Demografia

Literatura

•

Absolutnie podstawowa:

–

Jerzy Z. Holzer – Demografia, Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 2003

•

Dodatkowa, choć równie wartościowa:

–

Marek Okólski – Demografia. Podstawowe pojęcia,

procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie,

Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa, 2004

–

Janusz Balicki, Ewa Frątczak, Charles B.Nam –

Przemiany ludnościowe: Fakty – interpretacje –

oceny.

Tom

I.

Mechanizmy

przemian

ludnościowych. Globalna polityka ludnościowa,

Instytut Politologii UKSW, Warszawa, 2003

Czym jest Demografia?

•

Nazwa pochodzi od greckich słów:

–

demos – lud

–

grapheia – opis

•

Nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w
konkretnych warunkach gospodarczych i
społecznych badanego terytorium.

•

Zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem
stanu i struktury ludności oraz badaniem i
oceną zmian wynikających z dotychczasowego
i przewidywanego ruchu naturalnego i
wędrówkowego

Przedmiot Demografii

Demografia

Opisowa

Formalna (matematyczna,

demometria)

Zajmuje się technikami pomiaru

i analizy (oraz prognozowania)

struktur i procesów ludnościowych

za pomocą wyspecjalizowanego

aparatu matematyczno-statystycznego

Analiza realnych struktur i procesów

ludnościowych w ich kontekście

historycznym lub politycznym czy

przestrzennym, społeczno-ekonomicznym

i kulturowym

Przedmiot Demografii

• W ramach demografii opisowej

możemy wyróżnić np.:

– Demografię historyczną,

paleodemografię

– Biodemografię
– Demografię potencjalną
– Doktryny demograficzne
– Demografię społeczną
– Demografię ekonomiczną

Związki Demografii z innymi

naukami

• Demografia

jest

typową

nauką

interdyscyplinarną

i powiązana jest z

wieloma naukami:

– Statystyka

– łączy ją ten sam sposób

formułowania ogólnych metod pomiaru
masowych procesów ludnościowych

– Ekonomia

–

zainteresowanie

powiązaniami

pomiędzy

rozwojem

gospodarczym i demograficznym

Związki demografii z innymi

naukami

– Socjologia

–

wspólny

obszar

zainteresowań to zwłaszcza zasady
formowania rodziny i uwarunkowania
płodności,

migracje,

mobilności

społecznej ludności, skutki urbanizacji,
itp.

– Psychologia (psychologia społeczna)

–

badania społecznych i kulturowych
uwarunkowań postaw prokreacyjnych
ludności

Związki Demografii z innymi

naukami

– Medycyna

– bezpośredni związek w

zakresie oceny możliwości wydłużania
przeciętnego dalszego trwania życia
ludności,

umieralności

niemowląt,

umieralności wg przyczyn zgonów,
płodności kobiet

– Inne nauki

to: geografia, antropologia,

etnografia, genetyka

Jednostki badanych

zbiorowości

• Pojedynczy

człowiek

• Rodzina
• Gospodarstwo

domowe

Przedmiot badań w WIELKIM

skrócie

• Demografia nie zajmuje się analizą zachowania

poszczególnych

jednostek,

lecz

analizą

prawidłowości

obserwowanych

w

procesach

zachodzących w całej dostatecznie licznej z punktu

widzenia statystyki, zbiorowości lub podzbiorowości

• Demografia opisuje istniejące

struktury

ludności wg

płci, wieku, stanu cywilnego, cech społeczno –

zawodowych, wykształcenia i charakteru miejsca

zamieszkania. Są one tłem podstawowych procesów

demograficznych

• Demografia stara się owe zmiany struktury ludności

opisywać i przewidywać

• Zmiany powstają na skutek

ruchu naturalnego

lub

wędrówkowego

• Obecnie demografia kładzie akcent na problematykę

oddziaływania procesów społeczno – ekonomicznych

na procesy demograficzne i odwrotnie

Próby formułowania teorii

ludnościowych

•

Ludność i zaludnienie były zagadnieniem
poruszanym już w najwcześniejszych zapiskach
historycznych

•

Zainteresowanie

wzbudzały:

liczba

mieszkańców na danym terenie, przyczyny
zgonów, posiadanie dużej lub małej liczby
dzieci, migracje

•

Dyskusje na ten temat miały na celu
wypracowanie różnych koncepcji optymalnej
liczby ludności

