MARKERY

NOWOTWOROWE

Klinika Immunologii

Transplantologii i Chorób

Wewnętrznych

mgr Kamila Gala

MARKER NOWOTWOROWY

 Substancja, która wykazuje zwiększone stężenie we

krwi, można ją powiązać z toczącym się w
organizmie procesem nowotworowym

 Markery mogą być charakterystyczne dla

konkretnych nowotworów, a niektóre mogą być
wydzielane przez kilka różnych

 Niska czułość markerów nie pozwala na

wykorzystanie ich w badaniach profilaktycznych

KRĄŻĄCE MARKERY NOWOTWOROWE

- POTENCJALNE ZASTOSOWANIA

 Wykrywanie (skrinning)
 Rozpoznanie (diagnoza)
 Rokowanie
 Monitorowanie:

 przebiegu choroby nowotworowej
 ocena efektywności leczenia podstawowego
 kontrola chorych dla wczesnego wykrycia wznowy i/lub

przerzutów

 leczenia uzupełniającego, ocena reakcji chorych

IDEALNY MARKER - WYMAGANIA

KLINICZNE

 Wysoka czułość i swoistość diagnostyczna
 Wysoka swoistość narządowa
 Zależność stężenia od zaawansowania procesu chorobowego
 Wysoka ujemna i dodatnia wartość predykcyjna dla

wykluczenia lub potwierdzenia obecności nowotworu lub
określonego stanu klinicznego na podstawie stężenia markera

 Wartość prognostyczna - oszacowanie prawdopodobieństwa

przeżycia po leczeniu podstawowym

SWOISTOŚĆ NARZĄDOWA

 Wysokie stężenie markera z dużym

prawdopodobieństwem wskazuje na obecność
procesu nowotworowego a równocześnie
jednoznacznie określa jego lokalizację narządową

 Tylko nieliczne markery wykazują tę cechę:

PSA

i

PAP

dla tkanki stercza

kalcytonina

i

tyreoglobulina

dla tarczycy

PODZIAŁ MARKERÓW ZE WZGLĘDU NA

WYSTĘPOWANIE I WŁAŚCIWOŚCI BIOCHEMICZNE

 Antygeny towarzyszące nowotworom

 produkty wzmożonej ekspresji genów, które w komórkach

prawidłowych pojawiają się tylko przejściowo, na określonych
etapach rozwoju, w okresie namnażania i różnicowania

 Cytokeratyny
 Enzymy wydzielane przez komórki nowotworowe
 Hormony wytwarzane ektopowo

STĘŻENIA MARKERÓW NOWOTWOROWYCH

ODZWIERCIEDLAJĄ

 PROLIFERACJĘ

 TPS (proporcjonalnie do procesów podziału komórek

nowotworowych i rozrastania się guza)

 RÓŻNICOWANIE

 CEA, AFP, HCG, CA125, CA15.3, CA19.9, PSA, SCC

(proporcjonalnie do masy guza)

 OBUMIERANIE

 CYFRA 21-1(proporcjonalnie do ilości obumierających komórek)

ANTYGEN KARCINOEMBRIONALNY

(CEA)

 Fizjologicznie wytwarzany przez komórki przewodu

pokarmowego i trzustki płodu

 Znaczny wzrost w nowotworach:

pierwotnych jelita grubego i odbytu
raku szyjki macicy
przerzutach do wątroby

 Umiarkowany wzrost :

 ciąża, przewlekłe zapalenie trzustki, choroba wrzodowa żołądka i

dwunastnicy, rozedma płuc, marskość wątroby, u palaczy

 Przydatność w ocenie skuteczności leczenia i rokowaniu:

 zwiększone stężenie towarzyszy wznowie nowotworu lub przerzutowaniu

oraz wyprzedza objawy kliniczne

α – FETOPROTEINA

 Stężenie w osoczu zdrowych ludzi niskie - wartość odcinająca

15 ng/ml lub 20 ng/ml

 Marker

pierwotnego raka wątroby

wywodzącego się z

komórek miąższowych

 Podwyższone stężenie (nie przekracza 400 ng/ml):

 palacze tytoniu
 kobiety w ciąży – max w 32 – 36 tyg.
 marskość wątroby
 wirusowe zapalenie wątroby
 nowotwory zarodkowe jądra i jajników, przewodu pokarmowego

