HISTORIA LITERATURY CHIŃSKIEJ 

中国文学

中国文学

中国文学

中国文学史

史

史

史 

 
 

•

 

Znak  文  początkowo  oznaczał  „pręgi  na  skórze  tygrysa”.  Najwcześniejszymi  znakami  są  甲骨文,  na 
łopatkach wołu, skorupach żółwi itp. 

 

•

 

Dla starożytnych Chińczyków „literatura” to to, co zapisywano w języku literackim 文言, w odróżnieniu 
od języka 白话.Początkowo język potoczny, w tym opowiadania, nie był nazywany „literaturą”. 

 

•

 

5 działów chińskiej literatury: 

1) Piśmiennictwo filozoficzne 
2) Piśmiennictwo historyczne 
3) Część poezji  
4) Traktaty (w tym wróżebne, medyczne, rolnicze) 
5) Twórczość epistolarna (listy, memoriały, petycje itp.) 

•

 

Opowiadania, proza, dramat i część poezji nie były „literaturą”. 

 

•

 

Język 文言 był monosylabiczny, nie istniał podział na części  mowy itp. Dlatego był tak wieloznaczny i 
trudny w interpretacji. Dlatego też istnieje tak wiele literatury komentatorskiej, interpretującej dzieła. 

 

•

 

W  Chinach  pojawił  się  zwyczaj  uczenia  tekstów  na  pamięć  ze  względu  na  rzadkość  rękopisów. 
Specjaliści od zakuwania tekstów należeli do elity – ru 儒. Ich literatura zwana była literaturą klasyczną 
古典文学.  Poza  tym  istniała  literatura  popularna  通俗文学  (nowele,  opowiadania,  powieści)  i 
literatura  ludowa  民间文学.  Literatura  klasyczna  古典文学  zwana  była  literaturą  naśladowczą,  bo  w 
dobrym tonie było naśladować mistrza, a plagiat nie był dyshonorem, jak w Europie. 

 

•

 

Historia  literatury  chińskiej  to  początkowo  tylko  historia  poezji.  Poezja  miała  w  Chinach  większe 
znaczenie,  niż  w  Europie,  gdzie  tradycja  literatury  wykształciła  się  od  epiki  i  dramatu.  Na  Zachodzie 
poezja była uważana za coś nie dla każdego, coś elitarnego.  W Chinach poezję tworzono powszechnie 
–  i  prywatnie,  i  społeczno-politycznie.  Zarówno  europejscy  i  chiński  poeci  dążyli  do  sławy,  ale  w 
Chinach nie było takiej presji.  

 

•

 

W Chinach poezja była formą dialogu z innymi poetami. Wiersze często pisano przy różnych okazjach 
(np.  wyjazd  przyjaciela)  i  nigdy  nie  panowało  przekonanie  o  takiej  wyjątkowości  poety,  jak  na 
Zachodzie.  

 

•

 

W  Chinach  poezja  miała  niejednokrotnie  konkretnego  odbiorcę,  a  nie  zachodni  „ogół”.  Jednak 
odbiorca  ten  wcale  nie  musiał  być  realnie  żyjącą  postacią.  W  „próżnię”  poezji  nie  pisano.  Odbiorca 
zwany był 知音, znający ton, bo potrafił wniknąć w stan ducha poety.  

 

•

 

Tematy  poezji  bywały  albo  okazjonalne,  albo  dotyczyły  problematyki  społecznej  i  politycznej.  Ale 
zasadniczym celem był dialog, dlatego poezja w pewnym sensie tworzyła więzi społeczne.  

 

•

 

Komponowanie  poezji  było  częścią  egzaminów  cesarskich,  było  sprawdzeniem  wiedzy  nt.  starych 
utworów (wielkie przywiązanie do wielkich dzieł dawnych mistrzów).  

 

Księga Pieśni 诗经

诗经

诗经

诗经 

 
- Pierwszy wielki chiński utwór poetycki. 
-  Zawiera  305  utworów,  ale  jej  obecnie  znana  wersja  została  zorganizowana  za  Dynastii  Han  i  nosi  nazwę 
„Komentarz Mao” (毛诗).  
- Oryginał został skomponowany ok. 1000-600 p.n.e. 
- Zgodnie z tradycją autorstwo przypisuje się Konfucjuszowi, ale nie ma na to żadnych dowodów.  
- Pieśni układane były pod muzykę, ta jednak nie dotrwała do dziś. 

- Niewykluczone, że KP została skomponowana na podstawie jeszcze wcześniejszego zbioru, liczącego ok. 3000 
utworów, które przekomponowano i ujednolicono językowo, dialektowo i muzycznie.  
- Utwory dzielą się na 3 lub 4 grupy: 
 
1) Pieśni feng 风

风

风

风 (melodie) / guofeng 国风

国风

国风

国风 (melodie państw) 

- Liczą 160 utworów  
- Zebrano je na terenach 15 ówczesnych państw w Chinach północnych. 
- Pieśni ludowe przekomponowane przez literatów 
- Tematyka ludowa, głównie pieśni miłosne 
- Krytykowane przez konfucjanistów (t. miłosna), choć podobno sam Konfucjusz je cenił. 
- Krótkie, 2-3 wersowe zwrotki, często mają refren.  
- Wszystkie pisane 4-znakowym wersem.  
- Rymowane, z rymami końcowymi. 
- Bardzo wiele metafor, głównie ze świata natury – część ich znaczeń została zapomniana. 
 
2) Pieśni ya 鸦

鸦

鸦

鸦 (wyrafinowane) 

xiaoya 小雅

小雅

小雅

小雅 oraz daya 大雅

大雅

大雅

大雅 

- 105 utworów. 
- Pieśni dworskie, ceremonialne. 
- Dużo dłuższe, niż pieśni 风. 
- Długie pieśni epickie, narracyjne – bardzo ważna dla literatury chińskiej przez rzadkość tego typu.  
- Często cytowane przez polityków w okresie 春秋时代. 
- Przypuszczalnie napisane przez arystokrację Dynastii Zhou.  
- Tematyka: rytuały, uczty, polowania, życie dworskie, wojna, miłość.  
- Spora część to pieśni dot. cesarza i dworu. 
- Metaforyka podobna do pieśni 风, ale więcej odwołań historycznych i politycznych. 
 
3) Pieśni song 颂

颂

颂

颂 (hymny) 

- Najkrótsza część KP – 40 utworów.  
- Pogrupowane wg dynastii.  
- Pieśni pochwalne o charakterze propagandowym.  
- Śpiewane do muzyki, czasami także z choreografią.  
- Wykonywane podczas uroczystości dworskich.  
 

•

 

Utwory  z  Księgi  Pieśni  od  poezji  zachodniej  odróżnia  brak  konfliktu  ludzi  i  bogów.  Chińskie  życie  jest 
poukładane wg pór roku, faz księżyca itp., świat ludzi nie potrzebuje interwencji bóstw.  

•

 

Stąd wynika inne, niż na Zachodzie rozumienie piękna. Wówczas pięknem była harmonia ludzi i natury. 
Nigdy nie obwiniano bogów o zło, które zawsze było winą człowieka.  

 

•

 

Księga  Pieśni  ma  obecnie  ogromne  znaczenie  ze  względu  na  swój  wiek,  ważna  jest  też  otaczająca  ją 
literatura komentatorska.  

 

•

 

Większość utworów pisano wersem  4-znakowym, który wymarł wraz z  Dynastią Zhou, bo pojawił się 
nowy rodzaj muzyki.  

•

 

W późniejszych latach znajomość Księgi Pieśni była konieczna jako symbol wykształcenia i wiedzy. 

 

•

 

Konfucjusz podkreślał jej znaczenie, uczynił ją głównym punktem swego programu edukacyjnego. A że 
dzieła  przypisywane  Konfucjuszowi  miały  wielką  pozycję,  taką  też  miała  Księga  Pieśni  już  u  schyłku 
Dynastii Zhou.  

 

•

 

Oryginały zostały spalone przez 秦始皇, została otworzona przez uczonych z pamięci.  

 

•

 

Wg uczonych Dynastii Han, była to moralna historia Narodu Chińskiego. Komentatorzy Han uważali ją 
za wyraz uczuć i emocji, związanych z danym momentem historycznym.  

 

•

 

W  przedmowie  (napisanej  przez  konfucjanistów)  do  Księgi  Pieśni  panuje  przekonanie,  że 
komponowanie  poezji  jest  aktem  samowyzwolenia  w  momencie  czegoś  ważnego,  podkreślano 

spontaniczność  poezji.  Przywiązywano  uwagę  także  do  wydźwięku  moralnego  utworu  oraz  zwracano 
uwagę, jaką naukę można wyciągnąć i wprowadzić w życie. Narodziło to dwa nurty poetyckie – poeta 
jako krytyk i nauczyciel społeczny / apolityczne wyrażanie uczyć poezją liryczną. 

 

Qu Yuan 屈原

屈原

屈原

屈原 – Pieśni z Chu (Chu Ci 楚辞

楚辞

楚辞

楚辞) 

 
O  ile  Księga  Pieśni  reprezentuje  Chiny  północne,  o  tyle  nurt  południowy  w  tamtym  czasie  najdoskonalej 
prezentuje poezja poety Qu Yuana (IV-III w. p.n.e.). Teksty południowe cechuje większa wyobraźnia i swoboda, 
panuje  inna  forma  poetycka,  inna  symbolika,  legendy,  wierzenia  –  przez  inny  klimat,  faunę,  florę  i  ludzkie 
doświadczenia.  Poezja  południowa  jest  też  bardziej  melodyjna,  ze  względu  na  większy  kontakt  południa  z 
barbarzyńcami, z ich tradycją, zwyczajami, literaturą.  
 
Qu Yuan był uczonym, ministrem na dworze państwa Chu, chciał pomagać i doradzać politykom, ale popadł w 
niełaskę otoczenia króla Chu, w serii intryg został zesłany na południe, gdzie popełnił samobójstwo (5. dnia 5. 
miesiąca),  rzucając  się  do  rzeki  Miluo 汨罗.  Kochający  go  tubylcy  zaczęli  rzucać  do  wody  nadziewane  kulki 
ryżowe  owinięte  w  liście  bambusa  (zongzi 粽子),  aby  ryby  go  nie  zjadły.  W  ten  sposób  narodziło  się  Święto 
Smoczych Łodzi. Historia Qu Yuana i jego dzieł zapisana jest w „Zapiskach Historyka” Sima Qiana.  
 
Qu Yuan napisał antologię poezji zwaną Pieśniami z Chu (Chu Ci 楚辞). Były to utwory głównie o losie samego 
Qu  Yuana.  Miały  wielkie  znaczenie,  głównie  za  Dynastii  Han.  Qu  Yuan  stał  się  symbolem  wiernego  ministra, 
ukaranego przez złych intrygantów.  
 
Antologia  zawiera  17  utworów,  prawdopodobnie  część  napisana  została  przez  uczniów  Qu  Yuana.  Obecna 
wersja  także  nie  jest  oryginalna,  pochodzi  z  okresu  Wschodniej  Han.  Miała  na  nią  wpływ  Księga  Pieśni,  jej 
stylistyka  i  metafory,  lecz  nadal  jest  to  dzieło  oryginalne  i  nie  skopiowane.  Wersy  liczą  5-10  znaków,  co  daje 
poecie większą swobodę i możliwości.  
 
Li Sao 离骚

离骚

离骚

离骚 

- Wiersz otwierający całą antologię.  
- Liczy ok. 400 wersów: 

1) wstęp – przedstawienie siebie 
2) odwołanie do przykładów z historii 
3) ostry atak na współczesność 
4) spis cnót autora – przedstawienie swej sytuacji i niesłusznego wygnania 
5) opis podróży w nieokreślone kraje dookoła Chin – zabawne opisy, dziwaczne stworzenia  

 
-  Wiersz  ten  jest  uważany  za  arcydzieło,  choć  podkreśla  się  próżność  autora,  co  sprawiało  problem  dawnym 
komentatorom konfucjanistom.  
- Dał początek gatunkowi wierszy, zwanemu saoti 骚体。 
 
Cykl pieśni 九歌

九歌

九歌

九歌 

- Wbrew nazwie liczy 11 pieśni, przypuszczalnie jest to nazwa własna, a nie liczba.  
- 9 pieśni szamańskich + 2 hymny (ceremonialny i ku czci zmarłych). 
- Pisane wersem 4-znakowym.  
- Mają formę inwokacji szamanów do bóstw.  
- Nieraz ciężko wyróżnić, kto mówi – szaman, czy już przemawiające przez niego bóstwo.  
- Utwory odtwarzane były w formie pantomimy w maskach – początki teatru chińskiego.  
- Mają bardzo wyraźny charakter erotyczny.  
- Qu Yuan jest tradycyjnie uważany za autora, ale zapewne tylko literacko opracował zebrane wcześniej pieśni – 
być może jakiś południowochińskich kultów erotycznych.  
- 九歌 uważa się za kompletny scenariusz widowiska, mini formę teatralną.  
- Pieśni dzielą się na 3 części – nawiązanie kontaktu z bóstwem / spotkanie z bóstwem (tańce itp.) / pożegnanie 
bóstwa. 
 
Niebiańskie Pytania 天问

天问

天问

天问 

- Utwór niezbyt wyrafinowany artystycznie. 

- Zawiera 172 pytania o różnej tematyce – o pochodzenie świata, człowieka itp.  
- Jest wiele pytań, których sens jest w ogóle niezrozumiały.  
- Istnieją 3 hipotezy nt. ich pochodzenia i sensu: 

- Pytania te miał postawić Konfucjusz w czasie wizyty w świątyni w państwie Chu. 
- Mógł to być rodzaj katechizmu, używanego w praktykach i rytuałach szamańskich.  
- Zapis tematów poruszanych przez ówczesnych bajarzy, lecz zaginęły wyjaśniające historie.  

 
大招

大招

大招

大招 Wielkie Wołanie i 招魂

招魂

招魂

招魂 Wołanie Ducha 

- 2 wiersze związane z obrzędem wzywania duszy zmarłego, przeprowadzanego w ciągu 3 dni od śmierci – miał 
przywrócić człowieka do życia lub uleczyć obłąkanego (zabłąkany duch). 
- Składają się z 2 części: 

a) Opis krainy, do której udała się dusza – przerażający, pełen grozy, nieprzyjemny 
b) Opis ojczystej krainy – kolorowy, pozytywny, zachęcający 

- Kontrast ten miał zniechęcić duszę do odejścia w zaświaty i zachęcić do powrotu.  
-  Oba  utwory  są  ważna,  bo  długie  elementy  opisowe  wiążą  je  z  późniejszym  typem  wiersza  fu 赋,  stanowiły 
pomost między pierwotnymi krótkimi wierszami a długimi fu. 
-  Wiersze  te  dają  także  pojęcie  o  życiu  dworskim  dynastii  Zhou  i  Han,  ale  większość  stanowią  elementy 
szamańskie, magiczne, a więc południowe.  
-  Łączyły  konfucjanizm  (lojalność  wobec  władcy  i  odwołania  do  wzorców  z  przeszłości)  oraz  taoizm  (chęć 
oderwania się od świata, motyw podróży, umiłowanie natury) 
 

Wiersze fu 赋

赋

赋

赋 

 
- Forma fu powstała w połowie II w. p.n.e.  rozkwitała do VI w. n.e. 
- Fu to długie, opisowe wiersze, podobne do wierszy typu saoti 骚体, powstałych na bazie wiersza Li Sao 离骚, 
autorstwa Qu Yuana. Za dynastii Han nie rozróżniano jeszcze gatunków fu i saoti.  
 
Fu o Sowie (Fu Niao Fu 鵩鸟赋

鵩鸟赋

鵩鸟赋

鵩鸟赋), autorstwa Jia Yi 贾谊

贾谊

贾谊

贾谊 (III-II w. p.n.e.) 

- Pierwszy oficjalnie uznany wiersz z gatunku fu. 
- Inspirowany twórczością Qu Yuana (Jia Yi nawet pisał wiersze o Qu Yuanie, ale się nie zachowały). 
- Tytułowa sowa miała być zwiastunem rychłej śmierci autora.  
- Bardzo osobisty wiersz, autor zastanawia się nad sensem życia i śmierci, które są tylko cyklem powtarzającego 
się nieustannie procesu przemian.  
 
Song Yu 宋玉

宋玉

宋玉

宋玉 (III w. p.n.e.) 

- Uczeń Qu Yuana. 
- Jego poematy były wzorcem dla późniejszych twórców fu.  
- Wiersze w metrum zmiennym (3-4-6 znaków w wersie). 
- Wiersze zaczynają się prozatorskim wstępem wyjaśniającym genezę utworu.  
- Następują potem opisy krajobrazów, przedmiotów lub postaci.  
 
Fu zatem dzieliły się na: 
 
1)Wiersze opisujące rzeczywistość, mające sprawiać przyjemność odbiorcy. 
-  Jednym  z  największych  autorów  był  Sima  Xiangru 司马相如,  autor  zaledwie  ok.  30  wierszy  fu,  z  których 
większość zaginęła.  
-  Najważniejszym  wierszem  jest  Fuo  parku  cesarskim 上林赋  –  opis  parku  pałacu  cesarza  Wu  oraz  zabaw  i 
przepychu dworskiego, w finałowej scenie jest przesłanie moralne, w którego wizji cesarz wyrzeka się luksusów 
i  otwiera  park  dla  biedoty.  Wiersz  pisany  jest  metrum  3-4  znakowych,  zawiera  fragmenty  prozatorskie  i 
narracyjne oraz wspomniane katalogi nazw.  
 
Za dynastii Han wiersze były nieraz do przesady opisowe i traciły artyzm poetycki, bo autor bez głębszego sensu 
wymieniał nazwy rzadkich zwierząt czy roślin. Brało się to stąd, że wielu poetów było też autorami leksykonów i 
słowników,  chcieli  wykazać  swą  erudycję.  Poza  tym  za  Han  tworzyły  się  stosunki  z  państwami  ościennymi, 
wchłaniano  nowe  grupy  etniczne  i  obce  ziemie,  a  więc  pojawiały  się  nowe  rośliny,  zwierzęta,  opowieści  i 
tradycje. Poza tym nastąpił rozkwit gospodarczy, więc ludzie zainteresowali się rzeczami bardziej luksusowymi, 

niepopularnymi.  Wpływ  miała  także  nowa  muzyka,  zmieniał  się  wers,  powstał  efekt  umuzycznienia,  wiersze 
były coraz bogatsze w przymiotniki.  
 