Starożytność

• Chiński filozof

Konfucjusz

(551-479

p.n.e.)

oraz

jego

uczniowie

interesowali się liczbą ludności i

niepokoił ich zbyt szybki jej wzrost,

który mógłby spowodować spadek

jakości życia oraz konflikty

• Zajmowali

się

koncepcją

„optimum”

ludności,

„idealną”

proporcją między liczbą ludności a

wielkością obszaru

• Zwracali

uwagę

na

czynniki

wpływające na szybkość przyrostu

liczby ludności (umieralność a

dostęp do żywności, umieralność

niemowląt

a

przedwczesne

zawieranie małżeństw, częstość

zawierania związków małżeńskich a

wysokie koszty ceremonii zaślubin)

Starożytność

• Idea „optimum ludności”

znajdują się w pismach

Platona

(427-347 p.n.e.)

i

Arystotelesa

(384-322

p.n.e.) jego ucznia i
krytyka

• Platon

stworzył

koncepcję

idealnego

państwa-miasta,

w

którym

społeczeństwo

będzie charakteryzować
się określoną strukturą

Starożytność

•

Arystoteles

stwierdzał, iż

państwo powinno być tak

zaludnione,

aby

było

możliwe

swobodne

rozkoszowanie

się

czasem wolnym

•

Nadmiar

ludności

to

przyczyny

biedy

i

problemów społecznych

•

Jako środki zapobiegające

temu stanowi dopuszczał

przerywanie

ciąży

i

porzucanie dzieci

Starożytność

• W czasach polityki ekspansji

Imperium Rzymskiego

panował kult

płodności małżeńskiej. Propagowano dużą dzietność, w której
upatrywano wzmacnianie siły militarnej państwa.

•

By

utrzymać

dotychczasowy
poziom

populacji,

kobieta

musiała

urodzić
przynajmniej
pięcioro dzieci, a
zaledwie

czterech

ludzi

na

100

dożywało
pięćdziesiątki.

Starożytność

• Cesarz

Oktawian

August

(63 p.n.e. –

14 n.e.) wprowadził
prawa

wspierające

zawieranie
małżeństw i rodzenie
dzieci,

a

dyskryminujące
bezdzietnych

Średniowiecze

• Św. Paweł dostrzegł w ciele

przeszkodę w dążeniu duszy do

Boga, czym podłożył fundament

pod chrześcijański

kult

dziewictwa

.

• Wraz z rozprzestrzenianiem się

chrześcijaństwa

dowartościowano także

celibat i

wstrzemięźliwość płciową

, jednak

nie spowodowało to obniżenia

wysokiej dzietności, pożądanej

ze względu na wysoką

umieralność.

XVI – XVII w.

• Wieki te to czasy odkryć naukowych, kolonizacji

nowych terytoriów, gwałtownego wzrostu handlu,

początku rozkładu feudalizmu i tworzenia się

podstaw

kapitalistycznego

uprzemysłowienia

krajów.

• Pisarze związani z

merkantylizmem

powszechnie

podkreślali zalety rosnącej liczby ludności oraz

popierali

politykę

ukierunkowaną

na

stymulowanie

wzrostu

populacji

tzw.

populacjonizm

(promowanie małżeństwa, liczne

rodziny, poprawa zdrowia publicznego, nadzór

nad emigracją do innych państw i otwarcie na

imigrantów,

zwłaszcza

wykwalifikowanych

robotników)

XVI – XVII w.

• Giovanni Botero

(1544-1617) w pracy „The reason

of State and the Greatness of Cities” (1558) pisze o

przewadze przemysłu nad rolnictwem i sile

państwa wynikającej z dużej liczby ludności.

• Nędza, wojna, epidemie są wyrazem osiągnięcia

granic rozwoju liczebności ludności wynikającej z

ograniczonych zasobów żywności.

XVI – XVII w.

• Jednym z prekursorów klasycznej

ekonomii politycznej (powstałej w

XVIII w.) był

William Petty

(1623-

1687). Wraz

Johnem Grauntem

przyczynił się do rozwoju

statystyki i demografii.

• Autor „Arytmetyki politycznej”

uznawaną za

pierwszą rozprawę

z zakresu statystyki

.

– Uważał, że arytmetyka, może być

stosowana do problemów

ekonomicznych i ludnościowych.

– Podkreślał znaczenie ludności jako

kapitału ludzkiego

– Podjął próbę oszacowania wartości

kapitału ludzkiego podobnie jak

oszacował wartość dochodu

XVI – XVII w.

