Strona główna
>
Wady wymowy
>
Rozpoznanie i korekcja
Zespół opóźnienia rozwoju mowy czynnej jest dość często spotykany. Wśród dzieci
przedszkolnych
występuje
w około
3%.
Nieznajomość
tego
zespołu
objawów,
a w szczególności sposobów postępowania leczniczo-rehabilitacyjnego, powoduje, iż dzieci te
niewłaściwie traktowane narażone są na stresy psychiczne, co nierzadko kończy się
występowaniem wtórnych zaburzeń, jak np. jąkania.
Zespół opóźnienia rozwoju mowy czynnej dotyczy zwykle dzieci w wieku 3 lub 4 lat,
najczęściej chłopców (proporcja 3-1). Dziecko takie mówi bardzo mało albo wcale.
O opóźnieniu świadczy też mała liczba używanych słów (ubogi słownik), zdań (mało zdań
złożonych), nieprawidłowa gramatyka, przedłużający się okres swoistej mowy dziecięcej.
Słyszy natomiast dobrze i doskonale rozumie polecenia słowne. Potrafi wymawiać w izolacji
niemal wszystkie głoski mowy, nawet czasem w postaci sylab (onomatopeje), ale nie jest
w stanie złożyć ich w słowa w należytym tempie. Poziom rozwoju umysłowego tych dzieci
badany testami bezsłownymi (inne testy mogą dać nieprawidłowy, zaniżony wynik badania)
najczęściej jest prawidłowy, zgodny z wiekiem.
Przyczyny opóźniające rozwój mowy
zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: nieprawidłowa budowa języka,
podniebienia, zniekształcenie zgryzu itp.;
nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: niska sprawność warg, brak pionizacji
języka itp.;
nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu;
niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym
(uwarunkowania środowiskowe);
uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych unerwiających narządy mowne;
przyczyny psychiczne, np. brak zainteresowania mową innych lub własne wypowiedzi
dziecka odbierane są przez nie jako trudne, męczące;
opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka.
Dzieci mówiące z opóźnieniem, ale od razu poprawnie także wymagają oddziaływań
profilaktycznych tj. ogólnego usprawniania narządów
mowy
oraz organizowania
wielu
sytuacji,
które
pobudzają mowę i myślenie. W takich przypadkach
mamy do czynienia z tzw. prostym opóźnieniem mowy.
Natomiast u dzieci, u których rozwój mowy jest
opóźniony,
wyraźnie
czymś
zakłócony
albo gdy
następuje o czasie, ale odbiega od normy fonetycznej -
mamy do czynienia z zaburzeniem mowy. Jednakże do
opóźnienia rozwoju mowy ani do wad wymowy nie
zalicza się typowych cech mowy dziecięcej, która jest
przejawem niedojrzałości form rozwojowych, ani też
dość często występujących u dzieci regionalizmów
(slumsu, gwar regionalnych, neologizmów dziecięcych,
ż
argonu, błędów wymowy).
Nie należy też wymagać od dziecka wymawiania głosek tak jak się pisze, gdyż jest
to niepoprawna, sztuczna, pretensjonalna wymowa.
Opóźnienia rozwoju mowy występują również bez
jakichkolwiek wad wymowy. Można je zaobserwować
u dziecka z dobrym rozwojem percepcji słuchowej
i motoryki artykulacyjnej a wykazującym zahamowanie
rozwoju mowy. Przyczyn takiego opóźnienia można
doszukiwać się w niewłaściwych oddziaływaniach
ś
rodowiskowych w postaci zaniedbań, stresów, złych
wzorców, bądź negatywnych reakcji na pierwsze
wypowiedzi dziecka. Wówczas dziecko zaczyna mówić
późno, ale wszystkie dźwięki wymawia prawidłowo.
Opóźnienia rozwoju mowy to zakłócenia w nabywaniu
przez dziecko sprawności językowych. Pojawiają się one zazwyczaj już w pierwszych
etapach rozwoju mowy.
Opóźnienia te obserwuje się zarówno w globalnych jak i wybiórczych aspektach oraz etapach
rozwoju mowy. Mogą one przejawiać się następująco:
późniejsze pojawianie się gaworzenia lub pierwszych słów;
ubóstwo słownika (mała liczba rozumianych i używanych słów oraz brak pewnych części
mowy w słowniku dziecka);
późniejsze pojawianie się w mowie dziecka zdań prostych oraz złożonych;
dłuższe utrzymywanie się w wypowiedziach dziecka nieprawidłowych struktur
gramatycznych;
dłuższe wymawianie poszczególnych dźwięków mowy w sposób charakterystyczny dla
wcześniejszego okresu rozwojowego.
