1 

 

 

J

ĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE

 

 

P

RZEDMIOT JĘZYKOZNAWSTWA OGÓLNEGO (ogólnie: językoznawstwo) 

 

Językoznawstwo  

Różnie podchodzą do niego różni badacze.  



 

W sensie węższym: nauka o langue – termin wprowadzony przez F. de Saussuare’a. Nauka 

o 

języku, rozumianym w sposób abstrakcyjny, pewnej zdolności do mówienia i rozumienia; 

o 

budowie języka, o funkcjonowaniu, istocie, o ewolucji języka.  



 

W sensie szerszym: nauka o komunikacji werbalnej. Językoznawstwo patrzy na komunikację z 

pewnego punktu widzenia i tym różni się od innych nauk, które również zajmują się komunikacją 
werbalną. Dla lingwisty język nie jest narzędziem (tylko), ale i celem.  

 

Mowa

 

(różne aspekty), propozycja 

Tadeusza Milewskiego 

(wykres kołowy, cztery ćwiartki), cztery 

fazy mowy: 



 

Mówienie

 

– proces indywidualny, konkretny. Konkretny – wytwarzamy pewne fale, które można 

sprawdzić fizycznie. Kodowanie informacji. 



 

Rozumienie

 

– proces społeczny, konkretny. Odbiorca słyszy, docierają do niego fale głosowe 

(jako coś konkretnego) i zaczyna to analizować. Proces społeczny – odbiorca musi być. 
Dekodowanie informacji. 



 

Tekst

 

– konkretny efekt o charakterze linearnym. Nie jest procesem, to jest konkret, efekt – wynik. 

Ma charakter linearny, jest to twór skończony – może to być jedno zdanie lub też długa 
wypowiedź.  



 

Język

 

– twór abstrakcyjny, społeczny. Poprzednie fazy były konkretne, język zaś jest tworem 

abstrakcyjnym. Ale społecznym. Dziecko ucząc się tekstów, abstrahuje od nich i uczy się języka. 
Język jako pewna zdolność.  
 

Język – zespół społecznie wytworzonych i obowiązujących społecznie znaków oraz  reguł 
użycia.  
Język – zdolność do mówienia i rozumienia.  

 
Fazy, które wyodrębnił Milewski, są ze sobą ściśle powiązane. Mówimy, znając pewien język, i przy 
mówieniu wytwarzamy pewien tekst. Teksty są w jakimś języku i muszą być wytwarzane. 
 

Językoznawstwo wśród innych nauk  

Powstało późno, ale jest to dyscyplina „silna” – dorobkiem i metodologicznie.  
 

Ogólny podział nauk

: 



 

Dedukcyjne

 

– wychodzi się od twierdzeń uznanych za prawdziwe, mamy tezę i poruszamy się po 

to, by 

ją udowodnić. 



 

Indukcyjne

  

 

Karl Popper 

– krytyka metod indukcyjnych (hipotezy są nie weryfikowane, a falsyfikowane!) – 

zakładamy, że coś jest prawdą, że jest takie i takie prawo i zaczynamy sprawdzać, w końcu decydujemy, 
czy coś się sprawdza, czy nie.  

 

P

odział ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń:  



 

Nauki aprioryczne 

– zdania a priori, np. Suma 2 boków trójkąta jest większa niż boków 

trzeciego. 

Zdania uznane za prawdziwe. Nie musimy się odwoływać do doświadczenia 

zmysłowego.  



 

Nauki aposterioryczne 

– zdania a posteriori, np. Dziś w nocy padał deszcz. Musimy się 

odwołać do doświadczenia.  

 

Podział nauk ze względu na przedmiot: 



 

Formalne

 

– przedmiotem jest świat form 

o  Logika  
o  Matematyka 

2 

 



 

Empiryczne

 

– przedmiotem jest realna rzeczywistość 

o 

Przyrodnicze

 

  Fizyczne 
  Biologiczne 

o 

Społeczne

 

  Psychologia 
  Socjologia 
  Ekonomia 
  Historia 
  Nauki polityczne 
  Prawo filozofia 
 

Językoznawstwo

 

 

Trzy metodologiczne typy nauk: 



 

Sprawozdawczy

 (idiograficzny) 

– celem jest opis, bez uogólnień, praw; np. historia – zadaniem 

jej jest opis, nie tworzy praw.  



 

Wyjaśniający

 (nomotetyczny) 

– celem jest wykrywanie praw, np. fizyka. 



 

Wartościujący

 (aksjologiczny) 

– specyfika nauk humanistycznych (np. nie zajmujemy się 

wszystkimi napisanymi powieściami, ale tymi, które zostały uznane za wartościowe).  

 

Lingwistyka jako nauka: 



  Empiryczna 



  Aposterioryczna 



  Indukcyjna (i zarazem dedukcyjna) 



  Humanistyczna  

 
* Wszelkie takie podziały są „grube”. Fizyki nie traktuje się już jako nauki ustanawiającej bezwarunkowe 
prawa. 
 

Związki językoznawstwa z innymi naukami 

Bardzo wiele nauk zajmuje się językiem, bo o całym świecie mówimy językiem.  
 
Antoni Furdal: 

Językoznawstwo otwarte. Wrocław 2000 (1 wyd. 1977, rozszerzone w 1999, 2000, s. 18-

33)

; związki językoznawstwa z innymi naukami (zajrzeć do tego rozdziału!): 

Antr

opologia, anatomia i fizjologia, akustyka, psychologia (dziecko poznaje świat, uczy się języka), 

socjologia (nasze by

cie w społeczeństwie odbywa się za pośrednictwem języka), logika, semiotyka, 

cybernetyka i teoria informacji, etnologia, nauka o literaturz

e (bo literatura tworzona jest w języku), 

historia, archeologia.  
 

Interdyscyplinarność, transdyscyplinarność 

– modne dziś, ale nie jest to nic nowego. Fakt, że 

język jest obiektem różnych nauk, był od dawna wiadomy. Strukturalizm walczył z tzw. psychologizmem, 
a teraz psychologizm jest modny.  
 
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. Kazimierz Polański (były pracownik UŚ, „przywiózł” na grunt 
polski generatywizm, w USA spotkał się z Chomsky’m).  
 
Językoznawstwo jest nauką bardzo szeroką.  
 

Rodzaje językoznawstwa: 



 

Ogólne

 i 

szczegółowe

 

– szczegółowe: zwykle dotyczy jednego języka; ogólne: sprawa języka 

w ogóle, jako fenomenu, możliwości, zdolności ludzkiej. 



 

Czyste

 i 

stosowane

 

– czyste: gdy mówimy o języku jako tworze abstrakcyjnym, bez 

zastanowienia dla konkretnego zastosowania; stosowane

: nastawione na praktykę, 

glottodydaktyka, przekład maszynowy, teoria przekładu, logopedia, kultura języka, sprawy 
związane z praktyką. Jednak te dwa rodzaje są ze sobą mocno związane – żeby rozstrzygać 
pewne kwestie, trzeb

a mieć pewną wiedzę teoretyczną. Mówienie o językoznawstwie czystym i 

stosowanym jest raczej sprofilowaniem badań.  

3 

 



 

Opisowe

 i 

porównawcze

 

– opisowe: opis konkretnego języka (można więc mówić 

o 

językoznawstwie szczegółowym), np. gramatyka opisowa; porównawcze: kiedy uświadamiamy 

sobie pewne związki między językami (np. na filologii między językami słowiańskimi); często 
językoznawcy sięgają do innych języków, np. przy ustalaniu etymologii. 



 

Synchroniczne

 i 

diachroniczne

 

– synchroniczne: dotyczące jednej płaszczyzny języka, 

analizujemy, jak dany element ma się do innego (na jednej linii); diachroniczne: mocno związane 
z 

porównawczym, analizujemy, skąd się wziął dany element. 



 

Materiałowe

 i 

teoretyczne

 

– materiałowe: np. lingwistyka korpusowa, pracuje się nad 

spos

obem zbierania materiału; w słownikach mamy do czynienia z lingwistyką materiałową, ale 

musi mieć oparcie w teorii; teoretyczne: można powiedzieć, że jest to czyste językoznawcze, ale 
to można skontrastować ze stosowanym i materiałowym.  



 

Autonomiczne

 i 

heteronomiczne

 

– autonomiczne: langue;  heteronomiczne: mając tez na 

uwadze różne elementy życia społecznego.  
 

Pary te nie wykluczają innych par, wszystko to jest ze sobą połączone.  
 

Język jest pewnym kodem

. 

Najmniejszym elementem językowym jest 

znak

, który ma formę 

i 

znaczenie. Język można definiować jako zespół społecznie obowiązujących znaków.  

 

Znak

 

– pojęcie szersze, dotyczy nie tylko języka. Zjawisko, które skierowuje naszą uwagę na inne 

zjawisko. 

Ma swoją wartość, gdy występuje z innym znakiem. Składa się z dwóch elementów: 

formy

 

(element zastępczy, umowny) i 

treści

.  

Znaki występują w opozycji, nigdy nie występują same (np. czerwone światło bez skontrastowania 
z 

zielonym nie ma dla nas znaczenia), ich całość nazywamy 

systemem znaków 

albo 

kodem

. Gdy 

zn

ak nie ma opozycyjnego odpowiednika, to tak naprawdę on jest – opozycją jest brak znaku.  

 

Klasyfikacje znaków

: 

1. 

Ze względu na 

kanał informacji

:  

a. 

słuchowe – oklaski, gwizdy, mowa; 

b.  wzrokowe 

– znaczek pocztowy, gesty, mimika;  

c.  dotykowe 

– uścisk dłoni; 

d.  powonienia. 

Subkody

. 

Są pewne znaki, które można odbierać kilkoma zmysłami – np. język. Głównym 

kanałem dla języka jest kanał słuchowy, ale także wzrokowy jest dla nas ważny – pismo. 
Dotykowy 

– alfabet Braile’a.  

2. 

Ze względu na 

postać, funkcję i relację między nadawcą a odbiorcą:  

a.  Znaki 

jednostronne

 (symptomy) 

– łzy, płacz dziecka, kaszel – znaki dla odbiorcy, nie są 

projektowane przez nadawcę (niektórzy mówią, że nie są to znaki, ale symptomy – np. dym 
za górami to nie znak, ale informacja, że gdzieś się pali – pali się las, ale nie po to, 
żebyśmy mieli znak, że się pali )  i 

dwustronne

 (

sygnały) – znaki zaprojektowane 

(mówi się, by ktoś słuchał). Izydora Dom/ąbska (sprawdzić nazwisko!) w miejsce 
symptomów i sygnałów proponuje znaki zaprojektowane i niezaprojektowane.  

b. 

Sygnały

: 

apele i sygnały semantyczne. 

Apele

 

–  np. trąbka, po to, żeby wstać; Baczność! 

– podobnie. Jest to sygnał dla jakiegoś zachowania (nadajemy jakiś sygnał i oczekujemy 
konkretnego zachowania). 

Sygnały semantyczne 

– słowo kot odsyła do rzeczywistości 

pozajęzykowej.  

c. 

Sygnały semantyczne – umotywowane

 

(w jakiś sposób wiąże się z rzeczywistością 

pozajęzykową; np. huk – w jakiś sposób wiąże się z samym dźwiękiem, podobnie: kukułka) 
i 

nieumotywowane

 (arbitralne) 

– np. kot – znak ten nie przypomina kota, po prostu taki 

jest 

– jest to sprawa umowna, że wygląda on właśnie w taki sposób; nie mają żadnego 

związku z tym, co oznaczają (światło czerwone jest kwestią tylko i wyłącznie umowną). 

d. 

Sygnały nieumotywowane 

– 

jednoklasowe

 i 

dwuklasowe

. Jest to bardzo istotne 

dla języka. Jednoklasowe – ilość znaków jest ograniczona, działają w jednym systemie 
(np. znaki drogowe, wśród małp: określone zachowania, sygnały, które coś sygnalizują, 
zbiór jest zamknięty). Dwuklasowe – są i znaki, i reguły ich wiązania (podobno pszczoły 
operują sygnałami dwuklasowymi, bezfonemowymi ). 

4 

 

e. 

Sygnały dwuklasowe – bezfonemowe i fonemowe

. 

Ludzie mają sygnały 

fonemowe.  

 
Symptomy też mogą tworzyć pewne kody, zbiory – np. lekarz po gorączce, oglądzie gardła i innych 
symptomach orzeka o konkretnej chorobie 

– interpretuje symptomy.  

 
Podejrzewa się, że taka kolejność znaków pojawiała się w 

filogenezie

 

(jak w wyżej wymienionej). Łatwo 

pokazać to na ontogenezie. Dziecko – na początku, po urodzeniu są symptomy – płacz dziecka nie jest 
świadomy; szybko jednak orientuje się, że jego płacz wywołuje reakcję – jest to apel; przed 1 rokiem życia 
dziecko ma już pewien zasób sygnałów semantycznych, ale umotywowanych – a więc nabywa pewnych 
znaków, właśnie o charakterze umotywowanych – jakoś przypominają rzeczywistość (pies robi hau-hau); 
potem pojawiają się znaki jednoklasowe w określonym repertuarze (dziadzia); następnie słuchają, 
zaczyna abstrahować i budować zdania.  
 

Semiotyka/semiologia 

– ogólna teoria znaku (terminy stosowane wymiennie, jeden francuski, drugi 

angielski) 
 

Bilateralna koncepcja znaku Ferdynanda de Saussure’a  

Od niego zaczęła się nowa nauka – semiotyka.  

Znak jest bilateralny 

(dwustronny), jest jak kartka papieru 

– ma dwie strony.  



 

Substancja

: psychiczny obraz formy (fonicznej, grafic

znej) = element znaczący (signifiant). 

Psychiczny 

– każdy inaczej napisze, wyobrazi sobie kod; substancją lingwista właściwie nie 

powinien się zajmować, gdyż istotna jest forma, a nie substancja.  



 

Rzecz

: psychiczny obraz rzeczy = element znaczony (

signifié). Językoznawcę interesuje 

psychiczny obraz rzeczy, ale sama rzecz nie powinna go interesować. 
 

Drzewo (1) 

– obraz rzeczy  (rysunek drzewa w fantastycznym schemacie prof. Kleszczowej ) 

Drzewo (2) 

– obraz formy (tu prof. Kleszczowa zapisała to słowo różnymi krojami pisma ) 

 

Trójczłonowa koncepcja znaku Charlesa Sandersa Peirce’a 

Filozof amerykański, twórca pragmatyzmu (nazwy też) i semiologii. Przełom XIX i XX wieku.  

W = środek przekazu 

(wehikuł) – materialny nośnik znaku (fala głosowa, dźwięk, zachowanie) – to, co 

jest odbierane przez nasze zmysły.  

I = znaczenie 

(interpretant) 

– (nie odbiorca!) to znaczenie, drugi znak, który mediuje między wehikułem 

a przedmiotem.  

P = przedmiot intencjonalny 

– chodzi o to, co chcemy powiedzieć (nie musi to funkcjonować na 

świecie – czyli niekoniecznie obiekty fizyczne).  
Jeden znak nie istnieje 

– interpretant jest drugim znakiem, tworzy się nieograniczona przestrzeń 

nieustannie tworzących się znaków). 
  

Trójkąt Charlesa Kay Ogdena i J.A. Richards’a  

Problem: jak połączyć symbol z przedmiotem? 
 
Trójkąt (proszę sobie samodzielnie narysować ) 
Opis:  
Góra: odniesienie, czyli pojęcie znaczone 
Kąt przy prawej stronie podstawy: symbol (zarazem forma znacząca i jej obraz akustyczny) 
Kąt przy lewej stronie podstawy: Przedmiot odniesienia, czyli rzecz nazwana 
Linia przerywana przy podstawie 
 
Każda koncepcja była krytykowana.  
Pierwsza koncepcja 

– krytyka psychicznej formy znaku 

Ostatnia koncepcja 

– krytyka w Encyklopedii językoznawstwa – jeżeli jest symbol krasnoludka, to gdzie 

jest jego odniesienie?  
 

