Językoznawstwo diachroniczne. Periodyzacje dziejów języka polskiego.

1. Przedmiot językoznawstwa diachronicznego.

DIACHRONIA (grec. dia=przez + chronos=czas) – dziedzina, której przedmiotem badań są procesy

(zmiany) językowe zachodzące w czasie. Celem diachronii jest opisanie ewolucji języka. W

przeciwieństwie do SYNCHRONII opisującej zmiany zachodzące w tym samym czasie (np. współcześnie).
1 język – językoznawstwo diachroniczne opisowe
grupa języków - językoznawstwo diachroniczne porównawcze

Czasem diachronia wykorzystuje metodologię językoznawczą synchroniczną (bada synchroniczne stany

języka w przedziałach czasowych, a przez ich porównanie uzyskuje obraz ewolucji języka). Dla

synchronistów taki opis jest faktem skończonym, dla diachronistów to tylko jeden z etapów rozwoju języka.

Diachronia traktuje ten etap jako skadnik superstruktury dziejów języka.

2. Dyscypliny językoznawstwa diachronicznego.

Gramatyka historyczna języka polskiego (wiedza o historii języka polskiego) – opis wewnętrzny

rozwoju systemu językowego, zmian fonetycznych, fleksyjnych, składniowych.

Historia języka polskiego – opis wewnętrzny i zewnętrzny rozwoju systemu języka, geneza języka oraz

związek rozwoju języka z historią i kulturą narodu. Jest to dyscyplina szersza, często powiązana z

innymi dyscyplinami. Ewolucja języka nie odbywa się w izolacji, lecz pod wpływem dziejów i

kultury narodu, który się nim posługuje i dopasowuje język do potrzeb komunikacyjnych.

Językoznawstwo historyczno-porównawcze – opis pochodzenia języka (rekonstrukcja form

praindoeuropejskich).

Dialektologia historyczna języka polskiego
Onomastyka
Etymologia

3. Optymalizacja języka – wynik różnych tendencji:
Tendencja do ekonomiczności (uproszczenia) języka – upraszczanie systemu językowego, np.

upodobnienia fonetyczne, skracanie form.
Tendencja do wyrazistości języka – wykorzystanie form obocznych do różnicowania znaczenia, np. na

czele i na czole, basa i basu.
Tendencja do uzupełniania zasobów językowych – powstawanie nowych wyrazów (neologizmów),

zapożyczanie.
Tendencja do nobilitacji języka – awans języka do roli języka literatury pięknej, języka urzędowego,

naukowego.

4. Periodyzacje dziejów języka polskiego (Zenon Klemensiewicz).

Kryterium filologiczne:

•

okres przedpiśmienny ( do 1136 r. - Bulla gnieźnieńska)

•

okres piśmienny

Kryterium historycznojęzykowe:

•

okres staropolski – od XII do końca XV wieku

•

okres średniopolski – do 1772 r. (I rozbiór Polski)

•

okres nowopolski – 1772 r. –1939/1945 r.

•

język współczesny – od 1945 r. do dzisiaj

Historia grafii i ortografii polskiej

A. PISMO

-Piktografia (Egipt, Ameryka, Syberia),

-Pismo alfabetyczne, fenickie (Egipt-pismo spółgłoskowe, 2 tys. lat pne.)

-Alfabet grecki (wzorowany na fenickim, pismo spółgłoskowe i samogłoskowe),

-Alfabet łaciński (23 litery:A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X,Y, Z),

B. GRAFIA POLSKA

DOBA STAROPOLSKA

Od X wieku datuje się powstanie państwa polskiego. Polacy przyjęli wiarę przez Rzym, tym samym
alfabetem, który przejęto był alfabet łaciński (Bulla gnieźnieńska, 1136 r.). Zasób liter łacińskich nie był
wystarczający dla oznaczenie wszystkich polskich głosek. Zabrakło znaków dla szeregów głosek ś ć ź oraz
sz ż cz, samogłosek nosowych (nie było znaków dla j, ł, u). Adaptacja nowego alfabetu sprawiała niemałe
problemy. Grafia staropolska to przede wszystkim zasługa i praca bezimiennych, nieznanych skrybów
Średniowiecza, zajętych w kancelariach państwowych i kościelnych. W tej praktyce skryptorialnej
ucierały się najstarsze, a także międzydzielnicowe, zasady ortograficzne.

