Kognitywistyka:

tworzenie pojęć i rozumowanie

Logika i psychologia: (anty)psychologizm(y)

Mariusz Urbański

Instytut Psychologii UAM

[e-mail]

amu

O czym jest logika?

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

2 / 29

amu

Tytułem wstępu

„Logicy i psychologowie najczęściej zachowują się niczym mężczyźni i
kobiety w prawowiernej synagodze. Każda grupa wie o istnieniu drugiej,
lecz za właściwą formę zachowania uważa ignorowanie jej.” [10]

Jak logika ma się do psychologii? – dwie (historycznie) najpopularniejsze
odpowiedzi:

1

nijak;

2

pierwsza jest gałęzią drugiej.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

3 / 29

amu

Tytułem wstępu

„Logicy i psychologowie najczęściej zachowują się niczym mężczyźni i
kobiety w prawowiernej synagodze. Każda grupa wie o istnieniu drugiej,
lecz za właściwą formę zachowania uważa ignorowanie jej.” [10]

Jak logika ma się do psychologii? – dwie (historycznie) najpopularniejsze
odpowiedzi:

1

nijak;

2

pierwsza jest gałęzią drugiej.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

3 / 29

amu

Dwa źródła (greckiej) logiki [2]

Krytyczna refleksja nad problemami argumentacji dialektycznej
(biorąca się z analizy rzeczywistych procesów przekonywania).

Analiza sposobów organizowania wiedzy naukowej.

U swych początków logika miała za zadanie badać rozumowania, ze
szczególnym uwzględnieniem problematyki ich racjonalności, zarówno z
perspektywy konkretnych przykładów, jak również struktur opisywanych
(przede wszystkim przez perypatetyków i stoików) za pomocą mniej lub
bardziej formalnych schematów.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

4 / 29

amu

Potrzeba (?) zdefiniowania wzajemnych relacji logiki i
psychologii

Pojawia się z dwóch powodów:

1

Obrona logiki (tradycyjnej) przed zakusami heglowskiej metody
dialektycznej [13; 16].

2

Emancypacja psychologii jako – między innymi – nauki o
funkcjonowaniu umysłu.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

5 / 29

amu

Klasycy

de Morgan [12]

Logika rozważa procesy umysłowe zaangażowane w rozumowanie.

Boole [3]

Logika poszukuje „podstawowych praw tych operacji umysłu, za pomocą
których prowadzone są rozumowania [oraz] pewnych prawdopodobnych
sugestii co do natury i funkcjonowania ludzkiego umysłu”

Mill [11]

„Logika stanowi część lub gałąź psychologii”, jest nauką zajmującą się
zarówno procesami przechodzenia od znanych prawd do nieznanego, jak i
wszystkimi operacjami umysłowymi, które tym procesom są
podporządkowane.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

6 / 29

amu

Klasycy, c.d.

Beneke [1]

Logika jest tą częścią psychologii, która bada relacje między myśleniem a
rzeczywistością.

Zresztą wedle Benekego, posługująca się naukowymi metodami
psychologia miała stanowić podstawę i punkt wyjścia całej filozofii.

Stąd kiedy Erdmann [4] po raz pierwszy użył terminu „psychologizm”, dla
scharakteryzowania stanowiska Benekego, termin ten nie miał wcale
wydźwięku pejoratywnego.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

7 / 29

amu

Antypsychologizm: Frege I

„Gdy analizuję to zagadnienie [prawdziwości zdań], wydaje mi się, że
źródło sporu leży w różnym pojmowaniu przez nas tego, co jest prawdziwe.
Dla mnie prawdziwe jest to, co jest obiektywne i niezależne od podmiotu
wydającego sąd; dla logików psychologistów tak nie jest. To, co Erdmann
nazywa «obiektywną pewnością» jest zaledwie powszechną opinią
podmiotów wydających sąd, która tym samym nie jest od nich niezależna,
lecz podlega zmianom wraz z konstytucją ich umysłów.”

„Przypuszczamy, jak się zdaje, że pojęcia wyrastają w jednostkowym
umyśle niczym liście na drzewie i myślimy, że można odkryć ich naturę,
badając ich narodziny; próbujemy zdefiniować je z punktu widzenia
psychologicznego w kategoriach ludzkiego umysłu. Ale wyjaśnienie to
sprawia, że wszystko staje się subiektywne i jeśli prowadzimy je do końca,
unicestwia ono prawdę.”