Podział znaków ze względu na powiązania z przedmiotem: 



 

Znak ikoniczny 

– to znak, który w jakiś sposób nawiązuje do rzeczywistości (ale: tylko 

nawiązują!) 

5 

 



 

Wskaźnik

 (indeks) 

– jest to znak, który coś sygnalizuje (np. gdy coś pokazujemy – też jest to 

znak) 



 

Symbol

 

– chodzi o całkowicie arbitralne znaki, na zasadzie umowy społecznej 

 

Kombinacje znaków 



 

Ikoniczny i wskaźnikowy 

– np. odcisk buta na rozgrzanym asfalcie 



 

Wskaźnikowy i symboliczny

 

– np. słupek rtęci na termometrze (gdy przekroczy czerwoną 

kreskę, znaczy to, że jesteśmy chorzy) 



 

Symboliczny i ikoniczny 

– np. wyrazy dźwiękonaśladowcze 



 

Symboliczny, ikoniczny i wskaźnikowy 

– np. rysunek wież Eiffla jako plakietka Paryża  

 

Język wśród innych systemów znaków 

De Saussure chciał językoznawstwo włączyć do semiologii.  
Emil Benveniste 

pisał o zasadzie nieredundancji.  



 

Zasada nieredundancji 

– nie ma synonimii między znakami. 



 

Wartość znaku określa się 

tylko w systemie

, do którego należy; nie ma znaków 

transsystemowych.  



 

Język jest interpretantem wszystkich innych systemów – językowych i niejęzykowych, także 

samego siebie (

metajęzykowość

!). 

Co ważne – innymi kodami nie da się opisać języka (nie 

opowiemy muzyką jakiejś opowieści).  

 

Dwa przeciwstawne stanowiska w historii semiotyki 



 

„człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, rzeczy takich, jakimi one są i takimi, jakimi one nie są” – 

mocno podkreślany w badaniach lingwistycznych jest antropocentryzm 



 

„Jeśli się zastanowić, wydaje się to dziwne, by znak pozostawiał część swego znaczeni do 

wypełnienia osobie odbierającej go; zjawisko to można jednak wyjaśnić, odwołując się do  faktu…” 
– cały świat jest znakami, jest wyłącznie złożony ze znaków.  

 

Uniwersalia językowe  

I. 

Strukturalne

 

(wynikają z semiotycznych właściwości języka)  

a. 

Arbitralność

 

– cechuje nie tylko języki (np. znaki drogowe) 

b. 

Semantyczność

 

– mają odniesienie, denotację – odsyłają do świata zewnętrznego 

c. 

Dwuklasowość

 

– różnie pojmowana: 1) ze znaków nic nie znaczących tworzy się pewne 

znaczenia, 2) (preferowane przez prof. Kleszczową) znaki i reguły ich tworzenia mamy 
elementy, które łączymy w większe jednostki za pomocą reguł – z najmniejszych 
elementów (morfemów) tworzymy wyrazy, a z wyrazów za pomocą reguł tworzymy zdania.  

d. 

Dyskretność

 

(łac. discretio, -onis – podział) – możemy w języku robić podziały, ale jest 

granica 

– w którymś momencie to, co podzielimy, będzie niesemantyczne (kotek = kot, ek; 

ale chcąc podzielić ek – elementy nie będą nic znaczyć).  

e. 

Otwartość

 

(produktywność) – dzięki temu, że mamy znaki i reguły ich tworzenia 

i 

łączenia, nie ma granicy w tworzeniu następnych znaków językowych – język jest 

produktywny, otwarty. 

Język jest to zdolność do mówienia i rozumienia – definicja prof. 

Kleszczowej. 

f. 

Metajęzykowość

 

– o języku możemy mówić językiem („kot to wyraz, rzeczownik, należy 

do dekli

nacji męskiej itd.).  

II. 

Pragmatyczne

  

a. 

Tradycyjność

 

– znaczenie ma przekaz kulturowy (dziecko rodzi się w rodzinie i uczy się 

języka poprzez kontakt z innymi).  

b. 

Istnienie wartości logicznych 

– prawda/fałsz; dzięki temu rozwija się nauka – 

stawiamy pewną tezę i staramy się odpowiedzieć, czy to prawda, czy fałsz. 

c. 

Sprzężenie zwrotne 

– jest nadawca i odbiorca, odbiorca może być nadawcą itd.  

III.   

Gramatyczne

 

– niewiele można powiedzieć o uniwersaliach gramatycznych, języki są bardzo 

różne.  
a. 

Elementy deiktyczne 

– zaimki z denotacją wskazującą (ja, ty, ten) 

b. 

Jednostki językowe

: morf, wyraz tekstowy, zdanie 

– niektórzy wyróżniają języki 

bezwyrazowe, ale na poziomie abstrakcyjnym (słownikowym; w tekście wyrazie są!).  

6 

 

c. 

Informacja leksykalna 

(morfy leksykalne) 

– morfy mają czasem charakter leksykalny 

albo gramatyczny 

– i, a, że itp. (np. Wiem, że będziesz tam – że ma charakter leksykalny; 

idźże – charakter gramatyczny).  

d. 

Imiona własne  

IV. 

Implikacyjne

 

– „jeżeli w jakimś języku jest zjawisko x, to jest także y” (jeśli są samogłoski 

nosowe, to na pewno są i ustne). Jest to 

propozycja Josepha Harolda Greenberga

: jeśli 

w 

jakimś języku występuje kategoria nacechowana, to język ten posiada też człon 

nienacechowany.  

 

Budowa systemu języka 

Język to system znaków: konwencjonalny (arbitralny), semantyczny, dwuklasowy

.  

Tym trzem cechom odpowiadają 

funkcje znaków:

 



 

Diakrytyczna

 

(odróżnianie znaków przy pomocy cech konwencjonalnych) 



 

Semantyczna

 

(znaki odsyłają do rzeczywistości pozajęzykowej) 



 

Syntaktyczna

 

(łączenie znaków klasy pierwszej w znaki złożonej) 

 
Zespół środków spełniających te trzy funkcje tworzy systemy cząstkowe języka: 



  System fonologiczny 



  System semantyczny 



  System syntaktyczny 

Dowód w afazji (wskutek np. udaru mózgu następują np. uszkodzenia w funkcjonowaniu aparatu mowy): 
afonia, aleksykalizm, agramatyzm. 

Przejaw tej choroby niejako dokumentuje wyżej wymienione podziały.  

 

Opis języka obejmuje działy

: 



 

Fonologię 



 

Semantykę (Tu morfologia! Morfemy też znaczą – kotek, ek znaczy mały) 



 

Składnię 



 

Stylistykę  

 
 

J

ĘZYKI ŚWIATA

 

 

Problemy

: lic

zba języków, użytkownicy języków, klasyfikacje języków, typologie języków.  

Klasyfikacja 

– dany zbiór i dzielimy go ze względu na jakąś cechę. 

Typologia 

– mamy cechę i omówimy, że ma ją np. ten i ten język.  

 

Ile języków jest na świecie? 

3 000 

– 5 000 (szacunki języków i dialektów Indian amerykańskich wahają się od 700 do 900, a nawet 

1200) 
 

Kłopoty z liczeniem z powodu: 



 

Brak definicji języka: język/dialekt/gwara/język regionalny? Jeśli język to zdolność do mówienia i 

rozumienia, to jest ona także w dialekcie czy gwarze. Ostatnimi czasy doszło pojęcie języka 
regionalnego (nie jest to pojęcie lingwistyczne!).  

 

Warunki uznania za język

: 



 

Wzajemne niezrozumienie dialektów języka 

– jest argumentem, ale nie do końca 

obiektywnym i weryfikowalnym.  



 

Czynniki pozajęzykowe 

– zdają się być ważniejsze od niezrozumienia:  

o  Status polityczny 
o  Tradycja literacka 
o  Norma ortograficzna (gramatyczna) 

– są słowniki ortograficzne i słowniki danego języka. 

o  Samoidentyfikacja 

– jest to sprawa trudna do określenia (jak wzajemne niezrozumienie). 

o 

Funkcjonowanie szersze niż w życiu codziennym – wynika to z normy językowej. 

o 

Słowniki 

o 

Tłumaczenie Biblii – przyznaje się status języka, gdy jest literatura, a zwłaszcza Biblia.  

 

7 

 

Dalsze problemy: 



 

Czy liczyć języki martwe? Łacina czy starocerkiewny są językami.  



 

Język to zjawisko żywe, języki rodzą się (macedoński od 1998!) i zamierają (np. języki Indian 

amerykańskich). Język kaszubski dopiero niedawno został uznany za język. Problem także 
z 

językiem łemkowskim (jedni uważają, że to język, inni, że dialekt języka ukraińskiego).  



 

Świat językowy Ziemi nie jest do końca poznany (Afryka, Polinezja, Oceania).  

 

Najczęściej używane języki 

(problem: czy chodzi o języki ojczyste, czy używane): 



 

chiński 



  angielski 



 

hiszpański 



  hindi 



  arabski 



  bengalski 



  portugalski  



  rosyjski 



 

japoński 



  niemiecki 

[Co chwilę mówiła o innych liczbach, więc już nie wiem ] 
Język angielski plasuje się na pierwszym miejscu, ale wtedy, kiedy weźmiemy go również jako język drugi. 
Język polski na 25 pozycji, 44 mln użytkowników.   
 

Języki urzędowe Unii Europejskiej 

Złożona z 27 państw członkowskich UE posługuje się 23 językami urzędowymi: angielski, bułgarski, 
czeski, duński, estoński, fiński, francuski, grecki, hiszpański, irlandzki, litewski, łotewski, maltański, 
niderlandzki, niemiecki, polsk

i, portugalski, rumuński, słowacki, słoweński, szwedzki, węgierski, włoski. 

 
Niemiecki 

– Austria, Niemcy, Belgia 

Francuski 

– Francja, Belgia, Luksemburg 

Angielski 

– Wielka Brytania, Irlandia 

Niderlandzki 

– Holandia, Belgia 

Szwedzki 

– Szwecja, Finlandia 

Turecki 

– Turcja, Cypr  

 

Klasyfikacja genetyczna języków świata -

 handout 

Witold Mańczak Wieża Babel – języki z różnymi opisami 
 

Języki słowiańskie 

Podrodzina słowiańska klasyfikuje się jeszcze dalej.  
Słowiańszczyznę południową oddzielają: Rumunia, Węgry, Szwajcaria, Austria. Słowiańszczyzna 
południowa najbardziej zróżnicowana. 32 mln nosicieli języków południowosłowiańskich.  
 
Ciekawostką, jeśli chodzi o języki słowiańskie, jest fakt, że Słowianie bardzo dobrze porozumiewają się 
między sobą. Czasami przeszkodą jest alfabet.  
Serbski, bułgarski, macedoński – także pisane cyrylicą.  
Międzynarodowy Komitet Slawistów – konferencje co 5 lat, tradycja: każdy mówi swoim językiem. 
Następny w Belgradzie.  
 

Języki romańskie 

Lingua Latina od Latium

, ‘Lacjum’, potem lingua Romana ‘język rzymski’ [sprawdzić występowanie!!!] 



  portugalski 

– od miasta Porto (na północ od Lizbony), Portugalia, Madera 



 

hiszpański 



 

kataloński – od nazw najeźdźców Gotów i Alanów. 



  prowansalski 



  francuski 

– Francja, Belgia, Szwajcaria, Wyspy Normandzkie, Luksemburg (urzędowy), Kanada, 

Afryka  



 

retroromański 



 

włoski – od nazwy Walch (nazwa germańska dla Celtów) 

8 

 



 

sardyński 



 

dalmatyński 



 

rumuński – tereny Rumunii i Mołdawii 

Na podstawie książki Witolda Mańczaka.  
 

Klasyfikacja geograficzna 

(na podstawie książki Majewicza) 

Wyróżnia się 

ligi językowe

, czyli języki, które z jakichś powodów są do siebie podobne. Nie chodzi 

o 

podobieństwo wynikające z ewolucji, wspólnego źródła, ale powstałe w wyniku sąsiedztwa. 

 
Wyróżnia się również 

cykle językowe 

(ligi lig). W prak

tyce ograniczają się do języków funkcjonujących 

na danych kontynentach: cykl afrykański, południowo-wschodnio-azjatycki, pacyficzny. 
Na handoucie 

klasyfikacja geograficzna języków Europy.  

 

Języki nieindoeuropejskie w Europie

: 



 

węgierski (rodzina uralska, grupa fińska) 



  turecki 

(rodzina języków altajskich) 



 

inukituł (zwany także językiem grenlandzkim, należy do rodziny eskimosko-aleuckiej) 



 

estoński (rodzina uralska) 



 

fiński (rodzina uralska) 



 

gruziński (rodzina języków kaukaskich) 



  baskijski 

(być może rodzina języków kaukaskich) 



 

maltański (rodzina semito-chamicka) 



 

lapoński (w Norwegii; rodzina uralska, grupa fińska)  



 

czeczeński, dagestański (rodzina kaukaska) 

 
Wiele języków romańskich jest już wymarłych. Wraz z obecnymi i dyskusyjnymi rodzina języków 
romańskich może liczyć nawet 50 języków. 
 

Klasyfikacja a typologia 

 

Typologia języków

: 



  fonologiczna 

– funkcja dystynktywna  



  semantyczna 

– typologia ze względów znaczeniowych 



  syntaktyczna 

– szeroko pojęta syntaktyka – łączenie nie tylko wyrazów, ale i morfemów 

 

Typologia fonologiczna 

Klasyfikacja ze względu na stan fonologiczny. W języku polskim ciągle wątpliwości co do ilości fonemów 
(40-42).  
 

Typologia ze względu na ilość fonemów: 



  system ubogi: 13-20 

– języki Australii i Polinezji 



  system bogaty: 45-75 

– Zach. Ameryki Północnej, Kaukaz 



 

są również języki znajdujące się pośrodku powyższej typologii 

Ilość fonemów ma związek z długością morfemów. Jeśli jest mało fonemów, to morfemy są dłuższe 
(trzeba długo mówić ) – w jednym morfemie są często aż 4 fonemy. 
Optymalna ilość fonemów to między 20 a 45.  
Język aranta i hawajski – 13 fonemów, morfemy z 4 fonemów.  
Typy recesywne 
 

Podział ze względu na jakość: 



 

więcej niż 30% = samogłoskowe – np. francuski: 15 samogłosek = 45%, 18 spółgłosek, też 

angielski i niemiecki 



 

więcej niż 70% = spółgłoskowe, np. polski: 15% samogłosek, ale bardziej spółgłoskowe są języki 

kaukaskie  (3 samogłoski = 4,5%) 

 
 
 

9 

 

Prozodia

  

Wartość fonologiczną mają także takie elementy jak akcent, iloczas, ton – zróżnicowanie treści nie tylko 
na cechę dystynktywną (kosa i koza), ale i czynniki prozodyczne. 

Cechy sylab lub ciągu sylab: 



 

akcent

 

– dynamiczny lub toniczny (w polskim dynamiczny) 



 

iloczas

 

– w prasłowiańszczyźnie były samogłoski długie i krótkie, w początkowych fazach rozwoju 

języka polskiego podobnie 



 

intonacja (ton) 

– to nie akcent! (w psł. intonacja akutowa i cyrkumfleksowa – w zależności od 

tego zmiany)  
 

Język tonalny – wietnamski  
La 

– na jednym tonie znaczy krzyczeć, intonacja opadając – być, rosnąca – liść, zmienna – obcy  

 

Języki prozodyczne 

– akcent różnicuje sensy (grecki, rosyjski, japoński), funkcje prozodyczne pełnią 

funkcję rozróżniania; w j. rosyjskim akcent jest nie tylko swobodny (może padać na różne sylaby), ale i 
ruchomy (przesuwa się w trakcie odmiany wyrazu).  

Języki nieprozodyczne: 



 

języki skrajnie nieprozodyczne 



 

języki umiarkowanie nieprozodyczne 

– w języku polski akcent ma funkcję delimitacyjną 

(dzieli tekst na wyrazy) 

– a więc jednak coś znaczy 

 

Typologia semantyczna 

– problematyczne jest znalezienie nadrzędnego kryterium, które typowałoby 

języki 

1. 

