Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 7:

Francja Ludwika XIV: absolutyzm i colbertyzm

I. W stronę absolutyzmu

A. Henryk IV i wzmocnienie państwa

1. Po koniec XVI w. Jean Bodin wysunął ideę państwa absolutystycznego; według Bodina król stoi

ponad prawem i ma władzę ograniczoną jedynie prawem boskim; monarchia absolutna –

zdaniem Bodina – miała najlepiej realizować ideę suwerenności państwa.

2. W drugiej połowie XVI w. za ostatnich Walezjuszy nastąpił kryzys monarchii przejawiający się w

osłabieniu pozycji monarchy przede wszystkim na rzecz arystokracji rodowej

3. W 1589 r. po wygaśnięciu dynastii Walezjuszy władzę przejął Henryk IV Burbon król Nawarry

4. Utwierdzenie integralności państwa i wprowadzenie tolerancji religijnej

a. W 1598 roku Henryk podpisuje z Hiszpanią traktat w Vervins, który ostatecznie

potwierdza integralność terytorialną Francji i oznacza rezygnację Filipa II z jego

pretensji do Burgundii

b. W tym samym roku zostaje ogłoszony Edykt Nantejski wprowadzający pełną wolność

wyznania dla Hugenotów (francuskich wyznawców doktryny Kalwina) na terenie całej

Francji oraz ograniczoną wolność kultu religijnego; protestanci uzyskali pełnię praw

politycznych i obywatelskich; Hugenoci na podstawie edyktu otrzymali 200 miejsc

bezpieczeństwa na 8 lat

5. Centralna administracja państwowa i ograniczenia władz lokalnych:

a. Przy królu działały specjalne rady – Rada Spraw, Rada Stanu, Rada Finansów oraz

Rada do Spraw Procesowych; najważniejszą z nich była Rada Spraw składająca się z

pięciu najbliższych zaufanych króla

b. Drugą osobą po królu w państwie był kanclerz, na czele administracji skarbowej stał

nadintendent finansów; wśród najwyższych urzędników wyróżniali się sekretarze

stanu, którzy za Henryka IV stali się kierownikami nowo utworzonych resortów –

wojska, spraw zagranicznych, marynarki, spraw domu królewskiego – zachowali oni

jednak kierownictwo poszczególnych rejonów administracyjnych (czym zajmowali się

wcześniej), ponieważ resortu spraw wewnętrznych nie utworzono

c. Henryk IV nasilając kontrolę władz lokalnych przez aparat centralny doprowadził do

ograniczenia zakresu władzy zarządców prowincji do wąsko pojętych spraw

militarnych

d. W porównaniu do lat poprzednich królewski aparat władzy różnił się tym, że na

stanowiska urzędnicze byli mianowani ludzie ze względu na ich kompetencje a nie z

tytułu urodzenia

6. Osłabienie Stanów Generalnych

a. Królowie francuscy jeszcze pod koniec XV w. starali się ograniczyć rolę Stanów

Generalnych, po prostu ich nie zwołując (np. nie zwoływano ich od 1486 do 1560)

b. W drugiej połowie XVI w. wraz z osłabieniem władzy królewskiej Stany Generalne

zbierały się częściej, jednak brak ścisłego określenia ich kompetencji ograniczał ich

znaczenie

c. Za rządów Henryka IV znaczenie Stanów Generalnych spadło niemal do zera; po

śmierci króla zebrały się tylko raz w 1614 r. (następne zgromadzenie zostało zwołane

w przededniu Rewolucji w 1789 r.)

d. Los Stanów Generalnych podzieliło Zgromadzenie Notablów, które było pewnego

rodzaju wyższą izbą przedstawicielstwa stanowego (ostatni raz przed rewolucją

zebrało się w 1626 r.)

7. Sprzedaż urzędów

a. Proceder sprzedaży urzędów rozpowszechnił się pod koniec XV i w XVI w. w związku z

trudnościami finansowymi korony; królowie starali się zmonopolizować sprzedaż

urzędów, tak by nabywca nie mógł go sprzedawać dalej

b. Henryk IV zastosował w tej dziedzinie tzw. system paulette (1604), wprowadzający

dziedziczność urzędów w zamian za stałe roczne opodatkowanie wysokości 1/60

wartości sprzedażnej sprawowanych urzędów – spośród tych urzędników wyłoniła się

nowa szlachta urzędnicza, obok dotychczasowej rodowej

8. Dzierżawa podatków – pobór podatków we Francji opierał się na rozpowszechnionym systemie

dzierżawy: z reguły zamożni przedsiębiorcy zawierali z państwem umowy, zgodnie z którymi

płacili ryczałt w zamian za przywilej zbierania niektórych podatków; spośród tych ludzi wywodzi

się trzecią grupę szlachty francuskiej – szlachtę polityczną, która wyłoniła się w trakcie XVII

w. (porównaj w jaki sposób dorabiała się średnia szlachta we Francji i

gentry

w Anglii

)

B. Podstawy absolutyzmu – Richelieu

1. Kardynał Armand Richelieu pełnił funkcję pierwszego ministra od 1624 r. do śmierci w 1642 r. i

w tym czasie sprawował faktyczną władzę we Francji

1

2. Richelieu w swojej polityce głosił zasadę, że wszystko jest podporządkowane racji stanu i że nie

należy się wahać przed posłaniem kogoś na szafot, jeśli wymaga tego racja stanu. Od

społeczeństwa wymagał nie tylko ślepego posłuszeństwa dla władzy królewskiej, ale pracy i

wyrzeczeń na jej rzecz.

3. Złamanie opozycji magnackiej – po śmierci Henryka IV w 1611 r., wobec małoletniości Ludwika

XIII, doszło do odrodzenia opozycji magnackiej wobec władzy absolutnej monarchy; po

przejęciu władzy przez Richelieu opozycja magnacka dwukrotnie podjęła bunty (1630 i 1632)

rozbite przez wojska wierne koronie.

4. Złamanie opozycji Hugenotów – Hugenoci dzięki przywilejom uzyskanym w Edykcie Nantejskim

stanowili faktyczne „państwo w państwie”, co było sprzeczne z regułami państwa absolutnego

budowanego przez Richelieu, z tych względów kardynał rozpoczął wojnę z protestantami

francuskimi, zakończoną oblężeniem i zdobyciem hugenockiej twierdzy La Rochelle (1628);

pokonani Hugenoci musieli się zgodzić na utratę przywilejów gwarantujących niezależność

polityczną, rozwiązano ich organizację wojskową, odebrano wszystkie twierdze, a także prawo

zgromadzeń; jednakże w specjalnym „edykcie łaski” z 1629 r. zapewniono wolność wyznania.

5. Jedyną reformą administracyjną przeprowadzoną przez Richelieu było uaktywnienie urzędu

intendentów – funkcjonariuszy królewskich działających na prowincji, mających uprawnienia w

sprawach administracyjnych, sądowych, a przede wszystkim podatkowych (w ten sposób

ograniczył wpływy lokalnych gubernatorów i parlamentów opanowanych przez miejscową

arystokrację i rodową szlachtę); władza intendentów podczas ich pobytu na prowincji była

niemal nieograniczona i była ważnym krokiem w kierunku centralizmu biurokratycznego w

epoce Ludwika XIV, kiedy to wysyłani na prowincję urzędnicy królewscy przekształcili się w

rezydentów monarchy.

C. Opozycja antyabsolutystyczna i rządy Mazarina

1. Śmierć najpierw Richelieu (1642), a następnie Ludwika XIII (1643) i małoletniość Ludwika XIV

wywołały wybuch kolejnych buntów przeciw absolutnej władzy monarchy; z nowymi rewoltami

musiał sobie poradzić nowy pierwszy minister kardynał Jules Mazarin (do śmierci w 1661 r.)

2. W połowie XVII w. wyodrębniły się trzy grupy społeczne, z których dwie, niezadowolone z

absolutystycznych rządów w państwie, stanowiły bazę buntów przeciw władcy i jego

pierwszemu ministrowi:

a. Arystokracja i książęta krwi reprezentowała tendencje decentralistyczne i była w

zdecydowanej opozycji do polityki centralizmu prowadzonej od początku XVII w.; jej

głównym celem było niedopuszczenie do wzmocnienia władzy królewskiej i

utrzymania tym samym dawnego systemu „państw w państwie” (zob. wykłady

omawiające ten problem w średniowiecznej Francji); z grupą tą taktycznie związani

byli Hugenoci, którzy dzięki postanowieniom Edyktu Nantejskiego uzyskali znaczną

autonomię (również terytorialną), utraconą w wyniku wojny z Richelieu

b. Średnia szlachta i zamożne mieszczaństwo stanowiły podporę nowego systemu, z

nich rekrutowali się w znacznej mierze urzędnicy tworzonej przez monarchów i obu

pierwszych ministrów centralnej biurokracji państwowej, te grupy zyskiwały również

najbardziej na dzierżawie podatków i sprzedaży urzędów, które to w przypadku

mieszczaństwa otwierały drogę do stanu szlacheckiego

c. Stan trzeci (chłopstwo i biedota miejska) – grupa ta ucierpiała szczególnie mocno ze

względu na rosnący ucisk fiskalny i z tego względu była gotowa do podnoszenia

buntów przeciwko wszelkim formom ucisku zarówno ze strony państwa jak i

właścicieli ziemskich

3. Ruchy ludowe i fronda

a. Pierwsza fala buntów ludowych przetoczyła się przez Francję jeszcze w latach

trzydziestych XVII w., jednak nie przybrała ona w tym okresie większych rozmiarów

b. Największe wystąpienia ludowe miały miejsce przy okazji ostatniego wielkiego buntu

przeciwko systemowi absolutystycznemu – tzw. frondy (1648-1653)

c. Pretekstem do rozpoczęcia buntu była deklaracja parlamentu paryskiego z maja 1648

r., w której w odpowiedzi na nowe podatki nałożone przez Mazarina domagano się

ograniczenia władzy królewskiej, nowe podatki miały być aprobowane przez

parlament paryski, żądano zniesienia urzędów niektórych intendentów (finansów,

sprawiedliwości i policji) oraz ochrony jednostki przed bezprawnymi aresztowaniami

d. Próby Mazarina przeciwstawienia się opozycji wywołały bunt na ulicach Paryża

trwający do 1649 r.

e. W 1649 r. rozpoczęło się oblężenie miasta przez wojska królewskie, a radykalne

tendencje wśród biedoty zaniepokoiły parlament (głównie bogate mieszczaństwo

paryskie) oraz arystokrację i skłoniły do podpisania pokoju w Rueil (11 III 1649 r.),

który stanowił kapitulację wobec dworu

f.

Zawiedziona opozycja arystokratyczna wywołała kolejny bunt zwany „frondą książąt”

(1652) ostatecznie stłumiony w 1653 r.

II. Centralizm absolutystyczny Ludwika XIV

2

A. Ustrój państwowy Francji za Ludwika XIV jest uważany za klasyczny model centralizacji

absolutystycznej

B. Pozycja monarchy

1. Jedną z głównych cech centralizmu absolutystycznego były osobiste rządy monarchy

2. Ludwik XIV objął pełnię władzy bezpośrednio po śmierci Mazarina w 1661 r.

3. Król w pełni realizował zasady Bodina, że władza królewska pochodzi od Boga, faktycznie stał

ponad prawem a także, w pewnym stopniu ponad klasami, stanami i orientacjami politycznymi

4. Przejęcie rządów osobistych umożliwiło Ludwikowi zduszenie ostatnich przejawów opozycji

antyabsolutystycznej

5. Monarcha bezpośrednio kierował wszystkimi sprawami państwa i żaden z jego ministrów nie

osiągnął już takiej pozycji jak wcześniej Richelieu i Mazarin; każdy, nawet najwyższy urzędnik,

mógł być w każdej chwili zdymisjonowany i pozbawiony wszelkich uprawnień

C. Prawa zasadnicze – w jednym przypadku nie uznawano nieograniczoności władzy królewskiej, dotyczyło

to tzw. praw zasadniczych; nie zawsze były one ściśle określone, zaliczano do nich przede wszystkim

prawo dziedziczenia tronu w linii męskiej i wyłączenie z sukcesji kobiet

D. Najwyższymi urzędami realizującymi politykę króla były rady

1. Rada Wysoka lub Rada Stanu – jej posiedzeniom przewodniczył król, a w jej skład wchodzili

najbardziej zaufani ludzie monarchy, których liczba nigdy nie przekroczyła 7 (kanclerz i

sekretarze stanu); nosili oni tytuły ministrów stanu; do kompetencji Rady należały sprawy

polityki zagranicznej, wojny i pokoju, a także najważniejsze sprawy wewnętrzne

2. Rada Finansów – zajmowała się głównie wyznaczaniem wysokości podatków, sposobem ich

rozłożenia oraz innymi sprawami z zakresu finansów

3. Rada Depesz – zajmowała się sprawami związanymi z wewnętrzną organizacją państwa

4. Rada Prywatna była instytucją sądowniczą, w przeciwieństwie do wcześniej wymienionych tej

radzie z reguły nie przewodniczył król lecz kanclerz

5. Obok wymienionych rad istniały jeszcze inne mające mniejsze znaczenie

6. Wspólną cechą wszystkich rad było to, że odgrywały one bardzo ważną rolę administracyjną,

natomiast niewielką i stale zmniejszającą się rolę polityczną; znaczenie niektórych z nich

zostało w końcu ograniczone wyłącznie do charakteru doradczego

7. Inną charakterystyczną cechą rad był ich skład społeczny – Ludwik usunął z nich arystokratów,

książąt krwi, parów Francji, przedstawicieli wyższego duchowieństwa i wszelkich urzędników

Korony (z wyjątkiem kanclerza); na ich miejsce król wprowadził swoich wysokich urzędników

rekrutujących się z średniej szlachty i bogatego mieszczaństwa

E. Pozostałe urzędy centralne

1. Wielkie urzędy koronne, będące spuścizną poprzedniej epoki, straciły na znaczeniu i

przekształciły się w instytucje tytularne; jedynie funkcja kanclerza zachowała pewne znaczenie,

jednak również jego rola zmniejszała się z biegiem czasu

2. Większą i rosnącą role odgrywały nowe urzędy stworzone przez króla, przede wszystkim

funkcja generalnego gubernatora finansów, któremu podlegały nie tylko sprawy administracji

skarbowej, lecz całokształt spraw gospodarczych kraju

3. Obok generalnego gubernatora finansów bardzo duże znaczenie mieli sekretarze: stanu, dworu

królewskiego, spraw zagranicznych wojny i marynarki; razem z kanclerzem i generalnym

gubernatorem byli oni zaliczani do ministrów królewskich;

4. Podobnie jak w przypadku rad sekretarze stanu rekrutowali się ze szlachty urzędniczej i

bogatego mieszczaństwa

5. Kompetencje sekretarzy stanu ściśle określały zalecenia królewskie; mianowani przez króla

mogli być w każdej chwili usunięci

F. Armia

1. Armia była jednym z podstawowych elementów nowego systemu we Francji;

2. W wyniku działań przeprowadzonych przez urzędników królewskich jej liczebność w stanie

pokoju wzrosła do 150 tys. żołnierzy, zaś podczas wojny mogła ona liczyć nawet 300 tys.

3. Wprowadzono jednolite umundurowanie, musztrę oraz nowe uzbrojenie – bagnet i broń

skałkową

G. Religia

1. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVII w. Ludwik będący w konflikcie z

Rzymem prowadził politykę mającą na celu utworzenie narodowego kościoła galikańskiego

2. Ostatecznie jednak jego poczynania w sferze religii skierowały się przeciw Hugenotom – król

rozpoczął prześladowania, których zwieńczeniem było odwołanie Edyktu Nantejskiego i

zniesienie tolerancji religijnej

3. W efekcie odwołania edyktu z Francji wyemigrowało blisko 200 tys. osób (ok. 20% wszystkich

hugenotów) przede wszystkim do Anglii, Holandii i Brandenburgii

W systemie absolutystycznym monarcha posiadał, „prawnie i w rzeczywistości, wszystkie atrybuty

suwerenności, ustanawiał prawa, wymierzał sprawiedliwość, a podatki pobierało się w jego imieniu.

Utrzymywał stałą armię, mianował urzędników, był utożsamiany z państwem, władza jego pochodziła od Boga.

Władca ten posiadał ponadto charyzmat, otoczony był legendą, sam właściwie posiadał cechy boskości,

oczywiście w takim stopniu na jaki pozwalała na to wiara chrześcijańska.” Cechą charakterystyczną monarchii

absolutnej było „powstanie potężnego aparatu biurokratycznego i silnych armii, niezbędnych do sprawowania

3

przez monarchów nieograniczonej władzy nad ich poddanymi, wyrażającej się przede wszystkim w zbieraniu

podatków i utrzymywaniu ludności w ryzach bezwzględnego posłuszeństwa.”(Zbigniew Wójcik)

Jak pisał Antoni Mączak „problem ewolucji nowożytnego państwa, jego zmierzania ku absolutyzmowi jest

problemem stanu urzędniczego [...]. Rozwój gospodarki pieniężnej, postęp techniczny środków walki i wzrost

armii – wszystko to zwiększa zainteresowanie ludzi zarówno pochodzenia mieszczańskiego, jak i szlacheckiego

uczestnictwem w aparacie władzy owej najwyższej sfery: uczestnictwem w trybucie ściąganym przez państwo

przedsiębiorstwo [...] rozwój liczbowy aparatu urzędniczego może znacznie osłabić spoistość stanów”.

Trzeba jednak zauważyć, że rozwój absolutystycznych form rządów nie był jedyną formą ewolucji państwa w

Europie (Niderlandy, Anglia, ale również choć z innych względów Rzeczpospolita Obojga Narodów). Średnia

szlachta i mieszczaństwo znajdowały inną drogę emancypacji politycznej poprzez wzrost znaczenia zgromadzeń

przedstawicielskich, a w konsekwencji przejmowanie przez nie dominującej pozycji w państwie. Absolutyzm był

„jedną z tendencji w przenikających nowożytne państwa Europy, dominującą u schyłku XVII i w XVIII stuleciu”,

ale nie jedyną.

III. Colbertyzm, czyli francuski merkantylizm

A. Polityka gospodarcza Henryka IV i księcia de Sully’ego

1. W okresie rządów Henryka IV największy wpływ na francuską politykę gospodarczą miał bliski

doradca króla książę Sully

2. Sully podstawę dobrobytu kraju widział w rolnictwie:

a. Z inicjatywy Sully’ego starano się zagospodarować wszystkie grunty orne oraz

przystąpiono do osuszania bagien

b. Zezwolono na w pełni swobodny handel zbożem wewnątrz kraju

c. W 1604 r. zniesiono cła od eksportu zboża

3. Największe znaczenie dla ustabilizowania władzy królewskiej na początku XVII w. miały

posunięcia Sully’ego w sferze finansów (pełnił on funkcję nadintendenta finansów)

a. Po wojnach domowych prowadzonych w drugiej połowie XVI w. dług państwa

doszedł nawet do ok. 300 mln liwrów przy dochodach rzędu 23 mln

b. Jednym z pierwszych posunięć Sully’ego było wydanie dekretu częściowo

redukującego zadłużenie wraz z odsetkami – w rzeczywistości była to królewska

deklaracja częściowego bankructwa

c. Sully wprowadził poważne obostrzenia wobec urzędników podatkowych, wychodząc z

założenia, że największym problemem są nadużycia i nieuczciwość zarówno samych

urzędników jak i podatników; w związku z tym kontrolował, nawet osobiście, aparat

skarbowy na prowincji dzięki czemu udało mu się wyciągać olbrzymie sumy pieniędzy

d. Głównym celem była redukcja olbrzymiego zadłużenia, co ostatecznie udało się

osiągnąć pod koniec panowania Henryka IV – w 1609 r. spłacił 34 mln liwrów długu,

a w latach 1610-1611 udało mu się zaoszczędzić 10 mln

4. Nowym elementem w polityce gospodarczej za czasów Henryka IV było popieranie rozwoju

przemysłu prowadzone przez innego doradcę króla Barthelemy Laffemasa (1545-1612)

a. Laffemas założył królewską komisję handlu, która kierowała sprawami przemysłu i

handlu

b. Laffemas przygotował plan zakładania i rozbudowy manufaktur na terenie królestwa,

który stał się podstawą rozwoju przemysłu w następnych latach

c. Rządy Henryka IV są początkiem rozwoju etatyzmu (państwo występujące w roli

przedsiębiorcy) w przemyśle francuskim; pod koniec panowania Henryka IV działało

w kraju 48 manufaktur królewskich, z których aż 40 powstało po 1603 r.; ich

powstanie było możliwe dzięki wysokim subwencjom państwa (czemu ostro

sprzeciwiał się Sully)

d. Za sprawą Laffemasa państwo zaczęło popierać rozwój przemysłu, przede wszystkim

produkującego różne artykuły zbytku (jedwabnictwo, farbiarstwo, tapicerstwo

ozdobne) – w tym okresie powstały słynne dynastie rzemieślników-artystów, np.

rodzina Gobelin, od której nazwiska powstała nazwa gobelinów

B. Colbertyzm

1. Politykę Henryka IV i Sully’ego kontynuowali w następnych latach Richelieu i Mazarin, jednak

przyśpieszenie w budowie nowego systemu nastąpiło wraz z przejęciem kontroli nad sprawami

gospodarki przez ministra Ludwika XIV Jean Babtiste Colberta (1619-1683)

2. Polityka gospodarcza prowadzona przez Colberta opierała się na zasadach merkantylizmu,

jednak jej specyfika polegająca m.in. na położeniu szczególnego nacisku na przemysł, a

nieprzeciętna rola jaką odgrywał minister Ludwika XIV w tych działaniach spowodowała

nadanie merkantylizmowi francuskiemu czasów Ludwika XIV miana Colbertyzmu;

3. Finanse – w pogoni za nadwyżką

a. Jednym z pierwszych posunięć Colberta w tej dziedzinie było podobnie jak u Sully’ego

zredukowanie zadłużenia królewskiego w przybliżeniu o jedną trzecią (faktyczna

deklaracja częściowego bankructwa)

b. Ambicją ministra była reforma skomplikowanego systemu podatkowego Francji

(nieudana); miała się ona opierać na ostatecznym zniesieniu ceł wewnętrznych i

4

różnych opłat, jednak ze względu na potrzeby finansowe państwa (armii i dworu)

Colbert musiał zaniechać tych zmian

c. Innym elementem zmian w systemie podatkowym była częściowa redukcja podatku

gruntowego obciążającego w znacznej mierze chłopów (spadek z wpływów z tytułu

tego podatku z 42 do 35 mln liwrów)

d. Ubytek wpływów z podatku gruntowego został zrekompensowany wyższymi

dochodami z podatków pośrednich (przede wszystkim z podatków konsumpcyjnych)

– dochody z tego tytułu wzrosły ponad czterokrotnie pomiędzy 1661 a 1682 (z 5 mln

do 22 mln liwrów)

4. Bilans handlowy

a. Głównym założeniem w polityce Colberta wobec handlu było doprowadzenie do

dodatniego bilansu handlowego z zagranicą; w tym celu prowadził politykę

protekcjonizmu, która miała doprowadzić do redukcji importu i zwiększenia

eksportu

b. Innym celem ministra było wprowadzenie spójnego systemu ceł (1664), m.in.

polegające na redukcji części opłat – brak sukcesu w tej dziedzinie spowodował

cofnięcie reformy i powrót do systemu wysokich ceł

c. Ograniczeniu importu miało sprzyjać wprowadzenie wysokich ceł importowych (1667)

uderzających przede wszystkim w Holendrów, co doprowadziło do wojny celnej, która

w 1672 r. przekształciła się w wojnę zbrojną

d. Cłami antyimportowymi nie zostały objęte przedmioty niezbędne do rozwoju

francuskiego przemysłu, m.in. maszyny wcześniej nieznane we Francji

5. Przemysł – protekcjonizm, etatyzm i drobiazgowy nadzór

a. Działania antyimportowe, przede wszystkim te promujące własną wytwórczość, były

ukierunkowane na wypełnienie jednego z podstawowych celów polityki gospodarczej

Colberta – samowystarczalności gospodarki francuskiej

b. Główny nacisk minister Ludwika XIV położył na promowanie przemysłów

produkujących artykuły zbytku, które szlachta i bogate mieszczaństwo sprowadzały

dotychczas z zagranicy; w tym zakresie korzystając ze wzorców zagranicznych i

sprowadzając obcych fachowców Colbert zapoczątkował rozwój francuskiego

przemysłu lekkiego (lustra, koronki, pończochy, sukna)

c. Colbert kontynuował również za Henrykiem IV politykę etatyzmu; państwo

zaangażowało się na wielką skalę w zakładanie manufaktur, które dzielono na dwa

rodzaje – państwowe i prywatne, ale korzystające z pomocy państwa bądź w formie

dotacji finansowych, bądź w formie otrzymywania monopolu na produkcję i sprzedaż

danego towaru

d. Manufaktury epoki Colberta to z reguły wielkie scentralizowane przedsiębiorstwa,

przykładem tego typu zakładu może być wytwórnia sukien w Abbeville kierowana

przez Holendra Van Robaisa

e. Dążenie do możliwie jak najściślejszego kontrolowania gospodarki objawiło się w

wydanych przez Colberta szczegółowych instrukcjach dotyczących każdego

posunięcia w produkcji wyrobów manufakturowych; minister powołał także korpus

inspektorów i sędziów do egzekwowania przestrzegania wydanych przepisów, co

znacznie podniosło koszty produkcji

f.

Rozsądniejszym posunięciem był edykt o handlu z 1673 r. kodyfikujący prawa

handlowe

6. Ambicje kolonialne

a. Podstawą ekspansji kolonialnej była flota stworzona jeszcze przez Richelieu, a

następnie rozbudowana przez Colberta

b. W drugiej połowie XVII w. Francuzi usadowili się w Indiach (Pondichery), w Ameryce

Środkowej (Martynika), Afryce Zachodniej (Senegal) i przede wszystkim w Ameryce

Północnej, gdzie obok Kanady powstała w dolnym biegu Missisipi nowa kolonia,

nazwana na część króla Luizjaną ze stolicą w Nowym Orleanie (1682)

c. Zdobycze kolonialne pozwoliły Francji na wysunięcie się na trzecie miejsce, jeśli

chodzi o aktywność na terenach zamorskich, jednak pozostawała ona daleko w tyle

za Holandią i Anglią

d. Równolegle z akcją kolonialną rozwijał się handel zamorski, a do jego realizacji

Colbert powołał do życia monopolistyczne kompanie kupieckie, wśród których

najważniejsze to: Wschodnio- i Zachodnioindyjska, Lewantyńska i Północna

e. W przeciwieństwie do kompanii holenderskich i angielskich, które opierały się na

inicjatywie prywatnej przy współpracy z rządami, kompanie francuskie w

rzeczywistości występowały jako pełnomocnicy rządu, a prywatni przedsiębiorcy byli

skłaniani lub przymuszani do inwestowania w nie; w tej sytuacji po kilku latach ich

działalność zamarła

Merkantylizmu w ogólności, a Colbertyzmu w szczególności, nie należy rozumieć wąsko jako jedynie doktryny

polityki gospodarczej opierającej się na protekcjonizmie państwowym, a w przypadku colbertyzmu również na

etatyzmie. Merkantylizm, a jeszcze bardziej colbertyzm, to systemy ekonomiczno-polityczne obejmujące

5

wszystkie dziedziny życia danego społeczeństwa, systemy których głównym celem było zbudowanie potęgi

politycznej państwa opartej na potędze gospodarczej. Merkantylizm był więc przede wszystkim doktryną

służącą potrzebom państw dążących do absolutyzmu, proszę porównać niekonsekwentny angielski

merkantylizm parlamentarny po „Wspaniałej Rewolucji” będący efektem ścierania się grup interesów z

konsekwentną „aż do bólu” polityką omnipotencji państwa Jeana Babtiste Colberta, proszę również porównać

efekty obu polityk.

IV. Recepcja rozwiązań francuskich w Europie Wschodniej: absolutyzm oświecony

A. Rozwiązania francuskie, zarówno polityczne jak gospodarcze, stały się wzorcem dla władców państw

wschodnioeuropejskich, którzy przedsięwzięli reformy mające upodobnić ich kraje do państwa

absolutystycznego Ludwika XIV; w działaniach tych starali się oni kierować z góry określonym planem

mającym doprowadzić do wzmocnienia ich władzy a zarazem modernizacji ich kraju; w swoich

działaniach zyskiwali na ogół poparcie najwybitniejszych ludzi ówczesnej Europy (np. fascynacja

Woltera Fryderykiem Wielkim), którzy widzieli w nich oświeconych monarchów starających się

modernizować zacofane kraje (stąd też tę odmianę absolutyzmu określa się przymiotnikiem

„oświecony”)

B. Reformy Piotra I w Rosji

1. W okresie panowania Piotra I absolutne rządy carskie cechowała centralizacja życia

państwowego, budowa nowej administracji podporządkowanej władcy, uzależnienie cerkwi

od osoby panującego, wreszcie daleko idąca ingerencja państwa w życie jednostek.

2. Środki na utrzymanie nowej, silnej armii oraz aparatu urzędniczego przynosił sprawny i

bezwzględny system podatkowy (opodatkowaniu uległo praktycznie wszystko, w tym

szczególnie wysoko - przejawy konsumpcji luksusowej).

3. Źródłem siły Rosji (od 1721 r. nazywanej oficjalnie Cesarstwem Rosyjskim) była

konsekwentnie realizowana polityka merkantylizmu.

4. Piotr dbał o rozbudowę przemysłu stoczniowego, hutnictwa żelaza, budowę kanałów (po-

łączono dorzecze Wołgi z Bałtykiem). Wielki ośrodek przemysłu hutniczego rozbudowano na

Uralu, w wyniku czego Rosja stała się eksporterem żelaza. Powstawały manufaktury

państwowe, zachęcano też do zakładania prywatnych.

5. Ochronę własnej produkcji zapewniały cła protekcyjne.

6. Porty bałtyckie (Petersburg, Ryga, Narwa, Rewal) połączyły Rosję z Zachodem; eksportowa-

no zboże, drewno, len, konopie, co dawało Rosji dodatni bilans handlowy. Ważnym

ośrodkiem rynku wewnętrznego stała się Moskwa.

C. Polityka kameralizmu w Prusach

1. Odmianę merkantylizmu praktykowaną w XVIII w. na ziemiach niemieckich nazywano

kameralizmem (od kamera -izba, urząd skarbowo-administracyjny).

2. Kameralizm przyjmując wszystkie tradycyjne zasady merkantylizmu (dodatni bilans

handlowy, protekcjonizm celny itp.) skupiał się jednak na sprawach fiskalnych (dotyczących

skarbu państwa); za główny cel uważano powiększanie dochodów panującego, gdyż pomyślność

władcy miała być równoznaczna z pomyślnością kraju.

3. Dochodów dostarczać miało pełne zatrudnienie ludności wdrożonej do pracowitości i

oszczędności.

4. Kameralizm podporządkowywał życie gospodarcze administracji centralnej, na czele której stał

monarcha jako najwyższy administrator i ekonom.

5. Polityka merkantylizmu najpełniej realizowana była w państwie pruskim; powstałe w 1701 r.

królestwo pruskie wyraźnie się wzmocniło za rządów Fryderyka II Wielkiego (1740-1786).

6. Fryderyk przyczynił się do rozwoju gospodarczego kraju poprzez popieranie handlu i rozwój

manufaktur (pracujących na potrzeby wielkiej armii).

7. Prowadzono intensywną kolonizację kraju osadnikami z zewnątrz, osuszano bagna, budowano

kanały. Król popierał rolnictwo, ingerował w system obciążeń poddańczych, ograniczył poddaństwo

osobiste w dobrach państwowych.

8. Protekcjonizm celny i sprawny system podatkowy przysparzały monarsze dochodów

przeznaczanych w znacznej mierze na rozbudowę armii.

D. Kameralizm austriacki

1. Podobnie jak w Prusach, również w monarchii Habsburgów za panowania Marii Teresy (1740-1780) i

Józefa II (1780-1790) realizowano wiele reform w duchu kameralizmu; noszą one nazwę reform

terezjańsko-józefińskich.

2. Kameralizm austriacki opierał się również na wykorzystaniu wydajnej pracy poddanych, rola zaś

oświeconego monarchy miała polegać na stworzeniu im odpowiednich warunków do pracy.

3. Stosowany był skrajny system protekcyjny, a właściwie prohibicyjny (całkowity zakaz sprowadzania

obcych towarów), co miało ożywić przemysł krajowy (manufaktury).

4. Józef II przeprowadził w latach 1781-1786 dość szeroko zakrojone reformy chłopskie: zniesienie

tzw. zaostrzonego poddaństwa osobistego, przyznanie dziedzicznej własności ziemi chłopskiej

(tzw. własności rustykalnej), zniesienie sądownictwa patrymonialnego, redukcja niektórych

powinności chłopskich i ustalenie wymiaru pozostałych (np. ograniczenie wymiaru pańszczyzny do 3

dni w tygodniu).

5. Przeprowadzano szeroką akcję kolonizacyjną (w Galicji, na Węgrzech, w Bukowinie).

6