2)Wiersze fu w formie dialogu, dyskusji na tematy społeczne i polityczne. Były to wiersze bardzo wyrafinowane 
językowo,  do  tego  stopnia,  że  często  było  trudno  zidentyfikować,  po  której  stronie  stawia  się  autor.  Często 
zawierały elementy dydaktyczne, pouczające – pisane przez konfucjanistów.  
 
Wiersze fu także często opisywały przedmioty, miasta, stolicę itp., rzadko były to utwory osobiste. 
Czasami autorzy zapożyczali całe wersy od innych, ale to ułatwiało odbiór i stanowiło uniwersalną formę.  
 
Później wyodrębniły się konkretne podgatunki wiersza fu ze względu na formę. W VI w. n.e. ustaliło się nawet 
stałe metrum i tony w wersach!  
Za dynastii Song powstało fu literackie 文赋 – rozluźnienie formy, mniej wiersza, więcej prozy.  
 

Wiersze yuefu 乐府

乐府

乐府

乐府 

 
- Kolejna obok fu 赋 forma poezji, powstała za dynastii Han.  
- Pełen rozkwit nastąpił w latach 120 p.n.e. – VI w. n.e. 
- Pierwotnie yuefu było urzędem d.s. muzyki już od dynastii Qin. Yuefu zbierał wiersze, ballady i pieśni w całym 
cesarstwie, badał i analizował stosunek społeczeństwa do władzy. Z czasem nazwę tego urzędu rozciągnięto na 
gatunek poezji. Urząd zniknął w VII w. n.e., ale jego zadania przejęły inne.  
 
Podział yuefu: 
1) Hymny 
- Pisane na zamówienie cesarzy przez urzędników.  
- Archaiczny język, metrum 4-znakowe. 
- Również typ muzyki religijnej, bo wykonywane na uroczystościach religijnych. 
 
2) Anonimowe ballady ludowe 
- Zbierane przez urzędników, zachowały się ich spisy, choć nie same utwory.  
- W większości mocno związane z muzyką, ale mniej od nie zależne, niż utwory z Księgi Pieśni. 
- Zachowały się do dziś refreny i powtórzenia.  
- Niewykluczone, że ballady ludowe yuefu i pieśni z Księgi Pieśni pochodzą z tego samego źródła. 
- Tematy: smutek z powodu rozstania, wygnanie, wędrówka, okrucieństwa wojny. 
 
3) Yuefu literackie 
- Opracowania utworów ludowych przez literatów lub inspiracje balladami. 
- Wers 5-znakowy (五言诗) – przełom w porównaniu z 四言诗. 
- Duży związek z muzyką.  
- Pełna forma literacka wykształciła się w II w. n.e. 
 
Wers 5-znakowy rozpowszechnili szczególnie: Cao Cao (ten!), Cao Zhi i Zhu Ge. 
 

Tao Yuanming 陶渊明

陶渊明

陶渊明

陶渊明/ Tao Qian 陶潜

陶潜

陶潜

陶潜 

 
Żył w IV-V w. Wówczas celem intelektualisty było zdobycie urzędu, ale część promowała prywatny, oderwany 
od dworu styl życia. Ukrywali się na wsi, z dala od zawieruchy wojennej. Tworzyli osobistą poezję, opisywali swe 
przeżycia.  Jednym  z  nich  był  Tao  Yuanming.  Stworzył  on  swego  rodzaju  autobiografię  poetycką.  Dał  wyraz 
nieumiejętności życia w miejskim społeczeństwie. Propagował styl życia naturalnego, nie publicznego. Na jego 
twórczość wpływ miał taoizm – pisał m.in. o poszukiwaniu mitycznych krain spokoju.  
 

Poezja krajobrazowa 山水诗

山水诗

山水诗

山水诗 

 
Był to nowy nurt poetycki, powstały w III-IV w. Pojawił się w nim nowy rodzaj wyobraźni, dużą rolę odgrywała 
natura  i  przyroda  –  wpływy  taoizmu  i  buddyzmu.  Zawierał  wiele  elementów  fantastycznych,  będących 
odpowiedzią  na  skostniały  system  konfucjański,  który  nie  zaspokajał  potrzeb  duchowych.  Poezja  ta 

usamodzielniała przyrodę jako motyw, po raz pierwszy stający się głównym tematem (wcześniej przyroda była 
pretekstem lub tłem poezji).  
 

Poezja nowego stylu 近体诗

近体诗

近体诗

近体诗/ 新体诗

新体诗

新体诗

新体诗 

 
Poezja nowego stylu wywodzi się z nowej rewolucji formalnej w VI w. Ustalono wówczas układ tonów i rymów, 
wymagano  powtarzania  tych  wzorców.  Oczywiście  najwybitniejsi  poeci  nie  stosowali  się  do  reguł.  Największy 
rozkwit poezji nowego stylu nastąpił za dyn. Tang (VII-X w.).  
 
Cechują ją stałe wzorce tonalne i rymowe, ustalona przemienność tonów równych i wznoszących oraz metrum 
5- i 7-znakowe.  
 
W opozycji stała poezja starego stylu 古体诗, szczególnie charakterystyczne dla okresu pretangowskiego II-IX w.  
 
3 nurty poezji nowego stylu: 
1) 律诗

律诗

律诗

律诗 – wiersz regulowany 

Zwykle 8 wersów (I – ekspozycja tematu, II-III rozwinięcie, IV – konkluzja); naprzemienny układ tonów. 
 
2) 绝句

绝句

绝句

绝句 – czterowersowiec 

Liczył  4  wersy  (I  –  ekspozycja,  II-III  rozwinięcie  [III  –  czasami  zwrot  akcji],  IV  –  zakończenie);  inspirowany 
twórczością ludową; luźniejsze od 律诗 reguły formalne. 
 
3) 排律

排律

排律

排律 – długi wiersz regulowany, podobny do 律诗, ale dłuższy.  

 

Poezja dynastii Tang 

 
Wang Wei 王维

王维

王维

王维 (VIII w.) 

Wszechstronny  poeta,  malarz,  kaligraf,  muzyk.  Zdał  egzaminy  cesarskie,  pełnił  różne  stanowiska  (m.in.  w 
zarządzie  spichlerzy  czy  w  yuefu).  Do  dziś  zachowało  się  ponad  400  jego  wierszy  i  kilkadziesiąt  esejów.  W 
malarstwie stosował technikę monochromatyczną.  
 
W  poezji  mistrz  techniki  opisowej,  „malował”  poezję,  nadawał  jej  charakter  impresjonistyczny.  Cechował  się 
doskonałym  zmysłem  obserwacji,  wykazywał  dystans  do  otoczenia  i  wielką  bystrość.  Był  buddystą  (chan),  co 
znalazło  odzwierciedlenie  w  twórczości  –  charakterystyczne  dla  buddyzmu  tematy,  symbole,  odwołania, 
refleksja  filozoficzna,  kontemplacja.  W  swych  wierszach  często  utożsamia  się  z  opisywanym  przedmiotem 
(głównie fragmenty dot. natury). Jego poezja to 新体诗, wiele wierszy napisał 4-wersowcem.  
 
Li Taibo – Li Bai 李太白

李太白

李太白

李太白 (VIII w.) 

Pochodził  z  rodziny  kupieckiej,  mieszkającej  wcześniej  na  płn-zach  krańcach  imperium  (Shaanxi-Gansu),  która 
potem przeniosła się do Azji Środkowej, gdzie Li Bai się urodził. Nigdy nie przystąpił do egzaminów cesarskich. 
Był  to  niepoprawny  pijak,  amant  i  imprezowicz.  20  lat  spędził  w  Syczuanie  (wówczas  traktowanym  jako 
barbarzyński),  następne  15  na  wędrówkach  po  Chinach,  gdzie  poznawał  nowych  ludzi,  kultury,  obyczaje  itp. 
Gdy  został  sławny,  wezwano  go  na  dwór,  został  urzędnikiem,  ale  szybko  wypadł  z  interesu  przez  dworskie 
intrygi, siedział nawet w więzieniu. Podobno utonął, ponieważ po pijaku chciał objąć odbicie księżyca w wodzie. 
Poezja Li Baia miała duży wpływ na kraje ościenne, m.in. Koreę i Japonię.  
 
Mistrz  krótkiej  formy,  poezja  inspirowana  twórczością  ludową,  zachowywał  niewiele  reguł,  pisał  przeróżnym 
metrum.  Po  raz  pierwszy  użył  w  poezji  słownictwa  potocznego,  bo  starał  się  dostosować  wiersze  do  nowej, 
nieklasycznej muzyki. Nie przywiązywał uwagi do rymów, tonów itp.  
 
Jest  to  subiektywny  rodzaj  poezji,  swego  rodzaju  nurtu  romantycznego  –  osobisty  charakter,  zero  reguł. 
Zawiera  sporo  elementów  taoizmu  religijnego  –  odwołania  do  magii,  okultyzmu,  metafizyki,  alchemii,  ale  też 
równoważonego realizmem, rozmysłem i ironią.   
 
 
 

Du Fu 杜甫

杜甫

杜甫

杜甫(VIII w.) 

Pochodził  z  wykształconej  rodziny  urzędników,  skoligaconej  z  rodem  cesarskim,  kilkakrotnie  zdawał  egzaminy 
cesarskie, ale nie zdawał. Pełnił pomniejsze funkcje urzędnicze.  
 
Do dziś zachowało się ok. 1500 jego wierszy.  
Przywiązywał  wielką  wagę  do  strony  technicznej  wierszy.  Pisał  wiersze  4-  i  8-wersowe,  wprowadził  parę 
nowinek, ale generalnie ściśle się trzymał ram formalnych. 
Były  to  wiersze  ubogie  w  emocje  (w  związku  z  ograniczeniami  formalnymi),  Du  Fu  czerpał  inspiracje  z  ballad 
ludowych, wykazywał duży realizm tematyki (społeczeństwo i jego żywe opisy), ceniony także za kultywowanie 
wartości  konfucjańskich,  m.in.  posłuszeństwo  wobec  cesarza,  ale  często  też  krytykował  przywary  społeczne, 
rozpustę dworu itp.  
 
Bai Juyi 白居易

白居易

白居易

白居易 (VIII-IX w.) – ważny poeta tangowski, nie tak wybitny, jak poprzednia Trójca, ale bardzo często 

tłumaczony na języki zachodnie.  

 

Wiersze ci 词

词

词

词 

 
Do  tej  pory  wszystkie  wiersze  (od  Księgi  Pieśni)  należały  do  tzw.  poezji  shi 诗

诗

诗

诗.  Pod  koniec  VIII  w.  pojawił  się 

nowy  rodzaj  poezji,  tzw.  ci 词

词

词

词  –  pieśni.  Główny  rozkwit  nastąpił  na  dynastię  Song.  Ci  komponowane  były  do 

melodii (nie jak dotąd – melodia do wierszy). Wersy nieregularnej długości, różne tony, od 2 zwrotek w górę. 
Obowiązywał  określony  układ  rymów.  Ci  wywodziły  się  z  południa  Chin  oraz  muzyki  miejskiej  północy  Chin. 
Muzykę  wykonywano  na  nowych  instrumentach  ludów  napływowych,  bardzo  szybka  stała  się  modna, 
szczególnie w dzielnicach rozrywki. Początkowo tylko tam wykonywano ci, śpiewane były przez kurtyzany. Do 
jednej  melodii  nieraz  powstawało  kilka  wierszy.  Przy  tytule  zawsze  znajdowały  się  uwagi  nt.  melodii,  która 
jednocześnie  była  największym  ograniczeniem  dla  ci.  Tematyka  dotyczyła  głównie  źródła  tych  wierszy,  a  więc 
głównym tematem była miłość. 
 
Ze  względu  na  tematykę  i  miejsce  wykonywania  wierszy  ci,  najwięksi  poeci  się  odcinali  od  tego  gatunku  i 
zaprzeczali ich tworzenia w przeszłości. Z czasem jednak gatunek ten osiągnął taką rangę, jak shi. 
 
W XI w. reguły ci stały się bardzo ścisłe. O ile w X w. były to utwory krótkie (50-60 znaków – tzw. xiaoling 小令

小令

小令

小令), 

o tyle w XI w. stały się znacznie dłuższe (200 znaków – tzw. manci 慢词

慢词

慢词

慢词).   

 
Wen Tingyun 温庭筠

温庭筠

温庭筠

温庭筠 (IX w.) 

Autor  liczącego  ok.  500  utworów  zbioru  wierszy  Wśród  Kwiatów  (花间集),  przy  czym  kwiat  był  określeniem 
kurtyzany,  śpiewaczki.  Od  nazwy  tego  zbioru  wywodzi  się  nazwa  całej  grupy  poetów  naśladujących  Wen 
Tingyuna. Ten opisywał biesiady, życie rodzinne, rozstania z kochankami itp.  
 
Liu Yong 柳永

柳永

柳永

柳永 (X-XI w.) 

Wybitny  poeta  ci,  w  dodatku  zrobił  karierę  polityczną.  Pisał  na  zamówienie,  opisywał  codzienne  życie 
miasteczek  i  dzielnic  rozrywki,  ale  poruszał  też  temat  wędrówek  po  Chinach.  Wprowadził  pewne  innowacje, 
m.in. kolokwializmy. To on stworzył wspomniane wcześniej manci 慢词

慢词

慢词

慢词. Jego utwory zyskały rozgłos jeszcze za 

jego życia. Jego twórczość utorowała drogę największemu poecie Song: 
 
Su Shi 苏轼

苏轼

苏轼

苏轼 (Su Dongpo 苏东坡

苏东坡

苏东坡

苏东坡) (XI w.) 

Polityk, literat, myśliciel. Poruszał motyw tułaczki, niepowodzeń w egzaminach i romantycznej miłości. Pisywał 
także  prozę.  Doprowadził  ci  do  doskonałości  i  podniósł  jego  rangę,  bo  m.in.  rozszerzył  tematykę  (rodzina, 
polityka, historia, filozofia). Zerwał z sentymentalizmem wcześniejszych poetów. Przestał pisać do muzyki. Duże 
wpływy buddyzmu, szczególnie jego gorzkich elementów – umierania, przemijania itp.). 
 
Li Yu 李煜

李煜

李煜

李煜 (X w.) – jeden z władców okresu 5D10K, twórca ci.  

Ouyang Xiu 欧阳修

欧阳修

欧阳修

欧阳修 (XI w.) 

Wang Anshi 王安石

王安石

王安石

王安石 (XI w.) 

 
 
 

Wiersze qu 曲

曲

曲

曲 

 
Gatunek  qu  zastąpił  ci  ok.  XIII  w.  i  rozkwitał  w  poł.  XIII  –  poł.  XIV  w.  Miał  nieregularne  wersy,  różne  długości 
utworów,  ale  ustalone  rymy.  Powrócono  do  pisania  do  melodii,  wykorzystywano  m.in.  stare  melodie  dynastii 
Tang. Melodie qu dzieliły się na 9 kategorii w zależności od nastroju i tonacji utworu. Korzenie w balladach. 
 
Istnieją 2 podziały wierszy qu: 
 
Geograficzny:  
 
a) Północne qu 北曲

北曲

北曲

北曲 

b) Południowe qu 南曲

南曲

南曲

南曲. 

 
Tematyczny: 
 
a) Xiqu 戏曲

戏曲

戏曲

戏曲 

Utwory towarzyszące sztukom teatralnym. Rodzaj poetyckiego komentarza do tego, co się dzieje na scenie. Nie 
posuwały akcji do przodu. Przestrzegały ostrych reguł wkomponowywania w dramat.   
b) Sanqu 散曲

散曲

散曲

散曲 

Tzw.  liryczne  qu.  Pieśń  w  oderwaniu  od  sztuki,  krótka,  ograniczona,  początkowo  podobna  do  xiaoling  小令, 
potem  wydłużona.  Tworzono  całe  cykle,  zwane  taoshu  套数.  Cykle  miały  wzorce  rytmiczne  i  melodyczne  dla 
całego cyklu, melodia miała epilog. Najwięcej powstało za dyn. Yuan.  
 

•

 

Qu  jako  całość  było  dość  zdyscyplinowaną  formą,  choć  pojawiało  się  coraz  więcej  kolokwializmów. 
Dzięki temu ich język jest najbardziej zbliżony do ówczesnego 白话.  

 

•

 

Wiersze  qu  zbudowane  są  z  tzw.  słów  podstawowych  (znaczeniowych  i  melodycznych)  oraz  słów 
dodanych (pomagały śpiewać, nie wnosiły treści).  

 
Poezja  dynastii  Tang  i  Song  to  apogeum  chińskiej  poezji.  Potem  nie  powstawały  już  żadne  nowe, 
charakterystyczne formy. Poezja chińska doskonale pokazała mistrzostwo chińskich poetów.  
 

Cechy chińskiej poezji w odróżnieniu od europejskiej 

 



 

W Chinach dzieje całej literatury zaczęły się właśnie od poezji (wówczas literatura = klasyczny). 



 

Krótka  forma,  brak  eposu  typu  europejskiego  (długa  forma  reprezentowana  przez  wiersze  fu,  ale 
najczęściej nie była to poezja wysokich lotów). 



 

Wiele ograniczeń poetyckich: 

•

 

Natura języka klasycznego. 

•

 

Małe możliwości dobierania rymów i tonów – reguły rymowe i tonalne. 

•

 

Liczne ustalone formy poetyckie, pojawiające się na przestrzeni czasu.  

•

 

Powtarzane symbole, aluzje i cytaty. 

•

 

Muzyczność utworów.  

•

 

Regulowana długość utworu.  