Hierarchia na zasadzie hiponimii 

– brana jest pod uwagę relacja hiponimii – jeśli w języku jest 

dużo wyrazów nadrzędnych (np. kwiat: stokrotka, róża, niezapominajka itd.), to są to języki lepiej 
rozwinięte – jest to jednak nieobiektywne, trudno wskazać hiponimy, każdy język jest doskonały na 
miarę społeczeństwa, w jakim się rozwija. 

2. 

System zaimków 

– 3 os. l.p.: w zależności od tego, czy coś było blisko, czy daleko nadawcy – 

psł. *sb (blisko nadawcy), *tb (blisko odbiorcy, daleko od nadawcy); *ovb (daleko od obu); łac: hic, 
iste, ille. Język polski: ten, tamten.  
 

Ze względów semantycznych także dzieli się liczebniki: 

1. 

System dwójkowy 

– w australijskim dialekcie okolic Portu Darwina: 1 – kalaguk, 2 – kalajilik, w 

zależności od tego tworzy się kolejne liczby. 

2. 

System piątkowy: 

a. 

System dwudziestkowy 

– np. 30=20+10, 40=2x2 (dialekty indiańskie, języki kaukaskie) 

b. 

System dziesiątkowy 

– 1-10, potem tworzenie 

 

Sposoby tworzenia liczebników złożonych 

15 

– 5 na dzieście, czyli 5 na 10  

30 

– 3 razy dziesięć  

35 

– mnożenie + dodawanie  



 

Dodawanie i mnożenie – 13=10+3; 30=3x10 



  Odejmowanie 

– cygański: bitronengiro trianda = trzy mniej niż trzydzieści 



  Dzielenie 

– bretoński: hanter kant = pół setki (50) 

 

Kategorie gramatyczne 

„Zbiór wszystkich klas funkcjonalnych, z których każda pozostaje w bezpośredniej opozycji morfologicznej 
do wszystkich pozostałych klas funkcjonalnych należących do tego zbioru” – definicja z tzw. żółtej 
gramatyki.  
Np. rzeczownika nie można użyć w formie bezliczbowej; każdy czasownik musi być w jakimś czasie – 
pewne sensy trzeba wyrazić za pomocą gramatyki.  
 
Okazuje się, że każdy język ma swoją specyfikę, jeśli idzie o liczbę kategorii gramatycznych. Są np. 
języki, w których nie ma kategorii liczby, w j. węgierskim nie ma kategorii rodzaju, w chińskim – czasu, 
japońskim – liczby, w polskim – określoności i nieokreśloności.  
 

10 

 

Kategoria czasu 

(za: R. Molencki: 

Czy istnieje czas przeszły? W: Czas w języku i kulturze. Katowice 

2005, s. 121-127) 
 



 

Języki bez kategorii czasu: klasyczny chiński, malajski, hebrajski 



 

Kategoria czasu może być związana z czasownikiem, ale też przymiotnikiem, podmiotem, zatem 

rzeczownikiem, a nawet 

– morfem czasu pojawia się na samym początku zdania (tu różne języki 

Ameryki Północnej), przykład z języka chinook, w północnym Oregonie: anialot ‘daję go jej’; a- to 
morfem czasu teraźniejszego  



 

Także języki pidgin często używają jednej tylko formy czasownika. Chodzi o zderzenie dwóch 

języków, uproszczone.  



 

Istnieją języki, które mają 3 czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły (łacina, słowiańskie; w polskim 

kiedyś również zaprzeszły!) 



 

Zdarza się opozycja binarna: teraźniejszość i przeszły (języki wczesno germańskie) 



 

W zależności od przyjętego kryterium liczna czasów może być bardzo różna, np. język angielski: 

niektórzy widzą tylko 2 czasy (pogląd skrajnie redukcjonistyczny: podważane jest istnienie czasy 
przyszłego, will czy shall + bezokolicznik to konstrukcje modalne); inni widzą aż 20 czasów (biorą 
pod uwagę wszystkie złożone formy przyszłe, warunkowe, aspekt, tryb, formy quasi-czasowe 
tworzone przy użyciu czasowników posiłkowych going to, used to itd.) 

 

Kategoria rodzaju 



 

W języku węgierskim brak! 

 

1.  Kryterium semantyczne: 



  Angielski 

– rodzaj naturalny: He, she, it, odstępstwa zwierzęta domowe, statki (ship, boat) 



  Suahili (z rodziny bantu w Afryce): 12 klas rodzajowych: istoty ludzkie; 

rośliny, rzeczy z drewna, 

c

zęści ciała, obiekty krajobrazu; przedmioty okrągłe i ogromne; duchy; zwierzęta itd.  

 

2.  Kryterium znaczeniowo-formalne 



  Trzy rodzaje: polski, rosyjski, niemiecki 



 

Nazwy państw w j. niemieckim są rodzaju nijakiego 



 

Dwa rodzaje w języku włoskim: rodzaj męski, rodzaj żeński 



 

W języku polskim mamy rodzaj gramatyczny

: 

dziewczę to rodzaj nijaki (co jest 

nienaturalne), sługa – rodzaj żeński, stół – męski (choć nie wiadomo, dlaczego). Znaczeniowość 
tylko w pewnym zakresie, zasadnicza większość rzeczowników w języku polskim ma rodzaj 
gramatyczny.  

 

Kategoria liczby 

1. 

Języki niemające kategorii liczby – bezliczbowe

. 

Rzeczownik komunikuje klasy obiektów 

(funkcja predykatywna). Aby mówić o pojedynczym obiekcie, trzeba dać informację leksykalną, np. 
język chiński.  

2. 

Języki mające kategorią liczby 

– forma podstawowa w 1 l.p. kot – koty, cat – cats, gatto – 

gatti  

Czasami są 3 liczby (+podwójna), np. słoweński, australijski. Trzy liczby miał również język prasłowiański 
cz

y polski w etapie staropolskim (pozostałości: oczy, plecy)  

 

Kategoria strony 

– kto/co jest podmiotem czynności 



  Czynna 



  Bierna 



  Zwrotna 



 

Okolicznikowa (podmiotem jest okolicznik! Np. w języku malgaskim na Madagaskarze) 

Dyskusja: w języku polskim 2 czy 3 strony?  
 

Tryb (strona) świadka

 

– modalność imperceptywna  

Obszar bułgarsko-macedoński (wpływ języka tureckiej) 
W języku bułgarskim czas przeszły jest inny, jeśli ktoś był świadkiem konkretnego wydarzenia,  inny, gdy 
nim nie był.  
Formy tego tryb

y istnieją też dla innych czasów!  

11 

 

 

Ergativus (agentivus) 

– zależne od kategorii przechodniości 

1. 

Języki nominatywne 

– bez względu na przechodniość czasownika mają mianownik.  

Dawid 

zabił Goliata. 

Dawid 

udał się do Fidżi. 

2. 

Języki ergatywne 

– np. język tonga (polimezyjski); jeżeli jest czasownik przechodni, to jest 

ergativus, a nominativus przy czasowniku nieprzechodnim.  

 

Formalne wykładniki kategorii gramatycznych: 



  Afiksacja (prefiksacja, sufiksacja, infiksacja) 



  Pozycja wyrazu w zdaniu 

– można kategorię sygnalizować szykiem  



 

Wyrazy posiłkowe (por. kategoria wyznaczoności) 



  Intonacja 



  Iloczas 



  Zmiana tonu 



  Akcent  

 

Typologia syntaktyczna 

– chodzi nie tylko o wiązanie wyrazów, ale i wiązanie morfemów 

1. 

Stopień zwartości grup syntaktycznych – stopień kumulacji funkcji 

2. 

Szyk wyrazów  

 

Znaki językowe zbudowane są z morfemów: pełnych (semantemy) i pustych 

(ustalają relacje 

między morfemami pełnymi) 
 

Języki wyrazowe i bezwyrazowe 

– język polski jest językiem wyrazowym, w słowniku wyrazy; ale są 

takie języki, w których w słowniku są morfemy, a wyrazy tworzą się dopiero w tekście.  
 

Języki bezwyrazowe izolujące 

– morfemy pełne i puste tworzą luźne grupy syntaktyczne 

 
* 

Wyraz (=leksem) 

człon syntaktyczny mające cechy stałe, niezależne od funkcji danego zespołu 

morfemów.  
 
Język bezwyrazowy: słownik to tylko morfemy i dopiero z nich tworzy się wyrazy (tekstowe!!!).  
Np. język chiński: čung – państwo; kuo – środek; čung kuo – pańtstwo środka; kuo čung – środek państwa  
Przymiotnikowość sygnalizowana za pomocą pustego morfemu de.  
 

Języki polisyntetyczne (inkorporacyjne) 

– liczne języki Indian, również wschodniej Syberii 

Inkorporacja 

– włączanie do orzeczenia określeń.  

Przykład z języka irokeskiego, sochalińskiego.  
 

Języki wyrazowe 



 

Aglutynacyjne

 

– np. turecki (morfemy postpozycyjne); jeden morfem niesie jeden sens 



 

Fleksyjne

 

– przede wszystkim j. polski; jeden morfem kumuluje w sobie różne sensy 



 

Alternacyjne

 

– znaczenie leksykalne wyrażają spółgłoski, gramatyczne – samogłoski. Typ 

charakterystyczny dla języków semickich (hebrajski, arabski).  

 

Fleksyjny

 

– język polski. Wyraz panowie – -owie wnosi nam informację o osobowości, liczbie 

mnogiej i rodzaju.  W językach 

aglutynacyjnych

 

jedna cząstka niesie tylko jedną informację; wyrazy 

są bardzo długie; jeden morfem to jeden sens.  
 
Wiele j

est języków, które będąc jednym typie, mają także cechy innych języków:  

Język angielski – typ izolujący (pozycyjny), ale: dog – dogs; -s- morfem aglutynacyjny  
Alternacje: swim 

– swam – swum; takie – took – taken  

 
 
 
 

12 

 

Język polski  

Jeśli chodzi o typologię fonologiczną – 

średnia ilość fonemów

; jakość fonemów – 

konsonantyczny

 

(ale nie najbardziej); 

aprozodyczny umiarkowanie 

(akcent pełni funkcję delimitacyjną); język 

wyrazowy

 

– wyrazy nie tylko na poziomie tekstu, ale i na poziomie tekstu, także 

wyrazowo-fleksyjny 

(morfemy pomocnicze sygnalizują nie tylko jedną kategorię, np. owie – liczba mnoga, mianownik, rodzaj 
męskoosobowy – trzy informacje); 

postpozycyjny

 

– morfemy dodatkowe występują z prawej strony, po 

morfemie głównym.  
 
Żaden język nie jest czysty, języki mają cechy innych języków (patrz: koniec ostatniego wykładu).  

Po części 

język polski jest 

językiem alternacyjnym 

(zdarza się, że alternacje mają funkcję 

semantyczną, np. mówić i mawiać, alternacja o:a).  
Język fleksyjny

, jedynym elementem aglutynacyjnym jest by

, które sygnalizuje tryb 

przypuszczający (niektórzy twierdzą, że również ł – sygnalizowanie czasu przeszłego – ale wątpliwości, 
bo oboczność ł do li, a to li sygnalizuje również rodzaj i liczbę).  
Język polski jest językiem o 

szyku swobodnym

, 

ale też nie do końca: Dziecko ugryzło szczenię – nie 

wiadomo, kto kogo.  

Język postpozycyjny 

(morfemy dołączają się po rdzeniu), ale wiemy dobrze, że istnieją przedrostki 

(

pisać, napisać; mogą się grupować: ponawywijać).  

 

P

ISMO

 

Pismo

 

– system znaków wzrokowych lub dotykowych (np. alfabet Braille’a), służący do utrwalania lub 

zastępowania języka mówionego.  
Lingwistyka właściwie zajmuje się pismem drugorzędnie.  
 

Oralność – piśmienność 

(zmiana sposobu myślenia). Wynalezienie pisma, potem druku miało duże 

zn

aczenie, wpłynęło na rozziew między językiem unormowanym (piśmiennym) a mówionym. Zazwyczaj 

coś nowego najpierw pojawia się w języku mówionym, a potem przechodzi do pisma. 
 
Walter J. Ong, 

Oralność i piśmienność: słowo poddane technologii, przeł. [z ang.] i wstępem opatrzył 

Józef Japola, Lublin 1992.  
Agnieszka Jawór, Homo scribens i homo legens w polskim słownictwie i frazeologii, Katowice [Agnieszka 
Piela ] 
 
Druk w Europie 

– XV w. Wcześniej w cywilizacji chińskiej.  

 
Pisać dawniej znaczyło tyle co malować (stąd pisanki). Mieć wariackie papiery; kropka nad i; coś jest 
komuś pisane; co do joty; od A do Z; zapisać w pamięci 



 

te frazeologizmy wskazują, że często myślimy 

w sposób piśmienny.  
 
Marian Jurkowski, 

Od Wieży Babel do języka kosmitów. O językach sztucznych, uniwersalnych 

i 

międzynarodowych, Białystok 1986 



 

wykład w dużej mierze w oparciu o tę publikację.  

Antoni Furdal, 

Językoznawstwo otwarte – pismo w jednym z rozdziałów.  

 

Pismo piktograficzne 

[łac. pitus = malowany + grafo = piszę] – handout  

Rysu

nek, który funkcjonuje w pewnej społeczności i dla nich jest on czytelny.  

 

Pismo ideograficzne 

[gr. idea 

‘pojęcie’ + grapho ‘piszę’] 

Znaki reprezentują semantyczne jednostki językowe: morfemy lub wyrazy, niezależnie od ich postaci 
fonetycznej. 
Przykłady:  



  Hieroglify egipskie 



 

Pismo chińskie – 60 tys. znaków 



 

Pismo Indian Ameryki Północnej i Środkowej  

 
Reszta: handout  
 

13 

 

Od obrazka do litery - 

alfabety

 

handout  
Zapisywanie imion okazało się skomplikowane 



 handout

; na podstawie tych zapisów rozszyfrowano 

pismo egipskie.  
 
Hieroglify 

– hiero – święty; grapho – wyżynać 



 

wyżynane były na glinianych tabliczkach.  

 
Nasze alfabety zaczęły się od hieroglifów egipskich. Uproszczone na Górze Synaj, potem jeszcze bardziej 
uproszczone pismo fenickie. Następnie greckie. [tabelka na handoucie]  
 

Alfabet łaciński (łacinka

) 

– zbudowany na bazie alfabetu etruskiego. Posługuje się nim 35% ludzkości. 

Latynowie podbili Etrusków i dostosowali ich pismo.  
 

Cyrylica

 

– Cyryl i Metody zastosowali na początku 

głagolicę

 (alfabet oparty 

na małych literach 

greckich) 

– dostosowali do języka bułgarskiego alfabet grecki. Ich uczniowie zmienili głagolicę na 

cyrylicę

 

– litery oparte na dużych literach greckich. Klemens Ochrydzki – tak naprawdę wymyślił cyrylicę, 

ale nazwał ten alfabet tak na cześć swego mistrza. 
Początek wieku XVIII – pismo zmodyfikowane za sprawą Piotra Wielkiego 



 

grażdanka

. Lekko 

zmodyfikowaną grażdanką pisze się w Rosji.  
Ukraina, Białoruś (małe zmiany), Serbia, Bułgaria, Macedonia, staro-cerkiewno-słowiański.  
 

Klasyfikacj

a typologiczna systemów graficznych

: 

1.  Pismo fonetyczne: 



  Pismo alfabetyczne 



  Pismo sylabiczne 

2.  Pismo niefonetyczne 



  Pismo piktograficzne 



  Pismo ideograficzne 

 
Różnica miedzy Wschodem a Zachodem: 

diakrytocentryzm

 (u podstaw stoi fonetyka) 

– 

Zachód

; 

grafocentryzm

 

(grafemy, znakotwórstwo) – 

Wschód

.  

 

P

ISMO ALFABETYCZNE

 

Alfabet 

– z gr. alfa, beta 

Na bazie pisma 

greckiego

: grecki, łaciński, głagolica, cyrylica, grażdanka.  

Na bazie pisma 

aramejskiego

 



 

na bazie aramejskiego powstało 

pismo spółgłoskowe

: arabskie, 

hebrajskie.  

