Literatura:
Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod red. Grażyny Świątkiewicz, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002,
rozdz. IV Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, J. Szymańska, str. 49-65
Grochowska G., Bidziński K., Pięć etapów budowania szkolnego programu profilaktycznego, w: Poradnik Wychowawcy, Luty 2001
Tworzenie gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, Warszawa 2006, rozdział 5.1, Profilaktyka i wczesna interwencja, K.
Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska

1

Wykład 11: Profilaktyka w środowisku szkolnym

Profilaktyka jest jednym ze sposobów reagowania na
rozmaite zjawiska społeczne, które oceniane są jako
szkodliwe i niepożądane (…)

Pierwsza systematycznie wdrażana strategia profilaktyczna
- tzw. „edukacja negatywna” (początek XX wieku) (…)

Działania profilaktyczne powinny być skierowane na
najważniejsze czynniki ryzyka, tkwiące w jednostce, jak i
jej otoczeniu społecznym (…)

Profilaktyka

eliminacja lub redukcja wzmacnianie czynników
czynników ryzyka chroniących

Wybrane czynniki ryzyka:

•

Duża dostępność substancji

•

Wystąpienie uzależnienia lub nadużywania w rodzinie

•

Konflikty w rodzinie

•

Pozytywny stosunek rodziny dziecka d używania
substancji (również obojętność i przyzwolenie)

•

Doświadczenie izolacji w dzieciństwie

•

Wczesna inicjacja

•

Słabe wyniki w nauce szkolnej i zawężone oczekiwania
ż

yciowe

•

Grupa rówieśnicza, w której normą są zachowania
dysfunkcyjne

Literatura:
Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod red. Grażyny Świątkiewicz, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002,
rozdz. IV Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, J. Szymańska, str. 49-65
Grochowska G., Bidziński K., Pięć etapów budowania szkolnego programu profilaktycznego, w: Poradnik Wychowawcy, Luty 2001
Tworzenie gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, Warszawa 2006, rozdział 5.1, Profilaktyka i wczesna interwencja, K.
Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska

2

•

Pozytywne oczekiwania dziecka wobec używania
substancji

Czynniki chroniące:

•

Silna więź z rodzicami

•

Zainteresowanie nauką i dobre w niej wyniki (także
angażujące hobby)

•

Praktyki religijne

•

Szacunek dla norm i autorytetów społecznych (osadzenie
w szerszej wspólnocie)

•

Pozytywna grupa rówieśnicza

(Grochowska G., Bidziński K)

Zachowania ryzykowne – działania niosące ryzyko
negatywnych konsekwencji; zachowania te mają znaczenie
rozwojowe i często współwystępują ze sobą (…)

Poziomy profilaktyki
-

profilaktyka I stopnia – to działania mające na celu

promocję zdrowia oraz zapobieganiu pojawiania się
problemów związanych z używaniem i nadużywaniem
ś

rodków odurzających (…)

-

profilaktyka

II

stopnia

–

zwana

też

wczesną

identyfikacją, ma na celu ujawnienie osób o najwyższym
ryzyku popadnięcia w uzależnienie oraz pomaganie im w
redukcji tego ryzyka, a więc zapobieganie popadaniu w
używanie zależne (…)
-

profilaktyka III stopnia – rozumiana jest jako interwencja

po wystąpieniu uzależnienia (…) /Z. Gaś, 1993/

Literatura:
Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod red. Grażyny Świątkiewicz, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002,
rozdz. IV Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, J. Szymańska, str. 49-65
Grochowska G., Bidziński K., Pięć etapów budowania szkolnego programu profilaktycznego, w: Poradnik Wychowawcy, Luty 2001
Tworzenie gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, Warszawa 2006, rozdział 5.1, Profilaktyka i wczesna interwencja, K.
Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska

3

Wybrane teorie wykorzystywane najczęściej w praktyce
profilaktycznej oraz opracowane na ich podstawie
strategie:

1.

Teoria Przywiązania (John Bowlby 1973) opisuje
proces rozwoju więzi pomiędzy jednostką a otoczeniem
w kolejnych etapach życia → Strategia Rozwijania
Umiejętności Wychowawczych oraz Strategia Rozwoju
Zasobów Środowiskowych

2.

Teoria Społecznego Uczenia (Alfred Bandura 1986)
wyjaśnia proces nabywania nowych zachowań – również
sięgania

po

ś

rodki

psychoaktywne

–

poprzez

modelowanie →

Strategia Rozwoju Umiejętności

Wychowawczych oraz Strategia Edukacji Rówieśniczej

3.

Teoria Uzasadnionego Działania (Icek Ajzen i Martin
Fishbein 1980) opiera się na założeniu, że ludzie
postępują w sposób racjonalny i decydując się na
podjęcie (lub zaniechanie) danej aktywności rozważają
możliwe jej konsekwencje → Strategia Edukacji
Normatywnej

4.

Teoria Zachowań Problemowych (Richard Jessor 1987)
zwraca uwagę na funkcję, jaką w przypadku nastolatków
pełnią zachowania naruszające normy prawne lub
obyczajowe → Strategia Kształtowania Umiejętności
ś

yciowych oraz Strategia Alternatyw

5.