•

 

Ograniczenie  filozofią  –  konfucjański  pragmatyzm,  zainteresowanie  chwilą  i  krótkotrwałymi 
wrażeniami, chęć szybkiego podzielenia się wrażeniami z odbiorcą.  

•

 

Brak (w tym okresie) skomplikowanych, silnie abstrakcyjnych systemów filozoficznych, na których 
często  bazują  się  długie  utwory.  A  często  filozofowie  byli  poetami  i  na  odwrót.  Różne  filozofie 
często się przeplatały w poezji i wzajemnie zapożyczały (nawet jeśli poeta był wierny jednej).  



 

Poezja była narzędziem dialogu poety z odbiorcą, ale także zwykłych ludzi w konwersacji.  



 

Brak kultu rycerza i siły w Chinach.  Zastąpienie go kultem uczonego i wiedzy.  



 

Brak  europejskiego  tragizmu  (Europa  –  konflikt  ludzi  i  bogów  lub  obowiązku  i  uczuć).  Wszystkie  3 
wielkie  chińskie  filozofie  potępiały  konflikt  jako  taki.  Konfucjanizm  zalecał  umiarkowanie,  taoizm 
niechętnie  widział  konflikty  i  problemy  codzienności,  buddyzm  w  ogóle  nie  miał  pierwiastka 
tragicznego. Bogowie chińscy nigdy nie mieli nic wspólnego ze złem i konfliktem, które były wytworem 
samego człowieka. Motyw konfliktu pojawił się tylko w schyłkowym etapie poezji saoti.  



 

W  Chinach  założeniem  poezji  było  porozumiewanie  się,  istnieje  silna  reguła  i  silna  dyscyplina 
komunikacji.  



 

W poezji często pomijano czasowniki, była pełna oddzielonych obrazów.  



 

Brakowało  łączności  w  warstwie  językowej,  ciągłości  i  związku  przyczynowo-skutkowego.  Dużo  za  to 
było  kontrastów  (wydarzeń,  słów,  obrazów)  i  podobieństw,  na  podstawie  których  czytelnik  sam  miał 
szukać powiązań.  



 

Poezja  chińska  była  bardziej  obrazowa,  niż  europejska.  Pełna  była  stałych  konwencji  (np.  częste 
porównywanie  oczu  do  gwiazd)  i  schematów.  Powtarzalność  chińskiej  poezji  pozwalała  na  łatwiejsze 
zrozumienie utworu. Powielano symbole i motywy, a oryginalność nie była w cenie.  



 

Dominowała uniwersalna symbolika, łatwo zrozumiała dla większości. Symboli prywatnych (używanych 
przez 1 autora, rzadko rozumianych) było niewiele, pierwsze u QuYuana. Więcej dopiero w XX w. 



 

Obrazy  chińskiej  powieści  często  były  synestetyczne  –  wiersze/motywy  uruchamiające  więcej,  niż  1 
zmysł, wywołujące serię różnych skojarzeń.   

 
Podstawowa  wada  poezji  chińskiej  –  trudna  interpretacja  (brak  czasowników,  aluzje,  szyk  przestawny, 
wielofunkcyjność słów chińskich). 
Podstawowa zaleta poezji chińskiej – uniwersalizacja wypowiedzi (bezczasowa, ponadczasowa, brak podmiotu 
– pasująca do różnych okresów i postaci).  
 

Główne motywy chińskiej poezji 

 
Przyroda 

•

 

Do  III-IV  w.  tylko  jako  tło  dla  człowieka,  dopiero  pod  wpływem  taoizmu  stała  się  samodzielnym 
tematem. 

•

 

Najwięcej przyrody w poezji Wang Weia. 

•

 

W przeciwieństwie do tradycji zachodniej, w Chinach poezja jest uznawana za twór, który powstał sam 
z siebie (stąd 自然), nie szuka się jego pochodzenia 

•

 

Przyroda jest pełna, doskonała, całkowita, skończona i dobra. 

•

 

Cały czas się zmienia, jest cyklem przemian – narodziny, rozkwit, śmierć, odrodzenie itd.  

•

 

Człowiek jest częścią natury, jest włączony w cykl, zatem z nią nie walczy, nie zmienia, nie ingeruje.  

•

 

Przyroda stanowi przedmiot przemyśleń, medytacji (buddyzm chan). 

•

 

Poeci chińscy pozwalają przyrodzie przemówić przez siebie.  

•

 

Tragizm w chińskiej poezji jest niezwiązany z naturalnym cyklem – człowiek przemija, a natura trwa.  

 

•

 

Czas  organiczny  –  czas  odmierzany  przez  naturę,  często  przeciwny  czasowi  gramatycznemu.  Czas 
gramatyczny jest czasami wymieniany przez pory roku, dnia, wiek postaci.  

•

 

Często podkreślane jest przemijanie (np. przez opadanie liści) czy narodziny (np. wiosna).  

•

 

Poetę  chińskiego  generalnie  interesuje  konkretny  moment,  dlatego  mało  rozważań  o  wieczności  – 
wpływy  konfucjanizmu.  Konfucjusz  bowiem  nie  lubił  rozważań  o  przyszłości,  skupiał  się  na  życiu 
obecnym.  

•

 

Poza  czasem  organicznym  Chińczycy  mają  silne  poczucie  czasu  historycznego.  Stąd  odwołania  do 
przeszłości, idealizacja i jej przeciwstawianie teraźniejszości. Często motywem jest przesłanie moralne, 
przywołanie lepszych wzorców z przeszłości. Czas historyczny jest też przeciwstawiony organicznemu, 
ale organiczny zawsze uważano za lepszy, bo natura  zawsze życie, a dzieło człowieka jest skazane na 
upadek. 

 
Tematyka miłosna 

•

 

Zawiera ją duża część literatury, ale jest ona inna, niż na Zachodzie.  

•

 

Miłość nigdy nie jest najważniejsza.  

•

 

Zawsze dość realistyczne opis, nie istnieje miłość platoniczna, raczej miłość spełniona, erotyczna. 

•

 

Przedstawiana  jest  w  dość  konwencjonalny  sposób  –  zafascynowanie,  rozejście,  tęsknota,  kolejne 
spotkania, spełnienie, rozstanie i rozpacz, czasami także powrót i kolejne spotkania.  

•

 

Opis jednak nie jest dosadny, jest bogaty w niedomówienia, sugestie itp.  

•

 

Miłość nigdy nie zwalnia z obowiązku moralności itp., nie ma takiej, dla której wszystko się poświęca.  

 
 

Tematyka rozstania 

•

 

Rzadko pojawia się na Zachodzie, w Chinach dużo częściej.  

•

 

Dla  chińskich  poetów  motywem  twórczym  były  przeróżne  rozstania  –  z  przyjaciółmi,  z  regionem, 
wyjazdy, wygnanie polityczne itp. (najgorsza kara obok śmierci) 

 
Motyw bezczynności 

•

 

Głównie w poezji Wang Weia.  

•

 

Uwolnienie się od spraw i trosk świata doczesnego, życie w zgodzie z sobą i naturą.  

 
Motyw alkoholu 

•

 

Głównie w poezji Li Baia. 

•

 

Oddalenie się od trosk świata codziennego.  

 
-  Chińska  poezja  to  twór  i  obraz  kultury  wysokiej,  arystokratycznej.  Cechuje  się  powściągliwym  wyrażaniem 
uczuć, aluzjami, sugestiami, nieliczną dosłownością.  
- Nigdy jednak nie jest chłodna, zawsze pełna uczuć i emocji.  
-  Poezja  chińska  wykracza  poza  granicę  kulturową,  jest  ogromnie  różnorodna,  bogata  w  uczucia,  obrazy, 
motywy – odzwierciedla cały chiński świat.  
- W pewnym sensie jest to świat idealny, ale zawiera też elementy skrajne – 阴 i 阳, radość i smutek itp. 
 

Teoria poezji w historii Chin 

 
- Prawie każdy chiński poeta poczuwał się do napisania kilku słów nt. poezji jako takiej.  
- Nie ma jednak pojedynczego, wielkiego dzieła o teorii chińskiej poezji.  
- Pierwszym i najważniejszym dziełem tego typu jest wstęp do Księgi Pieśni 



 

Odpowiada, czym jest poezja – jest wyrazem uczuć oraz oddziaływaniem moralnym. 



 

Wprowadza pierwszy podział na gatunki poetyckie, zwraca uwagę na środki techniczne. 

- Na podstawie wstępu do KP powstały 4 szkoły refleksji poetyckiej 
 
Szkoła moralistów (dydaktyków, pragmatystów) 

•

 

Wywodzi się z tradycji konfucjańskiej.  

•

 

Poezja jako komentarz moralny, polityczny, społeczny.  

•

 

Chwalenie cesarza, urzędników, głowy rodziny.  

•

 

Poezja ma odzwierciedlać nastawienie społeczeństwa do władzy, ma zawierać elementy krytyczne, ale 
z umiarem, bez żadnego podburzania.  

•

 

Poezja wyraża tęsknotę za lepszą przeszłością 

 zwracanie uwagi, chęć naprawy 

•

 

Księga Pieśni jako kształtowanie uczuć, moralności i natury człowieka.  

•

 

Wiersze mają zachować umiar.  

•

 

Poezja ma mieć głębię moralną, ma być uczciwa, tj. zachować zgodność intencji z działaniem.  

•

 

Ma być elegancka, wyrafinowana, prawidłowa. 

•

 

Postulowano naśladowanie starożytnych poetów i umiarkowane chwalenie się erudycją. 

•

 

Poezja ma wyrażać dao: 文以载道 

•

 

Ważniejsza pozostaje tematyka, niż technika. 

•

 

Brak frywolnych tematów, zachowanie powagi.  

•

 

Szczególnie cenili poetów dynastii Han.  

 
Szkoła techników 

•

 

Także wywodzą się z konfucjanizmu i wstępu do Księgi Pieśni. 

•

 

Elementy ezoteryki i magii. 

•

 

Poezja jako rodzaj ćwiczenia literackiego. Intelektualna rozrywka dla wykształconych. 

•

 

Oddanie elokwencji, nie uczuć, nie przesłania moralnego.  

•

 

Zachowanie odpowiedniego metrum, tonów, rymów itp.  

•

 

Techniczna  doskonałość,  dużo  naśladownictwa  (stąd  dwa  odłamy  –  naśladowania  myśli  i  słownictwa 
oraz naśladowania techniki wersyfikacyjnej).  

•

 

Za Song naśladownictwo starej poezji zostało podniesione do rangi sztuki (tylko w kwestii formy).  

•

 

Największa fala tej szkoły za Song, Ming i Qing. Szczególnie cenili poetów dynastii Tang.  

•

 

Sporo poezji o starych mistrzach.  

•

 

Najwybitniejszy przedstawiciel – Du Fu 杜甫. 

 
Szkoła indywidualistów (ekspresjonistów) 

•

 

Także twierdzili, że wywodzą się od konfucjanistów.  

•

 

Najważniejsze wyrażanie uczuć. 

•

 

Wg nich pewien legendarny cesarz powiedział, że poezja to wyrażanie tego, co w sercu (诗言志). 

•

 

Podobne hasła do moralistów, ale dla nich 志 to głównie serce, uczucia – dla moralistów umysł.  

•

 

Indywidualiści chcieli uczucia wyrażać, a moraliści je kształtować.  

•

 

Natchnienia należy szukać w sobie.  

•

 

Indywidualiście  między sobą  nie zgadzali się tylko, czy poezja ma wyrażać uczucia samego poety, czy 
większej grupy, społeczeństwa.  

•

 

Cenili spontaniczność, nie naśladownictwa, popisywania się elokwencją. Potępiali sztukę dla sztuki.  

•

 

Podkreślali konieczność bycia uczciwym, żeby wiarygodnie oddawać uczucia.  

 
Szkoła intuicjonistów (metafizyków) 

•

 

Najmniej zwolenników, wywodzi się z buddyzmu chan.  

•

 

Poezja to kontemplacja wnętrza, własnej istoty, zrozumienie siebie.  

•

 

Poeta nie podkreśla swojej indywidualności, bo identyfikuje się z kontemplowanym przedmiotem.  

•

 

Intuicjoniści nie chcieli dominować wierszy uczuciami, obraz świata miał być od nich wolny.  

•

 

Czysty opis, wniknięcie w nastrój, motyw.  

•

 

Poezja nieuchwytna. 

•

 

Poezja nie musi być nauką moralną, ma być obrazem świata.  

•

 

Pisanie i odbiór oparte na intuicji, brak naśladownictwa.  

•

 

Wcześniejsza wiedza powinna być niezauważalna w poezji. 

•

 

Aluzje, niedopowiedzenia, proste opisy, oszczędne słowa.   

 
 
Postrzeganie przez krytyków zachodnich 
 
W  XVII/XVIII  w.  zaczęła  się  fascynacja  chińską  sztuką  i  architekturą  –  chinoiserie.  Dzieła  literackie  zaczęto 
tłumaczyć później, głównie na francuski i angielski. Pierwsze tłumaczenia polskie pochodziły z tych języków, nie 
bezpośrednio z chińskiego. Komentarze polskich badaczy z I połowy XX w. dają wyraz głębokiego lekceważenia 
chińskiej  literatury,  pogardy  i  ostrej  krytyki.  Nie  dostrzegano  piękna,  uważano  tę  poezję  za  płytką,  prostacką, 
pozbawioną natchnienia i charakteru narodowego. Chińscy poeci jawią się jako pijacy i prostacy.  
 

HISTORIOGRAFIA 

 

Literatura  historyczna  pojawiła  się  w  Chinach  bardzo  szybko  (bardzo  dawno),  a  swą  treścią  nieraz  cofała  się 
wiele wieków wstecz. Historię studiowano od zawsze, bo uważano, że można się z niej wiele nauczyć. Dotyczyło 
to  przede  wszystkim  polityków,  ministrów,  cesarzy  i  pozostałych  dworzan.  Mieli  oni  wszyscy  wyciągać 
odpowiednie  wnioski,  uczyć  się  i  nie  popełniać  błędów  z  przeszłości.  Gatunek  literatury  szczególnie  ceniony 
przez konfucjanistów, ze względu na swe moralno-dydaktyczne wartości.  
 
Księga Dokumentów (书经

书经

书经

书经/ 尚书

尚书

尚书

尚书) 

- Najstarszy zabytek literatury, zawiera najstarsze zabytki chińskiej prozy.  
- Pochodzi z ok. VIII-VII w. p.n.e., zaliczana do Pięcioksięgu Konfucjańskiego (五经).  
- Tradycyjnie napisał ją Konfucjusz. Nie ma jednak dowodów jego autorstwa. Możliwe, że ją tylko dopracował i 
dopieścił. Uważa się, że mógł przy tym usunąć liczne fragmenty mitologiczne, co zmniejszyło jej bogactwo. 
- Obecna wersja prawdopodobnie została odtworzona z pamięci literatów po wielkim paleniu QSHD. 
- Zawiera 58 rozdziałów. 
- Każdy zawarty dokument stanowi odrębną całość. Są to oświadczenia i przemówienia władców i ministrów. Są 
ułożone chronologicznie, od legendarnych władców z XXIII w. p.n.e. do VII w. p.n.e.  
-  Księga  Dokumentów  nie  jest  kroniką  w  ścisłym  tego  słowa  znaczeniu,  być  może  zawiera  wiele  farmazonów. 
Jest to raczej zbiór tekstów źródłowych. 

-  Dużo  mowy  bezpośredniej  (cytaty),  bardzo  mało  narracji  (tylko  o  mówiącym  i  czasie).  Jest  to  sposób 
charakterystyczny także dla piśmiennictwa filozoficznego; uważa się, że dodaje dramaturgii.  
- Księga zawiera trochę filozofii, bo często historia i filozofia nieodłącznie szły w parze.  
- Napisana trudnym językiem, bo nie znamy kontekstu wydarzeń, ciężko je odczytać i zrozumieć.  
- Pojawia się po raz pierwszy typowo chińskie upodobanie do wyrażeń numerycznych.  
- Utwory podzielone są na 2 grupy: 

•

 

Przemówienia i oświadczenia (konkretne osoby, zdarzenia, problemy).  

•

 

Traktaty (często polityczne – zasady dobrego rządzenia, idealizacja dawnych, sporo filozofii). 

-  Księga  zawiera  dużo  idealizacji,  m.in.  dobrego  władcy  (moralny,  sprawiedliwy,  dobry  dla  społeczeństwa, 
korzysta  z  rad  lojalnych  ministrów,  nie  rządzi  sam)  i  dobrego  ministra  (lojalny,  uczciwy,  pragnący  dobra  dla 
ogółu). 
- Pojawia się koncept Mandatu Niebios 天命 (sankcjonuje dynastię, ale też pozwala ją obalić!). Pojawia się też 
teoria,  że  tron  nie  musi  być  dziedziczny  dla  syna,  może  być  dowolny  godny  człowiek.  Księga  m.in. 
usprawiedliwia bunt Zhou Wena, wychwala go i krytykuje Di Xina z dynastii Shang.  
 