GONADOTROPINA KOSMÓWKOWA

(HCG)

 Wytwarzana w komórkach sycytiotrofoblastu łożyska
 Wytwarzana i uwalniana w znacznych ilościach przez

komórki

nowotworów zarodkowych jądra i jajnika

 Podwyższone stężenie także w ciąży (maks. 10-12

tydzień) oraz w zaśniadze groniastym

 Oznaczane wspólnie z AFP pozwala na wykrycie

postaci mieszanych nowotworów jąder, monitorowanie
chemioterapii, ocenę efektywności leczenia i kontrole
chorych po zakończeniu terapii

ANTYGEN NOWOTWOROWY

CA 125

 U dorosłych wytwarzany przez komórki nabłonka otrzewnej,

opłucnej, osierdzia, endometrium, szyjki macicy, jajowodów, a
także przez komórki płodu

 Podwyższone stężenie w

nowotworach jajnika

wywodzące

się z komórek nie wytwarzających śluzu

 Wzrost do 300 U/ml wykazano u kobiet w ciąży

 Poziom może być podwyższony w gruczolakoraku płuc, raku

piersi, endometrium, trzustki, wątroby

CA 19-9

 Wytwarzany przez komórki przewodu pokarmowego

i wątroby płodu oraz dojrzałe komórki gruczołów
ślinowych, oskrzeli trzustki i dróg żółciowych

 Wskaźnik

nowotworów trzustki i pęcherzyka

żółciowego

 Wzrost towarzyszy nowotworom przewodu

pokarmowego: rak żołądka, jelita grubego, wątroby

 Wzrost markera w przerzutowaniu

CA 72-4

Wytwarzany i uwalniany do krążenia przez

komórki nowotworów żołądka, raka jajnika z
komórek wytwarzających śluz,
niedrobnokomórkowego raka płuca

Najwyższa czułość diagnostyczna w

diagnostyce biochemicznej

raka żołądka

oraz

w

nowotworach jajnika

wywodzących się z

komórek produkujących śluz

ANTYGEN RAKA PŁASKONABŁONKOWEGO

(SCC)

 Wytwarzany w dojrzałych komórkach

płaskonabłonkowych i uwalniany do płynów
ustrojowych

 Marker

raka szyjki macicy

 Podwyższone stężenie w nowotworach wywodzących

się z nabłonka płaskiego:

 płaskonabłonkowy rak płuca,
 płaskonabłonkowe nowotwory głowy i szyi

 Wykazuje małą swoistość, przydatny w monitorowaniu

leczenia, prawidłowe stężenie nie wyklucza aktywnego
procesu nowotworzenia

ANTYGEN CA 15-3

 Wytwarzana w nabłonkach komórkowych wydzielniczych

gruczołu mlecznego

 Obecny w błonach komórek

raka sutka

 swoisty wskaźnik tego nowotworu pojawiający się dopiero w

stadium inwazyjnym

 Obecny w innych nowotworach oraz chorobach

nienowotworowych gruczołu sutkowego w okresie ciąży

 Normalizacja jest dobrym wskaźnikiem skuteczności

leczenia, natomiast jego wzrost źle prognozuje w raku sutka

 Wartość odcinająca 15-30 U/l

CYTOKERATYNY

 Białka (ok. 20) budujące filamenty pośrednie w komórkach

nabłonkowych różniące się ruchliwością w polu elektrycznym

 Dwie podrodziny:

 cytokeratyny typ I kwaśne
 cytokeratyny typ II obojętne lub zasadowe

 Warunkują rodzaj i stopień dojrzałości nabłonków
 Zaliczamy tu:

 tkankowy antygen polipeptydowy TPA
 tkankowy swoisty antygen polipeptydowy TPS
 fragmenty cytokeratyny 19 (cyfra 21-1)