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

8 / 29

amu

Antypsychologizm: Frege II

„Podczas gdy matematyk definiuje obiekty, pojęcia i relacje, logik
psychologista usiłuje zgłębić pochodzenie i rozwój idei [...] Ogląda on te
swoje niewidoczne dla innych obrazy psychiczne i powiada do matematyka:
«Nie widzę w ogóle niczego z tych rzeczy, które definiujesz». Nic dziwnego,
bo nie ma ich tam, gdzie ich szukasz.”

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

9 / 29

amu

Antypsychologizm: Husserl [9]

Opis vs norma – ? (fizjologia chodzenia).
Intencjonalność: akty psychiczne vs treść aktów.

1

Korelatami przedmiotowymi prawd logicznych nie są składniki
jednostkowych przeżyć psychicznych, a obiekty idealne (pojęcia, tezy,
teorie).

2

Prawdy logiczne mają charakter aprioryczny, a nie są indukcyjnymi
uogólnieniami jakichkolwiek doświadczeń.

3

Prawa logiki nie rządzą procesami psychicznymi.

Umysł jest przedmiotem badania psychologii, to co umysł wie – już
niekoniecznie.
Logika jest obiektywna, procesy psychiczne są subiektywne: jedno do
drugiego ma się nijak.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

10 / 29

amu

Dialog

L: Logika nie jest nauką o rozumowaniach; jednym z przedmiotów jej
zainteresowań może być co najwyżej zagadnienie poprawności rozumowań,
odniesione do kryteriów bazujących na obiektywnych – a więc
pozapsychologicznych – własnościach wyrażeń językowych, takich jak ich
struktura albo wartości logiczne.

P: Oczywiście, że logika nie jest nauką o rozumowaniach; co więcej, do
analizowania zagadnień związanych z ich poprawnością logika jest
całkowicie zbędna, ponieważ obiektywne kryteria, o których mówi L, są
zupełnie nierealistyczne i w żaden sposób nie przystają do tego, jak ludzie
naprawdę myślą.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

11 / 29

amu

Powrót z logicznego zachwytu czystą formą: od zwrotu
matematycznego do zwrotu praktycznego [8]

Tarski: eksplikacja pojęcia prawdy;

Twierdzenia G¨

odla;

logika filozoficzna;

pragmatyka logiczna;

logika i SI (problem solving, planowanie, diagnoza);

rozumowania zwodnicze.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

12 / 29

amu

Nowe zadania, nowe horyzonty, nowe instrumentarium?

1

Obok definiowania poprawności wnioskowań:

kreowanie narzędzi systematycznego śledzenia dynamiki dostępnych
informacji;
kreowanie narzędzi rewizji przekonań, zwłaszcza w obliczu ich
niespójności.

2

Obok zdaniowych (czy – szerzej – językowych) także reprezentacje
niewerbalne.

3

Obok symbolicznych – narzędzia koneksjonistyczne (na przykład).

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

13 / 29

amu

Cena

1

dwuwartościowość;

2

ekstensjonalność;

3

monotoniczność: nieodwoływalność wynikania logicznego;

4

finitystyczność (?).

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

14 / 29

amu

Otwarcia [17]

1

Nowe obszary: zastosowanie systemów logicznych do analizy
rzeczywistych rozumowań i wydobywanie z nich nowych logik.

2

Nowe metody i narzędzia: reprezentacje niewerbalne, czynniki
pragmatyczne poza zasięgiem typowego logicznego formalizmu.

3

Korelaty neuronalne: czy (a jeśli to jaka) logika jest wbudowana w
język naturalny?

4

Problem edukacyjny.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

15 / 29

amu

Problem edukacyjny

Logika jest dyscypliną silnie „przyrostową”.

Żeby uchwycic związki między logiką a cognitive science potrzeba
sporych kompetencji logicznych.

Jak w uczeniu logiki nawigować między Scyllą trywialnego machania
rękami a Charybdą nadmiernie hermetycznego formalizmu?

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

16 / 29

amu

Założenie o zamkniętym świecie (CWA, Closed World
Assumption) – raz jeszcze

Szukam połączenia ze Środy Wlkp do Warszawy; chcę wyjechać nie
wcześniej niż o 8.30 i dojechać nie później niż na 12.30.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

17 / 29

amu

CWA [15], nieco nieformalnie

Rozważamy reguły postaci:

A → q

(gdzie A jest koniunkcją literałów) z następującą interpretacja spójnika →:

jeśli A

1

→ q, . . . , A

n

→ q są wszystkimi regułami, których

następnikiem jest q i jeśli dla każdej koniunkcji A

i

(i = 1, . . . , n) co

najmniej jeden spośród występujących w niej literałów jest fałszywy,
wówczas q jest fałszywe.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

18 / 29

amu

CWA w działaniu

1

Jeśli Jaś przynosi Małgosi kwiaty, to ją kocha.