Wymienione przejawy zakłóceń w nabywaniu przez dziecko sprawności językowych są
charakterystyczne dla tzw. prostego opóźnienia rozwoju mowy i nie towarzyszą im żadne
odstępstwa od normy oprócz odstępstw
chronologicznych, tj. charakterystycznych dla
wcześniejszego etapu rozwoju mowy. Dotyczy
to dzieci, które wprawdzie zaczęły mówić
z opóźnieniem, ale wymowa ich jest od razu
prawidłowa pod względem fonologicznym.
Oznacza to, że w opisanej grupie dzieci
wymowa poszczególnych głosek nie nosi
znamion patologicznych (nie odbiega od norm
fonetycznych przyjętych w danym języku).
W takich przypadkach prognozuje się, że dzieci
te
przy
odpowiednich
oddziaływaniach
dydaktyczno-wyrównawczych
z czasem
wyrównają poziom swej mowy z rówieśnikami.
W związku z czym opieka logopedyczna polegać powinna na czujnej obserwacji dziecka
i oddziaływaniom profilaktycznym. Wskazane jest więc ogólne usprawnianie narządów
artykulacyjnych jak również organizowanie sytuacji pobudzających rozwój mowy i myślenia.
Znacznie poważniejsze przejawy zakłóceń w nabywaniu sprawności językowych obserwuje
się u dzieci należących do dwu pozostałych grup nieprawidłowego rozwoju mowy.
Drugą grupę stanowią dzieci, które zaczęły wprawdzie mówić we właściwym czasie,
ale wymowa ich była zbyt długo nieprawidłowa, zaś trzecią grupę stanowią dzieci, które
zaczęły mówić z opóźnieniem i długo wymawiały różne dźwięki nieprawidłowo.
W obu przypadkach mamy do czynienia z zaburzeniami rozwoju mowy. Są to rozmaite
(pierwotne lub wtórne) zaburzenia zachowania językowego u dzieci w okresie kształtowania
i rozwoju mowy - występujące do 6-7 roku życia. W takich przypadkach mamy do czynienia
ze zjawiskiem patologicznym polegającym na wadliwej realizacji fonemów odbiegających od
przyjętych przez tradycję norm. Nie wystarczy tu uzmysłowienie dziecku różnicy pomiędzy
jego wymową a wymową poprawną. Dany dźwięk należy wywołać, a następnie utrwalić
przez specjalnie dobrane ćwiczenia.
Różnice dwu opisanych aspektów zakłóceń rozwoju mowy sprowadzają się głównie do
odmiennych przyczyn, stąd zarówno opóźnienia rozwoju mowy jak i wady wymowy
wymagają różnego sposobu postępowania. Między opóźnieniem rozwoju mowy (pierwsza
grupa dzieci) a zaburzeniami rozwoju mowy (druga i trzecia grupa) zachodzą jednak dość
złożone zależności. Wynika to stąd, że zaburzenia mowy mogą być jednym z objawów
ogólnego opóźnienia rozwoju mowy oraz, że mogą występować niezależnie od opóźnienia
rozwoju mowy. A zatem, w pierwszym przypadku dziecko zaczyna mówić późno i długo
wadliwie wymawia różne dźwięki mowy. Wynika to z obniżonego u niego poziomu percepcji
słuchowej uniemożliwiającego poprawne i zgodne z wiekiem różnicowanie dźwięków mowy.
Utrudnia to nie tylko prawidłowe powtarzanie słów, ale również ich zrozumienie. W drugim
zaś przypadku występująca u dziecka wada wymowy może być spowodowana wadliwą
budową, np. szczęk, podniebienia, zębów, itp. U takiego dziecka obserwuje się wadliwą
artykulację różnych głosek, mimo iż wcześnie zaczęło mówić, posiada bogaty słownik a jego
wypowiedzi są poprawne pod względem gramatycznym.