Abdżad = pismo spółgłoskowe 

– arabski, aramejski, fenicki, hebrajski  

 

Pismo sylabiczne (abugida

) 

– podstawą jest spółgłoska z domyślną samogłoską (szwa bądź a). Inne 

samogłoski zapisywane za pomocą znaków diakrytycznych. 
Nazwa 

abugida

 

– z etiopskiego określenia alfabetu od pierwszych czterech liter: alef, bet, gamel, dent 

(analogia do słów alfabet, abecadło).  
 

Alfabety indyjskie: 



  dewanagari 

– pismo używane dla zapisu języków indoaryjskich, sanskrytu, hindi, nepali  



  bengalski 

– Bangladesz, Indie 



  bi

rmański 



  czamski 

– Wietnam, Kambodża  

 

P

ISMO NIEALFABETYCZNE 

 

Pismo 

piktograficzne właściwe 

– dziś: na niektórych terenach Chin, plemiona indiańskie, Eskimosi; 

dawniej: starożytni Chińczycy, starożytni Egipcjanie, być może Majowie (pismo jest nie odczytane!). 

Pismo ideograficzne 

– chińskie, japońskie, koreańskie  

 
 

14 

 

Klasyfikacja ze względu na kierunek: 

1. 

od lewa do prawa: łacińskie, grażdanka, sylabiczne indyjskie 

2.  od prawa do lewa: arabskie, hebrajskie 
3. 

z góry do dołu, w prawo: j. mandżurski, mongolski 

4. 

z góry do dołu, w lewo: japoński, starsze teksty chińskie 

Czasami różnie, np. w języku japońskim. 
 

Pasygrafia

 

– uniwersalny system zapisu. Takiego jednak nie ma, ale pewne elementy zapisu są 

wspólne, np. nuty, procent, @, itp.  
 

J

ĘZYKI UNIWERSALNE

 

Marian Jurkowski: 

Od wieży Babel do języka kosmitów 

 
Język uniwersalny – pewna idea. W nauce funkcjonują z różnym natężeniem: 

idea monogenetyczna 

(człowiek narodził się w jednym miejscu; ludzie rozeszli się po ziemi; na początek jeden język, bo 
w jednym miejscu) i  

idea poligenetyczna 

(człowiek w różnych miejscach, brak koncepcji prajęzyka).  

Idea monogenetyczna u podstaw pewnych mitów i legend, np. historia wieży Babel z Księgi Rodzaju.  
Babilon w języku akadyjskim: brama raju, w hebrajskim: zamieszanie. Mit jednego języka pomieszanego 
potem występował też w starożytnej Persji oraz Meksyku.  
O wieży Babel pisał Herodot, Aleksander Wielki zamierzał ją nawet odbudować.  
 
Także w Nowym Testamencie istnieje ta idea. Dzieje Apostolskie – zesłanie Ducha św., chodzi o to, że 
zstąpił Duch i spowodował, że wszyscy ludzie, mimo że byli ludźmi różnych języków, rozumieli się 
nawzajem.  
 

Tęsknota do jednego języka 

przejawia się właściwie do dnia dzisiejszego. 

Platon

: 

„Bogowie najbardziej uszczęśliwiliby ludzkość, gdyby podarowali jej wspólny język” 

II w. n.e. 

– Claudus Galenus

, nadworny lekarz cesarzy 

– pierwszy projekt języka uniwersalnego 

(pasygrafii) 

– rękopis nie zachował się! (wiemy to od Pizona). 

Świat islamski 

– szejk 

Mohiedin

 

– twórca międzyplemiennego języka, było to w XI w. Chodziło o język 

międzyplemienny, a więc dla świata arabskiego.  

XVI w. Nostradamus 

(lekarz Karola IW, astrolog) 

– postulaty stworzenia filozoficznego języka opartego 

na klasyfikacji pojęć, język o charakterze pojęciowym.  

XVI

 

– włoski poeta 

Teofil Folenco 

– prekursor interlingwistyki „naturalistycznej” – uproszczona wersja 

łaciny, bez fleksji. Chciał zwyczajnie uprościć łacinę.  
 
Idea języka uniwersalnego istnieje wśród filozofów: Tomasz Morus Utopia, Tomasz Campanella Civitas 
Solis, Kartezjusz, Bertrand Russel, Ludwik Wittgenstein, Rudolf Carnap, Izaak Newton (O 

języku 

uniwersalnym 

język literowo-fonetyczny i filozoficzno-pojęciowy; np. t – coś żywego, s – narzędzie, b – 

uczucia) 

Gottfried Leibniz (

XVII/XVIII) idzie w kierunku konstruowania pojęć za pomocą małych cząstek, 

jednostek minimalnych (potem: semy). Proponuje definicje pojęć uniwersalnych: np. usta – szczelina w 
twarzy, którą przechodzi większość oddechu i pokarm. Pojęcia Leibniza przetworzyła Anna Wierzbicka w 
książce Słownik i semantyka. Definicje semantyczne. To drogą poszła semantyka składnikowa (semowa).  
 

Esperanto

  

Twórca: 

Ludwik Zamenhof

, lekarz z Białegostoku, 1887 

Jako lekarz obserwował, że ludzie posługują się różnymi językami – są skłóceni, nie zgadzają się, bo 
mówią różnymi językami. Rozwiązaniem mogłoby być stworzenie jednego języka. W 1888 roku 
opublikował książkę o takim języku, podpisał się Espero (ten, który ma nadzieję), stąd esperanto.  
Dość udana próba, choć na chwilę.  
Światowy Związek Esperantów w Rotterdamie.  
 
Składał się z 28 liter – litera odpowiadałaby głosce (głównie litery łacińskie, kilka z „daszkiem”). Głównymi 
językami, do których Zamenhoff się odwołuje, są języki romańskie, trochę elementów germańskich, 
słowiańskich mało. To miał być prosty język (o prostej wymowie, gramatyce – bez żadnych wyjątków). Dla 
Europejczyka mogłoby to być proste, bo w językach europejskich sporo latynizmów, ale dla Chińczyka…  

15 

 

 

Pasygrafia

 

– międzynarodowy system znaków pisanych, wyrażających określone desygnaty z zakresu 

jakiejś dziedziny; np. cyfry, symbole chemiczne, znaki typu: %, +, @, nuty. 
Pasi 

– z gr. wszystkim (celownik l.m.) + -grafia.  

 
Idea języka uniwersalnego jest stara. Teraz filozofowie dochodzą do wniosków, że lepszy byłby język 
naturalny (kiedyś łacina, teraz angielski).  
 

Czym język naturalny różni się od sztucznego? 

 
XX-

wieczni filozofowie zarzucali językom naturalnym:  



 

wieloznaczność  



 

nieostrość znaczeń (wada właściwie wpisana w wieloznaczność) – każdy znak języka naturalnego 

nie ma ostro zakreślonego sensu (w lingwistyce uważa się, że określony sens to pewna 
idealizacja)  



 

bardzo wysoki stopień metaforyczności (językowa anarchia, dewiacja, w stosunku do prostego 

określenia jakiegoś elementu w świecie; dziś inaczej określa się metaforę) 



 

rozchwianie reguł łączliwości (po łączliwości można poznać, kto nie jest rodzimym użytkownikiem 

języka; np. rozmiar buta – damski, hormony – żeńskie, intuicja – kobieca); pas graniczny między 
składnią i frazeologią 



 

istnienie wyrażeń pozornych, bez referencji (np. czarownica, krasnoludek) 



 

podwójna negacja (w j. polskim można mówić, że niczego nie ma) 



 

rozbieżność między strukturą powierzchniową a strukturą głęboką – jedno zdanie może różnie 

znaczyć; Na ścianie wisi portret Kowalskiego – Kowalski na portrecie, Kowalski namalował portret, 
obraz należy do Kowalskiego – trzy struktury głębokie 



 

wysoki stopień redundancji (nadmiaru; niektórzy nawet dzielą synonimy na totalne i kompletne 

oraz wyrazy bliskoznaczne) 



  homonimia (mam 

– posiadam, D. l. mn. mama), homofonia (morze i może) 

 
Wady te jednak mogą być czymś bardzo korzystnym. Służą i sprawiają, że język naturalny zawsze jest 
lepszy niż język sztuczny. 

Język doskonały jest wtedy, gdy nadąża za zmianami 

rzeczywistości. 

Na język można patrzeć jako na coś, co musi się dostosować do przemian 

rzeczywistości. Mówi się o 

koncepcji stabilności języka 

– między nadawcą a odbiorcą nigdy nie 

dochodzi do całkowitego zrozumienia (margines rozumienia nieco innego). Pełne rozumienie możliwe jest 
tylko w językach formalnych, ale nie w języku naturalnym. Powinno być tak, że mała zmiana znaczenia po 
stronie nadawcy, znaczy to samo po stronie odbiorcy. Jeśli margines w zrozumieniu jest mały – własność 
strukturalnej stabilności. Wysoki stopień ma język potoczny. W języku naukowym małe rozumienie 
jednego terminu powoduje olbrzymie 

nieporozumienia. Dzięki tej koncepcji stabilności język jest bardzo 

plastyczny. 

Wieloznaczność leksemów jest wielkich dobrodziejstwem – służy doskonałości języka. 

Bergson: doskonałość języka przejawia się w tym, że pozwala na różnorodność wyrażania ludzkiej 
kreatywności.  
Gdyby język był jednoznaczny, ciężko byłoby się porozumiewać – np. kiedy zapomina się nam jakiś 
wyraz, możemy sobie zastąpić go synonimem; kłopot w zapamiętywaniu nazw własnych. Dzięki wysokiej 
redundancji języka komunikacja przebiega bez zarzutów.  
 
Prof. Kleszczowa: idealny jest język naturalny.  
 

Z historii myśli językoznawczej 

O nauce lingwistycznej można mówić dopiero w końcu wieku XIX. Wszystko to, co wcześniej, nazywa się 
myślą językoznawczą. Nie była to nauka, gdyż jest to ogół wiedzy, uporządkowanej w pewien system, z 
metodologiami i sposobami działania.  
 

Indie

  



  Kulminacyjny okres: IV-V w. p.n.e.  



 

Początek lingwistyki, która ukształtowała się na gruncie europejskim 

16 

 



 

Lingua sacra 

– na bazie języka świętego tworzy się pewna baza; język hymnów wedyckich, 

sanskryt

 

(dosł. język uporządkowany) 

– najstarszy język indoeuropejski, ale uwaga! 

zapisany!  



  Rygweda 

– najstarszy zabytek, pismo Ariów; Weda – dosł. ‘wiedza’, głównie zaś ‘wiedza religijna’. 

Język przekazywany ustnie, z czasem odszedł od swoich początków. Mieli przekonanie, że jeśli 
ktoś nie będzie posługiwał się pierwotnym, doskonałym wzorem rygwedy, nie zostanie 
wysłuchany. 

Mantry

 

– teksty odmawianie przy składaniu ofiar; trzeba było to powtarzać w 

określony sposób.  



  Rygweda 

– wiedza hymnów – najstarszy i zasadniczy zbiór (10 ksiąg, 128 hymnów).  

Sanskryt 

– nie jest językiem martwym. Nadal używany w różnych ceremoniach religijnych hinduskich. 

Dlatego w takim wypadku lepiej mówić o 

języku wegetującym

.  

 

Panini (IV w. p.n.e.) 

– 

autor pi

erwszej gramatyki opisowej indyjski. Ale nie był pierwszy! Powołuje się 

na swoich poprzedników, jemu po prostu udało się to zapisać. Jego gramatyka składała się z ośmiu ksiąg 
(ośmioksiąg): terminy gramatyczne i zasady opisu, wyrazy złożone i system przypadków itp. Mieści 4 tys. 
zasad mnemotechnicznych, były one zapisywane za pomocą wzorów algebraicznych.  

Zdobycze: klasyfikacja głosek 

– wręcz doskonała, klasyfikacja artykulacyjna (istotne było miejsce 

artykulacji): samogłoski, dwugłoski, spółgłoski (z podziałem!), przydech h; 

opisanie alternacji 

– 

zadziwiające jak na możliwości; 

wyodrębnienie kategorii gramatycznych.  

 

W XIX w. sanskryt był sztandarowym zabytkiem, do którego się odwoływało. Samo odkrycie: wiek XVI.  
 

Grecja

 

– język jako obiekt zainteresowań filozoficznych i filologicznych – sprawa zagadnień natury 

ontologicznej (istota rzeczywistości, bytu) i epistemologicznej (poznawalność). Zasadnicze pytanie: czy za 
pomocą języka możemy poznawać świat? Dwa skrajne stanowiska: tak (naturaliści), bo język ma naturę 
zgodną ze światem; nie (konwencjonaliści), bo język to konwencja.  
 

Etymologie przednaukowe 

– 

etymo

, gr. ‘prawdziwy, rzeczywisty’ (etymologia miała ustalić 

prawdziwość pochodzenia wyrazów). Na początku była to etymologia bez historii.  

Typy natural

nej zgodności 

(stanowisko naturalistów) 



 

Onomatopeje

 

(z gr. ‘tworzę imię’)  



 

Symbolika dźwiękowa 

– np. głoski miękkie, twarde, płynne, męskie; r – ruch, s – wianie, 

przenikanie, l 

– ślizganie, lepkość – spekulatywne, intuicyjne rozważania 



 

Związki między znaczeniem pierwotnym a wtórnym 

– np. fala na morzu i fala gniewu, 

grzbiet u człowieka i grzbiet fali.  

 

Platon 

Kratylos, czyli o słuszności nazw 

– pierwszy traktat filozoficzno-językowy; opisywał 

onomatopeje.  
 

Początki myślenia diachronicznego – Epikur

. Pocz

ątek nazwy – naturalne, potem rację mają 

konwencjonaliści – konwencja. Powstanie nazwy ma powody, że jest taka a nie inna. Jednak potem 
nazwa się zmienia – początki myślenia historycznego.  
 

Arystoteles (IV w. p.n.e.) 

– 

między rzeczywistością a językiem pośredniczy człowiek, jego myślenie. 

Dodatkowy element, który może pogodzić sytuacje skrajne. 
Wcześniej była dychotomia język – rzeczywistość. Arystoteles zwrócił uwagę, że pomiędzy tymi członami 
jest myślenie. 

Język

 



 

myślenie 



 

rzeczywistość

  

 
Rzeczywistość                   Myślenie 
                      

Logika  

(nazwa stoików) 

 

  

Język  

 

17 

 

Arystoteles wprowadza do logiki 

kategorię prawdy 

– w sposób umotywowany wprowadził tu składnię 

do rozważań językowych. Jako pierwszy sprowadza 

kategorie

 (orzekanie, predykat 

– sposoby 

bytowania substancji

; substancja + 9 kategorii przypadłościowych). Wyraz nie może być prawdziwy lub 

fałszywy, dopiero zdanie. 
 

Stoicy

 (III-I w. p.n.e.) z Chryzyppem na czele 

Punkt ciężkości przenieśli na obiekt poznający – na 

podmiot

. Język to twór quasi-naturalny, jak 

obyczaje, wierzenia, instytucje, bo to twór ludki. 
Od tego momentu zaczyna się spór, który właściwie trwa do dnia dzisiejszego 



 

problem 

regularności

 (

analogii) i nieregularności (anomalii) w języku:   

 



 

Czy między językiem a logiką istnieje proporcjonalność? Czy język jest logiczny?  



 

Analogiści vs anomaliści 

(tu stoicy! Język wg nich kłóci się z logiką) 



  Fale: 

raz jedna, raz druga strona konfliktu zyskuje znaczenie. Obecnie jesteśmy w okresie, gdy 

rygory i ścisłe myślenie zaczynają się luzować, jesteśmy więc na etapie anomalii w 
językoznawstwie.  

 

Gramatyka Dionysiosa Traka 

(II w. p.n.e.) 

– pierwsza systematyczna gramatyka, która pokazywała 

całość języka greckiego. Cieszyła się ogromną popularnością. Uczono na niej aż do XII w.  