Typy grafii (zob. załącznik rozdawany na zajęciach):

-XII-XIII wiek, grafia prosta, wieloznaczna (ta sama litera łacińska miała kilka różnych wartości
głoskowych), np. litera c oznaczała głoski: k, c, č, ć; litera ∫ (długie s, z minuskuły karolińskiej/romańskiej,
okrągłe s pojawia się w XI wieku, ale jeszcze długo oba znaki współistnieją) oznaczała głoski: s, ś, š, ž

Grafią prostą zapisana jest Bulla gnieźnieńska i Kazania świętokrzyskie.

-XIII-XIV wiek, grafia złożona (pojawienie się dwuznaków, trójznaków), np: sz, cz, dzi; znak sz mógł
oznaczać głoski: š, ž; oznaczano miękkość spółgłosek: myasto

Nadal była wieloznaczna, napisane nią zostały Kazania gnieźnieńskie.

-XV-XVI wiek, grafia diakrytyczna (zastosowanie kropek, kresek nad literami).

Początki: 1411 rok, Jan Hus i jego ortografia dla języka czeskiego,

Polska: 1440 rok, Jakub Parkoszowic z Żurawicy, Traktat o ortografii polskiej (w nim wierszyk pt.
"Obiecado"). Parkoszowic z całą pewnością wzorował się na dziele Jana Husa, jednak pomysły
Parkoszowica były mało praktyczne. Jego wysiłek szedł w kierunku ustalenia odrębnych znaków dla
każdego fonemu. Oto przykłady innowacji, jakie proponował:

a: a np. tak

ā: aa np. Adaam,daal

č: cz np. czas

ć: ç np. pissaç (=pisać), meeç (=mieć)

Proponował również osobne litery dla oznaczenia głosek miękkich i twardych (okrągłe i kanciaste), chciał
zróżnicować l i ł (nieregularnie) i zastosować różne znaki na nosówki (również nieregularnie). Jednak wiele
jego pomysłów było trudnych w stosowaniu, toteż dzieło Parkoszowica nie zdobyło powszechniejszego
uznania. Dało jednak podwaliny pod dalsze próby ujednolicenia grafii polskiej. Autor ukazuje stan polskiego
systemu fonetycznego, poświadcza istnienie w XV wieku iloczasu.

DOBA ŚREDNIOPOLSKA

W okresie tym zaczynają powstawać prace o charakterze ortograficzno-normatywnym w postaci osobnych
traktatów. Na ten wiek przypada też rozpowszechnienie się druku. Pisownia pierwszych książek była tak
samo chwiejna i niekonsekwentna jak w dobie staropolskiej. Często zależała od zwyczajów i upodobań
piszącego, a zwłaszcza drukarza. Podczas pierwszych dziesięcioleci XVI w. krakowscy drukarze czynili
wyraźne wysiłki, aby pisownię udoskonalić, uprościć oraz ujednolicić. Ale nie wszyscy byli skłonni tak od
razu odejść w sposób stanowczy od średniowiecznej tradycji, co by mogło odstręczyć czytelnika od
drażniąco nowatorskiej książki. Często grafia zależała od drukarni lub autora.

- Stanisław Zaborowski (1512-1513 rok), Ortografia,

Autor opracował grafię dla drukarni Unglera (tekst, który odzwierciedla jego propozycje to „Raj duszny” z
1513 roku), wystąpił z własnymi pomysłami. Do najważniejszych należały:

1.

unikanie dwu- i trójznaków, zastosowanie zasady: 1 dźwięk (głoska) = 1 litera

2.

ujednolicenie szeregu głosek: s:š:ś przez wprowadzenie kropek: s [s] : š [s z jedną kropką] : ś [s z
dwiema kropkami],

3. wprowadzenie znaków dla ż, ł,

4. eliminowanie zaznaczania miękkości przez y, zaznaczanie jej przez znaki diakrytyczne,

5.

rozróżnienie nosówek: α (ę), α z ogonkiem (ą),

6.

zaznaczanie samogłosek ścieśnionych: a,

ē, ō

Zaborowski prawie wyczerpująco i konsekwentnie opracował swój traktat. Mimo to projekt ten, chociaż w
latach 1513-1564 ukazywał się w jedenastu przedrukach, nie znalazł w praktyce zastosowania. Stanowił zbyt
śmiałe naruszenie tradycji, a z powodu obfitości znaków diakrytycznych, był dla piszącego zbyt trudny.
Często drukarze nie chcieli zmieniać swoich czcionek, nie zdając sobie sprawy z tego, że stosując znaki
diakrytyczne mogliby znacznie zmniejszyć objętość tekstów.