Dobre rozumienie mowy stwarza sytuację, w której otoczenie domaga się od dziecka, żeby
mówiło i nie zastanawia się, czy to jest możliwe. Często dzieci niemówiące lub mało
mówiące oskarża się o lenistwo, nieuzasadnioną niechęć do mówienia i tym podobne
niedorzeczności. Tymczasem dzieci te nie dlatego nie mówią, że nie chcą, ale dlatego, że nie
mogą lub mają za sobą przykre doświadczenia z okresu, gdy podejmowały mówienie
i spotykało się to z niezrozumieniem albo z krytyką otoczenia. A zatem warto wiedzieć,
ż
e sprawność mięśni artykulacyjnych, gardła, jamy ustnej, a przede wszystkim języka
u dziecka w wieku 3 - 4 lat jest jeszcze niepełna. W wyniku niedojrzałości aparat
artykulacyjny nie nadąża za potrzebami dobrze już rozwiniętego ośrodkowego układu
nerwowego. Deficyty tego rodzaju wcale nie są takie rzadkie i dotyczą nie tylko aparatu
mięśniowego. Niekiedy niedojrzałość taka dotyka słuchu albo wzroku lub pewnych okolic
mózgu. Niemożność opanowania niektórych czynności, zdawałoby się bardzo prostych,
często wynika właśnie z opóźnień mielinizacyjnych w pewnych szczególnych rejonach
organizmu. Dlatego też umiejętność rozpoznawania owych deficytów i zastosowania
odpowiednich doń ćwiczeń są nieodzowne, by w końcu zapewnić dziecku harmonijny rozwój.
W ujęciu lingwistycznym (uwzględniając objawy) opóźniony rozwój mowy przejawia się na
płaszczyźnie 4 poziomów języka:
fonetyczno-fonologiczny (zaburzenia artykulacji);
syntaktyczno-morfologiczny (dysgramatyzm);
semantyczno-leksykalny (ograniczony czynny i bierny zasób słów);
zdaniowo-semantyczny (ograniczone możliwości posługiwania się kategorią zdaniową).
W tym ujęciu przejawy opóźnionego rozwoju mowy to ograniczenie zasobu dźwięków
przejawiające się w następujący sposób:
•
większość głosek zastępowana jest przez „t” oraz „a”;
•
samogłoski „e” oraz „o” są zastępowane przez „a” (np. Ela - Ala, Ola - Ala);
•
spółgłoski dźwięczne są zastępowane przez ich bezdźwięczne odpowiedniki, np. b - p,
d - t, bułka - „półka”, dom - „tom”;
•
do 6 r. ż. może wystąpić ograniczony zasób spółgłosek miękkich, np. ś, ź, ć, dź, ń;
•
k, g mogą być zastępowane przez t, d lub opuszczane, np. kot - „tot”, kot - „ot”;
•
spółgłoski dentalizowane mogą być zastępowane przez „t” lub „d”, np. sanki - „tanki”,
zapałki - „dapałki”, cebula - „tebula”);
•
ujednolicenie realizacji 3 szeregów głosek dentalizowanych poprzez realizowanie
tylko jednego z nich, np. ś, ź, ć, dź: szafa - śafa, żaba - źaba, czekolada - ćekolada,
dżungla - dźungla, sałata - śałata, zapałki - źapałki, cebula - ćebula;
•
głoska „ch” może być zastępowana przez „f” lub „k”, np. chleb - kleb, chleb - fleb;
•
głoska „f” może być zastępowana „h”, np. fotel - hotel;
•
głoska „r” przez „l” lub „j”, np. ryba - lyba, ryba - jyba;
•
głoska „l” przez „j”, np. lalka - jajka;
•
głoska „ł” przez „w”, np. łapa - wapa;
•
głoska „w” przez „ł” lub „h”, np. wata - łata, wata - hata;
•
niekiedy wszystkie spółgłoski są opuszczane, a mowa opiera się głównie na
samogłoskach, np. ocean - oea;
Jak z powyższego wynika, rozwój artykulacji u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy
czynnej nie jest prawidłowo realizowany. Dzieci te, nawet gdy zaczną już mówić, długo
wymawiają niektóre głoski nieprawidłowo. Mamy wówczas do czynienia nie z opóźnieniem
rozwoju mowy lecz z opóźnieniem rozwoju artykulacji.
Zniekształcanie fonetycznej budowy wyrazów u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy
polega na opuszczaniu lub przestawianiu głosek lub sylab w wyrazie. Zaburzeniu temu
towarzyszą następujące zjawiska językowe:
•
metatezy, czyli przestawki głoskowe lub sylabowe np. krokodyl - korkodyl, ławka -
wałka;
•
elizje - opuszczanie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie np. lampa - lama, lampa -
lapa, kot - ot, kot - ko;
•
opuszczanie sylab początkowych, np. kanapa - napa;
•
zmniejszanie ilości sylab w wyrazie, np. baloniki - baloki;
•
redukcje grup spółgłoskowych, np. szczotka - śotka;
•
częściowe lub całkowite ujednolicenie różnych grup spółgłoskowych;
•
wymawianie przez dziecko pewnych głosek w wyrazach, których nie potrafi ono
wypowiedzieć w izolacji i w sylabach (np. dziecko wypowiada głoskę „k” w słowie
kura,
ale nie
potrafi
jej
wypowiedzieć
w izolacji
(pojedynczo,
osobno)
oraz w sylabach np. ko).
