1

Maria Kurecka „Czarodziej. Rzecz o Tomaszu Mannie”

28 listopada 1924 r. – równo dwa miesiące po ukończeniu – pojawia się pierwsze,
dwutomowe wydanie „Czarodziejskiej góry”
T. Mann w swym „Szkicu autobiograficznym” mówi, że pracował nad nią nie 7, ale 12 lat. Te
dwa tomy nie mogły powstać dziesięć lat wcześniej, gdyż nie znalazłyby wówczas
czytelników. Konieczne tu były przeżycia, które autor dzielił ze swoim narodem.

Kahler pisze, że Mann reprezentując swoją epokę „zrewolucjonizował literackie formy i
motywy”.

W Cz. G. życie i śmierć nie są wyraźnie od siebie oddzielone. Humanizm nie może pozostać
bez szwanku, jeśli zostanie odcięty od własnej, najwyższej świadomości, od wiedzy i
sumienia.

Cz. G. to wielki obrachunek autora z przedwojennym światem, a także dokonaną przezeń
analizę różnorodnych postaw moralnych i politycznych, które przeniknęły do nowego świata.

E. Hilscher zajmuje się symboliką Cz. G. Stwierdza, iż ukazana została tam zasada i
powtórzona „na innym stopniu życia”, podobnie jak w Buddenbrokach, cała problematyka
upadku i rozkładu – nie jednego rodu, ale całej ludzkiej, mieszczańskiej społeczności.
Ponadto – mimo iż akcja owej powieści obejmuje lata 1907-1914, problematyka jej –
zwłaszcza w zapalczywych dyskusjach Napity i Settembriniego – obejmuje również
zagadnienia, ujawnione po wojnie, w początkach lat 20., ukazując kruchość i słabość zasad
„solidnego”, głównie niemieckiego mieszczaństwa, dla którego autor upatruje ratunek w
zrównoważonej, „pośredniczącej” postawie. Wreszcie dzieło to, które Mann nazwał
„punktem zwrotnym mojej produkcji artystycznej”, a także „księgą… rezygnacji z wielu
spraw dotąd umiłowanych, niejednej niebezpiecznej sympatii, oczarowania i uwiedzenia…
księgą pożegnania…” stanowi w równym stopniu symbol samotności człowieka pośród
ś

wiata, jak i pisarski autoportret jego twórcy, nieustannie nękanego pytaniami „skąd i dokąd

zmierza, jaka jest jego istota i cel, jaka sytuacja pośród wszechświata i na czym polega
tajemnica jego istnienia”.

Porównując strukturę Cz. G. z wcześniejszymi utworami Manna – pisze Hilscher –

dostrzegamy osobliwą zmianę… We wszystkich owych dziełach istniała fabuła, żywe akcje i
liczne, tematyczno-kompozytorskie reminiscencje z… narracją XIX-wieczną. Natomiast dla
CZ. G. charakterystyczne staje się „teoretyzowanie” i refleksyjność. Książka ta zawiera
mnóstwo pouczających rozmów, ogranicza się zaś do minimum akcji i zewnętrznego
napięcia. Nic się tu właściwie już nie opowiada, lecz analizuje, komentuje, dyskutuje,
filozofuje i omawia, wskutek czego powstaje mieszanka literacka, nie będąca już w swej
istocie powieścią”
O „powieści, będącej właściwie kresem wszelkiej powieści” pisał T. Mann dziesiątki lat
później, z racji innego swego dzieła (Jak powstał doktor Faust) Lecz jak wspomina Hilscher,
już w 1924 – czyli roku ukazania się Cz. G., autor jej mówił o przebiegającym współcześnie
procesie „zacierającym granice pomiędzy nauką i sztuką, przenikającym myśli przeżyciami,
przyczyniającymi się do uduchowienia postaci” a zmierzającymi w kierunku stworzenia
„powieści intelektualnej”.

