowanie zboczy – pogłębianie i modelowanie istniejących żlebów oraz tworzenie

nowych, usuwanie rumoszu i akumulację, wynoszenie materiału ( morenki lawinowe),
erozja i redystrybucja stożków lawinowych

2. Kształtowanie pięter roślinnych
3. Kształtowanie lokalnych stosunków wilgotnościowych
4. Lokalne opóźnienie wegetacji
5. Przeciwlawinowa działalność człowieka

Biały Żleb w Karkonoszach (w kotłach)
Żleby lawinowe – Wołoszyn (obniżone piętra, drzewa wśród kosodrzewiny)
Żleb Marchwiczny , Żleb Żandarmerii w Tatrach

Śnieg i formy śnieżne

W Alpach >3000 m 65% opady stałe – akumulacja śniegu

Pionowy gradient grubości pokrywy śnieżnej: (nieregularne roczne opady)



Alpy Wschodnie 40 – 70 cm / 100 m



Kaukaz 25 – 125 cm



Ałtaj 17 – 27 cm



Góry Bajkalskie 10 – 15 cm

Biegun śnieżności świata – Góry ŚW. Eliasza na Alasce, zaspy dochodzące do 40 metrów.
Najbardziej narażone na lawiny.

Mount Rainer 28,5 m – rekordy sezonowe (Waszyngton, USA)

opracował – Paweł Tertelis

18 |

S t r o n a

Rodzaje wywiewania pokrywy śnieżnej:

1. Dyfuzja burzowa – do 100 m (zamieć)
2. Saltacja

1

– 100 cm

3. Pełzanie – 1 – 10 mm

Dziurawa Przełęcz w Tatrach Zachodnich – zagrożenie lawinowe nawet przy 1 stopniu
zagrożenia – ważna wiedza, jak się śnieg osadza na zboczach.

Zastruga – forma depozycji śniegu

Formy śnieżne:

1. Żłobki śnieżne – flutings snow – „Welony panny młodej” lub „Kaloryfery” – góry wysokie

7/10 wynik działania lawin! To efekt słońca i wiatru bo idą od samej grani!!!

2. Blizzard
3. Buran
4. Purga – zamieć śnieżna >10 m/s
5. Nawisy śnieżne – dają początek lawinom
6. Łuska śnieżna śnieżne ripplemarki
7. Penitenty – pokutnicy, śnieg pokutników, mniszki śniegowe (hiszp. Nives Penitentes)

Penitenty układają się na linii wschód – zachód. Nachylone 70

o

– 80

o

, co jest związane z

ogrzewaniem słońca. Występują w niewielu górach: Andy Środkowe, Hindukusz, Pamir
(Karakorum i Himalaje trochę inne, nie tak wyraźnie zaznaczające się w krajobrazie). Powstają
w wyniku tzw. selektywnej ablacji lodowców / lodu. Średnia wysokość 3 m, jednak
zaobserwowano formy dochodzące do 6 m.

Penitenty w Andach m.in.: Ramada, Mercedario, Pico Polacco (te góry zostały zdobyte przez
Polaków w 1937 roku, opisane w książce Wiktora Ostrowskiego pt. Wyżej niż Kondory).

mikro-penitenty glebowe – opady kropel deszczu na pokrywa firnu.

1

Saltacja - rodzaj transportu okruchów skalnych, które wykonują niewysokie skoki po podłożu. Opadając, uderzają leżące okruchy

wybijając je w powietrze, co w rezultacie umożliwia przemieszczanie się całej masy osadu. Saltacja jest typowa dla transportu pod
wpływem wiatru, zachodzi również w korytach rzecznych i na stożkach usypiskowych.

opracował – Paweł Tertelis

19 |

S t r o n a

Zjawiska optyczne

Przepływy powietrza nad górami:



Laminarny



Falowy



Wirowy (tworzą się: altocumulus lenticularis i cumulusy)



Rotorowy

Zjawisko dymienia szczytów powstaje albo w wyniku zsypywania śniegu przez monsun albo
poprzez przylgnięcie chmury do stoku nawietrznego

Cyrkulacja dolinna;

Cumulus verticularis – znak, że w wyższych partiach silnie wieje; zapowiedź bardzo złej pogody
Cumulus mediocris – na dole ładna pogoda
Stratocumulus – z góry widoczny jak morze mgieł

Morze mgieł powstaje w wyniku inwersji termicznej (tworzą je stratocumulusy i stratusy)

Efekt tunelowy – w przełęczach i wąskich dolinach;

Zjawiska optyczne:



Rozpraszanie, pochłanianie światła (błękit nieba, zabarwione chmury)



Załamywanie promieni w warstwach powietrza (refrakcja, miraże, migotanie gwiazd)



Załamywanie i odbici w kroplach wody (halo, słupy świetlne, krzyże, tęcze)



Dyfrakcja (gloria, widmo, wińce)

Widmo Brockenu (gloria, duch górski, demon) nazwa pochodzi od kulminacji Brocken
w górach Harz

Burze:



33-47 dni/rok w Tatrach;



107 dni/rok w Górach Skalistych

opracował – Paweł Tertelis

20 |

S t r o n a

Burze zwiastuje: brzęczenie, iskrzenie metalowych przedmiotów, cierpnięcie skóry, jeżenie się
włosów. Podczas burzy unikać: kominów, szczelin, cieków wodnych.