Kronika Wiosen i Jesieni (春秋

春秋

春秋

春秋) 

- Należy do kanonu Pięcioksięgu Konfucjańskiego.  
- Kronika państwa Lu na płw. Shandong (pochodził z niego Konfucjusz), obejmuje okres 722-481 p.n.e. 
-  Nazwa  春秋  wzięła  się  pewnie  z  tego,  że  kiedyś  termin  ten  ogólnie  odnosił  się  do  kronik,  które  spisywały 
wydarzenia sezon po sezonie.  
- Oryginał został spalony przez QSHD.  
- Ma formę kwartalnych notatek o najważniejszych zdarzeniach w kraju i na dworze.  
-  Są  to  krótkie,  suche  notki,  nie  ma  mowy  bezpośredniej,  ale  nie  ma  też  typowej  narracji  (brak  opisów, 
zwięzłość). Zawiera też notatki o wydarzeniach meteorologicznych, które wpływały na państwo. 
- Jej zwięzłość i skrótowość nie daje nam dobrego obrazu tła społecznego i historycznego.  
- Powstało wokół niej dużo literatury komentatorskiej: 
 
Przekazy Zuo (Zuo Zhuan 左传

左传

左传

左传) 

- Najstarsze chińskie dzieło opisujące wydarzenia historyczne w sposób narracyjny. 
- Spisane ok. III w. p.n.e.; obejmuje okres 722 do 468 p.n.e. 
- Jest ono jednym z najważniejszych źródeł pozwalających zrozumieć historię epoki Wiosen i Jesieni. 
- Nazwa od nazwiska autora, o którym niewiele wiadomo.  
- Jest to zbiór krótkich opowiadań i opisanych historii z różnych państewek okresu, ułożonych chronologicznie.  
- Teksty odpowiadają tym z 春秋, rozbudowują tamtejszy opis, ale część z nich autor w ogóle pominął, a część 
dodatkowo rozbudował. Co ciekawe, część faktów i dat jest sprzeczna z tymi z 春秋.Autor często miesza fakty z 
fikcją i legendą.  
- Prawdziwa, żywa narracja. Subiektywna idealizacja ówczesnego życia.  
- Mimo zmyśleń, Zuo Zhuan daje lepszy obraz tamtej epoki. 
- Sporo fragmentów o życiu dworskim, ceremoniałach religijnych itp.  
- Wyraźny charakter dydaktyczny (dobrzy władcy, moralni ministrowie). Nakłanianie do dobra, zło zawsze 
przegrywa – typowy utwór konfucjański. 
- Kluczowe pojęcie: rytuał 礼 – wymiar praktyczny (rytuał, etykieta) i duchowy (ideały moralne).  
 
Dialogi Państw/ Mowy Królestw (国语

国语

国语

国语) 

- Obejmują ten sam okres, co 左传. 
- Autorstwo także przypisywane jest temu samemu kronikarzowi. 
-  Inny  jednak  jest  układ  dzieła  –  informacje  poukładane  są  wg  państw,  układ  wydarzeń  jest  chronologiczny  w 
obrębie jednego państwa 
- Dalej dominuje dialog, ale bardziej swobodny i płynny, nie tak lakoniczny. 
- Dużo częściej pojawiają się powtórzenia całych zdań i fraz, dlatego jest to dzieło dość monotonne. 
- Wyraźne jest osłabienie wymowy dydaktycznej, za to większe wyrafinowanie literackie. 
 
Intrygi Walczących Królestw (战国策

战国策

战国策

战国策) 

- Obejmują okres 475-221 p.n.e. 
- Dzieło datowane na II w. p.n.e.  
- Jest to kronika nietypowa, bo stanowi zbiór anegdot z tego okresu, choć uporządkowanych chronologicznie. 

- Odnosi się do 12 ówczesnych państw.  
-  Traktowana  także  jako  dzieło  filozoficzne  (w  ogóle  kroniki  często  pod  pretekstem  opisywania  historii 
zapakowane były nauczaniem i moralizatorstwem).  
- W 战国策 liczy się jednak bardziej sprawność językowa, piękno i efektowność języka, niż historia.  
- Anegdoty dotyczą głównie tzw. sojuszy poziomych (西 vs. 东) i pionowych (北 vs. 南). 
- Mówi się, że 战国策 prezentuje marną wartość hist., bo wiele faktów jest zmyślonych, pełno legend i mitów. 
-  Ale  jako  że  najważniejszy  jest  styl  mówienia,  zawarte  w  niej  anegdoty  stały  się  bazą  dla  mistrzów 
krasomówstwa.  
- Anegdoty mają charakterystyczną konstrukcję: 

I – sygnalizacja problemu konkretnego państwa 
II – rady dla władcy, dowódcy itp. 
III – część najdłuższa, uzasadnienie rady  
IV – informacja, czy osoba zastosowała się do rady i jakie były konsekwencje 

-  Pełne  są  konwencjonalnych  zwrotów,  ale  nowością  jest  upodobanie  do  zaskakiwania,  paradoksu, 
tajemniczości. Pozwala to na różnorodną interpretację, co może sprawiać problem. 
- Wiele odwołań do wcześniejszych wydarzeń, przysłów i cytatów (szczególnie Konfucjusza). 
- To dzieło nie jest już tak monotonne. 
-  Zawiera  sporo  cynicznej  filozofii  i  mało  moralizmu,  co  odzwierciedla  ówczesną  sytuację  polit.-społ.  Opisuje 
liczne intrygi, knowania, korupcja itp. Sprawiało to problem komentatorom konfucjańskich, bo nie pasowało do 
konfucjańskiej moralności.  
-  Jednak  i  tak  dzieło  zajmuje ważne  miejsce  w  literaturze  chińskiej,  bo  jej  styl  znacznie  wpłynął  na  późniejsze 
dzieła. 
- Status kroniki nadano mu później, początkowo uważano je za podręcznik przetrwania w intrygach i dobrego 
mówienia.  
 
Zapiski Historyka (史记

史记

史记

史记) –Sima Qian (司马迁

司马迁

司马迁

司马迁) 

- Spisane przez SMQ w II-I w. p.n.e. za dynastii Han, za panowania cesarza Wu (汉武帝). 
- Pracę nad kroniką rozpoczął jeszcze ojciec SMQ, ale napisał jej bardzo niewielką część.  
- SMQ zastąpił ojca na stanowisku cesarskiego historyka. 
- Pierwsza kronika, która podjęła próbę opisania całej historii, od czasów legendarnych do współczesnych SMQ.  
- Swą treścią obejmowała nie tylko terytoria Hanów, lecz wszystkie regiony z chińskiej strefy wpływów.  
- Uporządkowane niechronologicznie w 5 głównych rozdziałów: 

I. 12 kronik dotyczących dynastii i najważniejszych walk dynastii Zhou. 
II. Tablice chronologiczne, ułożone wg państw (rok – wydarzenie). 
III. Traktaty polityczne i ekonomiczne, ale też o muzyce, astronomii itp. 
IV. Biografie – zupełna nowość w kronikarstwie. Biografie mężów stanu, polityków, filozofów itp. 
V. Osobny dział o państewkach feudalnych za dynastii Zhou i Han. 

- Pomysł takiego podziału kroniki szybko się przyjął w Chinach i był wykorzystywany przez innych.  
- Sam SMQ nie był jednak pełnym rewolucjonistą, bo zawarł wiele zapożyczeń z innych dzieł (书经, 左传, 国语). 
- Idealizował czasy, które minęły; zawarł sporo dydaktyzmu. 
- Przyjął także cykliczny sposób przedstawiania dziejów (upadek złej dynastii – powstanie lepsze itd.). 
- Widać silną kategoryzację typu czarne-białe na dobrych i złych.  
- Co najważniejsze, w 史记 to jednostki, poszczególni ludzie tworzą historię, nie całe grupy czy armie. Jednostka 
jest u Sima Qiana bardzo ważna, co w chińskiej literaturze zawsze było rzadkością.  
- Kronika zawiera bardzo dużo informacji o geografii, klimacie, także o innych terenach i ludach, czego brakuje 
w innych wcześniejszych kronikach. Są tu informacje o urzędach i ich funkcjonowaniu, a także o obyczajach.  
- Część biograficzna zawierała bardzo dużo komentarzy osobistych – mało kronikarskich, ale interesujących.  
- Zawarł także sporo anegdot z życia publicznego i osobistego postaci – o stanie rodziny, edukacji itp.  
- W ogóle uważa się, że to Sima Qian zapoczątkował w Chinach piśmiennictwo biograficzne.  
 
- Późniejsi kronikarze chcieli kontynuować dzieło SMQ, ale nikt nie osiągnął tego poziomu.  
- Dopiero w I w. n.e. znalazł się godny następca:  
 
Księga Han (汉书

汉书

汉书

汉书) –Ban Gu (班固

班固

班固

班固) 

- Jest to pierwsza kronika dynastyczna. Opisuje okres 209 p.n.e. – 25 n.e. 
- Podobny podział do Zapisków Historyka.  

-  Ban  Gu  wprowadził  sporo  nowych  lub  rozbudowanych  tematów  –  m.in.  geografia  państw  ościennych  i,  co 
bardzo ważne, spis biograficzny prac z archiwów cesarskich. 
- Część informacji jest skopiowana z 史记, ale sporo dodanych i odjętych.  
-  Jest  to  dzieło  mniej  subiektywne,  niż  史记,  mniej  przemyśleń  osobistych.  Często  poglądy  konwencjonalne, 
zgodne z ideologią konfucjańską.  
- Język podobny do dzieł wcześniejszych.  
- Jedna z bardziej wiarygodnych kronik – przedstawia krótki i najlepiej udokumentowany okres. 
- Nie sprawdziła się jednak jako źródło odwołań dla późniejszych dzieł. 
- Narodziła tradycję tworzenia kronik dynastycznych.  
- Kronikę kontynuowała siostra Ban Gu, Ban Zhuo, co było pierwszym pojawieniem się kobiety w literaturze! 
 
- Pod koniec dynastii Han wyodrębniły się 2 główne formy kronik – typowe kroniki rok po roku i kroniki w stylu 
Zapisków  Historyka,  zawierające  biografie  itp.Za  dynastii  Han  powstało  także  Centralne  Biuro  Oficjalnych 
Historiografów – zbierali wszelkie dokumenty historyczne do wykorzystanie przez kronikarzy. 
 
Cele i charakter kronik: 
- Udzielanie nauk moralnych i politycznych, przekazywanie nauki potomkom. 
- Prezentacja przede wszystkim pozytywnych postaci i wielkich czynów. 
- Cykliczne przedstawianie dziejów (upadki i wzloty). 
- Jedynym podmiotem tworzącym historię jest człowiek, żadnych Cudów nad Wisłą. 
- Ciągłość wydarzeń, regularny zapis (kolejne kroniki płynnie opisujące dzieje Chin, niemal do dziś - wyjątkowe). 
- Teoretycznie nie powinno być w nich uwag i komentarzy wskazujących na autora.  
- Mało komentarza, dużo suchych faktów, dlatego trudniejszy odbiór.  
-  Skłonność  do  odwołań  do  poprzedników.  Bardzo  wiele  jest  odwołań  do  wcześniejszych  ksiąg  –  przysłowia, 
porównania itp.  
-  Czynnik  uczciwości  naukowej  bez  większego  znaczenia,  wiele  nierzetelnych  informacji  i  stronniczości, 
konfucjańskie ataki na inne religie i obcokrajowców itp. 
- Duży wpływ ideologii państwa w danym momencie historycznym. 
 
- W dziełach historycznych dominuje dialog, rozmowa - na ogół nie są to kroniki sensu stricte. 
- Autorzy wykazują upodobanie do 4-5 znakowych zdań, co nadaje rytm.  
- Ważną cechą są też lubiane przez Chińczyków aż do dziś kategorie numeryczne (4 cnoty itp.) 
- Pojawiają się partie narracyjne, ale nie są zbyt rozbudowane, stanowią raczej łączniki między dialogami – stąd 
duża skrótowość i styl telegraficzny.  
 

PIŚMIENNICTWO FILOZOFICZNE 

 
- Dzieła filozoficzne były podstawą edukacji w starożytnych Chinach. 
- Zawarte w nich idee, anegdoty, powiedzenia itp. przeszły do języka potocznego, głównie w formie chengyu. 
- Najważniejsze prądy filozoficzne: 

•

 

Konfucjanizm – kształtował nurt literatury klasycznej 文言. 

•

 

Buddyzm – też częściowo wpłynął na klasykę, trochę na beletrystykę, ale najbardziej na dramat, teatr. 

•

 

Taoizm – wpłynął głównie na literaturę popularną i poezję. 

•

 

Szamanizm – największy wpływ na teatr, głównie na południu Chin. 

 
Konfucjanizm 儒家

儒家

儒家

儒家 

 
- Szybko stał się oficjalną doktryną filozoficzną w Chinach – już za dynastii Han.  
- Szybko także stał się podstawą kanonu edukacyjnego (można było studiować inne religie, ale egzaminy – tylko 
konfucjanizm).  
- Wyznaczał sposób życia wszystkim ludziom, od cesarza po chłopa.  
- Założyciel – Konfucjusz (551-479 p.n.e.). Pochodził z państwa Lu na półwyspie Shandong, gdzie powstało wiele 
jego  świątyń,  choć  sam  za  boga  (przynajmniej  pełnoprawnego)  nie  był  uważany.  Pochodził  z  rodziny 
niezamożnej,  choć  daleko  związanej  z  arystokracją,  pełnił  różne  urzędy,  m.in.  w  ministerstwie  robót 
publicznych  i  sprawiedliwości,  później  wypadł  z  łask  i  stał  się  wędrownym  nauczycielem.  Jako  urzędnik  nie 
zyskał  wybitnej  sławy.  Żyjąc  w  epoce  rozbicia,  wojen  i  chaosu,  propagował  porządek,  ład,  spokój.  Podkreślał 

znaczenie  dobrych  wzorców  z  przeszłości,  odwoływał  się  do  niemal  mitycznego  „złotego  wieku”.  Konfucjusz 
bardzo chciał zostać ważnym mężem stanu, aby efektywniej wprowadzać swe idee w życie.  
 
Dialogi Konfucjańskie (Lunyu 论语

论语

论语

论语) 

- Podstawowe dzieło nauk konfucjańskich.  
- Powstało w IV w. p.n.e., spisane przez uczniów, choć wg tradycji napisał je sam Konfucjusz.  
- Zawiera jednak sporo oryginalnych myśli i sentencji Konfucjusza.  
- Zawiera kilkadziesiąt rozdziałów i ok. 500 paragrafów – nieuporządkowanych.  
- Zgodnie z tytułem tekst ma formę dialogów, choć są zastrzeżenia co do ich autentyczności.  
- Konstrukcja dzieła – 3 formy dialogów: 

•

 

Dialogi Konfucjusza z uczniami 

•

 

Długie odpowiedzi na konkretne pytania uczniów 

•

 

Krótkie, treściwe oświadczenia 

-  Dialogi  pozbawione  są  długich,  zawiłych  form  w  stylu  europejskiej  filozofii,  są  to  raczej  stosunkowo  proste 
wypowiedzi,  zawierające  wiele  konkretnych  przykładów.  Dzięki  temu  odbiorca  sam  musi  wyciągnąć  wnioski, 
jednak jednocześnie czyni to dzieło łatwiejszym w odbiorze.  
- Jako całość, jest to dzieło skomplikowane, lecz poszczególne części są dość proste.  
- Dzięki formie dialogów zwiększa się ‘siła rażenia’, bo dotyka konkretnych faktów.  
 
-  Główne  idee:  humanistyczne  przesłanie  nauki;  nacisk  na  edukację  moralną,  która  ma  otworzyć  drogę  do 
reformy  państwa;  ważność  rytuału  礼,  który  wnosi  porządek  do  życia;  także  mały  element  rewolucyjny  –  o 
człowieku świadczą jego czyny, a nie pochodzenie. 
-  Poglądy  na  państwo:  rządzić  ma  władca  mądry,  wykształcony,  kierujący  się  dobrem  ludu  i  państwa,  ma  być 
także mędrcem, ojcem swego ludu, uczciwym, odważnym, znającym etykietę i sztukę. Z Dialogów wywodzi się 
pojęcie człowieka szlachetnego, uczciwego, mądrego – junzi 君子. Przeciwieństwo – nieszlachetny xiaoren 小人. 
- Konfucjusza nie interesowało tworzenie abstrakcji, lecz rozwiązywanie konkretnych problemów – pragmatyzm! 
 
-  Dialogi  Konfucjańskie  otoczone  były  i  są  czcią.  Prezentują  Konfucjusza  nie  jako  boga,  lecz  jako  człowieka  – 
mądrego,  czasem  zabawnego,  także  mającego  wady,  zmagającego  się  z  rzeczywistością,  głoszącego  kult 
samodoskonalenia i wiedzy, przy jednoczesnej świadomości ograniczeń wiedzy. 
 
Wielka Nauka (大学

大学

大学

大学)  

Doktryna Środka (Zhongyong 中庸

中庸

中庸

中庸) 

- 2 dzieła także przypisywane Konfucjuszowi, w rzeczywistości napisane przez uczniów, krewnych itp. 
 
- We wszystkich dziełach przewijają się pojęcia cnót: 

•

 

义 yi - prawość 

•

 

德 de - cnota 

•

 

仁 ren - humanitaryzm 

•

 

诚 cheng – uczciwość 

- Cnoty miały wyznaczać normy dla 君子. Nieszlachetnego 小人 dotyczyło pojęcie zysku 利. 
 
- Jedynym mocno abstrakcyjnym pojęciem pojawiąjącym się w konfucjanizmie było „uprawidłowienie nazw” – 
zhengming 正名.  Konfucjusz  wiązał  upadek  władzy  z  deformacją  języka,  bo  słowa  przestawały  odpowiadać 
swoim normalnym znaczeniom. Konfucjusz chciał klarowności i prostoty języka. 
 
- Ważne było doskonalenie charakteru. Każdy miał się piąć w górę, w stronę cnót, jednak NIE w oderwaniu od 
społeczeństwa  i  państwa  –  trzeba  było  je  brać  pod  uwagę  w  swoim  zachowaniu,  doskonalenie  miało  iść  w 
zgodzie ze społeczeństwem.  
- Jednostkowy człowiek jednak był ważnym motywem w konfucjanizmie. 
- Wiedza książkowa dla konfucjanizmu była ważna, ale tylko do pewnego momentu. 
- Konfucjanizm mocno koncentrował się na polityce, którą wiązał z etyką. Nie interesowały go kwestie religijne, 
abstrakcyjne  –  niektóre  akceptował,  inne  odrzucał,  bez  większej  reguły.  W  religie  akceptował  głównie  rytuał, 
jako utrwalenie porządku. Pomijał kwestie metafizyczne, życie pozagrobowe itp.  
-  W  konfucjanizmie  także  istnieje  pojęcie  道,  choć  inne,  niż  w  taoizmie.  Dla  konfucjanistów  道  to  sposób 
moralnego  postępowania  jednostki  i  państwa  (dobre,  sprawiedliwe  rządy,  stoi  ponad  prawem,  czerpie  siłę 

samo  z  siebie,  wymaga  od  człowieka,  ale  nie  daje  nagrody).  道  to  zasada  postępowania  nie  kierującego  się 
zyskiem. Zawiera ideał życia – uczciwego, dobrego, sprawiedliwego.  
-  Konfucjanizm  uczy  życia  w  społeczeństwie.  Podkreśla  przynależność  do  rodziny,  społeczeństwa,  państwa. 
Organizacja państwa ma przypominać organizację rodziny.  
-  Każdy  człowiek  w  rodzinie  stanowi  wartość,  wszyscy  są  równie,  równie  dobrzy,  każdy  ma  być  tak  samo 
traktowany. 
 
- Konfucjusz był wielbicielem przeszłości i historii, szukał tam wiedzy i mądrości. Jednak nie był wobec historii 
całkowicie bezkrytyczny. 
- Często mu zarzucano, że jest filozofem kompromisu.  
 
- Konfucjanizm ewoluował, przenikany innymi doktrynami i często odbiegał od oryginalnych nauk Konfucjusza. 
Stał się ortodoksyjny, stracił uwagę do człowieka, demokracji, równości. Z czasem stał się doktryną skostniałą, 
sztuczną, bez większego kontaktu z państwem. 
 
Podsumowanie konfucjanizmu (oryginalnej postaci): 

•

 

Ukierunkowanie na człowieka.  

•

 

Humanitarne przesłanie. 

•

 

Nacisk na aktywność społeczną i polityczną. 

•

 

Edukacja intelektualna i moralna. 

•

 

Silne sprężenie etyki z polityką. 

 
Mencjusz 孟子

孟子

孟子

孟子 (IV-III w. p.n.e.) 

-  Filozof  utożsamiany  z  konfucjanizmem,  przypisywano  mu  autorstwo  dzieła  Mengzi 孟子

孟子

孟子

孟子,  choć  zostało  ono 

spisane po jego śmierci (także na przełomie IV-III w. p.n.e.), przekazując myśli i idee Mencjusza. Jest to jedno z 
dzieł kanonu konfucjańskiego, co podniosło jego prestiż. Szczególnie cenione był przez neokonfucjanistów. 
- Mencjusz był filozofem-podróżnikiem, był w wielu krajach i starał się wpływać na działania władców.  
- Twierdził, że człowiek z natury jest dobry, a całe zło bierze się z wrodzonych skłonności do zakłócania dobra. 
- Państwem mają rządził wykształcenie i dobrzy władcy, państwo powinno był dla człowieka.  
- Mencjusz częściej poruszał tematyką polityczną i ekonomiczną, niż Konfucjusz. 
-  Uważał,  że  człowiek  sam  kieruje  swoim  losem  i  jest  za  siebie  odpowiedzialny,  więc  musi  nieustannie 
doskonalić swój charakter.  
-  Natura  ludzka  to  rodzaj  odrębnego  mikrokosmosu,  a  poznanie  świata  jest  możliwe  przez  poznanie  samego 
siebie, swej duszy.  
- U Mencjusza pojawiają się elementy metafizyczne, czego wcześniej nie było. Wg niego każda rzecz jest pełna 
sama z siebie, jest od początku doskonała . 
- Mencjusz kładzie nacisk na naukę i wykształcenie, co pozwala poznawać samego siebie. Nie można roli nauki 
jednak przeceniać. Ceni również człowieka jako jednostkę, zdolną do samodzielnego myślenia i pod. decyzji. 
 
- Dzieło Mengzi cenione jest ze względu na treść i formę – Mencjusza uważa się za mistrza mowy, przemawiania, 
który potrafił swą przemową  przekonać słuchaczy do swoich racji. Często jednak jest sarkastyczny i ironiczny, 
nie słodzi i nie idealizuje (za bardzo).  
 
- Cztery wymienione wyżej dzieła stanowią tzw. Czteroksiąg Konfucjański (四书

四书

四书

四书/四经

四经

四经

四经).  

 
Xunzi 荀子

荀子

荀子

荀子 (IV-III w. p.n.e.) 

- Był ważnym i wpływowym filozofem już za życia, twórca dzieła o tym samym tytule – Xunzi 荀子

荀子

荀子

荀子. 

- Jest to pierwsze dzieło w szkole konfucjańskiej różniące się strukturą od poprzednich, ma formę wywodu na 
konkretne  tematy.  Jest  to  zbiór  esejów  filozoficznych  –  każdy  ma  tytuł  opisujący  treść,  a  pojęcie  czy  idea  są 
wyjaśniane w sposób logiczny i klarowny, nie trzeba czytać między wersami, domyślać się. Jest to też pierwszy 
przykład esejów w literaturze chińskiej.  
-  Xunzi  jest  pisane  wypracowanym,  literackim  stylem,  zawiera  figury  stylistyczne  (symetria,  powtórzenia, 
paralelizmy). Wciąż sporo jest w nim cytatów.  
- Xunzi jest dość kontrowersyjne w poglądach, co przysporzyło wielu problemów komentatorom konfucjańskim. 
Jest cyniczny, nie ma idealizmu i przesadnie wzniosłych idei (np. jeśli władca będzie dobry, to wszystko będzie 
cud miód). 

-  Xunzi  twierdził,  że  człowiek  jest  z  natury  zły,  ale  może  stać  się  dobry  poprzez  odpowiednią  i  długotrwałą 
edukację. Podkreśla też ważną rolę dobrych przykładów z przeszłości. Uważa, że tylko intelekt różni człowieka 
od zwierzęcia – tylko nauka i wzorowanie się na autorytetach pozwalają na wzniesienie się ponad zwierzę.  
-  Xunzi  był  sceptykiem  i  racjonalistą  (wg  naszych  standardów  –  wtedy  nie  było  takich  pojęć).  Nie  rozważał  
Nieba  天  w  aspekcie  religijnym  –  Niebo  to  porządek  naturalny  i  prawa  moralne  (podobnie  do  Konfucjusza). 
Xunzi nie uznaje nadnaturalności, zwalcza wszelkie magiczne, nadnaturalne pierwiastki.  
- Xunzi uważał, że zasady moralne i natura ludzka nie zmieniają się na przestrzeni wieków, są ponadczasowe, 
więc wzory z przeszłości są nadal aktualne i trzeba się nimi kierować. Te same zasady moralne można stosować 
bez względu na epokę czy sytuację polityczną. Tylko człowiek wychowany na dawnych wzorcach może stworzyć 
harmonijną osobowość.  
-  Xunzi  stworzył  rodzaj  filozofii  politycznej  –  uznawał  autorytarny  sposób  rządzenia  (w  przeciwieństwie  do 
Mencjusza  i  Konfucjusza).  Miał  zbliżone  idee  do  szkoły  legistów  –  system  kar  i  nagród.  Człowieka  trzeba 
dyscyplinować, pilnować, kontrolować i uczyć kontroli (Mencjusz – człowiek jest dobry, samodzielny).  
 
Konfucjanizm w Europie 
 
- Szczególnie duży wpływ miał w Oświeceniu, w XVII i XVIII w. Wtedy konfucjanizm wzbudził zachwyt, była to 
rewelacja.  Przekazywany  był  przez  misjonarzy,  których  sporo  przebywało  w  Chinach.  Byli  wykształceni,  więc 
tłumaczyli dzieła konfucjańskie, przekazywali do Europy jego idee.  
-  Ceniono  nauki  konfucjanizmu  i  samego  Konfucjusza.  Chwalono  racjonalizm  konfucjański.  Gottfried  Leibniz  – 
rzecznik wymiany kulturowej Wschód-Zachód, chciał, aby Europa uczyła się od Chińczyków moralności i zasad 
sprawnego  rządzenia.  Uczeń  Leibniza  –  Christian  Wolff  –podzielał  te  poglądy,  uważał,  że  system  chiński 
zharmonizował szczęście jednostki z dobrem państwa.  
-  Jednak  misjonarze  przekazywali  tylko  podstawy  nauk  Konfucjusza,  początkowe  nauki,  same  ideały 
konfucjańskie.  Nie  odzwierciedlały  one  rzeczywistej  sytuacji  społecznej  i  politycznej  w  Chinach,  sposobów 
stosowania tej filozofii.  
- Wielu fanów konfucjanizmu było w Anglii i Francji. Wolter proponował stosowanie konfucjańskich zasad, cenił 
system paternistyczny i świeckość. Podobało mu się odcięcie od cudów i elementów nadprzyrodzonych, a także 
przekonanie, że człowiek jest z natury dobry.  
-  Uważano,  że  to  z  Chin  wzięło  się  pojęcie  „gentelman”,  od  chińskiego  człowieka  cnotliwego  (君子)  –  etos 
gentelmana był bliski zasadzie złotego środka.  
-  Niektórzy  filozofowie  całkowicie  odrzucali  konfucjanizm  –  Denis  Diderot  zarzucał  mu  bezproduktywność, 
statyczność. 
-  Ci,  którzy  pochwalali  konfucjanizm,  widzieli  jednak  tylko  obraz  stworzony  przez  jezuitów  –  w  XVIII  w. 
konfucjanizm  w  Chinach  wyglądał  inaczej,  niż  to  sobie  wyobrażali.  Wchłonął  elementy  kilku  religii  i  filozofii, 
niewiele zostało z oryginalnych nauk.  
- Europejczykom podobała się myśl demokratyczna, idea 道, dobrego rządzenia państwem, oderwanie od religii, 
logiczne myślenie i „uprawidłowienie nazw”.  
 
Taoizm 道教

道教

道教

道教 

 
- Równie popularny jak konfucjanizm, miał ogromny wpływ na kulturę i literaturę Chin. Taoizm poruszał różne 
dziedziny  życia,  życie  codzienne,  politykę,  problemy  państwa.  Spora  część  dotyczy  natury  wszechświata, 
kosmosu,  przyrody,  miejsca  człowieka  w  naturze.  Taoiści  postrzegali  człowieka  jako  część  natury,  nie  część 
społeczeństwa, nie rozważali człowieka jako jednostki społecznej.  
-  Taoizm  zdobył  popularność,  ponieważ  był  odpowiedzią  na  potrzeby,  których  nie  zaspokajał  konfucjanizm  – 
obie  filozofie  się  uzupełniały.  Po  pojawieniu  się  buddyzmu  szybko  się  przeniknęły.  Teksty  taoistyczne  były 
bardziej cenione od konfucjańskich – są ciekawsze, barwniejsze, ładniejsze pod względem literackim, poruszają 
tematy duchowości. Mają wiele pozytywnych walorów, dlatego popularne także na Zachodzie.  
 
Księga Drogi i Cnoty 道德经

道德经

道德经

道德经 

- Najsławniejszy i najbardziej ceniony tekst taoistyczny, spisany prawdopodobnie ok. IV-III w. p.n.e. Wg tradycji 
jej  autorem  jest  Laozi  老子,  który  mógł  żyć  ok.  VI  w.  p.n.e.  Podobno  był  on  archiwistą  na  dworze  władcy 
dynastii  Zhou.  Traktowany  jest  bardziej  jako  postać  legendarna,  nie  rzeczywista  –  mnóstwo  faktów  o  nim 
została dorobionych, zmyślonych. Daodejing powstała długo po Laozi, ale wg badaczy niektóre fragmenty mogą 

być starsze, z jego czasów. Niewykluczone, że to dzieło jednego autora, ale częściej traktowane jako zbiór myśli 
kilku filozofów.  
- Tekst nie jest spójny, nie układa się w żadną logiczną całość, zdania są czasem oderwane od celu. 
-  Składa  się  z  81  rozdziałów  –  47  o  teorii  taoizmu  i  34  jako  komentarze  ze  wskazaniem  na  praktycznie 
zastosowanie filozofii.  
-  Tekst  ma  niespójną  strukturę,  czasem  wplecione  maksymy,  pisany  zrytmizowaną  prozą  literacką,  zawiera 
elementy  dramatyzmu.  Wiele  fragmentów  ma  charakter  poetycki  –  metafory  i  symbole,  język  zwięzły, 
lakoniczny.  
-  Tekst  jest  dość  niejasny,  co  pozwala  na  różne  interpretacje:  dla  niektórych  –  tekst  materialistyczny  lub 
polityczny; dla innych – duchowość, głębia, oświecenie, odrzucenie materializmu.  
- Język jest zbliżony do poetyckiego, wiele środków artystycznych.  
- Różnice od poprzednich dzieł:  

•

 

Nie ma odwołań do historii i postaci z przeszłości. 

•

 

Nie ma cytatów. 

•

 

Nie ma przypowieści, anegdot. 

•

 

Upodobanie do paradoksu – elementy gry z odbiorcą (prawda często brzmi jak jej przeciwieństwo). 

•

 

Słowo-klucz:  dao  道

道

道

道  –  jest  główną  zasadą  działania  wszechświata,  istotą  i  celem  rzeczy,  rodzajem 

absolutu, przyczyną wszystkiego. Nie ma jednoznacznej definicji, jest opisywana niejasno. Dao objawia 
się przez cnotę (siłę) de 德 – indywidualna CECHA każdej rzeczy, szczegół. Dao to ogół, zasada działania 
wszechświata,  źródło  działania  i  niedziałania,  wszystko  i  nic.  Wprowadzenie  tej  „definicji”  znosi 
dualizm – dao jest połączeniem wszystkiego, co sprzeczne. 

- Natura i człowiek to jedność, człowiek nigdy nie jest przeciwstawny naturze.  
-  Daodejing  zawiera  wskazówki,  jak  osiągnąć  stan  jedności  między  człowiekiem  a  naturą  –  trzeba  dążyć  do 
zrozumienia  źródła  natury,  zasad,  którymi  się  rządzi.  Jednocześnie  trzeba  odrzucić  wszystko,  co  odgradza 
człowieka od pierwotnej naturalności, odrzucić nienaturalna, sztuczne elementy, czyli instytucje, zakazy, prawa. 
Człowiek powinien zachować naturalny bieg rzeczy i podążać za dao. Człowiek mądry zajmuje się kontemplacją i 
rozmyślaniem.  To  najprostszy  sposób  poznania  istoty  rzeczy,  otaczającego  nas  świata  i  samego  siebie,  bo 
jesteśmy świata i natury.  
-  Podobny  do  konfucjanizmu element  –  trzeba  poznać  miarę  rzeczy,  traktować  je  tak,  jakimi  w  istocie  są,  nie 
przypisywać  im  większego  znaczenia,  niż  mają,  nie  przywiązywać  się  za  bardzo  do  przedmiotów,  rzeczy,  żeby 
nie  zboczyć  z  dao.  Człowiek  musi  się  wyrzec  przesady,  wygórowania,  ziemskich  sukcesów,  żeby  nie  zboczyć  z 
drogi poznania siebie. Trzeba wyrzec się też majętności, bo cenne rzeczy i błyskotki nas rozpraszają.  
 
-  Wu-wei 无为

无为

无为

无为 – niedziałanie. Nie można działać niezgodnie z naturą, nie robić wymuszonych rzeczy. Wu-wei 

dotyczy duchowej strony człowieka, nie fizycznej (nie chodzi o obijanie się) – w wyniku praktykowania wu-wei 
możemy  stać  się  zdolni  do  zapanowania  nad  naszymi  pragnieniami,  mamy  odczuć  jedność  z  kosmosem  i 
uspokojenie  stanu  ducha.  Odnajdujemy  miejsce  w  kosmicznym  porządku,  szanując  jego  elementy,  ale  nie 
zajmujemy się tylko sobą, mimo że taoizm jest nastawiony na jednostkę. Mędrzec nie pozbywa się własnego JA, 
należy  przyznać,  że  nasze  JA  nie  jest  najważniejsze,  należy  osiągnąć  harmonię  z  innymi  elementami 
wszechświata. Wu-wei było odnoszone też do polityki – nie należy ingerować w sprawy państwa. 
 
- Wielu uważało, że Daodejing to traktat polityczny – wskazówki, jak rządzić krajem. Choć większość twierdziła, 
że to dzieło apolityczne, ewentualnie z nielicznymi elementami, np. kreuje portret władcy, który nie wtrąca się 
w sprawy obywateli.  
 
Zhuangzi 庄子

庄子

庄子

庄子 

-  Dzieło  Zhuangzi  nosi  taki  sam  tytuł,  jak  jego  imię,  choć  jest  też  zwane  Prawdziwą  Księgą  Południowego 
Kwiatu  ( 南 花 真 经

南 花 真 经

南 花 真 经

南 花 真 经 ).  Zhuangzi  pochodził  z  południa  Chin,  żył  w  IV-III  w.  p.n.e.  Był  człowiekiem 

niekonwencjonalnym, nie interesowała go kariera urzędnicza i zaszczyty, wolał być wolny i żyć w biedzie, choć 
posiadał ogromną wiedzę. Był wizjonerem nie mającym równych sobie, pewnego rodzaju buntownikiem.  
 
- Księga Zhuangzi liczy 33 rozdziały, podzielone na 3 części: 

1) Autentyczne wypowiedzi Zhuangzi, zawierające główne idee taoizmu. 
2 i 3) Komentarze i rozwinięcia idei, napisane przez uczniów Zhuangzi.  
 

- Jest to wyjątkowe dzieło, m.in. ze względu na poczucie humoru i wyobraźnię Zhuangzi, jest dużo łatwiejsze w 
odbiorze,  niż  Daodejing.  Zwiera  liczne  opowiastki,  dużo  fantastyki,  bogów  i  mityczne  postaci,  nie  jest  to  więc 
dzieło czysto filozoficzne.  
- Zawiera także mnóstwo dialogów, np. ze zwierzętami i postaciami historycznymi, rozmówców jest dużo więcej, 
niż w innych dziełach tego okresu.  
-  Pojawia  się  także  postać  Konfucjusza,  lecz  jest  on  przedstawiony  krytycznie  i  złośliwie  (przedstawiony  jako 
taoista!), Zhuangzi ośmiesza jego i jego uczniów.  
- Część zdarzeń z Zhuangzi jest prawdziwa, część zmyślona, pochodząca z legend. Widać upodobanie autora do 
rzeczy niebanalnych, groteskowych, nawet złych. Zhuangzi wykazuje się dużą swobodą poruszania się w świecie 
realnym i fantastycznym. 
- Absolutny brak jest zainteresowania polityką w Zhuangzi (Daodejing – troszkę polityki jest). Uwaga skupia się 
na  człowieku  jako  jednostce  i  jego  wolności  duchowej  oraz  umysłowej.  Jednym  z  celów  Zhuangzi  jest 
wyniesienie  tego  tematu  ponad  poziom  prezentowany  przez  konfucjanizm,  który  uważał  za  zbyt  ziemski, 
ograniczony.  Zhuangzi  próbuje  wynieść  filozofię  na  poziom  czysto  duchowy  i  odrzucić  codzienne  ramy  i 
ograniczenia – tylko wtedy prawidłowe myślenie i zjednoczenie z 道. Zhuangzi głosił, że podział świata na dobro 
i zło jest sztuczny, bo to po prostu inne ujęcie tego samego; rzeczywistość jest względna, relatywna.  
-  Cywilizacja  czyni  człowieka  niewolnikiem  –  skoro  wszystko  jest  względne,  należy  się  wyrzec  materialnych 
rzeczy, bo są zwodnicze i utrudniają rozwój duchowy.  
-  Tak  jak  Laozi,  Zhuangzi  także  uważał,  że  wszystko  ma  swoją  naturę,  bo  wszystko  wywodzi  się  z  道.  Dlatego 
rzeczy są wieczne, nie giną, lecz ulegają ciągłym przemianom. Stąd wynikają nowe poglądy na życie i śmierć – są 
to  2  różne  aspekty  tego  samego  istnienia.  Takie  rozumowanie  zniosło  rozróżnienie  między  materią  i  duchem 
(także  2  aspekty  tego  samego  istnienia).  Uwolniło  to  człowieka  od  strachu  przed  śmiercią,  co  rozwinęło  jego 
możliwości duchowe.  
 
-  Zhuangzi  miał  wielu  zwolenników,  nie  tylko  dzięki  swej  filozofii,  także  dzięki  swojej  osobowości  –  budził 
sympatię, bo nie moralizował, nie napominał, lecz proponował wyprawę do świata fantazji.  
- Zhuangzi buntował się przeciw konfucjańskiemu rytuałowi, nie lubił reguł, nakazów i zakazów. Człowiek miał 
być spontaniczny, miał mieć fantazję. Zhuangzi mówił, że tylko głupcy dają się kontrolować. Człowiek miał się 
cieszyć swoją naturą i żyć w zgodzie z naturą. 
- Dzieło Zhuangzi znacznie wpłynęło na literaturę i sztukę.  
 
Liezi 列子

列子

列子

列子 

- Rzekomo żył w VI w. p.n.e., choć jego istnienie w ogóle nie jest pewne. Przypisywane mu dzieło powstało ok. 
IV-III w. p.n.e. i także nosi tytuł od jego imienia.  
-  Liezi  składa  się  z  8  rozdziałów,  zawierających  143  przypowieści.  Jedno  z  3  kanonicznych  dzieł  taoizmu.  Do 
kanonu zostało włączone w VIII w., kiedy to też nadano mu nowy tytuł – Prawdziwa Księga Pustki (冲虚真经

冲虚真经

冲虚真经

冲虚真经).  

-  Argumentem  mówiącym,  że  to  nie  Liezi  jest  autorem,  jest  fakt,  że  treść  przypowieści  nie  odpowiada 
rozdziałom,  w  których  się  znajdują.  Ostatni  rozdział  na  pewno  nie  jest  jego  autorstwa,  gdyż  w  ogóle  nie  jest 
podobny do całej reszty i nie odpowiada samej filozofii taoistycznej.  
 
- Taoizm w oryginalnej postaci nie przetrwał długo. Potem zaczął być kojarzony z alchemią, magią, zabobonami 
i pasywnością. Zaczął ewoluować w kierunku religii, przyjął sporo z buddyzmu 

 neotaoizm. Neotaoizm pełen 

jest  hokus-pokus,  przyjął  wiele  ludowych  wierzeń  (lokalne  kulty,  buddyzm,  szamanizm),  bóstw  i  praktyk,  ma 
niewiele  wspólnego z taoizmem filozoficznym.  Głosi  m.in. jedność zasad  阴阳, których wzajemne dopełnianie 
się w dao stanowi podstawę harmonii świata. Wzajemne oddziaływanie yin i yang jest przyczyną powstawania i 
zmiany wszystkich rzeczy. Z nich powstaje pięć pierwiastków – pięć przemian taoizmu (五行) –火水土金木 – a z 
nich wszystkie inne rzeczy. Z taoizmem religijnym związane są też: medycyna chińska i nauka, wewnętrzne style 
walki,  techniki  dywinacyjne,  np.  w  oparciu  o  Księgę  Przemian,  alchemia,  poszukiwanie  sposobów  na 
długowieczność, poszukiwania naturalnej równowagi energetycznej w otoczeniu człowieka feng shui (风水).  
 
W  okresie  panowania  dynastii  Zhou  powstało  tzw.  100  szkół  myśli  chińskiej  (诸子百家

诸子百家

诸子百家

诸子百家).Ich rozwój  wywołany 

był  ciągłymi  wojnami,  podziałami  politycznymi,  chaosem,  cierpieniem  –  rozważały  dążenie  do  zjednoczenia  i 
harmonii,  poszukiwanie  nowego  ładu.  Różne  szkoły  oferowały  walczącym  dworom  doradztwo,  w  nadziei  na 
zdobycie wpływów. Sto szkół  rozkwitło w latach 770 do 221 r. p.n.e. Był to okres burzliwego rozwoju kultury i 
myśli chińskiej, ale także rozkwit gospodarny, technologiczny itp.  
 

Motizm, moizm (墨家

墨家

墨家

墨家) 

 
-  Szkoła  założona  przez  Modi  (墨翟),  zwanego  także  Mozi  (墨子),  w  V-IV  w.  p.n.e.  Motizm  głosił  zasadę 
powszechnej miłości, miał duże znaczenie szczególnie u schyłku dynastii Zhou. Był nawet moment w historii, że 
legizm i motizm były bardziej popularne od konfucjanizmu, choć od końca dynastii Han o motizmie już nic nie 
słychać.  
- Modi żył w V w. p.n.e., napisał traktat Mozi(墨子), z czego część jest autorstwa jego, cześć jego uczniów. Mozi 
składa  się  z  53  rozdziałów  (oryginalnie  mógł  mieć  nawet  73).  Obecnie  znany  tekst  jest  mocno  zniekształcony, 
gdyż  pochodzi  z  drugiej  połowy  panowania  dynastii  Qing 清!  Mozi  ma  formę  dialogów  mistrza  z  uczniami  + 
krótkie traktaty. 
-  Podstawowym  założeniem  moistów  była  zasada  powszechnej  miłości  i  budowanie  państwa  na  powszechnej 
miłości.  Brak  miłości  jest  przyczyną  zła.  Należy  się  wyrzekać  agresji,  a  człowiek  ma  się  kierować  własną  wolą. 
Niebo wynagradza dobrych i karze złych. Mimo zasady miłości, moiści ostro atakowali Konfucjusza, szczególnie 
za jego etykietę i ceremoniał.  
-  Najważniejsze  w  dziele  Mozi  są  eseje  uczniów  m.in.  o…  prowadzeniu  wojen.  A  także  traktaty  logiczne,  które 
stanowią najstarsze tego typu traktaty w literaturze chińskiej.  
 
Legiści (法家

法家

法家

法家) 

 
- Szkoła popularna ze względu na głoszony przez siebie model państwa.  
-  Najważniejszym  dziełem  jest  Księga  Pana  na  Shangu  (商君书

商君书

商君书

商君书).  Jej  autorem  jest  Yang  Gongsun  (鞅公孙), 

zwany  także  Shang  Yang  (商鞅

商鞅

商鞅

商鞅),  wpływowy  minister  państwa  Qin 秦  w  IV  w.  p.n.e.,  który  swymi  reformami 

doprowadził  Qin  do  potęgi.  Shang  Yang  dążył  do  wzmocnienia  pozycji  władcy  i  państwa,  zniósł  przywileje 
arystokracji,  rozwinął  rolnictwo  i  produkcję  żelaza.  Uznał,  że  jedyną  drogą  do  awansu  społecznego  jest 
wykazanie się na polu walki lub praca na rzecz wojska.  
- Księga Pana na Shangu liczyła 29 rozdziałów (obecnie znamy 24). Część  spisano po śmierci Shang Yanga, ale 
uważa  się,  że  całość  w  100%  odzwierciedla  jego  poglądy.  Częściowo  są  to  dialogi,  częściowo  eseje  na  tematy 
państwowe.  Głoszą  drogę  do  wzmocnienia  państwa,  wspomnianego  rozwoju  rolnictwa,  a  także  konieczność 
prowadzenia  agresywnych  wojen.  Ważną  rolę  odgrywa  system  surowych  kar  i  hojnych  nagród  (w  praktyce 
głównie kary). Moralność i litość to słabości. Liczy się tylko siła i zwycięstwo.  
 
-  Han  Feizi  (韩非子

韩非子

韩非子

韩非子)  żył  w  III  w.  p.n.e.,  uczeń  Xunzi.  Realista  i  pragmatyk,  głosiciel  idei  polityki  przynoszącej 

wymierne  korzyści.  Odwrócił  się  od  swego  konfucjańskiego  mistrza,  odrzucił  humanitaryzm,  popierał  system 
kar i nagród. Uważał, że władca ma być surowy. Jednostka jest mu obojętna, liczy się tylko racja stanu, dobro 
całego państwa. Człowiek z natury jest zły.  
 
- Legiści początkowo dzielili się na 3 grupy – wszyscy wyznawali to samo, ale różnie kładli nacisk: 

•

 

Potęga militarna. 

•

 

Sprawna administracja. 

•

 

System kar i nagród. 

- Legizm odniósł największe sukcesy w państwie Qin i za dynastii Qin, sporo elementów także u Mao.  
 

BELETRYSTYKA 

 
Dotychczas  omawiana  literatura  klasyczna  to  generalnie  literatura  naśladowcza.  Beletrystyka  jest  bardziej 
oryginalna,  jednak  w  Chinach  nie  była  zbyt  ceniona  –  pierwotnie  w  ogóle  nie  uważano  jej  za  literaturę.  Od 
dotychczasowych dzieł beletrystykę odróżniał jeden z ważniejszych celów – zaciekawienie czytelnika.  
 
Beletrystyka  po  chińsku  znana  jest  jako  小说.  Pojęcie  to  pierwotnie  oznaczało  krótką  historyjkę,  anegdotkę, 
przy  czym  samo  小  podkreślało  błahość  tego  typu  twórczości.  Po  raz  pierwszy  pojęcia  小说  użył  Zhuangzi, 
właśnie w znaczeniu krótkiej historyjki. Dopiero za dynastii Han nadano mu właściwe znaczenie – opis jakiegoś 
niezwykłego wydarzenia. Wówczas to zdarzało się, że cesarz wysyłał urzędników na ulice miast, aby spisywali 
zasłyszane  opowieści.  Pierwszych  źródeł  powieści  właściwej  badacze  doszukują  się  w  Dziejach  Walczących 
Królestw (战国策).  
 

Rozwój  beletrystyki  w  Chinach  był  powolny.  W  literaturze  hanowskiej  pojawiają  się  opowiastki  o  tematyce 
fantastycznej,  pseudohistorycznej.  Często  wykorzystywane  były  potem  przez  innych  autorów,  częściowo 
przepisywane. Ich pochodzenie uznawano za sporo niższe, niż poezji czy historiografii. Zbierano ich antologie, 
początkowo jednak nie były one opracowywane literacko, były spisywane żywcem bez zmian.  
 
De  facto  historia  beletrystyki  właściwej  rozpoczyna  się  dopiero  za  dynastii  Tang.  Wówczas  wyodrębniły  się  2 
nurty: 

•

 

Nurt 传奇 – krótkie opowiadania pisane przez literatów (jeszcze w języku klasycznym). 

•

 

Nurt  języka  potocznego  –  historyjki  pisane  przez  mniej  wykształconych,  ale  za  to  związanych  ze 
środowiskiem wędrownych opowiadaczy, wśród których doszukuje się korzeni beletrystyki.  

 
Do dziś funkcjonują terminy oznaczające rodzaje powieści: 

•

 

章回小说 – długie utwory w rozdziałach 

•

 

短篇小说 – krótkie formy prozatorskie  

•

 

中篇小说 – długie opowiadanie/ krótka powieść  

•

 

小说 – powieść 

 
Zhanghui Xiaoshuo 章回小说

章回小说

章回小说

章回小说: 

- Język potoczny. 
- Wielka rola dialogów – dramatyczne, poruszające.  
- Wydarzenia opowiadane z punktu widzenia autora, lecz postać autora niezbyt wyróżniona. 
- Pojawiające się w utworze sądy są powszechnie akceptowane, autor nie dodaje zbyt wiele od siebie. 
- Pojawienie się pierwszych bohaterów literackich, choć dość konwencjonalnych. 
- Epizody kończą się w punkcie kulminacyjnym, nie ma ostatecznego rozwiązania.  
- Struktura łańcuchowa – epizody się zazębiają, głównie postaciami.  
-  Wada  –taki  utwór  nie  przedstawia  szerzej  tła  społecznego  i  politycznego,  nie  pozwala  np.  na  stworzenie 
czegoś na wzór powieści psychologicznej. Jest to wynikiem m.in. urywanej struktury.  
 
说唱文学

说唱文学

说唱文学

说唱文学 (讲唱文学

讲唱文学

讲唱文学

讲唱文学) – literatura mówiona-śpiewana  

- Literatura przekazywana ustnie, nie spisywana, o charakterze epickim.  
- Łączy różne typy literatury – wiersz, teatr, śpiewanie, beletrystykę.  
-  Tworzyli  ją  profesjonalni  opowiadacze,  wywodzący  się  z  niższych  warstw  społecznych.  Nauka  tego  zawodu 
wymagała wielu lat praktyki, długiego procesu kształcenia. Opowiadacze nieraz kształcili się wzajemnie.  
- Źródła tematyki: 

•

 

Tematyka klasyczna, zagadnienia z kronik itp. 

•

 

Literatura ludowa 

•

 

Przekazy historyczne 

-  Tematy,  fabuła,  postaci,  wydarzenia  itp.  często  się  zmieniały  w  trakcie  opowiadania,  pojawiały  się  nowe 
elementy,  niektóre  znikały.  Opowiadacz  musiał  pamiętać  trzon  opowiadanej  przez  siebie  historii,  ale  mógł 
częściowo improwizować.  
- Za dynastii Song i Yuan zawiązała się grupa Panów ze Stowarzyszeń Literackich (书会先生), którzy upodobali 
sobie właśnie 说唱文学. Byli to ludzie wykształceni, pisali nowe opowieści, dostarczali tematów. Jednocześnie 
zaczęła się kształtować ustalona grupa odbiorców – mieszczanie.  
-  说唱文学  charakteryzuje  się  przeplataniem  poezji  i  prozy.  Część  rozdziałów  prozatorskich  kończy  się 
zwieńczającym wierszem. Jego celem jest tylko komentarz, nie posuwa on akcji do przodu. Być może wywodzi 
się z tradycji mnichów buddyjskich, którzy przeplatali modlitwy wierszami.  
- Wszystkie utwory mają prolog i strukturę epizodyczną oraz punkt kulminacyjny na końcu.  
 
-  Tylko  najlepsze  utwory  zostały  utrwalone  w  formie  pisemnej,  choć  istniała  ich  cała  masa.  Zapisywano  je 
dosłownie, w takiej formie, jak je opowiadano. Zapisane mają identyczną strukturę, język potoczny itp. 
 
- 说唱文学 teoretycznie istnieje aż do dziś, praktykowane przez nielicznych opowiadaczy. 
- Współcześnie badacze wyróżniają ponad 90 gatunków, głównie ze względu na formę czy muzyczność.   
- Dwa najważniejsze rodzaje: 
 
 

1. 变文

变文

变文

变文 Bianwen 

- Głównie za dynastii Tang 

 literatura piękna w Chinach pojawia się mniej więcej razem z europejską.  

-  W  połowie  VIII  w.  pojawiły  się  pierwsze  utwory  prozatorskie  oparte  na  buddyjskich  legendach.  Początkowo 
tematyka  była  głównie  religijna,  potem  głównie  świecka  –  przygodowa,  fantastyczna  itp.  Bianwen  zaczęły  się 
zajmować bieżącymi wydarzeniami, ważnymi dla Chińczyków. 
- Poezja dodawana do utworów stanowiła komentarz do części prozatorskiej. 
- Pisane były językiem potocznym, lecz i tak współcześnie jest on bardzo trudny.  
-  Czasami  bianwen  nazywa  się  bianxiang  (变像  –  wizerunek,  portret),  gdyż  opowiadacze  rozwieszali  zwoje  z 
rysunkami obrazującymi treść opowiadania.  
-  Duży  wpływ  na  bianwen  miał  buddyzm,  wiele  słów  przeszło  z  sanskrytu,  dlatego  też  nastąpiły  zmiany  w 
chińskim klasycznym – inna rytmika, płynność i długość zdania. Rozluźnił się rygor języka klasycznego, pojawiły 
się nowe wyrażenia na określenie haseł buddyjskich. Buddyzm miał wpływ także na tematykę. 
 
-  Najwięcej  odnalezionych  w  grotach  Mogao  w  Dunhuang  (Gansu)  na  początku  XX  w.  Część  tamtejszych 
zapisków (liczących ponad 40 tys. sztuk) datowana jest na 1000 lat p.n.e. 
 
2. 话本

话本

话本

话本 Huaben 

-  Także  literatura  mówiona,  pojęcie  czasem  tłumaczone  jako  „podręcznik  opowiadacza”.  Początkowym 
znaczeniem  było:  ciekawe  zdarzenie,  anegdota.  Teraz  określa  się  tym  mianem  krótkie  opowiastki  pisane  
językiem potocznym.  
-  Opowiadanie  historii  jako  zawód  wykształciło  się  za  dynastii  Tang,  a  rozwinęło  się  najbardziej  za  Song, 
szczególnie w Kaifengu i Hangzhou.  
- Opowiadacze wykształcili też specjalizacje tematyczne – miłosna, kryminalna, wojenna, fantastyczna, religijna.  
- Już za Song część utworów drukowano, nadal jednak dosłownie.  
- Autorami historii byli sami opowiadacze lub zawodowcy ze stowarzyszeń.  
- Typowy huaben zawierał prolog (proza / proza + wiersz), który wprowadzał fabułę, lecz jego głównym celem 
było danie widzom czasu na  zebranie się. Punkt kulminacyjny z kolei miał zachęcić do  pozostania, ale też dać 
opowiadaczowi przerwę na zebranie pieniędzy.  
-  Wstawiana  w  utwór  poezja  stanowiła  komentarz,  nie  posuwała  akcji  do  przodu.  Jej  celem  było  także 
przyciągniecie bardziej wykształconych słuchaczy.  
- Huaben zawierały wiele stereotypowych zwrotów (ubarwiały, ale niezbyt odkrywcze literacko), wprowadzały 
nową tematykę (codzienną – problemy zwykłych ludzi itp.), nowe postaci (zwykli ludzie z ulicy). 
- Cechował je bardzo naturalistyczny opis szczegółów, szczególnie w opowiadaniach kryminalnych (dużo krwi!). 
- Jednocześnie sporo było fantastyki, dającej efekt zaskoczenia i przyciągającej słuchaczy.  
- Wraz z huaben pojawiła się powieść detektywistyczna – detektyw mądry, nieomylny, cnotliwy itp.  
 
- Do dziś sporo huaben się zachowało, jednak do XX w. były to utwory „z drugiej ręki”, bez pisanych źródeł ze 
swojej  epoki.  Dopiero  potem  odnaleziono  ich  kompilację,  zwaną  San  Yan 三言

三言

三言

三言,  której  autorem  jest  Feng 

Menglong 冯梦龙 (XVI/XVII w.). W ten sposób poznano oryginały. 
- Huaben wywarły spory wpływ na literaturę w ogóle, w tym na najważniejsze dzieła (三国演义，红楼梦 itp.) 
 
传奇

传奇

传奇

传奇 Chuanqi – ‘opowieści o dziwnych zdarzeniach’ 
- Początkowo krótkie opowiadania w j. klasycznym. Potem dłuższe ballady epickie, formy dramatyczne itp. 
- Mniej wniosły do literatury, ale tylko to mogło zainteresować konfucjański beton intelektualny.  
- Utwory opracowywane były literacko, dość dokładnie.  
- Ich bohaterowie, podobnie jak autorzy, pochodzą z warstwy wykształconych urzędników, uczonych.  
- Autorzy zaczęli mówić własnym głosem, wyrażać własne sądy.  
- Dużo dokładniej kreślono postaci, były bardziej skomplikowane.  
- Cechowały je: fantastyczność, dziwność, niezwykłość.  
- Autorzy się prześcigali w niezwykłości tematyki – dużo postaci fantastycznych, w tym niejednokrotnie motyw 
lisa i lisicy, które mają mistyczne zdolności, zmieniają się w ludzi i wchodzą w różne związki z ludźmi.  
- Główną tematyką była miłość romantyczna. Romantyczny nastrój w 传奇 był najbardziej wyróżniony w całej 
historii literatury chińskiej! 
- Pojawia się dezaprobata wobec rzeczywistości przy jednoczesnym unikaniu krytyki.  
-  Za  dynastii  Tang  wyróżniono  kilka  odmian  ze  względu  na  temat  –  m.in.  opowiadania  fantastyczne,  miłosne, 
przygodowe.  

- Literatura chińska generalnie bardzo słabo rozróżnia takie gatunki jak mit, legenda, bajka itp.  
- Ich język był zwięzły, krótki. Zawierały fragmenty poetyckie. 
- Stanowiły mocną inspirację dla opowiadaczy ustnych. 
- Sporo zachowało się do dziś, istnieją różne antologie.  
 
Mnisi  i  czarnoksiężnicy,  czyli  niesamowite  historie  o  dziwnych  ludziach  (聊斋志异

聊斋志异

聊斋志异

聊斋志异  –  dosłownie:  Cudowne 

opowieści ze studia Liao Zhai) 
- Najbardziej znana antologia 传奇, zawiera 431 utworów.  
- Autor: Pu Songling (蒲松龄), XVII-XVIII w. 
-  Był  to  człowiek  większość  życia  pracujący  w  urzędach  i  jako  prywatny  nauczyciel,  ale  dopiero  3  lata  przed 
śmiercią (żył 75 lat) otrzymał tytuł urzędniczy.  
- Tematykę czerpał z wcześniejszych chuanqi oraz ustnych opowiadań.  
- Duży wpływ na jego twórczość miały utwory huaben, przez co część jego dzieł to tematyka detektywistyczna.  
- Częściowo wykorzystywał motywy wzięte ze swojego realnego życia.  
- Pisał także o podróżach do dziwnych krajów.  
- Głównym tematem jednak były spotkania ludzi z dziwnymi istotami.  
 
- Twórczość Pu Songlinga to szczytowe osiągnięcie formy chuanqi.  
- Pisane krótkim, lakonicznym językiem, chińskim klasycznym.  
- Zawierały elementy krytyki społeczno-politycznej, także nieco satyry i dygresji osobistej. 
-  W  sumie  antologia  składa  się  z  8  tomów,  ale  Pu  Songling  napisał  także  4  tomy  poezji  i  6  tomów  esejów  na 
tematy m.in. językoznawcze i rolnicze.  
- W tym czasie jednak już raczej nie pisano chuanqi, Pu Songling był wyjątkiem.  
 
Biji xiaoshuo 笔记小说

笔记小说

笔记小说

笔记小说 

- Wywodzą się z chuanqi, tworzone przede wszystkim za dynastii Wei, Jin i Song.  
- Wiele tekstów odkryto za dynastii Ming, więc wówczas gatunek ten znów odżył.  
- Są to króciutkie notki, pisane w klasycznym chińskim. 
- Biji xiaoshuo to anegdotki o dziwnych wydarzeniach. Tematyka luźna.  
- Pisane były przez i dla wykształconych.  
- Zawierały krytykę literacką.  
- Lubiane przez konfucjanistów, bo były krótkie, inne niż rozwlekła beletrystyka.  
- Mimo wszystko jednak była to beletrystyka, dlatego cieszyły się mniejszym poważaniem, niż inne gatunki lit. 
- Stosunkowo niewielu autorów się nimi zajmowało, choć powstają one aż do dziś! 
 
Dzieje Trzech Królestw 三国演义

三国演义

三国演义

三国演义 

- Autor: Luo Guanzhong 罗贯中, 1330-1400 r. 
- Są to zebrane i spisane opowieści ustne o tym okresie, krążące po Chinach już od III w. Być może bazowała się 
także na kronice cesarskiej z tegoż wieku.  
- Okres Trzech Królestw był ulubionym tematem wędrownych opowiadaczy za dynastii Tang.  
- Luo Guanzhong stworzył swe dzieło jeszcze za dynastii Yuan. 
- Potem jego dzieło przechodziło liczne poprawki, ostateczna wersja powstała w XVI w.  
- Wydarzenia zapisane w powieści były także kopiowane do kronik historycznych.  
- W ogóle dzieło trochę przypomina kroniki historyczne.  
- Dotyczy walk państw Shu, Wei i Wu, wiele jest autentycznych postaci i wydarzeń. 
- Dużo jest także zmyśleń, ale generalnie dzieło dość realistyczne, mało fantastyki.  
- Głównymi bohaterami są: Liu Bei (刘备) – przywódca państwa Shu, Zhang Fei (张飞) i Guan Yu (关羽) – jego 
generałowie i przyjaciele. 
- Dzieło wyraźnie zaznacza ich braterską więź, przyjaźń i konfucjański ideał lojalności.  
- Praktycznie nie pojawiają się w powieści postaci kobiet.  
-  Czarnym  charakterem  jest  generał  Cao  Cao  (曹操)  –  symbol  człowieka  łamiącego  wszystkie  reguły  moralne, 
uzurpatora tronu i podstępnego okrutnika.  
-  Generalnie  dzieło  przedstawia  niezbyt  optymistyczną  wizję  świata,  gdzie  wszyscy  kierują  się  żądzą  władzy  i 
pieniędzy, a takie postępowanie wynagradza. Bardzo mało w tym wszystkim moralności.   
-  Jednakże  z  pespektyw  czasu  takie  postępowanie  okazuje  się  błędne,  a  sprawiedliwość  zwycięża,  przychodzi 
spokój i porządek, dlatego wizja nie jest aż tak zła, jak mogłoby się zdawać.  

- Dzieje Trzech Królestw stały się silną bazą dla teatru, choć oczywiście nie przebiły Wędrówki na Zachód. 
 
Opowieści znad brzegów rzek (Shui Hu Zhuan 水浒传

水浒传

水浒传

水浒传) 

- Autor: Shi Nai’an (施耐庵), XIII-XIV w. 
- Czasami przypuszcza się, że autorem był Luo Guanzhong, albo że obaj panowie to jedna i ta sama postać. 
- Jest to powieść przygodowa, awanturnicza, rodzaj sagi zbójeckiej. Bardzo dużo postaci (100). 
- Dzieło mówi o bandzie rozbójników, podobno naprawdę istniejącej za dynastii Song.  
-  Charakterystyczne  jest  przedstawione  werbowanie  nowych  członków  do  grupy  –  prawie  zawsze  są  oni 
zmuszeni do przyłączenia się, wrabia się ich w jakieś poważne przestępstwo i zostawia jedyną drogę ucieczki, 
czyli dołączenie do bandy.  
- Powieść dużo zawdzięcza tradycji literatury mówionej. 
- Dużo więcej języka potocznego, niż dotychczas. Przeplatanie narracji fragmentami poetyckimi.  
- Powstało kilka wydań tego dzieło, różniących się ilością rozdziałów i autorstwem – m.in. oryginał Shi Nai’ana, 
liczący 70 rozdziałów; oryginał rozszerzony rzekomo przez Luo Guanzhonga; czy najdłuższa wersja pochodząca z 
japońskiej literatury. 
- Przez powieść przewala się ok. 100 postaci. 
- Każdy rozdział to jeden epizod, teoretycznie odrębny, choć łączą je bohaterowie, motyw wędrówki itp.  
-  Celem  bohaterów  jest  naprawianie  świata  w  dość  brutalny,  nielegalny  sposób  (mordy,  kradzieże).  Ale 
wyróżnia ich gangsterski kod postępowania, określone wartości, idea męskiej przyjaźni (postawionej wyżej, niż 
więzy krwi), występowanie przeciw powszechnym regułom, zasadom.  
- Brutalność książki była potępiana przez konfucjanistów. Naruszanie tabu jednak stanowi jej wartość.  
 
Wędrówka na Zachód (西游记

西游记

西游记

西游记) 

- Autor – Wu Cheng’en (吴承恩), XVI w. Miłośnik folkloru, zbierał opowieści ludowe, o które oparł powieść.  
- Powieść składa się ze 100 rozdziałów, generalnie można podzielić ją na 2 części: I historia małpy Sun Wukonga 
(孙悟空), II opis przyczyn i przebiegu podróży mnicha Xuanzanga i drużyny po święte księgi buddyjskie do Indii. 
- Jest to powieść fantastyczno-mitologiczna.  
- Wiele motywów pochodzi z kultury indyjskiej i buddyzmu.  
-  Motyw  buddyzmu  i  fantastyki  był  bardzo  popularny  wśród  ustnych  opowiadaczy,  w  XIV  i  XV  w.  powstawały 
podobne do Wędrówki dramaty, dlatego Wu Cheng’en mógł się na nich oprzeć.  
- Być może pierwsza wersja Wędrówki powstała już u schyłku dynastii Yuan.  
- Pierwszy raz ją opublikowano pod koniec XVII w. – długo po śmierci autora.  
-  Wędrówka  stanowiła  kolejny  krok  naprzód  w  powieści  chińskiej.  Była  dużo  spójniejsza  od  dotychczasowych 
dzieł  –  choć  motywy pochodzą  z  różnych  dzieł,  wyraźnie  czuć  postać  autora,  który panuje  nad  tekstem  i  jego 
całościowością. Występuje narrator, panowanie nad kompozycją itp. 
- Sporo jest śladów literatury ustnej – sformułowania typu „jeśli chcecie wiedzieć, co było dalej, czytajcie…” 
- Dużo wyraźniej zarysowana jest charakterystyka wewnętrzna bohaterów. 
- W powieści niemało jest humoru i bardzo dużo fantastyki (duchy, demony, bogowie, m.in. bogini 观音). 
-  Trzema  głównymi  bohaterami  są:  mnich  Xuanzang  (Shaseng  沙僧),  małpi  król  Sun  Wukong  (孙悟空),  
ex-marszałek niebiańskiej armii, prosiak Zhu Bajie (猪八戒). 
- Żadna z nich nie jest w pełni pozytywna czy w pełni negatywna. Każda ma swoje wyraźne cechy i symbolikę.  

•

 

Xuanzang  –  strachliwość,  niezaradność,  głupota.  De  facto  postać  drugoplanowa.  Ważniejsi  są  Sun 
Wukong i Zhu Bajie, upadłe bóstwa, które ze swe przewiny wobec Niebios zostały skazane na pomoc 
Xuanzangowi w jego podróży.  

•

 

Sun  Wukong  –  pełen  fantazji,  twórczej  energii,  potęgi  wyobraźni,  inteligencji,  ale  też  sprytnego 
niszczycielstwa, buntu, anarchii. Jego głównym celem jest zdobycie nieśmiertelności.  

•

 

Zhu  Bajie  –  symbol  życia  doczesnego,  cielesności,  życia  wolnego  od  reguł,  lenistwa,  skupienia  na 
jedzeniu, spaniu i seksie. Ale też symbol twardego stąpania po ziemi, logicznego myślenia.  

 
- Sinolog Tadeusz Żbikowski uważa, że powieść przypomina Odyseję Homera. 
- Profesor Zheng Duo podzielił powieść na 4 części: 

I) Dzieje Sun Wukonga od narodzin do osiągnięcia swych zdolności, buntu przeciw bogom i upadku. 
II) Wydarzenia na dworze tangowskiego cesarza Taizonga, który wysyła Xuanzanga w podróż. 
III) Istota powieści – wędrówka i przygody po drodze, dotarcie do celu i otrzymanie ksiąg od Buddy. 
IV) Setny rozdział – powrót drużyny do domu. 

- Z biegiem akcji pierwotne wady bohaterów okazują się zaletami, pozwalają bohaterom wybrnąć z kłopotów. 

- Generalnie powieść cechuje podbudowa buddyjska, ale też elementy taoizmu i konfucjanizmu, czasami nawet 
wyśmiewanie  buddyzmu.  Do  samego  nurtu  buddyjskiego  należy  m.in.  krytyka  materializmu  ZhuBajie. 
Konfucjańska natomiast jest zasada złotego środka, umiarkowania.  
-  Motyw  drogi  nadaje  dziełu  spójność.  Jest  to  też  symbol  życia  człowieka,  jego  słabości,  przeszkód  życiowych 
oraz walki z nimi.  
 
- Powieść nawet za rewolucji kulturalnej nie została zakazana, zawsze była legalna.  
- Stanowiła niesamowicie eksploatowane źródło inspiracji dla wszelkich odmian sztuki.  
- Wu Cheng’en pisywał także poezję, lecz dużo zaginęło. Pojedyncze jego utwory poetyckie zostały zebrane w 
antologię Zachowanie Pisma z Gór Sheyang.  
 
Kwiaty Śliwy w Złotym Wazonie  (金瓶梅

金瓶梅

金瓶梅

金瓶梅) 

- Autor – być może (pewności nie ma) Wang Shizhen (王世贞), koniec XVI w. 
-  Powieść  erotyczno-obyczajowa,  pierwsza  powieść  obyczajowa  w  literaturze  chińskiej,  ponadto  pierwsza 
mająca realny związek z epoką, w której powstała (dynastia Ming).  
- Opisuje codzienne życie bogatej chińskiej rodziny.  
- Składa się z 4 rozdziałów, tytułami są kolejno: imię głównego bohatera i jego 3kobiet.  
- Główni bohaterowie:  

•

 

Ximen Qing (西门庆

西门庆

西门庆

西门庆) – główny bohater, zamożny kupiec, młody człowiek. Miał 6 żon, liczne kurtyzany, 

współżył także ze służbą (w tym męską), sąsiadkami itp. Człowiek konsekwentny w interesach i w łóżku 
– jeśli chciał kogoś przelecieć, dążył do tego za wszelką ceną. W każdej dziedzinie życia idzie do celu po 
trupach.  

•

 

Pełnia  Księżyca  –  pierwsza  żona  (żyjąca  w  trakcie  akcji  powieści  –  wcześniej  miał  jeszcze  jedną,  ale 
zmarła). Wycofana, skromna, ale czasami pokazuje moc i siłę podejmowania autorytarnych decyzji.  

•

 

Wdzięcznooka – postać 3-planowa, mało o niej. 

•

 

Nefrytowa Wieża – wdowa po bogatym kupcu, wniosła część jego majątku do małżeństwa z Ximenem.  

•

 

Śnieżna Piękność – często gotuje.  

•

 

Złoty  Lotos  (潘金莲

潘金莲

潘金莲

潘金莲) – zła kobieta, zamordowała swojego poprzedniego męża, aby wyjść za Ximena, 

intrygantka,  niesympatyczna,  zazdrosna,  czarny  charakter,  zatruwa  życie  otoczeniu,  spiskuje  z 
Wiosenną Śliwą.  

•

 

Kwiatowa Waza (李瓶儿

李瓶儿

李瓶儿

李瓶儿) – dawniej konkubina cesarskiego ministra, a więc trochę spadła społecznie, 

choć  wzięła  ślub  z  Ximenem,  co  z  kolei  trochę  podniosło  jej  status.  Była  kochanką  Ximena  jeszcze  za 
życia ministra. Urodziła mu syna, ale zarówno on, jak i ona zmarli przy porodzie.  

•

 

Wiosenna Śliwa (庞春梅

庞春梅

庞春梅

庞春梅) – służąca Złotego Lotosu, kochanka Ximena. Obie panie często razem knuły, 

ale też prześcigały się w zaciąganiu Ximena do łóżka.  

 
- Powieść czasami uważana była za pornografię, a więc lekceważona.  
- Szczególnie raziły dobitne opisy scen erotycznych.  
-  Doszukano  się  jednak  w  niej  dydaktyzmu  –rozwiązłe  życie  Ximena  jako  obraz  państwa,  które  takim 
funkcjonowaniem upada, niczym Ximen Qing (od przedawkowania afrodyzjaku spuchł mu penis i umarł o.O) 
-  Powieść  cechuje  się  realizmem  opisów,  osadzona  jest  na  autentycznym  tle  historycznym  i  społecznym, 
ukazuje  korupcje  i  zepsucie  państwa  Mingów,  prezentuje  także  realny  wizerunek  miasta,  bogacenie  się, 
załamanie zasad społecznych, upadek moralności i korupcja.  
-  Przez  wiele  lat  powieść  była  zakazana  w  związku  z  tymi  opisami,  ale  przede  wszystkim  przez  ostrą  krytykę 
rządzących.  Ceniona  jednak  była  wśród  literatów,  a  zachowane  przez  nich  nielegalne  wydania  uchroniły 
oryginalną  treść  przed  zaginięciem  lub  wypaczeniem.  Pierwsze  oficjalne  wydanie  dopiero  w  1957  r.,  choć 
początkowo b. mało egzemplarzy, więcej dopiero po 1980 r. 
- Powieść jest skonstruowana podobnie do poprzednich, ale dużo silniej powiązane są rozdziały i postacie.  
- Nadal czasami zdarza się przeplatanie prozy wierszem, trochę cytatów z piosenek, dramatów itp.  
- Sporo elementów buddyjskich (pierwsza żona Ximena zostaje gorliwą buddystką, a jej syn, jedyne dziecko w 
całej rodzinie, po dorośnięciu zostaje mnichem buddyjskim, aby odkupić winy ojca).  
-  Także  elementy  konfucjanizmu  –  jeśli  nie  odnajdziemy  ładu  wewnętrznego,  to  nie  będzie  ładu  społecznego. 
Tak jak upada główny bohater, tak do upadku zmierza cały kraj.  
 
Cechy chińskiej powieści w ogóle: 
- Na ogół około 100 rozdziałów.  

- Rytm narracji nadawany przez ok. 10-rozdziałowe jednostki oraz jeszcze mniejsze, 3-4-rozdziałowe.  
- Często wielu autorów (przeróbki, udoskonalenia) lub całkowity brak danych nt. autorstwa. 
- Najczęściej pierwszy i ostatni rozdział tworzą klamrę spinającą całą akcję.  
- Podział wydarzeń wg różnych kryteriów – pór roku, państw itp.  
- Wiele konwencji ze sztuki wędrownych opowiadaczy.  
- Liczne cytaty obrobione, nie tak dosłowne, jak w historiografii.  
- Nieraz ujawniają się subiektywne poglądy autora. 
- Stawianie kontrastu 2 przeciwieństw – ładu społecznego i chaos polityczny.  
- Pierwsze elementy krytyki postaw ludzkich: 

- Wędrówka na Zachód – krytyka dewocji religijnej. 
- Opowieści znad brzegów rzek – robinsonada, brutalne dążenie do lepszej rzeczywistości. 
- Kwiaty Śliwy w Złotym Wazonie – postawa konfucjańska nie przystaje do rzeczywistości. 

 
Nieoficjalna Kronika Konfucjanistów (儒林外史

儒林外史

儒林外史

儒林外史) 

- Autor – Wu Jingzi (吴敬梓), I połowa XVIII w. 
- Do dziś uważana za najlepszą powieść satyryczną w literaturze chińskiej.  
- 儒林 – generalnie kategoria literacka; oficjalne historie i biografie konfucjańskich urzędników.  
-  外史  –  nieoficjalna  kronika  (w  odróżnieniu  od  正史  –  opisów  oficjalnych  wydarzeń  z  życia  konfucjanistów), 
pełna plotek i fantazji, codzienne życie urzędników. 
- Dzieło opisuje codzienne życie konfucjanistów jako zwykłych ludzi.  
- Konstrukcja podobna do poprzednich dzieł, podział na rozdziały, w tym prolog, epilog itp.  
- Wyraźny dydaktyzm, oddziaływanie na moralność czytelnika.  
- Wolna akcja, brak znanych z wcześniejszych dzieł podróży, przygód, erotyki itp.  
-  Brak  elementów  wierszowanych,  ale  nadal  sporo  zapożyczeń,  cytatów,  użycia  autentycznych  źródeł 
historycznych. 
- Wyraźne nakreślenie sylwetek postaci, ale także obrazu społeczeństwa i epoki.  
- Dużo ironii i złośliwości, ukazanie żądzy pozycji społecznej i sukcesu u konfucjanistów, do których  drogą jest 
przede wszystkim zdanie egzaminu. Wyśmianie skostniałego systemu edukacji konfucjańskiej.  
-  Konfucjaniści  są  przedstawieni  jako  niekompetentni  i  nudni,  często  popełniający  wiele  występków 
niezgodnych z konfucjańskim systemem wartości.  
- Wu Jingzi odrzucał taką drogą, twierdził, że należy się odciąć, poszukać przyjaciół podobnych do siebie i zacząć 
uprawiać  jakaś  sztukę 

  lepsza  droga  życia.  W  powieści  jest  jeden  podobny  do  autora  bohater,  ale  nie  jest 

całkiem  biały,  jest  postacią  wyraźnie  nieprzystosowaną  do  rzeczywistości.  Jednakże  sporo  w  powieści 
autobiografii.   
- Wielu bohaterów wzorowanych jest na prawdziwych znajomych Wu Jingzi.  
- Powieść prezentuje ironiczny dystans do rzeczywistości, żal i tęsknotę za światem kultury wysokiej. 
- Brak jest przeświadczenia o nieuchronnej karze za złe uczynki i nagrodzie za dobre.  
-  Wu  Jingzi  miło  przedstawiał  kobiety.  Du,  główna  kobieta  powieści,  jest  przedstawiona  jako  równorzędna 
towarzyszka mężczyzny.  
- Bazą powieści była literatura pamiętnikarska i eseje. 
- Całość napisana jest w „języku narodowym” 国语, prekursorze putonghua, który w początku XX w. nazwany 
został 官话 – mandaryńskim.  
-  Dzieło  cenione  przez  Ruch  4  Maja,  bo  uważane  za  narzędzie  do  przeforsowania  języka  potocznego  w 
literaturze. 
 
Sen o Czerwonym Pawilonie (红楼梦

红楼梦

红楼梦

红楼梦) 

- Autor – Cao Xueqin (曹雪芹), XVIII w., ubogi pisarz i malarz, żył ze sprzedaży swoich obrazów.  
- Pierwsza wersja powieści nosiła tytuł Opowieści Kamienia (石头记), miała 80 rozdziałów. 
-  Wydany  po  śmierci  Cao  Xueqina  Sen  o  Czerwonym  Pawilonie  liczył  aż  120  rozdziałów,  z  których  40  miało 
rzekomo powstać na bazie autentycznych notatek Cao Xueqina, choć autorstwo jest niepewne.  
- I tak początkowo dzieło wydano anonimowo, a autorstwo zidentyfikowano dopiero na początku XX w.  
- Długi i złożony utwór. Powstała masa literatury komentatorskiej, a nawet cała nauka tylko o tym dziele – 红学!  
-红学 zajmuje się badaniem autorstwa dzieła, tworzenie reedycji, odnajdywaniem znaczenia powieści itp.  
-  W  znacznym  stopniu  jest  to  biografia  –  najsłynniejsza  w  literaturze  Chin.  Historia  rozkwitu  i  upadku 
arystokratycznego  rodu  Jia,  na  tle  realistycznego  obrazu  społeczeństwa  chińskiego  XVIII  w.Centralną  część 
utworu stanowią dzieje emocjonalnego dojrzewania głównego bohatera, Baoyu (宝玉).  

- W początku powieści dowiadujemy się także, że pewien kamień został zostawiony po naprawie muru Niebios 
przez  boginię  Nüwa.  Kamień  ten  został  zmieniony  w  drogocenny  nefryt  i  aby  poznać  pustkę  ludzkiego  życia 
został umieszczony w ustach rodzącego się Baoyu, z którym łączyła go całe życie mistyczna więź.   
 
-  Dzieło  prezentuje  szczegółowy  opis  świata  i  postaci.  Jest  to  najbliższa  psychologicznej  powieść  z  chińskiej 
klasyki powieści. Występuje wiele postaci kobiecych, ale każda ma indywidualne cechy fizyczne i psychiczne.  
- Jest to też najbardziej „babska” z wymienionych dotąd powieści.  
- Losy głównego bohatera bezustannie splatają się z licznymi kobietami z jego domu (kuzynki, ciotki, służba itp.), 
jest on samotnym rodzynkiem w morzu bab.  
- Baoyu większość czasu pisze wiersze, ogląda teatr – nie przemęcza się.  
-  W  pewnym  momencie  jego  dom  się  rozpada  –  część  kobiet  umiera,  część  odchodzi  (do  klasztoru).  Baoyu 
zostaje sam, zdaje egzaminy cesarskie i krótko potem zupełnie znika z 2 mnichami.  
- Całość akcji rozgrywa się w domu i przydomowym ogrodzie.  
 
- Dzięki umiejętnościom językowym Cao Xueqina powieść  daje radę i zawsze była ceniona, mimo że napisana 
została językiem potocznym. Ale nadal zawiera niektóre elementy języka klasycznego (klasyczne fragmenty). 
-  Powieść  została  potępiona  przez  Ruch  4  Maja  za  liczne  motywy  buddyjskie  i  taoistyczne,  zwłaszcza  motyw 
ucieczki od rzeczywistości.  
- Komuniści zaś docenili zawartą w niej krytykę rzeczywistości i feudalizmu, znaleźli też elementy rewolucyjne. 
- Niemniej jednak krytyki otoczenia było w niej mniej, niż choćby w kronikach konfucjańskich.  
- Powieść dobrze odzwierciedla swoją epokę i społeczeństwo. Najszerzej opisuje arystokrację.  
-  Dzieło  wykazuje  inspiracje  buddyjskie  (przemijalność  rzeczy  doczesnych,  dążenie  głównego  bohatera  do 
porzucenia świata doczesnego, uwolnienia się – na końcu powieści umyka on w nieznane z dwoma mnichami – 
buddyjskim i taoistycznym). 
- W XIX w. nie powstawały już tak wybitne dzieła.  
 
Kwiaty w zwierciadle (镜花缘

镜花缘

镜花缘

镜花缘) 

- Autor – Li Ruzhen (李汝珍), XIX w. (dynastia 清). Był też fonologiem, utrwalił pisemnie elementy fonetyczne 
ówczesnego dialektu pekińskiego.  
- Powieść liczy 100 rozdziałów, jest określana jako satyryczno-fantastyczna.  
- Akcja rozgrywa się w VII-VIII w. za panowania cesarzowej Wu Zetian.  
- Pierwszą część powieści stanowi opis podróży Tang Ao, ojca inkarnacji Wróżki Stu Kwiatów, który ucieka z Chin 
aby na drodze praktyki taoizmu stać się nieśmiertelnym po tym, jak zostaje zdegradowany przez cesarzową Wu 
za rzekome planowanie rebelii.  
- Pod postacią fantastycznych, zmyślonych zamorskich krain ujawnia się krytyka polityki i społeczeństwa Chin, w 
tym sytuacji kobiet w Chinach. Jest to zwiastun feminizmu w literaturze chińskiej.  
- Powieść zawiera sporo elementów biograficznych i subiektywnych, odautorskich opisów przyrody.  
 
Wędrówki Lao Cana (老残游记

老残游记

老残游记

老残游记) 

- Powstała na samym początku XX w., autor – Liu E (刘鹗).  
- Główny bohater jest alter ego autora, dlatego jest to powieść w dużej mierze autobiograficzna. 
- Jest to tzw. powieść drogi. Motywem wędrówka Lao Cana – wędrownego medyka – po prowincji Shandong. 
Lao  Can  spotyka  różne  typy  ludzi,  w  tym  okrutnych  urzędników  cesarskich.  Próbuje  też  walczyć  ze  złym 
sukcesem i odnosi drobne sukcesy.  
-  Powieść  opisuje  codzienne  życie  chłopów  za  dynastii  Qing,  skorumpowaną,  zepsutą  organizację  państwową 
Chin i (błędnie) genezę powstania bokserów.  
- Cechuje ją żywy, barwny, elegancki język i ładne opisy. Występują też portrety psychologiczne.  
 
Wu Woyao (吴沃尧

吴沃尧

吴沃尧

吴沃尧) 

- Porównywany do Aleksandra Dumasa.  
- Głównym celem jego pisarstwa było dostarczanie przyjemności 
 
-  U  schyłku  dynastii  Qing  powieść  generalnie  stawała  się  coraz  gorsza,  autorzy  chcieli  przede  wszystkim 
dostarczać  czytelnikom  prostej  rozrywki,  niezbyt  głębokiej,  lekkiej  literatury.  Dlatego  wiele  dzieł  to  proste 
powieści erotyczne, ale też powieści oczerniające konkretnych ludzi.  
- W XX w. nastąpiła zmiana w literaturze chińskiej. Powieści było coraz więcej i zmieniły one swój charakter. W 
związku z Ruchem 4 Maja i zachodnimi wpływami odkryto wpływ powieści na społeczeństwo.  

 
Powieść chińska a zachodnia 
 
- Powieść chińska wywodzi się w całości z literatury mówionej. Ich ogniwem łączącym były huaben i bianwen.  
-  Za  powieścią  stoi  tradycja  historiografii  i  kronik historycznych.  Historiozofia  miała  spory  wpływ  na  tematykę 
powieści  (np.  prezentowanie  dziejów  w  cyklu  źle-upadek-nowe-lepiej-gorzej-upadek  itd.).  Początkowo 
naśladowano styl historyczny, częściowo zachowano język klasyczny.  
- Budowa chińskiej powieści jest zbliżona do literatury mówionej, ma strukturę łańcuchową (kolejne epizody się 
zazębiają,  np.  daną  postacią).  Często  obecne  są  fragmenty  poetyckie,  a  także  klamra  spinająca  pod  postacią 
prologu i epilogu.  
-  Świat  przedstawiony  jest  jako  system  relacji  i  związków  międzyludzkich.  Jednakże  w  początkach  chińskiej 
powieści bardzo rzadko bohaterowie wykazywali wyraźny indywidualizm.  
-  Początkowo  dominowała  tematyka  mitologiczna,  dopiero  potem  pojawił  się  szerszy  kontekst  społeczno-
polityczno-historyczny. Najwyższym etapem była powieść psychologiczna.  
-  Z  czasem  także  ewoluowały  poglądy  powieściopisarzy.  Początkowo  prezentowali  oni  niemal  wyłącznie 
powszechnie  znane  i  akceptowane  spojrzenie  na  świat,  potem  pojawił  się  krytycyzm  i  tendencja  kreowania 
nowych  światów.  Dlatego  z  czasem  coraz  rzadziej  powieść  była  dziełem  rozrywkowym,  a  coraz  częściej  – 
filozoficzno-moralno-politycznym.  
-  Na  powieść  chińską  duży  wpływ  miał  rozwój  miast,  co  wpłynęło  mocno  na  ewolucję  tematyki.  Miasta 
dostarczały konkretnego odbiorcy – średniowykształconego, piśmiennego.  
- Świat przedstawiony w powieści chińskiej i zachodniej jest zupełnie inny - ???? 
- Niemniej jednak w powieści chińskiej częściej pojawia się optymistyczne spojrzenie na świat, a człowiek sam 
decyduje  o  swoim  losie.  Ma  to  związek  z  korzeniami  powieści  z  historiografii,  gdzie  pojawiał  się  motyw 
ulepszania świata wspólnym wysiłkiem ludzi.  
- Nie było tragizmu w stylu zachodnim. Elementy tragiczne równoważono optymizmem (jak 阴 i 阳), pojawiał 
się złoty środek i harmonia, co nie sprzyjało wykształceniu się bohatera tragicznego. Ponadto Chińczyk zawsze 
odkryje  w  końcu  poczucie  obowiązku  wobec  rodziny,  społeczności  czy  narodu.  W  Chińczyku  tkwi 
odpowiedzialność za grupę, Chińczycy zawsze byli bardziej grupą (jednostka pracy, wioska itp.), niż jednostkami. 
- Dlatego też w chińskiej powieści częściej opisuje się otoczenie – krajobraz, miasto, rodzinę bohatera itp.  
- Inaczej postrzegano także śmierć, która nie była tak nieodwołalna jak w Europie (

 buddyzm). 

-  Struktura  powieści  chińskiej  często  była  niespójna,  bo  fabuły  nie  spinał  jednej  bohater.  Ponad  to  powieść 
chińska  miała  kilka  punktów  kulminacyjnych  lub  żadnego.  Na  Zachodnie  struktura  była  linearna,  a  punkt 
kulminacyjny jeden. 
 
- Powieściopisarzy w Chinach było dużo mniej, niż na Zachodzie, nie było też takiego boomu dobrych powieści. 
Dobre powieści pojawiały się rzadziej, sporadycznie.  
-  Autor  powieści  w  Chinach  nigdy  nie  miał  takiej  pozycji,  jak  na  Zachodzie.  Dopiero  po  Ruchu  4  Maja  jego 
pozycja wzrosła.  
-  Do  XX  w.  potwierdzonymi  autorami  powieści  byli  tylko  Cao  Xueqin  i  Wu  Jingzi.  Dopiero  potem  odkryto 
autorstwo innych wielkich powieści. Większość bowiem wydawano anonimowo.  
- Wspólnymi cechami powieści chińskiej i zachodniej były cele: dostarczania przyjemności i dydaktyzmu.