Istotne – jak wylicza Hilscher- w okresie tym pojawiły się liczne dzieła prozą

przeplatające tok narracji studiami psychologicznymi, esejami filozoficznymi, elementami
<<obcymi gatunkowo>>, w których dawna, klasyczna fabuła zredukowana była do minimum,
bądź skondensowana i w nowy sposób przekształcona:

2

- Prousta „W poszukiwaniu straconego czasu” (1913-1927)
- „Ulisses” Jońca (1922)
- „Mrs. Dalloway” Wirgini Woolf (1925)
- “Proces” oraz “Zamek” Kafki (1925-1926)
“Człowiek bez właściwości” Robert Musil (1930)

T. Mann od dawna pracował w taki sposób, jaki najpełniej ujawnia się w Cz. G. Dzieje Hansa
Castorpa zawierają przede wszystkim mnóstwo „wiedzy radosnej”, a także liczne aluzje,
zakładające dużą ilość czytelniczej wiedzy (naukowe pojęcia i wywody). Ponadto w Cz. G.
autor wkroczył na drogę wiodącą od tego, co indywidualne, ku temu, co ogólne, odkrył też
zamiłowanie do mitu. Ujawnienie typowych zachowań ludzkich, pozorny powrót pewnych
sytuacji, mityczne traktowanie czasu miało w sobie też wiele komizmu, autor natomiast umiał
wykorzystać to wszystko na modłę Goethego, o którym powiedział niegdyś, iż „nie celebruje
on mitu, lecz igra z nim”

W Cz. G. Mann dochodzi do nowego pojęcia humanizmu: „Przeciwstawienie życiu intelektu,
okrzykiwanie intelektu nawet wrogiem życia – stwierdza – miało swój urok, choć było na
wskroś zbędne i niesłuszne”. Hans Casorp dokonuje owego uduchowienia życia, a chociaż nie
potrafi uczynić go tak owocnym, jak później Józef czy Goethe… dociera przecież do owego
humanizmu.

Czytelniczy sukces Cz. G. nastąpił szybciej, niż niegdyś Buddenbroków: w ciągu czterech
zaledwie lat nakład tej książki osiągnął 100 tys. Egzemplarzy.


CZARODZIEJSKA GÓRA

- debiut 50-letniego pisarza, dojrzałego, uznanego,
- „Czarodziejska Góra” 1924,
- Mann zaczyna pisać podczas podróży po Włoszech,
- emigruje z Europy po Kryształowej Nocy do USA w 1938,
- Kalifornia, Priston – uniwersytecki wykładowca; bywał z Einsteinem u Roosvelta,
- „Doktor Faust” 1946.

Problematyka

- sanatorium – punkt i centrum obserwacji,
- refleksja nad sprawami powszednimi,
- śmierć,
- wszystko rozgrywa się nie tyle zewnętrznie, co wewnątrz bohaterów; bogate życie duchowe,
intelektualne.

Tytuł

- umiejscowienie sanatorium – wysoko w górach szwajcarskich (Davos),
- dyrektor ośrodka, niczym mag, czarodziej,
- Mann miał żonę, która przebywała w sanatorium, w Davos.

•

powieść filozoficzna (Nietzsche: „Narodziny tragedii z ducha muzyki”)

•

powieść wtajemniczenia

3

•

powieść inicjacyjna

•

powieść o dojrzewaniu

•

powieść o czasie

•

obraz chorej Europy (gruźlica)

•

powieść historyczna

•

wizja świata bezpowrotnie minionego

•

konflikt filozofii

Akcja

2 tomy = 7 lat
1. część = 7 miesięcy
kolejne rozdziały = kolejne ponad 6 lat

•

czas akcji rozwlekły, spowolniony

•

rozwlekłość pierwszych rozdziałów pozwala ukazać regularność sanatoryjnego życia

•

rozwlekłość = regularność

Bohaterowie

Hans Castorp – pozostawanie w sanatorium było mu na rękę,

- przemiana języka „tutaj na górze”, „u nas na górze” – pewna ewolucja,

- dolega mu potrzeba autorytetu,

- nigdy nie myśli samodzielnie,
- w normalnym życiu w nic się nie angażował, natomiast na górze zaczął
słuchać muzyki, zainteresował się biologią, anatomią, fizjologią, medycyną,

- Kim jest człowiek? Próbuje zrozumieć zjawisko śmierci,
- celebracja czynności codziennych, by nie dostrzegać tego, co dzieje się w
rzeczywistości – umieralnia,

- chory z urojenia,

- przyzwyczaja się do tego, że się nie przyzwyczaja.

Joachim – kuzyn Castorpa,

- jest poważnie chory, ale nie chce się z tym pogodzić,

- marzenie o wojsku,

- chce odejść z sanatorium, dlatego nie angażuje się w tutejsze życie,

- dyscyplina, niczym w wojsku.