- Stanisław Murzynowski, Ortografia polska (1551 r.),

Murzynowski uporządkował wcześniejsze zmiany, jego propozycje na temat sposobu pisania
poszczególnych głosek są bardzo zbliżone do stanu dzisiejszego. Jego propozycje:

1. zapis spółgłosek miękkich (umieszczanie kreseczki nad literami m,p,b,w),

2.

wprowadzenie znaków na określenie samogłosek pochylonych:á, é, ó,

3. rozróżnienie ą i ę,

4.

rozróżnianie szeregów typu: s:∫z:ś

5. zastosowanie dwuznaku rz.

-P. Statoriusa-Stojeńskiego, Gramatyka..., 1568 r.

Stojeński odróżnia a jasne (np. bábá, spáć, moiá) od a pochylonego (np. pan, sad, ma). Nie uwzględnia tej
różnicy przy e, chociaż zdaje sobie sprawę z odmiennego brzmienia. Nie zaleca także odróżniania w piśmie
o jasnego od pochylonego, pisząc obie te głoski przez o (np. głod, wod, rod), co prawda z zaznaczeniem, że
niektórzy zaczęli niedawno o pochylone odróżniać za pomocą kreski umieszczonej nad literą o.Przestrzega
przed graficznym mieszaniem y z i.

- Jan Januszowski, Nowy karakter polski, 1594 r.

Publikacja zawierająca trzy graficzno-ortograficzne projekty: Jana Kochanowskiego (zaznacza sam.
ścieśnione, niemal nie stosuje znaków diakrytycznych), Łukasza Górnickiego (nie zaznacza ścieśnionych,
podwaja litery: ł oznacza przez ll, š jako ss) i Jana Januszewskiego. Najbliżej ustalającego się sposobu
pisania był Januszewski, a najbardziej się od niego oddalał Górnicki, toteż jego projekty nie odegrały w
przyszłości żadnej roli.

- Grzegorz Knapski (Knapiusz), Thesaurus polono-latino-greacus, 1621 r.

1. zasadniczo i starannie odróżnia i od y

2. o pochylone pisze najczęściej przez ó, rzadko ou;

3. jest zwolennikiem zbliżenia pisowni do żywej mowy, czyli pisowni fonetycznej. Dlatego dopuszcza
oboczność ortograficzną: lucki i ludzki, porażká i poraszká, szlachcic i ślachcić, kopam i kopię.

4. największym wkładem Knapiusza był fakt, że zaczęto pisać wyrazy obce wedle ich polskiego
brzmienia, a więc filozof, pedagog, komisarz.

W dobie średniopolskiej – mimo, że nie powstał jeden system - w dziedzinie grafii dokonał się znaczny
postęp. Zaczęto odchodzić od nieuporządkowanego, nieraz przypadkowego stanu rzeczy, odziedziczonego
po dobie staropolskiej, do przeważnie ustalonego, na ogół uzasadnionego, praktycznie przydatnego zasobu
znaków i ich kombinacji, które w większości ostaną się już w dobie nowopolskiej.

DOBA NOWOPOLSKA

Idee oświeceniowe przyświecały wielu wybitnym osiemnastowiecznym prominentom i luminarzom
ówczesnej nauki. Dzięki nim nastąpił gwałtowny rozwój szkolnictwa, nauk ścisłych, życia politycznego i
kulturalnego.

-Onufry Kopczyński, Gramatyka dla szkół narodowych, 1778 r. (pierwsze wydanie).
Właściwie nie dokonał on żadnej reformy, tylko utrwalił dawną tradycję:

1.

wprowadził na nowo litery á i é, ale ich stosowanie było niezmiernie trudne, wynikało to z
nieistniejących już w żywej mowie różnic.