Ponadto występują takie zjawiska językowe jak:
•
kontaminacje czyli tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch różnych
wyrazów (np. dlaczego + czemu = „dlaczemu”);
•
reduplikacje (powtórzenia) sylab końcowych i akcentowanych (kaczka - „kaka”);
•
asymilacje (upodobnienia), np. babka - „papka”, król - „krór”;
•
augmentatywa, czyli specyficzne zgrubienia wyrazów, np. jabłko - „jabucho”, placek -
„plakol”, łyżka - „łyga”, łóżko - „łócho”;
•
sylaby początkowe w znaczeniu całego wyrazu, np. kaczka - ka;
•
zniekształcanie wyrazów - neologizmy dziecięce, tzw. nowotwory językowe, np.:
siekiera - rąbak, żelazko - prasowalnik, budowniczy - budownik;
•
„bałagan fonetyczny”, czyli nieregularność substytuowania głosek;
•
„rozmywanie głosek”, czyli brak wyrazistości artykulacyjnej dźwięku;
•
agramatyzm;
•
zubożenie kategorii wypowiedzi zdaniowej - dziecko używa równoważników zdań
lub zdań prostych.
Innym niekorzystnym następstwem opóźnionego rozwoju mowy są trudności w nauce
czytania i pisania. W tym względzie zaburzenie dotyczy głębszych struktur, a nie tylko mięśni
artykulacyjnych.
Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy najczęściej mają słabą pamięć słuchową, wykazują
trudności
w samodzielnym
opowiadaniu
uwzględniającym
kolejność
wydarzeń
oraz identyfikowaniu związków przyczynowo-skutkowych. Przejawiają trudności z nauką
wierszy. Przy powtarzaniu zdań i krótkich wierszy zaburzeniu ulega szyk wyrazów w zdaniu
i ich formy gramatyczne. Występują również problemy z podziałem zdania na wyrazy
oraz problemy z głoskowaniem. To właśnie kłopoty ze słuchowym rozróżnianiem szybko po
sobie następujących dźwięków są przyczyną zaburzeń w czytaniu i pisaniu. Zanim bowiem
dziecko będzie mogło coś przeczytać lub napisać, najpierw musimy je nauczyć
przeprowadzania podziału poszczególnych słów na mniejsze struktury - głoski. Warunkiem
opanowania tej umiejętności jest dobry słuch analityczny.
Zarówno opóźnienie rozwoju mowy jak i wadliwa wymowa powinna być przedmiotem
szczególnej troski zespołu specjalistów: lekarza foniatry (ocenia stanu narządów mowy
i słuchu fizycznego), logopedy (ocenia sprawność wymowy i słuch fonematyczny)
oraz psychologa (ustala poziom rozwoju mowy na tle rozwoju psychomotorycznego).
Ocena poziomu rozwoju mowy
opiera się na znajomości etapów
rozwoju
mowy
oraz wymowy.
Dotyczy
również
wszystkich
składników mowy czyli:
•
sposobu
formułowania
wypowiedzi
słownych
(monosylaby, pojedyncze wyrazy, zdania proste i złożone),
•
struktur (agramatyzmy),
•
płynności wypowiadania się,
•
zasobu słów oraz poprawności wymowy (jakich głosek dziecko nie potrafi wymówić,
jakie
wymawia
nieprawidłowo,
a jakie
głoski
musi
jeszcze
utrwalić,
zautomatyzować).
Często opóźnienie rozwoju mowy dziecka występuje wraz z opóźnieniem rozwoju myślenia
słowno
-
pojęciowego.