Obydwaj mimo iż są spokrewnieni, nie zwracają się do siebie po imieniu – formaliści. Obaj
przeciętni. Joachim bardziej ukształtowany, traktuje wszystko jako formę służby. Hans z kolei
studiował inżynierię, zajmowało go budowanie okrętów. W momencie, gdy kończy się jego
pobyt w sanatorium uzyskuje kompetencje i doświadczenie. Joachim wdraża go w
sanatoryjne życie. Bohaterowie spotykają się głównie na posiłkach, scena salonu jadalnego.
W przerwach nie wiemy, co robią.

Settembrini – Lodovico, literat,

- istotna postać w życiu Castorpa, nauczyciel,

- wprowadzał go w nauki humanistyczne,

- Włoch, zainteresowanie człowiekiem jako jednostką,

4

- wyższość jednostki nad społeczeństwem,

- stereotypowy, rozbujały humanizm,

- oceniany raczej pozytywnie,

- prymat ducha nad materią, ale też nie deprecjonuje cielesności,

- Settembrini ciągle polemizuje z Naphtą,

- dąży do tego, by cierpienia ludzkie zostały wyeliminowane

- pochwała życia oparta na lekturach,

- Settembrini i Naphta: antagoniści,

- ideologia marksizmu i chrześcijaństwa,

- odwołuje się do łaciny renesansowej.

Naphta – nawrócony Żyd, jezuita,

- odwołuje się do łaciny średniowiecznej,

Kławdia – żona bardzo bogatego obywatela, który mieszkał na terenie Rosji,

- bardzo atrakcyjna, doświadczona,
- przypomina Hansowi dawnego przyjaciela,
- wyjeżdża z sanatorium w noc Walpurii,
- w Kławdii spotyka się śmierć z miłością - choroba pewnym przejawem miłości,
choroba pewnym przejawem miłości,

- problematyka: czy choroba zwalnia z zasad etycznych?,

- Kławdia bardzo rozbudzona erotycznie,
- podąża najwyraźniej za uciechami,
- nazwisko Szarszę - w tym nazwisku ukryty kot (stąd koteczka),
- Peperkorn – mąż Kławdii, starszy mężczyzna,
- Kławdia pociąga Hansa fizycznie i duchowo,
- Kławdia jako Słowianka wprowadza pewien nieład, nie daje się włożyć w ramy
porządku,
- Przybysław Hippe (sierp śmierci) – nazwisko znaczące,
- miłość Hansa do Kławdii – pierwsze uczucie, które prowadzi do kontaktu
fizycznego.


Radca Behrents – sposoby leczenia gruźlicy,

- wprowadzenie w aseptyczne powietrze górskie,

- niegdyś pacjent sanatorium, jego żona tu zmarła,

- pobyt opłacany przez pacjentów,

- lekarz dotknięty chorobą, stracił tu żonę,

- malarstwo olejne,

- niechętnie wypuszcza stąd pacjentów,

- przetrzymywanie pacjentów – dochodowe,

- na początku dominuje chęć zysku,

- usunięcie śmierci w cień,

- bywa cyniczny, stara się odrzeć śmierć z pierwiastka duchowego,
- patrzy na człowieka, jakby był pozbawiony duszy.

5

W

śród inspiracji malarskich „Czarodziejskiej Góry”…

A.

Bocklin:

„Autoportret ze

śmiercią na skrzypcach”:

- malarz symbolista,
- fauny, satyry, nimfy, postaci wpół oniryczne, wpół rzeczywiste,
- wątek śmierci, atmosfera rozpadu.


„Wyspa umarłych”:
- cyprysy – drzewa śmierci,
- drzewa żałobne.

„Faun gwi

żdżący z kosem”

„Wojna”, 1896.:
- alegoria wojny,
- ostanie sceny „Czarodziejskiej Góry”.

Hans Thoma:

„Taniec dzieci

ęcy”,

„Portret matki artysty z podnó

żkiem”,

„Adam i Ewa”.

Ludwig von Hoffmann:

- forma literackiego opisu w „Czarodziejskiej Górze”,
- zawoalowany erotyzm.
„Wiosna”,
„Die Quelle”.

Muzyka

Rozdział „Pełnia harmonii”:

- „Aida” Verdi
- „Popołudnie Fausta”
- „Carmen”
- pieśni Schuberta
- „Podróż zimowa”
- gramofon jako forma rozrywki,
- harmonia pomiędzy stanem ducha, a stanem intelektualnym,
- kuracjusze słuchają Offenbacha, natomiast Hans słucha tekstów, które odzwierciedlają stan
jego ducha.