2

Jeśli Jaś pożycza Małgosi pisaki i częstuje ją jabłkami, to Jaś kocha
Małgosię.

3

Jaś nie przynosi Małgosi kwiatów.

4

Jaś pożycza Małgosi pisaki.

5

Jaś nie częstuje Małgosi jabłkami.

Wnioski:

klasyczny – ?

CWA – ?

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

19 / 29

amu

CWA w działaniu – niemonotoniczność

1

Jeśli Jaś przynosi Małgosi kwiaty, to ją kocha.

2

Jeśli Jaś pożycza Małgosi pisaki i częstuje ją jabłkami, to Jaś kocha
Małgosię.

3

Jaś nie przynosi Małgosi kwiatów.

4

Jaś pożycza Małgosi pisaki.

5

Jaś nie częstuje Małgosi jabłkami.

6

Jeśli Jaś pożycza Małgosi pisaki i dzieli się z nią kanapką, to Jaś
kocha Małgosię.

7

Jaś dzieli się z Małgosią kanapką.

Wnioski:

klasyczny – ?

CWA – ?

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

20 / 29

amu

CWA w działaniu – anomalie [14]

Wszyscy mężczyźni ze szczepu Kpelle uprawiają ryż.
NN nie uprawia ryżu.
Czy NN jest mężczyzną ze szczepu Kpelle?

S: I don’t know the man in person. I have not laid eyes on the man himself.
E: Just think about the statement.
S: If I know him in person, I can answer that question, but since I do not
know him in person I cannot answer that question.
E: Try and answer from your Kpelle sense.
S: If you know a person, if a question comes up about him you are able to
answer. But if you do not know the person, if a question comes up about
him, it’s hard for you to answer it.

Jeśli pierwszą przesłankę potraktować jako implikację materialną, można
poczuć zew kaganka oświaty (i zacząć uczyć stosowania CWA). Jeśli
potraktować ją jako warunkową regułę, która dopuszcza wyjątki – już
niekoniecznie.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

21 / 29

amu

CWA w działaniu – anomalie [14]

Wszyscy mężczyźni ze szczepu Kpelle uprawiają ryż.
NN nie uprawia ryżu.
Czy NN jest mężczyzną ze szczepu Kpelle?

S: I don’t know the man in person. I have not laid eyes on the man himself.
E: Just think about the statement.
S: If I know him in person, I can answer that question, but since I do not
know him in person I cannot answer that question.
E: Try and answer from your Kpelle sense.
S: If you know a person, if a question comes up about him you are able to
answer. But if you do not know the person, if a question comes up about
him, it’s hard for you to answer it.

Jeśli pierwszą przesłankę potraktować jako implikację materialną, można
poczuć zew kaganka oświaty (i zacząć uczyć stosowania CWA). Jeśli
potraktować ją jako warunkową regułę, która dopuszcza wyjątki – już
niekoniecznie.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

21 / 29

amu

CWA w działaniu – kontrfaktyczne zależności przyczynowe
i test fałszywych przekonań [15]

Przed wyjściem na podwórko Jaś widzi czekoladę w szafce. Gdy synek
bawi sie z kolegami w czterech pancernych, mama Jasia przygotowuje
składniki do czekoladowego tortu i wyjmuje czekoladę na stół. Jaś wpada
zdyszany, po coś do picia. Jak odpowie na pytanie: gdzie byłaby czekolada,
gdyby mama nie zabierała się za pieczenie ciasta?

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

22 / 29

amu

CWA w działaniu – kontrfaktyczne zależności przyczynowe
i test fałszywych przekonań [15]

„Principle of inertia”

things and properties remain as they are, unless there is explicit
information to the contrary.

1

One assumes that only those events (affecting the entity of interest)
occur which are forced to occur by the data – here the only such
event is the chocolate’s change of location from cupboard to table.

2

One also assumes that events only have those causal effects which are
described by one’s background theory – e.g., turning on the oven does
not have a causal effect on the location of the chocolate.