2.

wprowadził sztuczny podział wśród końcówek N. i Ms. przymiotników rodzaju męskiego i nijakiego
(wiadomości z gramatyki historycznej):

W języku stp. 2 różne końcówki N. i Msc. r. m. i nij. l. p. oraz jedna N. l.m.

N. l.p. -im//-ym (np. olejem świętym, synem bożym, słowem bożym)
Msc. l.p. -em (np: we zborze asyrskiem, to je pogańskiem, w zakonie bożem)

N. l.m. -imi/-ymi (np: przed syny ludzkimi, między martwymi)

Od XVI w. mieszanie się form N. i Msc. l.p.
Przyczyny:
- bliskość fonetyczna obydwu końcówek. Przed spółgłoską m samogłoska e upodobniała się do [i/y], stąd

utożsamienie się pierwotnie różnych form N. i Msc. l.p.
W XVI wieku też zmiany końcówki N. l.m.; obok regularnej końcówki -imi/-ymi pojawił się jej wariant

-emi, np. krótkiemi słowy, zacnemi poselstwy

Kopczyński zaproponował, aby o końcówce decydował rodzaj, wobec czego:
w rodzaju nijakim:
N. lp. i l.m. -em(i) (słowem bożem, słowami bożemi)
Ms. lp. -em (o słowie bożem)

w rodzaju męskim:
N. lp. i l.m. -ym(i)//-im(i) (synem bożym, synami bożymi)
Ms. lp. -ym//-im (o synu bożym)

Dopiero reforma ortograficzna PAU z 1936 r. zniosła zasady wprowadzone przez Kopczyńskiego. Obecnie w

N. i Msc. lp. rodz. m. i nij. ujednolicona końcówka -ym//-im, a w N. l.m. -ymi//-imi.
Ujednolicenie form N. i Msc. lp. r. m. i n. - przejaw tendencji do uproszczeń systemu fleksyjnego w

odmianie przymiotników.

- Alojzy Feliński, 1816 r.
Feliński odrzucił kreskowane á, natomiast zachował é i ó. Zalecił także pisownię wyrazów być, kłaść, wieść,

a na miejscu dawniej używanych i, y wprowadził j (np.kraj, jajko, moje zamiast kray, iayko, moie).

-1830 rok, Towarzystwo Przyjaciół Nauk (prezes: Stanisław Staszic), "Rozprawy i wnioski o ortografii

polskiej":

1.

odrzucenie kreskowania ścieśnionego á,

2. wprowadzenie j,
3. zaaprobowanie wniosku Kopczyńskiego na temat końcówek przymiotników,
4. nadal w bezokoliczniku różne końcówki: być, piec, ale: módz,
5. utrzymanie -ya-, -ia- w zapożyczeniach.

- 1891 rok, Akademia Umiejętności w Krakowie:

1. usunięcie kreskowanego é,
2. wprowadzenie końcówki imiesłowu -łszy,
3. wprowadzenie wymowy kelner, generał,
4. utrzymanie pisowni: biedz, módz.

- 1936, Komitet Ortograficzny Polskiej Akademii Umiejętności (przew. J. Rozwadowski):

1. wyrazy typu Maria pisze się przez i, z wyjątkiem po s, z, c,

2. usunięcie prawa wprowadzonego przez Kopczyńskiego, w N. i Ms. Bez względu na rodzaj

występują końcówki: -ym(i), -im(i),

3. obce ke pisze się przez kie, obce ge przez gie,

4. ustalenie pisowni łącznej i rozłącznej,

5. uregulowanie użycie wielkich i małych liter, pisownię nazwisk obcych.

ZAGADNIENIA:
Początkowy okres rozwoju grafii polskiej (typy grafii).
Rozwój ortografii polskiej w dobie staropolskiej.
Rozwój ortografii polskiej w okresie średniopolskim.
Jakub Parkoszowic i jego główne propozycje ortograficzne.
Stanisław Zaborowski – reformator grafii polskiej.
Omów periodyzację dziejów języka polskiego.
Periodyzacja dziejów języka polskiego z uwzględnieniem jego głównych tendencji rozwojowych