Obserwuje
się
je
zarówno
w ogólnym
niedorozwoju
psychomotorycznym (oligofrenii) jak również w nieharmonijnym rozwoju percepcyjno-
motorycznym. Ale dziecko o nierównomiernym rozwoju różni się w sposób istotny od
dziecka ogólnie niedorozwiniętego. W oligofrenii tempo rozwoju psychoruchowego jest
poważnie zwolnione już od okresu niemowlęcego. Natomiast dzieci z częściowym
opóźnieniem rozwoju mowy i myśleniem słowno-pojęciowym rozwijają się w okresie
niemowlęcym prawidłowo. Dopiero pierwsze słowa oraz zdania zaczynają wymawiać
z dużym opóźnieniem. Ponadto dzieci te wykazują prawidłowy, choć nieharmonijny poziom
rozwoju intelektualnego, w związku z czym szybko uczą się naśladować czynności
zaobserwowane w życiu codziennym, a ich zabawy tematyczne i konstrukcyjne wykazują
duże bogactwo zróżnicowanych form. W okresie wczesnoszkolnym napotykają jednak na
bardzo poważne trudności w nauce czytania i pisania, gdyż mają trudności z rozłożeniem
usłyszanego zdania na wyrazy a wyrazu na głoski. Trudno jest im również przyporządkować
poszczególnym dźwiękom odpowiadające im znaki graficzne. Nie potrafią także napisać pod
dyktando nawet prostych słów. Trudności te spowodowane są przede wszystkim
opóźnieniem rozwoju analizy i syntezy słuchowej oraz niskim poziomem abstrakcyjnego
myślenia pozwalającego ująć litery jako znaki odtwarzające określone dźwięki. Dzieci te
w wieku siedmiu lat mówią zazwyczaj pełnymi zdaniami, ale ich poziom myślenia słowno-
pojęciowego jest wyraźnie niższy, stąd nie potrafią sprostać obowiązkom szkolnym. Jednakże
dziecko z częściowym opóźnieniem rozwoju mowy i myślenia słowno-pojęciowego może
w przeciwieństwie do dziecka ogólnie niedorozwiniętego nadrobić swoje braki, a zależy
to w dużej mierze od warunków środowiskowych mniej lub bardziej sprzyjających rozwojowi
mowy dziecka.
Opóźnieniom w rozwoju mowy oraz myślenia słowno-pojęciowego towarzyszyć mogą
zaburzenia w kształtowaniu się stronności ciała czyli lateralizacji. Wówczas do trudności
uprzednio omówionych dochodzą problemy związane z oburęcznością. Taki brak
funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała nad drugą dodatkowo pogłębia omawiane
wcześniej trudności w nauce czytania i pisania.
Opóźnienia rozwoju mowy to najmniej nasilone przejawy zakłóceń w nabywaniu przez
dziecko sprawności językowych. W zależności od stopnia nasilenia mogą one występować
wybiórczo jako proste opóźnienia rozwoju mowy. Wówczas stanowią najmniej nasilony
przejaw tych zakłóceń. Mogą również towarzyszyć globalnym opóźnieniom rozwoju
psychoruchowego dziecka. Wtedy są one pierwszym bardzo istotnym sygnałem
występowania nieprawidłowości rozwojowych, co najczęściej obserwuje się w lżejszych
przypadkach upośledzenia umysłowego. Mogą też współwystępować z parcjalnymi
zakłóceniami rozwojowymi jak na przykład omawianymi wyżej opóźnieniami myślenia
słowno-pojęciowego. Są one wówczas wyrazem parcjalnych zakłóceń rozwoju
psychomotorycznego.
Choć wszystkie opisane dzieci wymagają troski, to w każdym przypadku konieczne jest
zindywidualizowanie oddziaływań diagnostyczno-terapeutycznych. Istotne jest więc
stwarzanie im życzliwej atmosfery towarzyszącej rozwojowi mowy, jak również zapewnienie
prawidłowych wzorców mówienia, zaniechania mowy nader pieszczotliwej, nadmiernego
używania zdrobnień, naśladowania języka dziecięcego. Dzieci z opóźnionym rozwojem
mowy czynnej wymagają również podejmowania działań stymulujących rozwój mowy.
W związku z czym należy zachęcać dziecko do mówienia. Stawiamy pytania, by udzielało
odpowiedzi i słuchamy ich z uwagą oraz podtrzymujemy wypowiedzi. Brak odpowiedniej
opieki bądź niewłaściwe reakcje ze strony otoczenia prowadzą najczęściej do wtórnych
zaburzeń emocjonalnych, zakłócających prawidłowy rozwój osobowości dziecka. Często też
wpływają na powstawanie takich negatywnych cech osobowości jak: nerwowość,
agresywność, małomówność, podejrzliwość czy nieufność, które są również przyczyną
powstawania wszelkiego rodzaju kompleksów.
Opracowanie - Marzena Mieszkowicz - neurologopeda
Literatura:
1. Zaleski T. - Opóźniony rozwój mowy, PZWL 1992 r.;
2. Żebrowska M.(red.) - Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1979 r.;
3. Jastrzębowska G. - Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej;
4. Bogdanowicz M. - Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym;
5. Rocławski B. - Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1986 r., WSiP;
6. Demel G. - Elementy logopedii, Warszawa 1987 r., WSiP.
Strona główna
>
Wady wymowy
>
Rozpoznanie i korekcja