Turystyka

Turystyka: zrównoważona albo masowa



Masowa: wiele szlaków znakowanych, realizacja różnych potrzeb;



Zrównoważona: krótkie i nieliczne szlaki; dostęp tylko do największych atrakcji;

Narciarstwo:



pośredni wpływ (niszczenie roślinności, zwiększenie wpływu wiatru na lasy;
zmniejszenie retencji wodnej; bariery migracyjne i niszczenie siedlisk zwierząt);



bezpośredni (funkcjonowanie wyciągów; utrzymywanie tras przez narciarzy;
utrzymywanie tras) uprawa śniegu rozpoczyna się już w październiku. Ratraki jeżdżą

w nocy, w dzień trasy oświetlone, sztuczne naśnieżnie (nartostrady – ogromny system
kanalizacyjny  zbiorniki retencyjne)

Wspinaczka: śmiecenie, ścieżki dojściowe, okaleczanie skały, dodatkowa asekuracja,
czyszczenie drogi – jest krzaczek to wycinamy, płoszenie zwierząt etc.

Flora i fauna

Sposoby do przystosowania warunków środowiska:



kutneryzacja – silne owłosienie liści ograniczające parowanie np. Pierwiosnek Łyszczak



gruboszowatość – np. Rojnik Pospolity, Rozchodnik



żyworodność



wieloletniość



karłowatość

Argyloxiplium – Hawaje, Andy – cienkie włoski chronią przed promieniowaniem UV.

opracował – Paweł Tertelis

21 |

S t r o n a

Zwierzęta:



Pantera Śnieżna – często symbol zasług we wspinaczkach górskich ( P. Mattiessen
„Śnieżna Pantera” )



Kozica



Muflon (w Polsce w Karkonoszach jest jeden sprowadzony sztucznie)



Świstak – Karpaty, Alpy – zwierzęta stadne, rodzinne



Kondor Wielki – Andy, rozpiętość skrzydeł ponad 3 metry u samców, ptak stadny, waga
do 11 kg i drapieżnik!



Kozioł Śnieżny – Góry Skaliste



Makak Japoński – szybko się uczą, kąpiele w gorących źródłach ;-)



Lama



Wigoń / Wikuń – złote runo Andów



Alpaka



Guanako



Panda Wielka, Panda Czerwona



Niedźwiedź



Orzechówka – ptak np. nad Morskim Okiem;



Pomurnik – najrzadszy w Tatrach, piętro turniowe;



Orzeł przedni



Kruk

Bonus: Uzupełnienie o nazwy, które pojawiły się na wykładach…

Lodowiec Shara (Kaukaz), lodowiec Hispar (Karakorum), Snow Lake („serce Karakorum”),
Cotopaxi, Karakorum Highway, Kamzik (koziczka w Alpach, Górach na Płw. Bałkańsim,
Karpatach etc.), Eiger (3970), Alpamayo, Annapurna (najbardziej śmiercionośna, ściana
południowa 2,5 km w pionie), Lothse (w Nepalu, ma własne bóstwo opiekuńcze), seraki,

Uzupełnić (…)

Bonus: Najwyższe szczyty wybranych pasm górskich

Najwyższe szczyty Himalajów: Everest (Sagarathe lub Chomolangma) (8848), Kangchenjunga
(8586), Lhotse (8516), Makalu (8462), Cho Oyu (8201), Dhualagiri (8167), Manaslu (8156),
Nanga Parbat (8126), Annapurna I (8091), Shishapangma (8013);

opracował – Paweł Tertelis

22 |

S t r o n a

Najwyższe szczyty Karakorum: K2 (8611), Gasherbrum I (8068), Broad Peak (8047),
Gasherbrum II (8035), Broad Peak Middle (8013), Gasherbrum III (7952);

Najwyższe szczyty Pamiru: Pik Ismaila Samaniego (Pik Stalina -> Pik Komunizmu) (7495), Pik
Niepodległości (Mount Kaufmann -> Pik Lenina) (7134), Pik Korżeniewskiej (7105)

Najwyższe szczyty Hindukuszu: Tiricz Mir (7690),

Najwyższe szczyty Ałtaju:

Najwyższe szczyty Tien-Shanu: Jengish Chokusu (7439),

Najwyższe szczyty Kunlun: Kongur Tagh (7719 lub 7649), Muztagh Ata (7546 lub 7536),
Muztag (6987);

Najwyższe szczyty Andów:

Najwyższe szczyty Alp: Mount Blanc (4808), Dufourapitze (4634), Ostspitze (4632),
Grenzgipfel (4618), Nordend (4609), Zumsteinspitze (4563), Signalkuppe (4554),
Dom (4545), Lyskamm (4527), Weisshorn (4505), Taschhorn (4491), Matterhorn (4478),

Najwyższe szczyty Kaukazu:

Najwyższe szczyty Tatr: Gerlachovsky stit (2655), Lomnicky stit (2634),

Wszelkie pytania lub komentarze dotyczące tekstu proszę nadsyłać na adres

[e-mail]

. Opracowanie

powstało na podstawie wykładów prowadzonych przez dr Wojciecha Lewandowskiego. Jeżeli posiadasz materiały związane
z tematyką gór wysokich to prześlij je na wyżej podany adres, niedługo po tym postaram się opublikować nowszą wersję tego
podsumowania. Ostatnia aktualizacja: styczeń 2008.

Paweł Tertelis