 

Fonetyka

 

– klasyfikacja akustyczna (szczelinowe, półotwarte…) 



 

Morfologia

 

– 

8 części mowy

: 

nomen (nie odróżniano wówczas rzeczownika od przymiotnika), 

verbum, participium, articulus (rodzajnik), pronomen, praepositio (przyimek), adverbium 
(przysłówek), conunctio (spójnik). Tym częściom mowy przysługują pewne własności, np. dla 
nomen: rodzaj, postać (ziemski od ziemia), struktura (prosta, złożona, kompozycja), liczba, 
przypadek (5: nominativus, gedetivus, dativus, accusativus, vocativus) 



 

Gramatyka kończy się na morfologii; brak świadomości tematu i końcówki. 

 

Apollonios Dyskolos 

(ok. 150 r. n.e.) 

– nacisk położony na tekst, zatem na składnię.  

 

Rzym

 

– kontynuacja myśli greckiej 



 

Opisywanie łaciny na wzór teorii greckich 



  Komentowanie i precy

zowanie pojęć i podziałów greckich 



 

Uzupełnienie tam, gdzie fakty łacińskie nie dały się zinterpretować greckimi  

 

Terentius Varro 

(116-27) 

De lingua latina 

– najpopularniejsza  

Podstawa teoretyczna 

– rozważania nt. analogii i anomalii  



 

Wyróżnia cztery klasy wyrazów: odmieniane przez przypadki, odmieniane przez czasy, 

odmieniane przez przypadki i czasy, nieodmienne.  



 

Podział semantyczny: verba appelandi (nazywające), verba dicendi (orzekające), verba 

adminiculandi (pomocnicze), verba iungendi (łączące). 



  Do p

rzypadków dodał ablativus.  

 

Podsumowanie starożytnej wiedzy o języku

: 



 

8 części mowy 



 

6 przypadków 



 

Podział w zakresie nomen: propria, appelativa, collectiva – choć brak ostrego podziału między 

deklinacją a słowotwórstwem zdawano sobie sprawę z nazw własnych, pospolitych 



  Opisano composita 



  Wydzielono paradygmaty deklinacyjne 



 

Wyodrębniono paradygmaty koniugacyjne wg 2 os. indicativu (3-4) 



  3 czasy 



  2 aspekty 



 

Mieszali tryb ze stroną 



 

Brak pojęć takich, jak: rdzeń, temat i końcówka, afiks…  

 
To, jak wyglądała ta gramatyka, rzutuje w dużym stopniu na to, co dzieje się potem w myśli europejskiej. 
 
 

18 

 

Ś

REDNIOWIECZE

 

Dwa nurty:  



 

Wschodni

 

– kontynuuje myśl grecką 



 

Zachodni

 

– kontynuacja tradycji rzymskiej 

 
Adam Heinz, 

Dzieje językoznawstwa w zarysie. Warszawa 1983 (wyd. 1. 1978) 

Adam Heinz, 

Historia językoznawstwa. Wrocław 1979 

 

Nurt wschodni 

 

Bizancjum

 

– komentowanie dzieł greckich, przekazywanie znajomości języka greckiego, wiedzy o nim.  

 

Arabowie i Żydzi  

Po podboju Syrii Arabowie zapoznali się z dziełami greckimi, głównie z gramatyką Traka.  
Koran 

– święta księga islamu. W liturgii obowiązywał język oryginału, stąd: 



 

Potrzeba ochrony przed wpływami obcymi 



 

Potrzeba dostosowania gramatyki do języka arabskiego 

Podobnie klasyfikowano głoski, analiza morfologiczna, leksykograficzna. Zaczęto interesować się 
gramatyką, na wzór Greków interpretowano język. 
 
IX-X w. 

– Żydzi tworzą gramatykę języka hebrajskiego, też słownik pierwiastków.  

 

Nurt zachodni 

– kontynuacja myśli łacińskiej 

Po przejęciu filozofii św. Augustyna – postawa scholastyczna (łac. scholasitcus – ‘szkolny’; z gr. 
scholastikos).  
Monopol łaciny – jedynym językiem, który wart jest refleksji gramatyka, jest łacina. Językami narodowymi 
się nie interesowano. Wiadomo, czym się zajmowano, pytanie tylko jak. Odcięto się od nowego materiału, 
dominowało poszukiwanie prawdy metafizycznej.  
 

C

ZASY NOWOŻYTNE 

(od XV do XVIII wieku) 

 

XV i XVI wiek 

– okres przebudowy i gromadzenia danych materiałowych 

XVII i XVIII wiek 

– okres syntez i wniosków 

 
Epoka odrodzenia i humanizmu

 

Załamanie monopolu łaciny jako: jedynie uporządkowanego języka, języka literackiego (ogólnego). Jest to 
czas, kiedy łacina oddziaływa na wszystkie języki europejskie, a więc nie chodzi o to, że się od niej 
zupełnie odcinano. Załamanie monopolu łaciny znaczy więc, że zaczęto się również interesować językami 
narodowymi (ale łacina ciągle królowała w szkołach i kościele – przede wszystkim). Zaczynają powstawać 
gramatyki i słowniki także w językach narodowych.  
 

Zestawienia leksemów różnych języków 

– nowa moda. Włoch 

Ambrogio

 

Calepino

 

– słownik 7 

języków. Potem liczba powiększana, w wydaniu szwajcarskim 11 języków (również polski). Chodziło 
raczej o cele praktyczne, tworzono gramatyki, by uczyć języków innych niż własny, ojczysty.  
 

Próby klasyfikowania języków pod kątem genealogicznym i typologicznym 

– nie za bardzo 

zdawano sobie sprawę z różnicy między tymi dwoma podejściami.  



 

Pytania o prajęzyk (tu łacina, greka, hebrajski) – zauważono, że pewne wyrazy są do siebie 

podobne 



 

Stosunki pokrewieństwa (zalążki metody gramatyki porównawczej!) 



 

Realizacja kategorii gramatycznych w różnych językach 

 

Polska

  



  Piotr Statorius 

Stojeński

, Francuz, uczeń Kalwina, Polonicae grammatices institutio, Kraków 

1568 

– gramatyka języka polskiego pisana po łacinie 



  Jan 

Mączyński

, Lexicon Latino Polonicum

, Królewiec 1564 – 20 700 wyrazów polskich!; słownik 

łacińsko-polski; część polsko-łacińska się nie ukazała; słownik przez pewien czas na Indeksie.  

19 

 



 

Stosunki pokrewieństwa – kardynał Hozjusz wywodzi polszczyznę ze starobułgarskiego (czyli ze 

staro-cerkiewno-

słowiańskiego) 



  Etymologie 

(można powiedzieć „ludowe”) – wg Stanisława Orzechowskiego: Słowianie – sławą 

słynący; Polska 



 Polachia 



 Lachia 

– pomysły te nie miały wartości naukowej, świadczy to 

jednak o pewnym zainteresowaniu  

 

Epoka racjonalizmu i empiryzmu  

(XVII i XVIII wiek 

– okres wniosków i syntez) 

Dalszy ciąg gromadzenia danych. Tworzone są słowniki, gramatyki, głównie o charakterze praktycznym.  
Słownik Mączyńskiego zastąpiony słownikiem Knapskiego; trzy tomy, trzy języki.  
Gramatyk było wiele: 1773-83 gramatyka Onufrego Kopczyńskiego, gramatyka dla szkół narodowych, dla 
różnych klas. Od tej gramatyki zaczęto uczyć języka polskiego w szkołach 



.  

Pojawia się 

językoznawstwo teoretyczne

: 



  Stworzenie gramatyki uniwersalnej 

– odżywa tęsknota do języka uniwersalnego, marzy się 

gramatyka uniwersalna, pasująca do wielu języków; 



 

Stworzenie jednego „filozoficznego” języka nauki; 



  Pochodzenie mowy (glottogeneza) 

– pojawia się myśl o pochodzeniu mowy w ogóle, jak to się 

stało, że ukształtował się język ludzki. 

 

Gramatyka Port-Royal 

(opactwo pod Paryżem, wyd. 1660 r.) 

Antoine 

Arnauld

, Claude 

Lancelot, Powszechna gramatyka racjonalna

. Przeł. B. Głowacka i J. 

Kopania. Warszawa 1991 (dopiero wtedy przełożona na j. polski!).  

Założenie

: wszystkie języki mają tę samą podstawę opartą na uniwersalnych prawach logicznego 

myślenia. Wraca się więc do logików.  

Cel

: poszukiwanie uniwersaliów językowych.  

Nadzieję pokładano w uniwersaliach implikacyjnych. Jeśli coś się pojawi w języku, to pojawi się w ogóle. 
Nie udało się to za bardzo, oparli się na za małej liczbie języków, głównie na językach romańskich (mało 
na włoskim i hiszpańskim, bardziej na francuskim).  

Osiągnięcia

: 



 

Odróżnienie głosek od znaków graficznych – w średniowieczu miano z tym problem; 



  Uchwycenie dwustr

onności znaku językowego; 



 

Oddzielenie fonetyki od wyższych poziomów języka; 



 

Podział na części mowy opierał się na kryterium składniowym – dopiero wtedy oddzielono 

rzeczownik od przymiotnika 

– bo jeśli wchodzi się na poziom składniowy, to rzeczownik pełni inną 

funkcję niż przymiotnik; 



  Predykatywna funkcja rzeczownika pospolitego 

– „to jest pies” 



 

ten obiekt należy do zbioru psów; 

pies 

ma w takim zdaniu funkcję predykatywną, chyba że chodzi o konkretny obiekt.  

 
W wieku XIX gramatyka ta była wyśmiewana, zarzucano jej naiwność, brak materiałów. 
Wiek XX, druga połowa – czas generatywizmu. U podstaw zdań powierzchniowych stoi pewna struktura 
logiczna, predykatywna. Gramatyka Port-

Royal uzyskała znowu należne miejsce. Teraz gramatyka 

generatywna idzie w cień, a wraz z nią gramatyka Port-Royal.  

Wiek XIX 

– początek lingwistyki jako nauki

. 

Jednak nie jest to jeszcze językoznawstwo, gdyż brak 

metodologii zapewniającej sprawdzalność; brak zestawu terminologii, który gwarantowałby obiektywne 
podchodzenie, który stanowiłby pewien system terminologiczny. Lingwistyka była nauką nieautonomiczną 
– część filozofii, filologii. Myśl lingwistyczna miała charakter synchroniczno, choć pytania zadawano o 
naturze diachronicznej (pochodzenie mowy, etymologia, klasyfikowano języki).  
 

Sprzyjało temu: 

I.  Postawa psychiczna 

– romantyzm  

Odwrót od racjonalizmu i empiryzmu na rzecz haseł metafizycznych, co przejawiało się w: sięganiu w 
przeszłość (idealizowaną!), sięganie do egzotyki przestrzennej. 

II. 

„Odkrycie sanskrytu” 

1810 

– wydanie Ośmioksięgu – tłumaczenia na język niemiecki i angielski. Studia nad sanskrytem zaczęły 

się późno (Anglik, William Jones). Wiedziano o podobieństwach miedzy językami, ale zauważono 
podobieństwo do języka Indii. Początek indoeuropeistyki – odkrycie związku miedzy językami 
europejskimi i indoeuropejskimi.  

III.   

Odkrycia na terenie nauk biologicznych

 

20 

 

Znaczenie miały: 



 

Klasyfikacja organizmów żywych Karola 

Linneusza

 

– klasyfikacja z punktu widzenia 

typologicznego i ewolucyjnego. 



  George 

Cuvier

 

(biolog francuski, twórca anatomii porównawczej i paleontologii) – 

oddzielił 

punkt widzenia ewolucyjny od typologicznego, skierował badania na przeszłość.

 Nie 

był ewolucjonistą, był katastrofistą – odtwarzał organizmy z przeszłych wieków, ale uważał, że 
ginęły one w wyniku katastrofy, a potem w akcie tworzenia powstawały następne. 

Wprowadził 

pojęcie systemu 

– „Wszelki byt zorganizowany tworzy pewną całość, pewien system jednolity i 

zwarty, którego części wzajemnie sobie odpowiadają i uczestniczą w realizacji samej funkcji 
końcowej na bazie wzajemnego oddziaływania. Żadna z jego części nie może się zmieniać bez 
tego, by nie wywołać zmiany również w innych częściach”.  

 

Lingwistyka początku XIX wieku 

 

Karl Wilhelm Friedrich von Schlegel 

Über die Sprache und Weisheit der Indier (O języku i wiedzy 

Indusów) – pokazał związki między językiem łacińskim, greckim, językami germańskimi i sanskrytem. 
Uważa się to za początek indoeuropeistyki.  



 

Zastosował w lingwistyce terminologię biologiczną (korzeń, rdzeń), płodny, organizm. 



 

Postulował stworzenie na wzór anatomii „gramatyki porównawczej” – jego termin.  



 

Jako pierwszy postawił tezę: „naukowy to znaczy historyczny” (XIX wiek naznaczony 

historyzmem).  



 

Cele: rekonstrukcja prajęzyka, ustalanie stosunków pokrewieństwa między językami.  

 

Twórcy gramatyki porównawczej

: 

Duńczyk Rasmus (Christian) 

Rask

, Niemiec Franz 

Bopp

. 

Rask

 

– w 1814 napisał dzieło powstaniu języka staro nordyckiego, czyli islandzkiego, publikacja ukazała 

się dopiero w 1818.  

Bopp

 

– w 1816 opublikował pracę o systemie koniugacyjnym języka sanskryckiego w porównaniu z 

kilkoma językami indoeuropejskimi. Jego właściwie uważa się za twórcę gramatyki porównawczej. Dla 
Raska gramatyka porównawcza była środkiem wiodącym do systematyki języków (na wzór biologicznej). 

Bopp pierwszy uświadomił sobie, że to nie środek, a cel 

– przedmiotem studiów może być 

badanie wzajemnych stosunków między językami, dążył do odsłonięcia początków mowy ludzkiej 
(chodziło mu o najbardziej pierwotne elementy języka, najmniejsze cząstki).  

Bopp za poprzednikami

: romantyczn

a postawa (język pierwotny to twór doskonały, potem wszystko 

się psuje), język to żywy organizm, przejął dotychczasowy dorobek (zespolił fakty).  

Nowe

: 

zastosował teorię do praktyki (dał przykład konkretnych analiz), porównywał nie wyrazy, a 

morfemy (uświadomienie sobie różnicy między rdzeniem a innymi morfemami), miał już bogatą bazę 
materiałową.  
 

Jacob Grimm 

– zainicjował gramatykę historyczną 

– metodę porównawczą zastosował do epoki 

historycznej, porównywał języki germańskie. Pierwszy stworzył „

prawo

 fo

netyczne” zasadę tzw. 

przesuwki konsonantycznej germańskiej:  
* p 



 ph 



 f 

* t 



 th 



 p  

* k 



 kh 



 x (ch)  

 

P

OLSKA 

 

Walenty Skorochód-Majewski – entuzjasta sanskrytu

; 

(większego zainteresowania w Polsce nie 

było); wygłaszał referaty o sanskrycie w Towarzystwie Naukowym Warszawskim; (widział kpiące reakcje, 
więc postanowił wziąć sprawy w swoje ręce ) –  założył drukarnię i drukował swoje prace o sanskrycie (a 
że nikt tego nie chciał kupować, to rozdawał to za darmo).  
 

Językoznawstwo okresu 1830-1870 
August Schleicher 

– lingwista i botanik, profesor uniwersytetów w Pradze i Jenie. 

Zastosował teorię 

Darwina do językoznawstwa:  

Język zaczyna być traktowany jako organizm żywy, jest funkcją biologiczną gatunku ludzkiego 



 

lingwistyka to nauka przyrodnicza. 

Językiem w takim ujęciu kierują pewne prawa przyrodnicze, a więc 

prawa konieczne (choć nigdy nie były one konieczne).  

21 

 

Wskazał dwa etapy rozwoju języka: 



 

Etap przedhistoryczny (powstanie i rozwój) – punkt zwrotny: literatura; 



 

Etap historyczny (upadek i śmierć)  

Ewolucyjna klasyfikacja języków Schleichera

: 



 

Języki izolujące (kryształy) 



 

Języki aglutynacyjne (rośliny) 



 

Języki fleksyjne (zwierzęta)  

 

W tej właśnie epoce pojawiły się badania nad fizjologią mowy, nad relacją: język – mózg

 

(ośrodek mowy w lewej półkuli).  