SWOISTY ANTYGEN TKANKOWY

(TPS)

 Podwyższone stężenie w:

stanach zapalnych
niezłośliwych zmianach w płucach, wątrobie,

narządzie moczowo-płciowym

Wysoka czułość w

nowotworach pęcherza

moczowego

 Uważany jest za uniwersalny marker procesów

proliferacji

CYFRA 21-1

 Wzmożona ekspresja w komórkach nabłonkowych

niedrobnokomórkowego raka płuca

(50-70 %

chorych) oraz

nowotworach płaskonabłonkowych

 Uwalniana w płaskonabłonkowym raku płuc,

nowotworach głowy i szyi, raku pęcherza
moczowego, raku szyjki macicy

SWOISTY ANTYGEN STERCZOWY

(PSA)

 Wytwarzany w komórkach nabłonkowych stercza
 Marker raka prostaty
 W komórkach raka ekspresja zależna od stopnia

zróżnicowania nowotworu

 W osoczu PSA:

 Postać wolna (10%)
 Postać związana z α-1 antychymotrypsyną (90%)

 PSA nie jest swoistym markerem raka stercza, ale jest

swoisty dla tego narządu

 Czułość diagnostyczna raka stercza to około 70%

PSA VS. PRAWDOPODOBIEŃSTWO RAKA

STERCZA

PSA < 4,0 mg/l
 niskie ryzyko raka stercza,
 2,6 – 4,0 mg/l - 22% raków stercza – głównie postać ograniczona do

gruczołu

 2,0 – 3,9 mg/l – 19% raków stercza – 84% postać ograniczona do gruczołu

PSA: 4 – 10 mg/l
 szara strefa diagnostyczna
 20 - 40% raków stercza (przy ujemnym DRE: 12 – 32%) – ok. 63% postać

ograniczona do gruczołu

PSA > 10 mg/l
 50% raków stercza – tylko u 25% postać ograniczona do gruczołu

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA STĘŻENIE

PSA W SUROWICY

 Stężenie regulowane przez androgeny

 Sezonowa zmienność osobnicza: 16 - 24 %

 Ewentualne przyczyny wzrostu PSA:

 ejakulacja

 wysiłek fizyczny

 biopsja stercza (głównie wzrost PSA związanego

z α-antychymotrypsyną)

 Komórki niskozróżnicowanego raka mogą nie posiadać

zdolności syntezy antygenu

SWOISTA ENOLAZA NEUROSPECYFICZNA

(NSE)

 Wysokie stężenie w komórkach centralnego i

obwodowego układu nerwowego, erytrocytach,
płytkach krwi

 Wysoki poziom w

nowotworach układu nerwowego

oraz

drobnokomórkowym raku płuc

 Monitorowanie i leczenie neuroblastomy u dzieci
 Różnicowanie z nerczakiem płodowym

HORMONY WYDZIELANE EKTOPOWO

 Wytwarzane i uwalniane przez nowotwory rozwijające

się z tkanek innych niż gruczołu dokrewne.

 Efektem są objawy podobne do nadczynności gruczołu.
 Do grupy tej zaliczamy:

 ACTH

– nowotwór oskrzeli, trzustki, rak rdzeniasty

tarczycy

 ADH

– rak owsianokomórkowy oskrzeli

 TSH

– nabłoniak kosmówkowy, zaśniad groniasty

 PTH

– płaskonabłonkowy rak płuca

 KALCYTONINA

– rak rdzeniasty taczycy

 ERYTROPOETYNA

– rak nerki

OZNACZANIE MARKERÓW

 Prawidłowe stężenie nie wyklucza obecności

nowotworu

 Umiarkowane podwyższenie markerów

występuje w chorobach nie nowotworowych

 Na właściwe wnioski pozwalają jedynie stężenia

markerów wykonywane seryjnie w określonych
odstępach czasu i w tych samych warunkach
testowania wg ustalonych schematów

METODY OZNACZEŃ

 radioimmunologiczne
 radioimmunometryczne
 enzymoimmunologiczne