6

Settembrini

Naphta

•

Rozum, analiza, czyn, postęp

•

Liberał; zwolennik wolności

•

Egzaltowany

•

Humanista, który głosi monizm

(jedność ducha i ciała)

•

Głosi wiarę w demokrację

•

Ład, jasność, humanizm

•

Idea umiarkowania

•

Skromny pokoik

•

Epigon zasad już przebrzmiałych

•

Wrażliwość, zainteresowanie
człowiekiem

•

Barańczak: głos Settembriniego
przebrzmiały, deklamatorski – głos
sztuki

•

Jezuita, pedagog (niebezpieczny)

•

U jezuitów: kult wiedzy, po to, by
lepiej zapanować nad ludźmi, chcą
oddziaływać na rządzących

•

Autorytet, który zapewnia mu
dostatnie życie

•

Naphta głosił rozdarcie ducha i ciała

•

Szermierz słowa, wydaje się mniej
elokwentny, ale używa bardziej
precyzyjnych stwierdzeń,

•

Jego pokój urządzony w złym guście,
ale widać ślady dobrobytu

•

Humanistyczny arystokrata

•

„rewolucjonista stagnacji”

•

Kościół jako sposób walki ze
ś

wiatem (Tołstoj, Novalis, Nietzsche)

•

Wróg tradycji oświeceniowej i t.
humanistycznej

•

Doktryna immoralizmu

•

Barańczak: głos ideologii masowej

•

Stalin

–

arcywzór

skutecznej

struktury siły

•

Himmler zafascynowany zakonem
jezuitów (pan Pluta tak rzekł ☺)

•

Tekst znany

•

Liczne interpretacje

•

Specyfika sanatorium, w którym pojęcia zmieniają wartości

•

Rekwizyt: cygaro – symbol Hansa – cała klasa przedmiotów związanych z inicjacją
wchodzenia w chorobę

•

Nawet zawinięcie się w koc wymaga wtajemniczenia

•

Echa II wojny światowej

•

Settembrini konstruowany na podstawie figury brata Tomasza Manna, Henryka

•

Carl Schmidt (Naphta) – wielbiciel średniowiecza

•

Równolegle z miłością Castorpa toczy się historia miłości Joachima, ukochana
Joachima – Marusia

•

Problem zachodniego aktywizmu i wschodniej bierności

•

Powieść polityczna; historia i polityka znajdują miejsce poza murami Czarodziejskiej
Góry, tylko echem odbijają się o losy bohaterów

•

Powieść ta nie powstałaby bez nawiązania do innych utworów:

Filozofia – Bergson, Nietzsche, Schopenhauer
Baśnie- H. Ch. Andersen, W Witman
Dante, Petrarka – przewodnicy w kręgu miłości
Myśl Leopardiego, Novalis, Goethe
Mit literacki – wizja raju

7

Kobiety

Kławdia – powiew wschodniej wolności
Marusia – obiekt spojrzeń Joachima
p. Stohr – kobieta prosta, niewykształcona. Stać ją na przebywanie w dobrym
towarzystwie, ale jest zbyt nieogładzona, by mogła dostąpić łask gruźlicy.

Krótka notatka z internetu

Książka opisuje losy młodego Niemca Hansa Castorpa, który przybywa w odwiedziny do
swojego kuzyna Joachima Ziemsena przebywającego w sanatorium w Davos. Planowany 3
tygodniowy pobyt przedłuża się do 7 lat na skutek stwierdzonej przez lekarza choroby płuc.

Hans dojrzewa w towarzystwie złożonym z nietypowych, przeciwstawnych osobowości, np.
racjonalisty-humanisty-masona Settembriniego - włoskiego literata; klerykała, jezuity "w
stanie spoczynku" Naphty. Settembrini reprezentuje filozofię i sposób myślenia Zachodu,
Naphta - wschodnie zainteresowanie złem, gnostycyzmem, mistyką i cielesnością. Wiodą oni
walkę o duszę młodego Castorpa.

"Czarodziejska góra" to uniwersalne studium codzienności, ludzkiej psychiki, paraboliczna,
przejmująca opowieść o życiu, historia zamknięta w świecie, gdzie czas płynie inaczej i
inaczej wygląda życie. Można w niej odnaleźć wiele analogii do współczesnych jej arcydzieł
literatury: W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta i powieści Franza Kafki. Mann
zawarł w powieści także elementy autobiograficzne: dzieciństwo i młodość Hansa Castorpa są
podobne do losów Manna - firma pozycja społeczna i wczesna śmierć ojca, północne Niemcy
(Hamburg) jako ojczyzna bohatera (Mann pochodził z Lubeki).