•

Za ojca demografii jest
uważany pewien londyński
kupiec,

John Graunt

(1623-

1687).

•

Jego praca Natural and
Political Observations […]
upon the Bills of Mortality
(1662)

jest

pierwszym

przykładem

systematycznej

analizy demograficznej

.

XVI – XVII w.

• Była to analiza

rejestrów

zgonów

prowadzonych przez

wszystkie londyńskie parafie

• Jako pierwszy ustalił wiele

prawidłowości

demograficznych, które

pozwoliły mu zbudować

tablice wymieralności

(trwania życia):

– Urodzenia wg płci
– Stosunek liczby pogrzebów do

liczby chrzcin

– Stosunek liczby urodzeń do

liczby ślubów

–

Współczynnik płodności

–

Migracje do miast

–

Wpływ wojen na migracje

XVI – XVII w.

• Brytyjski

astronom

Edmund

Halley

(1656-1742) w 1693 roku

zarysował idee dwóch spośród

podstawowych

dziś

instrumentów

analitycznych

Demografii (modelu ludności

zastojowej oraz hipotetycznej

tablicy wymieralności)

Thomas Robert Malthus

(1766-

1834)

• Anglikański duchowny,

ukończył studia wyższe w
Cambridge, a następnie
objął posadę pastora.

• W 1807 roku został

profesorem ekonomii
politycznej w kolegium
Kompanii Indyjskiej w
Haileybury, piastując to
stanowisko aż do śmierci.

Thomas Robert Malthus

(1766-

1834)

•

Do połowy XX wieku na

rozwój myśli teoretycznej w

demografii największy

wpływ miała jego rozprawa

„Prawo ludności”.

• Teoria Malthusa była

kwintesencją poglądów

antypopulacjonistycznych w

demografii

•

Była także źródłem dwóch

popularnych doktryn

społecznych:

maltuzjanizmu i

neomaltujanizmu

Thomas Robert Malthus

(1766-

1834)

•

Najbardziej znaną ideą Malthusa była stworzona
przez niego teoria ludności, w której ujął
związek pomiędzy ilością ludności a ilością
środków pożywienia. Prawo składało się z
dwóch twierdzeń:

–

Pierwsze dotyczyło charakteru przyrostu ludności.
Otóż według Malthusa ilość ludności, rośnie w tempie
3% rocznie i podwaja się co 25 lat.

–

Według drugiego twierdzenia ilość środków
pożywienia zwiększa się co ćwierć wieku o taką samą
ilość. Na tej podstawie można utworzyć dwa szeregi
rozwojowe.

Prawo ludności Malthusa

Prawo ludności Malthusa

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

0

25

50

75

100

125

Wzrost ludności

Wzrost środków pożywienia

Prawo ludności Malthusa

• Malthus stwierdził, że historia

ludzkości pokazuje, iż liczba

ludności jedynie zbliża się do

limitu wyznaczanego przez

ilość pożywienia

• Liczba ludności jedynie

oscyluje w granicach tego

limitu na skutek działania

przeszkód

pozytywnych

(wpływających na

umieralność) i

zapobiegawczych

(wpływających na dzietność)

Przeszkody hamujące niekontrolowany

wzrost liczby ludności:

• Prewencyjne

– wynikające z rozumu ludzkiego, tj.

możliwości zrozumienia warunków egzystencji i

umiejętności przewidywania skutków swego

działania:

– Opóźnianie zawierania małżeństw
–

Dobrowolny celibat dla ubogich

• Pozytywne przeszkody

– wynikające z nędzy lub

występku:

– Ciężka praca
–

Niekorzystne warunki klimatyczne i przyrodnicze

– Skrajne ubóstwo, głód
– Złe wychowanie dzieci
– Wielkie miasta
– Choroby, epidemie
–

Wojny

Karol Marks

(1818-1883)

Fryderyk Engels

(1820-1895)

• Marks, twórca „Kapitału” zwracał uwagę na

związany ze wzrostem ludności problem
niedoboru

podaży pracy

, a nie jak czynił to

Malthus, niedoboru

żywności

• Engels rozwinął analizę wzajemnych

zależności między reprodukcją ludności a
rozwojem gospodarczym i naukowym.
Prognozował, że w ramach gospodarki
planowanej będzie można oddziaływać na
reprodukcję ludności.

Dziękuję za

uwagę