Prajęzyk to fakt oczywisty, to cel lingwistyki 

(jego istnienie było oczywistym faktem). Bajka w 

języku praindoeuropejskim (autorstwa Schleichera): Avis akvasas ka (Owce i konie).  
Pozostałości po tym etapie: drzewo genealogiczne, rodzina wyrazu, pień (rdzeń), życie wyrazu, ewolucja 
języka. Także sposób myślenia o języku.  
 

Polska 

– Hipolit Cegielski

, 

uczeń Boppa. W 1842 w czasopiśmie wielkopolskim drukuje artykuł O 

słowie polskim i koniugacjach jego (o słowie, czyli o czasowniku); artykuł nie cieszył się wielkim 
powodzeniem.  
 

Antoni Małecki 

– rektor Uniwersytetu Lwowskiego, Gramatyka języka polskiego, 1863, dwie wersje: 

większa i mniejsza (szkolna). Najlepsza gramatyka języka słowiańskiego w tamtym czasie. 
Opisuje: przegłos polski, rozwój jerów, zanik miękkich wargowych, fleksję, słowotwórstwo (60 stron!).  
 
Kończy się pewien etap – etap romantyzmu w kulturze. Zaczyna się pozytywizm, co musiało odcisnąć 
piętno na myśli językoznawczej. Od tego momentu można powiedzieć, że mamy szkołę gramatyczną.  
 

Młodogramatycy

  

Lipsk, twórca: August Leskien

. Inni: Friedrich Karl Brugmann, Hermann Osthoff, Hermann Paul. 

Berthold Delbrück.  
Była to nowa myśl w językoznawstwie, dlatego mówiono o szkole młodogramatyków. Szerokie 
oddziaływanie. 
Postawa pozytywistyczna 

– nauka zajmie się tylko realnymi faktami i relacjami między nimi.  

W lingwistyce

: 



 

Usuwa się w cień pojęcie systemu (atomizm); 



 

Mocne oparcie o materiał językowy, unikali teorii, fakty mają być twarde; 



 

Dążenie do uściślenia, zbliżenie do nauk doświadczalnych;  



 

Dążność do formułowania praw. 

 

Karl Verner 

– wyjaśnił odstępstwa od prawa Grimma (uwzględnił akcent), zatem – wszystko da się 

wyjaśnić, prawo można doprecyzować. 
Prawa miały być bezwyjątkowe, czasem godzono się na wyjątki. Tłumaczono to jako rezultat analogii lub 
zapożyczenia.  
 
To epoka wielkich odkryć. Więcej: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Red. K. Polański (był 
pracownikiem UŚ, doktorem honoris causa), Warszawa 1993. Autorzy haseł: Marian Jurkowski, Stanisław 
Karolak 

(przez pewien czas kształtował romanistykę na UŚ), Roman Laskowski, Andrzej Maria Lewicki 

(także pracował na UŚ, można powiedzieć, że kształtował profil lingwistyczny tego uniwersytetu), 
Zygmunt Saloni.  
 

 
Metoda historyczno-

porównawcza 

– metoda, którą opracowali Bopp i Rask.  

 
A - - - - - - - B - - - - - - - C  
 
 
 
                    *P 
 

22 

 

A polski: ciasny, 

ciało, ciocia 

B słowacki: tesny, telo, teta 
C rosyjski: tjesnyj, tjelo, tjotja 
 
Metoda ta nie gwarantuje tego, czy to dokonało się wcześniej dla wszystkich, czy języki realizują zmianę 
samodzielnie. Pozwala ona tylko odtworzyć etap najwcześniejsze. Czasem nie można też stwierdzić, czy 
jest to wyraz rodzimy, czy zapożyczony.  
 

Korzyści

 (podsumowanie okresu): 



 

Kompletowanie materiału; w pracy językoznawczej trzeba zebrać dużo materiału i w ten sposób 

zobiektywizować spostrzeżenia;  



 

Podsumowanie osiągnięć całego XIX wieku; 



  Ograniczenie subiektywizmu. 

 

Wady

: 



 

Zarzucano atomizm; młodzi gramatycy nie widzieli języka całościowość, ale jedynie poszczególne 

fakty 

– co nie jest do końca prawdą; 



  Drob

iazgowość; 



 

Fakty nie potwierdziły bezwyjątkowości praw głosowych. 

Zarzuty formułowano czasem w sposób bezzasadny.  
 

Zabytki

: 

Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, Psałterz puławski, Żywot św. Błażeja, Legenda o 

świętym Aleksym, teksty prawne…  
Większość dzisiejszych transkrypcji i transliteracji pochodzą właśnie z tamtego czasu.  
 

Antoni Małecki 
Antoni Kalina 

O liczebnikach w języku staropolskim, Historia języka polskiego (właściwie wykaz form 

gramatycznych)  

Jan Michał Rozwadowski 

UJ Historyczna fon

etyka, czyli głosownia  

Jan Łoś 

Gramatyka polska 

Aleksander Brückner 

Dzieje języka polskiego, Słownik etymologiczny (1917) 

 

Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay 

(1845-1928) 

W latach 1875-

1883 profesor na uniwersytecie carskim w Kazaniu. Pracował tam razem z Mikołajem 

Kruszewskim. Prekursor całego strukturalizmu.  

Mikołaj Kruszewski 

(1851-1887) 

Zasługi szkoły kazańskiej i tych dwóch badaczy:  



 

Zwrócili uwagę, że należy odgraniczyć dynamiczny i statyczny aspekt języka (celem badań winien 

być także język w ujęciu diachronicznym); 



 

Język (byt abstrakcyjny – dla młodogramatyków takie rozumienie to dziwactwo) i mówienie 

(konkretna realizacja); 



  Koncepcja 

fonemu (należy do języka!) – fonem należy do języka jako bytu abstrakcyjnego, a 

głoska do mowy;  



  Dekompozycja fonemu 

– mówili, że można go rozbić jak atom, a więc nie jest to byt skończony; 



  Warianty fonemu; 



 

Rozróżnianie transkrypcji fonetycznej od fonologicznej.  

 

Ferdynand de Saussure 

– uważa się go za twórcę strukturalizmu 

Cours de linguistique générale,

 opubl

ikowany przez Charlesa Bally’ego i Alberta Sechehaye’go w 

1916

 

roku na podstawie notatek studentów, którzy słuchali wykładów de Saussure’a na Uniwersytecie 

Genewskim w latach akademickich 1906/07, 1907/08 i 1910/11.  
Przekład polski: 

Kurs językoznawstwa ogólnego – 1961 r.  

 

2004

 

Szkice z językoznawstwa ogólnego. Przekł. i wstęp Magdalena Danielewiczowa  

 
Rewolucję spowodował Kurs językoznawstwa ogólnego, ale tego nie pisał de Saussure. Danielewiczowa 
jednak tłumaczyła tylko jego teksty.  
 

23 

 

Strukturalizm pojm

owany jest bardzo różnie: 

I.  Strukturalizm jako zasada metodologiczna – zasada systemowości  

II. 

Strukturalizm to zespół doktryn językoznawczych, głównie w latach 1930-1960

: 



 

Praska szkoła strukturalna; 



 

Szkoła kopenhaska; 



 

Deskryptywizm, dystrybucjonizm amerykański; 



 

„Jerzy Kuryłowicz” 

III.  

Strukturalizm w naukach innych 

– literaturoznawstwie, teorii sztuki, muzykologii, 

filozofii…  

– strukturalizm zaraził inne dziedziny badań.  

 

F

ERDYNAND DE 

S

AUSSURE 

 

Triada: langue 

– parole – langage  

 

Język (langue) 

– wspólne całej konkretnej społeczności językowej i tym samym niezależne od 

poszczególnych jej członków, choć jest zdeponowane w umyśle każdego użytkownika języka – to 

możliwość

. 

Pewna zdolność do mówienia i rozumienia języka.  

 
A rzeczywistość to: 

mówienie

 (

parole

) 

– jednostkowe i konkretne, stanowi realizację abstrakcyjnego 

języka.  
 

Langage

 

– najwyższe piętro abstrakcji – zdolność językowa wspólna wszystkim istotom mówiącym, 

mechanizm mówienia 

(tak mówi o tym prof. Danielewiczowa). Dawniej mówiło się, że langage to 

parole + langue.  
Prof. Danielewiczowa podkreśla, że F. de Saussure nie zdążył w sposób konkretny określić tego, co go 
zajmowało. Najkonkretniej udało mu się opowiedzieć o langue. 
 
„Konkretny akt mowy (

parole

) stanowi (…) aktualizację potencji pewnego języka (

langue

), konkretny 

język naturalny jest natomiast historyczną aktualizacją daru mowy, mechanizmu mownego (

langage

)”.  

Magdalena Danielewiczowa 
 

Systemowe rozumienie języka i relacyjna koncepcja znaku 

Ważne są relacje między znakami: „w języku [w bycie abstrakcyjnym] istnieją tylko różnice”! 

Szachy

 

(de Saussure lubił porównywać język do szachów) – Nieważne są kształty (realizacja mowy), 

ważne są reguły, zasady (język). Ważne są elementy, za pomocą których odróżniamy jeden znak od 
drugiego.  
 

Wcześniej: George Cuvier 

– twórca anatomii porównawczej i paleontologii. Cytat: „Wszelki byt 

zorganizowany tworzy pewną całość, pewien system jednolity i zwarty, którego części wzajemnie sobie 
odpowiadają i uczestniczą w realizacji samej funkcji końcowej na bazie wzajemnego oddziaływania. 
Żadna z jego części nie może się zmieniać bez tego, by nie wywołać zmiany również w innych częściach” 
– byt (język abstrakcyjny), jeśli w nim coś zmienimy, to zmiana ta spowoduje zmianę innego elementu, bo 
wszystkie te elementy tworzą pewną siatkę, której naruszenie powoduje pewne konsekwencje. 
 

Koncepcja znaku językowego = psychiczny obraz formy i treści 

(jeden z pierwszym wykładów!)  

 

Oderwanie badań od materiału dźwiękowego  
Fonetyka ↔ fonologia 
 
Pojęcie języka jako formy 

(nie substancji!) 

Zasada dowolności znaku językowego, konwencjonalność. Ferdynand de Saussure stawia sprawę jasno 
– konwencja.  
 

Semiologia jako nauka o znakach 

– zaczęło się to od de Saussure’e. Postulował, by 

językoznawstwo włączyć do jednej nauki nadrzędnej.  
 
 
 

24 

 

Synchronia i diachronia  

De Saussure mówił, że to nie jest tak, jak chciał Schleger? – że naukowe jest tylko to, co historyczne. 
uważał, że uprawnione jest rozpatrywanie języka w jego aspekcie statycznym (czyli stanu obecnego). 
Twórcy strukturalizmy zwrócili uwagę na inny typ analizy. Język można rozpatrywać, biorąc pod uwagę 
stan aktualny (siatka zależności między istniejącymi teraz znakami), jest to 

analiza synchroniczna 

(

statyczna

). 

Synchroniści zajmują się głównie językiem współczesnym, ale w rozumieniu strukturalistów 

analiza synchroniczna mogła dotyczyć wcześniejszego stanu języka. 

Analiza diachroniczna 

to 

obserwowanie danego elementu w układzie czasowym (gramatyka historyczna). 

Szachy

! 

– nie musimy znać historii języka, by się nim posługiwać (osoba, która wychodzi w trakcie gry, 

przychodzi ktoś inny – nie wie, co było wcześniej, ale zna zasady).  
 
 

Relacje asocjacyjne  
Paradygmatyczne

 

– istnieją poza tekstem; 

syntagmatyczne

 

– opisujemy to, co mamy przed sobą, w 

danym momencie.  
Jan siedzi w fotelu 

– syntagmatyczne – możemy tak powiedzieć, bo to widzimy; siedzi – czas teraźniejszy, 

ale to wiemy dlatego, że może być również siedział lub będzie siedział, wiemy to na podstawie relacji 
paradygmatycznych, z których zdajemy sobie sprawę (to jest w nas).  

 
Praska szk

oła strukturalna  

– pierwsza wyraźna szkoła strukturalna  
 

Praskie Koło Językoznawcze – 

założone w październiku 

1926

 r. 

Ogłosili wręcz program. Można 

powiedzieć, że jest to pierwszy świadomy program lingwistyczny.  
 

Czesi

: 

Bohusław 

Havránek

, Vilém 

Mathesius

, Bohumil 

Trnka

, Vladimir 

Skalička

, Jan 

Mukařovskỳ

 

Rosjanie

: 

Nikolaj Sergeevič 

Trubeckoj

, Roman 

Jakobson

 

– przez pewien czas reprezentowali praską 

szkołę strukturalną.  
 

Tezy

 (pierwszy program lingwistyczny!): 

1. 

Język jest systemem funkcjonalnym 

(celowościowym) – składa się z elementów 

mający określone funkcję (coś, co funkcji nie pełni, nie należy do języka). Kiedy mówimy, nie 
wszystko jest istotne; do języka wchodzi tylko to, co pełni określoną funkcję. Zatem synchronia ma 
pierwszeństwo! (podkreślano prymat badań synchronicznych nad diachronicznymi – bardzo 
skutecznie 

– XX wiek naznaczony synchronicznością).  

2. 

Należy 

odróżnić głoski od fonemów

, bo te mają cechy funkcjonalne – tylko dfonem ma cechy 

funkcjonalne, w głosce różne cechy. 

3. 

Funkcje

 

– chodzi o przekazywanie wszelkich treści psychicznych – intelektualnych 

(obiektywnych) i emocjonalnych (subiektywnych). 

4. 

Inne

: sprawa transkrypcji, sprawy geografii lingwistycznej, gramatyki normatywnej.  

 

Była to realizacja myśli de Saussure’a

.  

 

Fonologia

 (Trubiecki, Jakobson) 

Fonem

 

= zespół współwystępujących cech. Ważne są opozycje! 

Wariant główny [t], kombinatoryczny, np. t’ czy ţ dziąsłowe. Jest to fonem paradygmatyczny!  
 

Kryterium semantyczne

. 

Szkoła praska bierze pod uwagę różnice semantyczne (np. trzeba można 

powi

edzieć w sposób dziąsłowy lub wyraźnie, dziąsłowo, ale z punktu widzenia znaczenia nie ma różnicy, 

są to tylko różne warianty).  
 

Opozycje: prywatywne, gradualne 

(a 

– o – u – stopień otwarcia decyduje o tym, czy jest np. kura czy 

kara), 

ekwipolentne

 (s vs. 

š – np. szok i sok – inaczej opozycje równorzędne). 

 
Już wtedy mówiono o neutralizacji cechy fonologicznej, 

archifonemie

.   

 

25 

 

Na grunt polski te sprawy weszły później.  
 

Aktualne rozczłonkowanie zdania (wypowiedzania)/Funkcjonalna perspektywa tekstu 
(wypowiedzenia) 

Mathesius  

Temat 

– remat 

 

ew. datum (coś, co jest dane) – novum (coś, co wnosimy do wypowiedzenia)  

 

 

 

ew. subiectum 

– dictum  

 

Poziom tekstu

, nie zdania!  

 
Intonacja neutralna, szyk nienacechowany. Remat pod akcentem. 
Jan (jest ojcem). 

– szyk neutralny 

Jan nie chodzi na wykłady.  
Jeśli mówimy o tym neutralnie, podmiotem jest Jan.  
Jan nie 

chodzi na wykłady (tylko jeździ) – zmiana intonacji pociąga za sobą nową informację. Nowa 

informacja 

– remat. Pojawia się, gdy burzy się neutralny szyk, neutralną intonację. 

Mogą się też pojawić wypowiedzenia bez tematu – Za górami, za lasami żyła królewna… 
 
Istnieją języki tematyczne, np. japoński – osobny morfem sygnalizujący temat (remat – brak wykładnika).  

Romuald Huszcza  

 
W języku polskim remat wyróżniany jest za pomocą: 



  Szyku (nacechowany) 

– gdy neutralny, na początku temat, potem remat (grupa orzeczenia = 

remat), 



 

Konstrukcji składniowej (Pić pije, ale…), 



 

Omówienie (Jak chodzi o T, to…), 



 

Partykuły (zwłaszcza, przede wszystkim, przynajmniej T) – partykuła niejako wprowadza remat, 



  Akcentu!  

Analizy wychodzą poza zdanie, dlatego mówi się raczej o całym wypowiedzeniu. 
 

Funkcje mowy 

Za Karlem 

Bühlerem

 

– wskazał trzy części mowy (nie języka!) 



  Przedstawieniowa 

– inaczej: kognitywna, symboliczna, denotatywna, referencjalna, 

reprezentatywna, 

komunikatywna

 



  Ekspresywna (emotywna) 



  Impresywna 

– apelatywna, konatywna  

Jakobson

 

uzupełnił je o: fatyczną, poetycką i metajęzykową.  

 
Jakobson zgodził się na funkcję przedstawieniową.  
Nadawca i odbiorca, w środku tekst. Poniżej tekstu R – rzeczywistość pozajęzykowa. 

Funkcja

 

przedstawieniowa

 

– relacja między tekstem a rzeczywistością pozajęzykową.  

 

Funkcja ekspresywna 

– przejawia się między nadawcą a tekstem. Inaczej: emotywna, ewokacyjna. 

Ekspresywność nie oddaje wszystkich elementów – za pomocą tekstu możemy sygnalizować swój stan 
emocjonalny; niektórzy to rozszerzają – na podstawie usłyszanego tekstu możemy poznać pochodzenie, 
czy to uczeń, czy ktoś dorosły (w zależności od leksyki) – ekspresywność rozszerzana do ewokacji.  
 

Funkcja impresywna 

– tekst ma oddziaływać na odbiorcę.  

 

Funkcja fatyczna 

– Jakobson zwrócił uwagę, że kiedy porozumiewamy się z kimś, musimy dbać o 

kontakt.  
 

Funkcja poetycka 

– chodzi o pewne właściwości tekstu, które zwracają uwagę na sam tekst – jego 

uk

ształtowanie jest takie, że każe zwrócić na siebie uwagę.  

 

Funkcja metajęzykowa 

– wtedy, kiedy mówimy o języku.  

26 

 

Wg Antoniego Furdala funkcja metajęzykowa jest dziwna, bo język można potraktować jako 
rzeczywistość. A traktuje się język jako rzeczywistość pozajęzykową. 
 
W tekstach pojawiają się właściwie wszystkie razem, ale z dominacją jednej z nich.  
Funkcje języka w tej chwili są rozszerzane. Np. 

funkcja poznawcza, performatywna

.  

 

Szkoła kopenhaska = glossemantyka  

Duński lingwista – Luis 

Hjelmslev

 (1899-1965) 

– główna, choć nie jedyna postać 



 

Językoznawstwo jako cel sam w sobie, czyli nie jest to część filozofii, psychologii, socjologii, 

literaturoznawstwa… Chodziło o autonomię badań lingwistycznych.  



 

Język jest formą, nie substancją!  (Ferdynand de Saussure)  

 
W jego ujęciu: 

Plan wyrażania i plan treści 

W 

planie wyrażania 

istotna jest 

forma wyrażania 

(psychiczny obraz dźwięków danego języka) a nie 

substancja. 

Substancja 

wyrażania 

– materiał fonetyczny; chodzi o to, co każdy powie, napisze.  

Plan treści 

s

kłada się z 

formy treści 

(psychiczny obraz substancji treści!) i 

substancji treści 

– 

odbicie stanów rzeczowych świata zewnętrznego. 
Lingwistyka ma się zajmować 

fonologią

 

(z formy wyrażania) i „

gramatyką

” (z formy treści).  

 
Zależało mu, żeby stworzyć teorię, która obejmie wszystkie języki.  
W obszarze formy wyrażania i formy treści języki się różnią.  
 



 

Opis języka w ogóle, niezależnie od miejsca i czasu, uważał, że lingwistyka powinna być nauką 

ścisłą. 



  Prymat metody dedukcyjnej 

– od zjawisk do jednostek. Należy wyjść od aksjomatów. Punkt 

wyjścia może dać kilka teorii. Która lepsza? Ta, która jest: 1) wewnętrznie niesprzeczna 
(koherentna), 2) zupełna (daje opis wyczerpujący), 3) możliwie najprostsza. Teoria winna 
przewidzieć tekst! Chodziło o stworzenie takiej teorii, która umożliwi przewidywanie tekstów 
(różnych języków).  

 
Odcina się od przeszłości.  
Glossematyka 

– gr. glossa ‘język; mathe ‘nauka’ 

 

Terminy

:  

Cenem

 

– najmniejsza jednostka planu wyrażania (nie podobał mu się fonem, bo ten obejmował stronę 

dźwiękową substancji!).  
kosa tu cenem s 

– może być wyrażony jako głoska, litera, układ kropek w alfabecie Braila.  

Substancja nieważna! Ma się różnić od z, n, c itd.  
 

Plerem

 

– najmniejsza jednostka planu treści.  

Ojciec = 

istota żywa + człowiek + męskość 

 
Rz

eczywistość jest zróżnicowana, np. różne stoły – my nakładamy na tę rzeczywistość leksem formę 

STÓŁ

 

– jest to swoista dla polszczyzny interpretacja rzeczywistości.  

 
Nie ma odpowiedniości między planami, por. różnice płci zwierząt: gołąb + ica = gołębica, indyk – 
perliczka, kogut 

– kura, słowik - ?  

 
Oceny: 
„Hjemslev był geniuszek abstrahowania, ale nie liczył się z faktami.” 
„Hjmeslev naukowo uwolnił językoznawstwo od języka.” 
„lingwistyka pustych przestrzeni” 
„dehumanizacja językoznawstwa” 
„Szukał wykrycia tego, co ogólne, uniwersalne, w takim ujęciu podział na synchronię i diachronię jest 
bezzasadny.” – Krysia rzecze: prawda.  
 
Bliski generatywizmowi.  

27 

 

Falsyfakcjonizm  
 

Strukturalizm amerykański 

Deskryptywizm

  

Leonard 

Bloomfield

 (1887-

1949) oparł się na 

behawioryzmie

: bodziec (stymulator) 

– reakcja.  

Model ilustrujący 

funkcję języka w społeczeństwie

:  

S 

–   r ------------ s   – R  

 
X jest godny (S)  

Y zrywa jabłko (R) 

r 

– reakcja zastępcza, s – bodziec zastępczy  

r 

– x mówi do przyjaciela 

s 

– bodziec odebrany słownie  

 
Ale to tylko punkt wyjścia!  

Bloomfielda nie interesowało znaczenie

, jako coś, co na obecnym etapie nie jest możliwe! Bo 

znaczenie jest elementem S i R, jest niedostępne dla lingwisty.  
 
Przedmiotem opisu jest 

tekst

. Trzeba wychodzić od formy fonetycznej, a nie od znaczenia. Potem 

morfologia, potem składnia. Lingwista bada byt realny, buduje gramatykę. 
To 

lingwistyka taksonomiczna

.  

 
 

Dystrybucjonizm

  

Tu: Zellig Sabbetai 

Harris

 

Chodzi 

o rozpoznanie elementów języka na podstawie ich dystrybucji, badania otoczenia, w jakich te 

elementy występują. 
Lingwista ma ustalić jedność elementów, badając, w jakich występują kontekstach. 
Podejście asemantyczne! 
Jeżeli elementy mają te same konteksty, należą do tej samej klasy.  
 
Dystrybucja joty w języku polskim: zawsze musi występować koło samogłoski, np. Rosja, jabłko. 
 

Zalety

: obiektywizm. 

Wady

: 

wskazanie wszystkich kontekstów jest praktycznie niemożliwe (cechą definicyjną języka jest 

nieskończoność kontekstów), dlatego droga na skróty jest potrzebna; konteksty mogą być jednakowe, a 
elementy różne, por. nazwy kolorów.  
 
Szkoła ta właściwie stała u podstaw generatywizmu.  
 
 

Jerzy Kuryłowicz 

– profesor na Uniwersytecie Lwowskim, potem we Wrocławiu, a po wojnie na 

Uniwersytecie Jagiellońskim. Lingwista polski bardziej znany za granicą (mało pisał po polsku). 
Ur. 1895, zm. 1978 
 

Pojęcie izomorfizmu 

(jednokształtności) 

Glossemantyka

: między płaszczyzną wyrażania a płaszczyzną treści nie ma jednoznacznej relacji.  

Kuryłowicz

 

– płaszczyzny zbudowane są podobnie, zarówno płaszczyzny wyrażania, jak i treści. Zwrócił 

uwagę na to, że między poszczególnymi poziomami języka jest również izomorfizm; por.: budowa sylaby 
– budowa zdania (można je przyrównać, ośrodkiem sylaby jest samogłoska – obowiązkowa w każdej 
sylabie, m

oże być jedna, sama; podobnie w zdaniu – ośrodkiem zdania jest czasownik, żeby było zdanie, 

może występować sam 



 

można wskazać podobieństwa między poziomami), człon nacechowany – 

nienacechowany 

(można je pokazać w kategoriach gramatycznych, np. liczba pojedyncza – człon 

nienacechowany, nacechowana jest mnoga 

– Tulipan w tym roku obrodził – wiadomo, że chodzi o liczbę 

mnogą, ale można ją wyrazić za pomocą pojedynczej). 
 

 
 

28 

 

Derywacja syntaktyczne 

W 1936 Kuryłowicz pisał o formacjach przekształceniowych oraz o takich, które niosą nowe znaczenie. 
Gdy myślano o podziale, skorzystano z tej myśli. Podział: derywaty przekształceniowe 20 lat później – 
transpozycyjne; mutacyjne i modyfikacyjne?  
 
Są pewne formacje słowotwórcze, które powstają na podstawie zdania: biegacz – ten, kto biega; inne na 
podstawie grup nominalnych: 

podstawówka – szkoła podstawowa. A więc

: u 

podstaw derywatów 

zdanie lub grupa imienna 

(

podstawówka , ogólniak, ciężarówka).  

Potem zaczęto uważać, że derywaty powstają tylko na podstawie zdania.  
 
Z

wracał uwagę na hierarchię funkcji. W ten sposób autorzy „Żółtej gramatyki” patrzyli na części mowy, np. 

przymiotnik 

– część mowy, która prymarnie pełni funkcję przydawki, ale może mieć też inne funkcje.  

 

Metoda rekonstrukcji wewnętrznej 

Jeśli w języku są dwie formy oboczne, przy czym jedna jest regularna, a druga nie, to tę drugą należy 
traktować jako starszą: słowami vs. słowy. 
Istnieją pewne formy, które odbiegają od reguł powszechnych. Formy starsze są ograniczone 
kontekstowo: 

innymi słowy, dawnymi laty.  

Współczesna struktura języka ma pewne elementy, które pochodzą z wieków przeszłych. Ważne dla 
historyków: bo gdy zmienia się reguła, to nie zmienia się wszystko od razu. Reguły z przeszłości trwają 
czasem przez kilka wieków; np. mówimy zarówno mile, jak i miło (mile jest starsze, bo e przy rdzennych 
przysłówkach wskazuje na starszą formę).  
 

Irena Bajerowa (1921-2010) 

W 2008 roku dostała tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego.  
Kształtowała śląską lingwistykę.  

Strukturalna interpretacja his

torii języka Ireny Bajerowej 

Nie zaczynała od zera, były już pewne podstawy (Stiber?). Jednak z badaczem się nie zgadzała. Dla niej 
struktura czasowa jest pewnym procesem 

– stąd propozycja badania struktur czasowych.  

Pojęcia uprzednie 

– porównywanie kolejnych przekroi synchronicznych.  

Interpretacje kauzalne vs. interpretacja teleologiczna. 

Wcześniejsze interpretacje miały charakter kauzalny 

(starały się pokazać przyczynę, szukano wręcz jednej przyczyny, a tak naprawdę zjawiska dzieją się w 
wyniku splotu wielu przyczyn), jej 

– teleologiczny. 

Wprowadza 

p

ojęcie struktury czasowej 

– proces przebiegu konkretnej zmiany językowej. Bada 

dookolnie 

– badana dane zjawisko, kiedy się proces zaczął oraz kiedy się skończył. Żeby zbadać, kiedy 

się dzieje, bada płaszczyznami czasowymi.  
 

Schemat quasi-

wyjaśnienia finalnego (celowościowego) 

Dedukcja logiczna 

Prawa ogólne, czyli tendencja ogólna (optymalizacja) 

 

 

 

Warunki początkowe 

 

 

 

Warunki końcowe 

Opis zja

wiska podlegającego wyjaśnieniu – między warunkami początkowymi i końcowymi. Przy 

warunkach początkowych może być przyczyna, ale jest to pewien konflikt, który tworzy się w języku.  
 
Zmiany w języku wg prof. Występują, gdyż dąży on do optymalizacji.  

Cechy języka optymalnego  



 

Powinien być wystarczający – zawierać taką ilość symboli, aby w danym społeczeństwie, w 

określonych warunkach dać możliwość przekazania informacji o rzeczywistości pozajęzykowej; 



 

Elementy języka powinny być maksymalnie zróżnicowane, muszą zatem charakteryzować się 

wystarczającymi opozycjami i kontrastami (np. rozkaźnik dawniej – zanik i, by rozgraniczyć rób – w 
2 os. czasu teraźniejszego i robi – dla 3 os. czasu teraźniejszego); 



 

Język powinien być ekonomiczny – gdy pewnych elementów jest zbyt dużo, to zaczynają wypadać.  

Propozycja zastosowania strukt

uralizmu do rozważań diachronicznych. Prof. Bajerowa opisała wiek XVIII, 

XIX, a pod kierunkiem prof. Ostaszewskiej opisano wiek XVII.  
 
 
 
 

29 

 

G

ENERATYWIZM

 

 

Noam Chomsky 

(ur. 1928 w Filadelfii w USA, korzenie słowiańsko-żydowskie) 

Wystąpienie Chomsky’ego było wyjątkowe (podobny wpływ miał F. de Saussure na nauki strukturalne) – 
ważne dla generatywizmu.  
 
Z punktu widzenia europejskiego generatywizm to dalszy ciąg strukturalizmu. Ale na gruncie 
amerykańskim, gdzie ciągle badano tekst, to jest to pewna rewolucja, dlatego mówi się tam o nowym 
kierunku.  
 

1957 Syntactic Structures 

– jego pierwsza książka; pierwsza wersja, która potem była udoskonalana. 

 

Język

 

= nieskończenie wielki zbiór zdań 

Celem językoznawców jest taki opis, który pokaże, w jaki sposób powstają zdania.  
 

Gramatyka

 

= skończony zbiór reguł, za pomocą których można wygenerować język, czyli 

nieskończenie wielki zbiór zdań. Zdania te generowane są za pomocą reguł.  
Słownik – zbiór pewnych znaków, z których gramatyka generuje zdania. Słownik jest w tej gramatyce 
skończony (Krysia się nie zgadza!).  
 

Źródła

: 

1. 

Metoda składników bezpośrednich (Zellig Sabbettai Harris wprowadził do lingwistyki pojęcie 

transformacji

, mówił o 

zdaniach jądrowych 

– u Harrisa za pomocą transformacji 

przekształcać: Jan czyta książkę i Książka jest czytana przez Jana – tam w obie strony, u 
Chomsky’ego w jedną) 

2. 

Językoznawstwo matematyczne: 

generowanie

 

 
Noam Chomsky: 

Za pomocą struktur frazowych można generować zdania jądrowe (bazowe, podstawowe), potem 
wystarczą transformacje! 
Reguły transformacyjne działają tylko w jednym kierunku. 
Część syntaktyczna rozpada się na dwie dziedziny: gramatykę struktur frazowych (gramatykę 
generatywną) i transformację.  
Aby dojść do rzeczywistych wypowiedzi, potrzebna jest część fonologiczna.  
 