3

No spontaneous changes occur, that is, every change of state or
property can be attributed to the occurrence of an event with
specified causal influence.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

23 / 29

amu

Jeśli przejmujemy się praktycznym zwrotem w logice, to o
co warto pytać? [17]

1

o nowe obszary logicznych eksploracji;

1

problem aplikacji;

2

problem ekstrakcji;

2

o nowe narzędzia do uprawiania nowych obszarów;

3

o, a jakże, korelaty neuronalne (ale ze szczególnego punktu widzenia);

4

o to, jak tego uczyć?

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

24 / 29

amu

Is it really necessary for a logician to pay attention to what
psychologists and cognitive scientists do (and vice versa)?

One could easily imagine a world where a logician who has created a new
logical system does two things instead of one: like now, submit to a logic
conference, usually far abroad, but also: telephone the psychologist next
door to see if some new nice experiment can be done. [2]

Understanding interpretation sometimes leads to clarification of what
subjects are trying to do, and that often turns out to be quite different
than the experimenter assumes. [15]

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

25 / 29

amu

Źródła I

[1] Beneke, F. E. [1832]. Lehrbuch der Logik als Kunstlehre des Denkens.

Ernst Siegfrieg Mittler, Berlin, Posen und Bromberg.

[2] Benthem, J. van [2008]. Logic and Reasoning: do the facts matter?

Studia Logica, 88(1):67–84.

[3] Boole, G. [1854]. An Investigation of the Laws of Thought. Walton

and Maberly, London.

[4] Erdmann, J. E. [1870]. Grundriss der Geschichte der Philosophie.

Verlag von Wilhelm Hertz, Berlin, 2 wyd. English translation: The
History of Philosophy, trans. W. S. Hough, Swan Sonnenschein &
Co., London, 1899.

[5] Frege, G. [1884]. Die Grundlagen der Arithmetik: eine

logisch-mathematische Untersuchung ¨

uber den Begriff der Zahl. W.

Koebner, Breslau. English translation: The Foundations of
Arithmetic: A Logico-Mathematical Enquiry into the Concept of
Number, trans. J. L. Austin, Blackwell, 1972 (2 ed.).

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

26 / 29

amu

Źródła II

[6] Gabbay, D. M., Woods, J. [2001]. The New Logic. Logic Journal of

the IGPL, 9(2):141–174.

[7] Gabbay, D. M., Woods, J. [2003]. Agenda Relevance: A Study in

Formal Pragmatics. North-Holland, Amsterdam.

[8] Gabbay, D. M., Woods, J. [2005]. The Practical Turn in Logic. In:

D. M. Gabbay, F. Guenthner (eds.), Handbook of Philosophical Logic
(ed. 2), vol. 13, 15–122. Springer.

[9] Husserl, E. [1900–1901]. Logische Untersuchungen. Max Niemeyer

Verlag, Halle.

[10] MacNamara, J. [1993]. Logika i psychologia. Tłum. Michał

Zagrodzki. PWN, Warszawa.

[11] Mill, J. S. [1858]. A System of Logic, Ratiocinative and Inductive.

Harper & Brothers, New York.

[12] de Morgan, A. [1847]. Formal Logic, or The Calculus of Inference,

Necessary and Probable. Taylor and Walton, London.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

27 / 29

amu

Źródła III

[13] Peckhaus, V. [2006]. Psychologism and the Distinction between

Discovery and Justification. In: J. Schickore, F. Steinle (red.),
Revisiting Discovery and Justification. Historical and philosophical
perspectives on the context distinction, 99–116. Springer, Dordrecht.

[14] Scribner, S. [1997]. Mind and Social Practice. Cambridge University

Press, Cambridge.

[15] Stenning, K., van Lambalgen, M. [2008]. Human Reasoning and

Cognitive Science. MIT Press, Cambridge, MA.

[16] Trendelenburg, F. A. [1843]. Die logische Frage in Hegel’s System.

Zwei Streitschriften. Brockhaus, Leipzig.

[17] Urbański, M. [2011]. Logic and Cognition: Two Faces of

Psychologism. Logic and Logical Philosophy, 20:175-185.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

28 / 29

amu

Źródła IV

[18] Van Eemeren, F. H., Grootendorst, R., Henkemans, F. S., Blair, J. A.,

Johnson, R. H., Krabbe, E. C. W., Plantin, C., Walton, D. N.,
Willard, C. A., Woods, J., Zarefsky, D. F. [1996]. Fundamentals of
Argumentation Theory: A Handbook of Historical Backgrounds and
Contemporary Developments. Lawrence Erlbaum Associates,
Publishers, Mahwah, NJ.

kognitywistyka, rok V (IP UAM)

K:TPiR

29 / 29