Teoria Odporności (Resilience), Michael Rutter (1979)
i Norman Garmezy (1985), dotyczy czynników i
mechanizmów sprzyjających pozytywnemu rozwojowi
dzieci dorastających w bardzo trudnych warunkach →

Literatura:
Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod red. Grażyny Świątkiewicz, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002,
rozdz. IV Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, J. Szymańska, str. 49-65
Grochowska G., Bidziński K., Pięć etapów budowania szkolnego programu profilaktycznego, w: Poradnik Wychowawcy, Luty 2001
Tworzenie gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, Warszawa 2006, rozdział 5.1, Profilaktyka i wczesna interwencja, K.
Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska

4

Strategia Rozwoju Zasobów Środowiskowych oraz
Strategia Kształtowania Umiejętności śyciowych

K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska

Profilaktyka w szkole

Rodzaje szkolnych oddziaływań profilaktycznych:

-

samodzielne

programy

profilaktyczne

(strategia

informacyjna i edukacyjna)
-

działania zintegrowane z programem szkolnym

-

działania incydentalne

Standardy szkolnych programów profilaktycznych:

-

projektowane ćwiczenia i informacje muszą być dostosowane do

poziomu rozwoju adresata
-

przekazywane informacje powinny być rzetelne i rzeczowe

-

informacje powinny uwzględniać poziom już posiadanej wiedzy

-

informacje dotyczące zagrożeń nie powinny być zbyt

szczegółowe
-

realizatorami powinny być osoby posiadające przygotowanie

pedagogiczne
-

programy powinny uwzględniać włączenie rodziców w

podejmowane działania

Czynniki

obniżające

efektywność

programów

szkolnych:
-

przypadkowość programów

-

działania narzucone odgórnie

-

brak diagnozy problemów szkoły

-

działania incydentalne

-

realizatorzy programów spoza szkoły

-

brak spójnej polityki szkoły wobec ryzykownych

zachowań uczniów

Literatura:
Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod red. Grażyny Świątkiewicz, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002,
rozdz. IV Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, J. Szymańska, str. 49-65
Grochowska G., Bidziński K., Pięć etapów budowania szkolnego programu profilaktycznego, w: Poradnik Wychowawcy, Luty 2001
Tworzenie gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, Warszawa 2006, rozdział 5.1, Profilaktyka i wczesna interwencja, K.
Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska

5

-

nauczyciele

stanowiący

wzorce

nieprawidłowych

zachowań
-

brak akceptacji nauczycieli dla programu

-

niekorzystny klimat szkoły.

Etapy konstruowania programu profilaktycznego:

1.

Ocena aktualnych potrzeb

2.

Określenie celów programu

3.

Wybór metod i sposobów realizacji celów

4.

Ustalenie kosztów realizacji programu

5.

Monitoring

6.

Ewaluacja

7.

Modyfikacja programu

Wybrane

programy

profilaktyczne

realizowane

w szkołach:
-

„Zanim spróbujesz”

-

„Spójrz inaczej”

-

„Program domowych detektywów”

-

„Debata”

-

„Noe”

-

„Śnieżna kula”

Literatura:
Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod red. Grażyny Świątkiewicz, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002,
rozdz. IV Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, J. Szymańska, str. 49-65
Grochowska G., Bidziński K., Pięć etapów budowania szkolnego programu profilaktycznego, w: Poradnik Wychowawcy, Luty 2001
Tworzenie gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, Warszawa 2006, rozdział 5.1, Profilaktyka i wczesna interwencja, K.
Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska

6

„Drzewo problemu”

-

poszukiwanie „korzenia problemu” ⇒ przyczyny problem

(bierzemy pod uwagę te problemy, na które mamy realny
wpływ)
-

punkt centralny „drzewa” – definicja problemu

-

gałęzie

„drzewa”

–

konsekwencje

problemu

oraz

wypracowane rozwiązania

Przykład:

W małej miejscowości X, w szkole gimnazjalnej dzieci

przyznały

się

do

brania

narkotyków

(marihuana

i

amfetamina). Grono pedagogiczne podejrzewa, że ktoś
dzieciom narkotyki dostarcza i że znacznie większa grupa
dzieci niż ujawniono ma kontakt z narkotykami. Rodzice
dzieci mają pretensje do szkoły, nauczyciele do rodziców.
Liczba

trudności

wychowawczych

i

konfliktów

ś

rodowiskowych rośnie.

Ustalamy → Gdzie są przyjmowane środki odurzające (za
płotem boiska, głównie na przerwach, w szkolnym WC),
społeczność lokalna nie ingeruje w to, co robią młodzi ludzie.
Najczęściej używa się tu marihuany i amfetaminy, duża grupa
młodych ludzi pali papierosy i regularnie pije alkohol.
Narkotyki można kupić od starszych kolegów. Wspólne branie
jest uważane przez dzieci za fajne spędzanie czasu.
Nauczyciele nie maja odwagi nagłośnić sprawy z różnych
względów, rodzice nie widzą problemu. Należy spodziewać
się, że w takiej sytuacji coraz większa liczba dzieci będzie
sięgała po narkotyki, a za tym pójdą inne zachowania
ryzykowne.

Literatura:
Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod red. Grażyny Świątkiewicz, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002,
rozdz. IV Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, J. Szymańska, str. 49-65
Grochowska G., Bidziński K., Pięć etapów budowania szkolnego programu profilaktycznego, w: Poradnik Wychowawcy, Luty 2001
Tworzenie gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, Warszawa 2006, rozdział 5.1, Profilaktyka i wczesna interwencja, K.
Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska

7

Powyższy materiał został opracowany przez B. Krzempek na podstawie

następującej literatury oraz materiałów własnych:

1.

Profilaktyka w środowisku lokalnym, pod red. Grażyny Świątkiewicz,
Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002, rozdz.
IV Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, J. Szymańska,
str. 49-65

2.

Grochowska G., Bidziński K., Pięć etapów budowania szkolnego
programu profilaktycznego, w: Poradnik Wychowawcy, Luty 2001

3.

Tworzenie

gminnych

programów

przeciwdziałania

narkomanii,

Warszawa 2006, rozdział 5.1, Profilaktyka i wczesna interwencja, K.
Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska