CHOROBY ODZWIERZĘCE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

52

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

Abstract

Listeriosis is a severe bacterial infection,
most commonly manifested by encepha-
litis or meningoencephalitis in adult ani-
mals and humans. In the course of the
disease, two other forms: septicaemia
and the reproductive form, can be distin-
guished. The high risk group includes
cattle fed poorly fermented hay or corn
silage. Mortality is high without early an-
tibiotic and supportive therapy. Listeria
monocytogenes can affect many species
and is a public health concern.

Key words

listerosis, zoonosis

Streszczenie

Listerioza jest ciężką, zakaźną, bakte-
ryjną chorobą ludzi i zwierząt, przebie-
gającą z objawami zapalenia mózgu
i opon mózgowych. Można wyróżnić
także dwie inne jej formy: posocznicową
oraz rozrodczą. Grupę podwyższonego
ryzyka zakażenia chorobą stanowi bydło
skarmiane sfermentowanym sianem lub
sianokiszonką. Śmiertelność w przebie-
gu listeriozy jest wysoka, o ile nie wpro-
wadzono szybkiej terapii antybiotykowej
i wspomagającej. Listeria monocytoge-
nes jest chorobotwórcza dla wielu gatun-
ków zwierząt i może stanowić problem
dla zdrowia publicznego.

Słowa kluczowe

listerioza, zoonoza

Listerioza

Listerioza jest zakaźną, bakteryjną cho-
robą ludzi i zwierząt wywoływaną przez
Gram-dodatnie pałeczki Listeria mono-
cytogenes. Drobnoustroje te namnażają
się na agarze z krwią w warunkach tle-
nowych, jak i mikroaerofi lnych, rosnąc
w postaci błyszczących kolonii (1).

Zakażenia bakteriami notuje się na ca-

łym świecie zarówno u zwierząt, jak i ludzi.
Choroba najczęściej spotykana jest u owiec
i krów, niemniej jednak opisywano także jej
przypadki u koni, świni, psów, zwierząt fu-
terkowych oraz ptactwa, a czynnik etiolo-
giczny choroby wykazano w organizmach
bezkręgowców, m.in. kleszczy Hyalomma
anatolicum i Boophilus calcaratus (2).

Listerioza jest chorobą stosunkowo mło-

dą. Po raz pierwszy jej czynnik etiologicz-
ny został opisany w 1926 r. u królików.
W związku z tym, że zakażenie drobnoustro-
jami powodowało wzrost ilości monocytów
we krwi, początkowo bakterię nazwano Bac-
terium monocytogenes. W późniejszym cza-
sie drobnoustroje te izolowano od gryzoni
w Afryce, owiec w Europie oraz innych ga-
tunków zwierząt na całym świecie i określo-
no je mianem Listeria monocytogenes (2).

Listerie występują ubikwitarnie w śro-

dowisku zwierząt. Można je izolować
z odchodów zwierzęcych i ludzkich, gle-
by, ścieków, wody, roślin, jak i ze ścian
budynków gospodarskich. Zarazek jest
oporny na warunki środowiska zewnętrz-
nego. W wysuszonym kale może przeby-
wać kilka lat. Długo utrzymuje się również
w wierzchnich warstwach gleby, a nawet
może namnożyć się przy obecności sub-
stancji organicznych w przedziale tempe-
ratur od -0,4°C do 45°C i zakresie pH po-
między 4,5-9,6. Zjadliwe szczepy bakterii
uwalniają toksyny: hemolizynę i liesterio-
lizynę, będące przyczyną zachorowań.

Źródłami choroby dla zwierząt są zanie-

czyszczony listeriami pokarm lub woda.
W związku z tym, że bakterie te utrzymu-
ją się długo w środowisku zewnętrznym,
najczęściej do zanieczyszczenia paszy do-
chodzi wskutek jej złego przechowywania
lub składowania w nieodpowiednich wa-
runkach. Należy jednak zwrócić uwagę,
iż drobnoustroje te izolowano z kału i wy-
dzieliny nosowej zdrowych zwierząt – no-
sicieli i siewców, które chociaż same nie

dr n. wet. Łukasz Adaszek, lek. wet. Jerzy Ziętek,
prof. dr hab. Stanisław Winiarczyk, lek. wet. Małgorzata Koszykowska

Katedra Epizootiologii i Klinika Chorób Zakaźnych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej UP w Lublinie

ZAGROŻENIE DLA LUDZI I ZWIERZĄT

chorują, mogą być źródłem listeriozy dla
pozostałych osobników w stadzie. Najczę-
ściej zachorowania na listeriozę są zwią-
zane ściśle z niewłaściwym żywieniem
owiec i bydła, a zwłaszcza z podawaniem
źle przygotowanych kiszonek. Listeria mo-
nocytogenes ma zdolność namnażania się
w tego rodzaju paszy, kiedy jej pH wzro-
śnie powyżej 5,5. Sytuacja taka najczę-
ściej dotyczy brzeżnych warstw kiszonek
mających kontakt z ziemią i powietrzem.
Dodatkowo mogą być one pokryte ple-
śnią. Do zakażenia dochodzi drogą ust-
ną, a wszelkie rany, nadżerki jamy ustnej
itp. przyspieszają rozwój objawów choro-
bowych. Z jamy ustnej listerie przedostają
się do dalszych odcinków przewodu po-
karmowego – żołądka i jelit, a po przeła-
maniu bariery jelitowej przenikają do krwi
i są roznoszone po całym organizmie
z wy raźną tendencją do lokalizowania się
w mózgu, zaś u ciężarnych samic w łoży-
sku i tkankach płodu (1).

Listerioza może przebiegać w posta-

ci posocznicowej, mózgowej i rozrod-
czej, prowadząc do ronień u ciężarnych
samic (3, 4). Postać mózgowa jest obser-
wowana zarówno u zwierząt młodych,
jak i dorosłych. Objawy tej postaci mogą
przypominać wściekliznę. W początko-
wym stadium dochodzi do wzrostu tem-
peratury wewnętrznej ciała, a następnie
jej powrotu do wartości prawidłowych.
Stopniowo pojawiają się objawy nerwo-
we manifestujące się trudnościami w po-
bieraniu wody i paszy, zaburzonym poły-
kaniem, wypływem śliny z jamy ustnej,
opadnięciem jedno- lub obustronnym
uszu, wypływem z nosa oraz zgrzytaniem
zębami. Z czasem dochodzi do skręcenia
głowy na bok i ku tyłowi (opistotonus), krę-
cenia się w kółko, braku koordynacji ru-
chowej, a także zmniejszenia wrażliwości
na ból i porażeń jednostronnych (opadnię-
cie wargi, ucha, powieki). Postać nerwowa
ewoluuje w kierunku zalegania i ataksji,
pojawiają się ruchy wiosłowe, a następnie
zejścia śmiertelne. Charakterystycznymi
symptomami listeriozy są zaczerwienie-
nie i obrzęk spojówek, a także nastrzy-
kanie rogówki nadające oku wygląd oka
króliczego. Listerioza u owiec przebiega
ostro, zaś u bydła podostro. Choroba trwa

CHOROBY ODZWIERZĘCE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

53

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

około 7-14 dni i na ogół kończy się śmier-
cią w wyniku niewydolności oddechowej.
Powrót do zdrowia notowany jest spora-
dycznie. Jednakże w takich przypadkach
uszkodzenia w centralnym układzie ner-
wowym są na ogół na tyle duże, że wyklu-
czają ozdrowieńca z dalszej hodowli. Ba-
daniem histopatologicznym mózgowia
i rdzenia przedłużonego u padłych osobni-
ków można wykazać obecność mikrorop-
ni, płyn mózgowo-rdzeniowy jest mętny,
a opony mózgowe przekrwione (5).

W przebiegu postaci rozrodczej docho-

dzi do ronień, przedwczesnych porodów
lub też porodów terminowych, w wyniku
których na świat przychodzą słabe cielę-
ta i jagnięta. U ciężarnych owiec ronienia
występują już od drugiego miesiąca cią-
ży, z kolei u krów między 4.-9. miesiącem
ciąży. Krótko przed ronieniami u chorych
zwierząt można zaobserwować wystąpie-
nie objawów ogólnych – gorączki i po-
smutnienia. Po poronieniu dość często
dochodzi do zatrzymania łożyska, zapa-
lenia macicy i kilkudniowego krwistego
wypływu z pochwy. Zatrzymanie płodu
może prowadzić do posocznicy i śmier-
ci samicy. U poronionych płodów można
stwierdzić ogniska martwicy w wątrobie,
a niekiedy nadżerki w trawieńcu (1).

Postać posocznicowa najczęściej noto-

wana jest u zwierząt nowo narodzonych
lub kilkudniowych. Przebieg kliniczny
tej postaci jest niespecyfi czny, brak jest
objawów nerwowych. U cieląt i jagniąt
obserwuje się wysoką gorączkę i bie-
gunkę, a niekiedy zapalenia spojówek.
Zejścia śmiertelne występują w przecią-
gu 12 godzin. Formę posocznicową liste-
riozy można niekiedy obserwować także
u dorosłych owiec. Jej przebieg jest ostry,
a zejścia śmiertelne dochodzą do 30%.
Choroba w tej grupie wiekowej trwa oko-
ło 2-4 dni. U osobników padłych w na-
stępstwie posocznicy stwierdza się ne-
krotyczne ogniska w wątrobie, śledzionie
i mięśniu sercowym (2).

W rozpoznawaniu listeriozy dużą rolę

odgrywają informacje uzyskane przez le-
karzy weterynarii od właściciela, a mia-
nowicie rodzaj paszy (czy zwierzę jest
skarmiane kiszonkami), sposób jej prze-
chowywania, warunki zoohigieniczne
w oborach i na pastwiskach, objawy cho-
robowe obserwowane przez właściciela
u zwierząt w stadzie itp. Potwierdzenie za-
każenia stawiane jest na podstawie badania
klinicznego chorych zwierząt oraz testów
laboratoryjnych, a mianowicie badania
bakteriologicznego i histopatologicznego.
Materiałem do badań bakteriologicznych
są poronione płody, mózgi padłych zwie-
rząt, kał, mocz i mleko. W rozpoznawaniu
różnicowym listeriozy należy uwzględnić
wściekliznę, BSE, martwicę kory mózgo-

wej oraz zatrucia ciążowe. Należy mieć
na uwadze fakt, że listerioza jest chorobą
zwalczaną z urzędu, a każdy jej przypadek
podlega obowiązkowi zgłaszania służbom
weterynaryjnym (5, 6).

W leczeniu listeriozy zastosowanie znaj-

duje głównie penicylina. Zaznaczyć jednak
trzeba fakt, że w zaawansowanym stadium
choroby nawet wysokie dawki chemio-
terapeutyku nie chronią przed zejściami
śmiertelnymi osobników w stadzie. Dla-
tego duży nacisk kładzie się na profi lak-
tykę choroby polegającą na wyłączaniu
kiszonek i roślin okopowych z żywienia
owiec i krów lub przynajmniej usuwaniu
z pryzm zepsutych części tej paszy. W ży-
wieniu zwierząt należy stosować dobrej ja-
kości siano i pasze treściwe z dużą zawar-
tością beta-karotenów (1).

L

ISTERIOZA

U

CZŁOWIEKA

Bakterie Listeria monocytogenes należą
do grupy drobnoustrojów oportunistycz-
nych. Okres wylęgania listeriozy u ludzi
wynosi od kilku dni do 3 miesięcy (7, 8).
Źródłem infekcji mogą być osoby będące
bezobjawowymi nosicielami, a także ssa-
ki domowe, dzikie, ptaki oraz gady (8, 9).
Do zakażenia dochodzi najczęściej w wy-
niku spożycia zanieczyszczonych liste-
riami produktów spożywczych: niepa-
steryzowanego mleka, surowych jarzyn,
a także serów, lodów, surowych kiełbas
(salami), surowego lub niedogotowane-
go mięsa (wszystkich gatunków) oraz
surowych i wędzonych ryb (7-10). Źró-
dłem infekcji mogą być również skażo-
na gleba, woda lub naturalne nawozy.
Możliwe jest również zakażenie poprzez
kontakt z osobami chorymi, w tym tak-
że drogą płciową (7-10). Na zachorowa-
nie najbardziej podatne są osoby z obni-
żoną odpornością oraz starsze, podczas
gdy u zdrowych osób, posiadających fi -
zjologiczną fl orę jelitową, do zakażenie
na ogół nie dochodzi.

W medycynie człowieka wyróżnia się

listeriozę okresu okołoporodowego oraz
wieku dorosłego, a największe zagrożenie
choroba stanowi dla kobiet ciężarnych
oraz ich potomstwa (7, 9, 11).

Listerioza okołoporodowa występuje

w dwóch formach klinicznych. Wyróż-
nia się postać wczesną, która jest wy-
nikiem wewnątrzmacicznego zakażenia
płodu. Dochodzi wówczas najczęściej
do przedwczesnego porodu dziecka z ob-
jawami posocznicy, zapalenia płuc z nie-
wydolnością oddechową, mikroropniami
oraz widocznymi uszkodzeniami ośrod-
kowego układu nerwowego. Obserwu-
je się również charakterystyczne zmiany
skórne w postaci pęcherzyków, rumieni,
a także wybroczyn. Do zakażenia płodu
dochodzi z reguły poprzez zainfekowane

CHOROBY ODZWIERZĘCE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

54

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPAD-GRUDZIEŃ • 6/2008

wody płodowe, natomiast rzadziej przez
krew. Objawy listeriozy okołoporodowej
u noworodka rozwijają się w ciągu 2 dni
od porodu. U kobiet w ciąży choroba
przebiega zwykle bezobjawowo lub ob-
serwuje się niespecyfi czne, rzekomo gry-
powe symptomy.

Późna postać listeriozy okołoporodo-

wej występuje u dzieci po 5 i więcej dniach
od porodu. Noworodek może zostać za-
każony podczas akcji porodowej na sku-
tek bezpośredniego kontaktu z pałeczka-
mi Listeria monocytogenes znajdującymi
się w pochwie lub w wyniku kontaktu
bezpośredniego z matką, która może być
bezobjawowym nosicielem bakterii. Po-
stać ta najczęściej przebiega z zapaleniem
opon mózgowo-rdzeniowych z ewentu-
alnym wytworzeniem wodogłowia. War-
to pamiętać, że zakażenie Listeria monocy-
togenes może być (często bezzasadnie nie
brane pod uwagę) bezpośrednią przyczy-
ną poronień u kobiet. W następstwie in-
fekcji może dochodzić do niepłodności lub
powstawania u noworodków wad rozwo-
jowych (7-10).

Listerioza u dorosłych dotyczy zazwy-

czaj osób powyżej 60. roku życia lub z im-
munosupresją. Przebiega jako zapalenie
opon mózgowo-rdzeniowych z objawa-
mi ataksji, drżenia, nagłych drgawek,
brakiem koordynacji ruchów oraz zabu-
rzeń świadomości. W jej przebiegu mogą
także pojawiać się objawy posocznicowe:
gorączka, nudności, wymioty oraz ostra
niewydolność oddechowo-krążeniowa.
Często obserwuje się zapalenie żołądka
i jelit z towarzyszącymi objawami w po-
staci luźnych stolców, wymiotów i nud-
ności (7-10).

Wyjątkowo listerioza może być powo-

dem umiejscowionego zapalenia węzłów
chłonnych szyjnych, zmian skórnych oraz
zapalenia spojówek, które to objawy obser-
wuje się stosunkowo często u lekarzy wete-
rynarii, którzy ulegli zakażeniu bakteriami.
Listeria spp. mogą także powodować zapa-

lenie cewki moczowej, ucha, woreczka żół-
ciowego, stawów i płuc (8-10, 12).

W rozpoznaniu choroby decydujące

znaczenie ma wynik badania bakterio-
logicznego, a materiałem do badań mogą
być: krew, płyn mózgowo-rdzeniowy,
treść pęcherzyków, ropa, wymazy z po-
chwy, wody płodowe, a także mocz (7-10).
Obecnie coraz częściej w diagnostyce li-
steriozy wykorzystywana jest reakcja
PCR (7, 10).

W leczeniu listeriozy u ludzi zastoso-

wanie znalazły takie antybiotyki, jak am-
picylina w skojarzeniu z gentamycyną lub
kanamycyną. W przypadkach zapalenia
opon mózgowo-rdzeniowych podawa-
ny jest chloramfenikol, który ze względu
na dobrą penetrację do układu nerwowe-
go jest antybiotykiem z wyboru (7-10).

P

ODSUMOWANIE

Listerioza jest niebezpieczną chorobą
ludzi i zwierząt, będącą przyczyną ro-
nień, uszkodzeń płodów czy śmierci nie-
mowląt. W związku z faktem, że choroba
rozwija się głównie u osób z immuno-
supresją listerioza jest szczególnie niebez-
pieczna m.in. dla osób starszych, podle-
gających leczeniu cytostatykami, chorych
na HIV lub będących po przeszczepach
narządów. W związku w faktem, iż głów-
nym źródłem zakażenia ludzi są produkty
pochodzenia zwierzęcego, duże znaczenie
w walce z opisywaną chorobą ma kon-
trola sanitarno-weterynaryjna samych
zwierząt, jak i produktów pochodzenia
zwierzęcego. Warto pamiętać, że jedy-
nie obróbka cieplna (m.in. pasteryzacja)
zabija bakterie Listeria monocytogenes po-
trafi ące mnożyć się także w warunkach
chłodniczych.

‰

Piśmiennictwo
1. Winiarczyk S., Grądzki Z., Wołoszyn S.,

Pejsak Z., Żmudziński J.F., Gundłach J.,
Radzikowski A., Osek J.: Choroby zakaźne
zwierząt z elementami zoonoz. Lublin 2000.

2. Blobel H., Schliesser T.: Handbuch der bak-

teriellen Infektionen bei Tieren. Band II. VEB
Gustav Fischer Verlag, Jena 1980.

3. Schweizer G., Ehrensperger F., Torger-

son P.R., Braun U.: Clinical fi ndings and treat-
ment of 94 cattle presumptively diagnosed with
listeriosis. „Vet. Rec.”, 2006, 158, 588-592.

4. Wagner M., Melzner D., Bagò Z., Win-

ter P., Egerbacher M., Schilcher F., Zan-
gana A., Schoder D.: Outbreak of clinical
listeriosis in sheep: evaluation from possible
contamination routes from feed to raw produce
and humans. „J. Vet. Med. B Infect. Dis. Vet.
Public Health.”, 2005, 52, 278-283.

5. Cooper J., Walker R.D.: Listeriosis. „Vet.

Clin. North. Am. Food Anim. Pract.”,
1998, 14, 113-125.

6. Saegerman C., Speybroeck N., Roels S.,

Vanopdenbosch E., Thiry E., Berkvens D.:
Decision support tools for clinical diagno-
sis of disease in cows with suspected bovine
spongiform encephalopathy. „J. Clin. Micro-
biol.”, 2004, 42, 172-178.

7. Bannister B.A., Gegg N.T., Gillespie S.H.:

Choroby zakaźne. Wydawnictwo Medycz-
ne Urban & Partner, Wrocław 1998.

8. Dziubek Z.: Choroby zakaźne. Wydawnic-

two Lekarskie PZWL, Warszawa 1996.

9. Januszkiewicz J.: Zarys kliniki chorób za-

kaźnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 1994.

10. Magdzik W., Naruszewicz-Lesiuk D., Zie-

liński A.: Choroby zakaźne i pasożytnicze
– epidemiologia i profi laktyka. Alfa Medica
Press, Bielsko-Biała 2004.

11. Sedlak K., Tomsickova M.: Niebezpieczne in-

fekcje odzwierzęce. Bellona, Warszawa 2007.

12. Regan E.J., Harrison G.A., Butler S.,

McLauchlin J., Thomas M., Mitchell S.:
Primary cutaneous listeriosis in a veterinar-
ian. „Vet. Rec.”, 2005, 157, 207.

dr n. wet. Łukasz Adaszek

Katedra Epizootiologii

i Klinika Chorób Zakaźnych

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

Akademia Rolnicza w Lublinie

20-612 Lublin, ul. Głęboka 30

e-mail: [e-mail]

Ryc. 1. Źródłem zakażenia L. monocytogenes mogą być niewiadomego pocho-
dzenia produkty mleczarskie

Ryc. 2. Zły stan higieny podczas produkcji wyrobów mleczarskich i zła opieka
weterynaryjna mogą przyczyniać się do szerzenia listeriozy