Ireneusz Bobrowski 

proponuje grę z klockami: 

Klocki z oznaczeniem X: 

uczeń, student, słuchacz, człowiek, chłopak 

Klocki z oznaczeniem Y: siedzi, 

śpi, ziewa, wierci się, nudzi się 

Do tego reguła: Z 



 X + Y (



 

znaczy: ‘przepisz na’) 

Ten model generuje 25 zdań języka polskiego (obliczenia Krysi). 
 

Reguły rekurencyjne (rekursywne) 

– chodzi o regułę możliwą do zastosowania nieskończenie wiele 

razy:  
A



 Y + X  

A 



 Y + Y  

Łączenie jest nieskończone.  
 

Gramatyka struktur frazowych 

S 
 
 
 
NP  

 

 

VP 

 
 

A                      Nnom       V                      NDat 
Młoda          dziewczyna dała               bratu książkę 

 

30 

 

V 

– dać, pożyczyć, sprzedać, zniszczyć… 

A 

– mała, młoda, złośliwa, sprytna…  

Nnom 

– dziewczyna, studentka, koleżanka, dziennikarka… 

NDat 

– matce, bratu, dziennikarzowi, dziecku… 

NAcc 

– książkę, zeszyt, parasol pióro okulary…  

 
S (sentencje) 



 NP (noun phrase) + VP (verb phrase)  

 

Gramatyka generatywna tworzy zdania jądrowe, a gramatyka transformacyjna te zdania przekształca.  
 

Pojęcie struktury głębokiej (w opozycji do powierzchniowej) 

To, co słyszymy – powierzchniowa, ale zdania tworzą się na podstawie struktury głębokiej.  
Powitanie Janka (powierzchnia)  
W strukturze głębokiej:  
Janek powitał 
Ktoś powitał Janka  
Struktura powierzchniowa wynika z różnych transformacji różnych struktur głębokich.  
 

Prof. Kazimierz Polański 

– przebywał wiele lat w USA, tam spotkał się z gramatyką 

Chomsky’ego. Wrócił na Śląsk, tam tworzył anglistykę na UŚ.  
Zawiązał się zespół tworzący Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników polskich. Chodziło o to, by 
zastosować narzędzia generatywne do interpretacji polskich czasowników.  
 
W generatywizmie akcent położony na syntaktykę (język – nieskończenie wielki zbiór zdań).  
Chomsky podkreślał wagę kompetencji językowej. Chodziło o kompetencję idealnego użytkownika. 
Gramatyka ma pokazać kompetencje użytkownika języka. 
 

Kompetencja 

– performancja 

w miejsce: 
Langue 

– parole 

 
Podstawą nie są teksty, ale kompetencja językowa. Gramatyka generatywna generuje kompetencję.  

Kompetencja językowa 

– zdolność do tworzenia i interpretacji języka. Chodzi o kompetencję w sensie 

uniwersalnym (ma charakter wrodzony).  
Performancja nie interesuje lingwisty.  
 

Semantyka strukturalna 

– strukturalizm o semantyce; pod tym względem strukturalizm był dość 

płodny.  

I. 

Teoria pól językowych 

II. 

Semantyka semowa (składnikowa) 

Sem 

– najprostsza elementarna cecha semantyczna.  

 
Renata Grzegorczykowa: 

Wprowadzenie do semantyki językoznawczej  

Znaczeniem wcześniej zajmowała się filozofia, nie językoznawcy.  
 

Schemat

: 

Nad tym, 

co to jest znaczenie, głowiono się od początku myśli humanistycznej. 

Grzegorczykowa

 

wydziela dwie wielkie grupy:  



 

podejście 

referencjalne

 

– byli filozofowie, którzy uważali, że znaczenia trzeba szukać na 

zewnątrz, uważali, że to pozajęzykowy odpowiednik 



  p

odejście 

areferencjalne

 (operacyjne 

– lepiej tłumaczy sens) – mowa o znaczeniu zdania, nie 

wyrazu; chodzi o pewne operacje; znaczenie w języku. 

 

Znaczenie referencjalne

: 



 

znaczenie jako typ myśli 

(termin Ajdukiewicza) 

– znaczenie ma miejsce w umyśle ludzkim, ma 

charakter psychologiczny; Arystoteles, Epikur; sposób subiektywny pojmowania znaczenia; inni 
językoznawcy woleli ten pogląd zobiektywizować i proponowali pewne idee; tak pojmowali 
znaczenie 

młodogramatycy

; 

31 

 



 

znaczenie jako zachowanie 

– 

behawioryzm, myśl Bloomfielda; pewna reakcja zastępcza, 

reakcja na usłyszany wyraz; 



 

znaczenie jako pojęcie (idea

) 

– coś, co jest poza człowiekiem; odsyłanie do odrębnego świata 

(świat, w którym są pewne idee – dobro, zło, sprawiedliwość itp.); Husserl dał to pojęcie, Ingarden 
je krytykował;  



 

znaczenie jako przedmiot (klasa przedmiotów) lub cechy przedmiotów 

– znaczenie 

mieści się w rzeczywistości pozajęzykowej; tak pojmują ludy pierwotne, pewnych wyrazów wolą 
nie używać, bo identyfikują z duchem, niedźwiedziem itd. (powiedzenie spowoduje, że zło się 
pojawi). 
 

Znaczenie areferncjalne

: 



 

znaczenie jako relacja między wyrażeniami (zbiór konsekwencji

) 

– Jan jest kawalerem - 

konsekwencją jest Jan jest nieżonaty; 



 

znaczenie jako użycie (znaczenie operacyjne

) 

– Witgenstein?, wg niego poznać znaczenie 

to mieć umiejętność używania słowa 

Znaczenie

 

1. 

Teoria asocjacyjna 

(XVII 

– John Lock, Kazimierz Ajdukiewicz) – znaczenie jako przedstawienie, 

skojarzenie słowa z pewną treścią, własność, która pozwala identyfikować formę z rzeczą bądź 
zjawiskiem. Wg Ajdukiewicza 

– typ myśli. 

2. 

Behawioryzm

 (tu Charles Morris); znaczenie 

– dyspozycja do działania (język jako reakcja 

zastępcza); 

3. 

Konotacja

 

– John Stuart Mill – znaczenie to zbiór cech znaczących, np. człowiek – cielesność, 

rozumność, pewien kształt zewnętrzny. Oddzielił znaczenie od oznaczania (gwiazda wieczorna i 
gwiazda poranna). 

 
Stanowisko prof. Kleszczowej: definicje, które zaproponowała na wykładzie mają charakter pozorny 
(znaczenie to reakcja czy znaczenie to użycie); wygląda to na definicję, ale ona na dobrą sprawę nie 
przydaje się do badań językoznawczych (strukturalizm amerykański pokazał, że behawioryzm się nie 
przydał). Właściwie próby zdefiniowania widziałaby w podejściu konotacyjnym. Są pewne definicje 
operacyjne 

– być może, ale nie umożliwiają badania językoznawczego. Większość lingwistów stoi na 

stanowisku, że znaczenie jest terminem niedefiniowalnym.  
 

Semantyka XIX wieku 

J. Wierzchowski, 

Semantyk językoznawcza. Warszawa 1980. 

 

Christian Karl Reisig 

– twórca XIX-wiecznej semantyki językoznawczej (wprowadził termin 

semazjologia

). 

 
Semantykę dzielił na 

dwa działy:

 



 

Prawa, które wpływają na rozwój znaczeń wyrazów; 



 

Prawa rządzące doborem wyrazów ze względu na znaczenie. 

Przyczyna zmian znaczeń jego zdaniem leży w asocjacjach myślowych wiążących poszczególne 
wyobrażenia zmysłowe (psychologizm).  
 
Opiera się na figurach stylistycznych. Ale służą mu one, by zinterpretować zmianę znaczenia.  
W wykładzie wprowadza pojęcie synekdochy, metonimii, metafory (utrwalona figura to dziedzina 
semantyki, a nie stylistyki). 
 
Znaczenia abstrakcyjne mają źródła w konkretnych. (prof. Kleszczowa: uważa, że nie) 
 
Wykłady ukazały się drukiem po jego śmierci w Lipsku w 1839 r. (21 stron!), publikacja znana i ceniona 
przez cały XIX wiek.  
 

Francuzi

: 

Arsène 

Darmesteter

 

– zagadnienia semantyki wiąże z logiką.  

 

32 

 

Michel 

Bréal

 

(spopularyzował termin 

semantyka

) 

– język ma swoistą, swoją własną „logikę”; początki 

czegoś, co potem nazywano myśleniem potocznym (w odróżnieniu od naukowego). 
 
Semantyką zajmowali się też młodogramatycy: Jan Michał Rozwadowski, Hermann Paul, Friedrich 
Gottlieb 

Haase

. 

 
Najbardziej znana była teoria zmian znaczeniowych Wilhelma 

Wundta

.  

 
Dominują w XIX wieku dwie szkoły: 

niemiecka

 (

semazjologia

) i 

francuska

 (

semantyka

). 

Łączy je psychologizm i historyzm. 
Różnice nie tylko w nazwach. Semantyka francuska mocniej wiąże stronę znaczeniową z gramatyką.  
 

Wiek XX 

Rozwija się kierunek: 

onomazjologia 

– punktem wyjścia jest pojęcie 

(też rzeczy!), bada się, jakie 

dany język ma dla tego pojęcia oznaczenie. 
 

Cele onomazjologii

: odpowiedź na pytanie, dlaczego tak a nie inaczej rzeczy są nazywane. 

Semazjologia

: Co wyraz znaczy? Kierunek: od wyrazu do rzeczy.  

 

S

EMANTYKA

 

STRUKTURALNA

 

I. 

Teoria pól językowych 

– zaczęła się w Niemczech, w latach 30. Słownictwo zawiera się w 

pewnym systemie 

– siatka relacji, jak siatka relacji w systemie fonologicznym. Pewne pole, w 

którym mieści się mozaika wyrazów. Wyrazy wzajemnie się warunkują. Bez pewnego elementu 
mozaika się sypie.  

Słownictwo to nie inwentarz, zatem nieuporządkowany zbiór jednostek, a system, zbiór uporządkowany, 
wewnętrznie zorganizowany; każda jednostka jest zdeterminowana przez inne, zmiana w jednej jednostce 
pociąga ze sobą zmiany innych jednostek.  
 

1.  Kierunek paradygmatyczny (asocjacyjny) 

Twórcą jest Jost Trier. 
Ni

euporządkowana substancja pojęciowa w różnych językach znajduje uporządkowanie w postaci zbioru 

jednostek, znaków. 
Zbiór ten określa się jako 

pole leksykalne 

albo 

pole wyrazowe.  

 

Czas pokazał, że pojęcie to jest bezzasadne, gdyż w słowniku funkcjonują zarówno pojedyncze leksemy, 
jak i całe wyrażenia.  
Brak prac reprezentatywnych, które przekonałyby o słuszności kierunku. 
 

2.  Kierunek syntagmatyczny 

Walter Porzig 

– Szwajcar 

Podstawą są związki syntagmatyczne, 

zatem relacje sensów w grupach syntagmatycznych. 

Wy

razy wytwarzają swoistą „cechę grawitacji”, przyciągając inne wyrazy. 

 
W tej koncepcji łatwo przejść od pól elementarnych do szerszych zakresów pojęciowych. Powstają w ten 
sposób pola parataktyczne typu: czasowniki ruchu, przymiotniki wyrażające materiałowość, rzeczowniki 
wyrażające stopnie pokrewieństwa. 
 
Istnieje zależność między polem parataktycznym (współrzędnymi) a syntagmatycznym.  
 
Na grunt polski teoria pól przyszła późno; długo po wojnie. Ryszard Tokarski: Struktura pola 
znaczeniowego. Studium językoznawcze – Tokarski zajął się polem człowiek. Ujęcie diachroniczne.  
Krystyna Pisarkowa opisała pole semantyczne zapachów.  
 

II. 

Semantyka semowa (składnikowa) 

Lata 50., 60. pojawiają się prace wzorujące się na systemie fonologicznym i gramatycznym. Rzecz 
poj

awiła się na gruncie gramatyki generatywnej.  

 
 

33 

 

Źródła

: 

1.  Leksykografia; 
2.  Semantyka oparta na metodach fonologicznych (plerem Hjemsleva! 

– najmniejsza jednostka planu 

treści); 

3.  Filozofia i logika; 
4. 

Rachunek zdań logiki matematycznej (Hans Reisenbach, Bertrand Arthur William Russel, Alfred 

Tarski) 

– chodzi o techniczne rozwiązania. 

 

Znaczenie

 

wyrazu to uporządkowany zbiór cech sematycznych. 

Semy

 

– 

najprostsze elementarne 

cechy semantyczne.  

 
W leksemach wskazuje się cechy, które potem odróżniają go od innych leksemów. Ważne są te cechy, 
które odróżniają dany leksem od innych.  
 
Mówi się o trzech podejściach: szkole amerykańskiej (też niemiecka), radzieckiej (ukształtowali ją 
Rosjanie) i szkole polskiej. 
 

Szkoła amerykańska  

Źródła: semantyka generatywna (G. Lakoff, J.D.Mc Cawley). 
Struktura głęboka – to nie zdanie (jak w generatywizmie – zbuntowali się przeciw niemu), ale sieć między 
n-argumentowym predykatem a jego argumentami. 
 
Ch.J. Fillmore, The case for case (1968): Agentive, Instrumental, Dative, Factitive, Locative, Objective. 
 

Repertuar ról semantycznych według Laskowskiego: 

Ag 

– sprawca czynności 

Exp 

– istota żywa podlegająca doznaniom zmysłowym 

Ben 

– istota, na rzecz której wykonywana jest czynność 

Res 

– wynik czynności 

Instr 

– narzędzie lub środek pomocniczy 

Pt 

– obiekt czynności 

Loc 

– miejsce 

Temp 

– czas  

 

Semantyka semowa 

(J. Katz, J.A. Fodor, P.M. Postal);  

Semy = elementy abstrakcyjne; (żeby podkreślić abstrakcyjność jednostek, zapisywano je kapitalikami), 
np. 
MALE, FEMALE, HUMAN, ANIMATE, ADULT, ABSTRACT 
Chłopiec = +HUMAN

^

 +MALE

^

 =ADULT 

– cechy konieczne i wystarczające  

To semantyka, która ma zwrócić uwagę na 

cechy konieczne i wystarczające

.  

 
W Niemczech Manfred Bierwisch (Halle)  

Synonimia

 

między dwoma wyrazami jest wtedy, kiedy hasło L1 i L2 mają te same semy, tj. cechy 

znaczeniowe. 

Hiponimia

 

– L1 jest znaczeniowo węższe niż L2 (np. kobieta i osoba dorosła – kobieta wchodzi w obręb 

osoby dorosłej).  
 

Szkoła radziecka – model: sens – tekst  

Szkoła powstała w celach praktycznych.  
Igor A. Mielczuk, 

Jurij D. Apresjan

, Żołdkowskij 

Cel 

– zoptymalizowanie opisu leksykograficznego, unikanie „błędnych kół”. 

Słownik objaśniająco-kombinatoryczny (SOK) – chodzi podawanie ograniczeń selektywnych, 
o 

kombinatorykę hasła. 

Parametr (mnożnik) semantyczny 

– relacja znaczeniowa między hasłem X a innymi hasłami Y, T…  

 
Relacja ta:  



  Nie jest jednostkowa, 

34 

 



 

Relacje te można wyrazić różnymi sposobami, 



 

Wybór Y wyznacza X.  

 
MAGN 

‘bardzo intensywnie’ 

MAGN 

spać – jak kamień, jak zabity  

MAGN  

głupi – jak but, jak osioł 

MAGN biedny 

– jak mysz kościelna 

 
W każdym języku parametry te przejawiają się inaczej; chcieli, by te informacje pojawiły się w słowniku.  
 
Zarówno w szkole amerykańskiej, jak i radzieckiej semy mają charakter abstrakcyjny, a tymczasem 
w szkole polskiej podchodzi 

się do tego inaczej – tu semy są konkretnymi jednostkami języka. Wychodzi 

się z założenia, że są semy, które mają charakter uniwersalny – muszą się znaleźć w każdym języku.  
 
Przynieść fragmenty słownika syntaktyczno-generatywnego!