05 Wykonywanie zabiegow agrotec Nieznany (2)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Barbara Arciszewska

Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych
w gospodarstwie rolnym 321[01].Z1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

dr inż. Henryk Pauli
mgr inż. Tadeusz Popowicz

Opracowanie redakcyjne:

mgr inż. Maria Majewska

Konsultacja:

mgr Rafał Rzepkowski

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

programu jednostki modułowej 321[01].Z1.02,

„Wykonywanie

zabiegów

agrotechnicznych

gospodarstwie

rolnym”,

zawartego

w modułowym programie nauczania dla zawodu technik hodowca koni.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Czynniki klimatyczne środowiska i ich wpływ na produkcję roślinną

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Gleba jako siedlisko roślin

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Zasady uprawy roli

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Zasady nawożenia i nawozy

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Ochrona roślin

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć
6. Literatura

44
49

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w planowaniu i wykonywaniu zabiegów agrotechnicznych

w gospodarstwie rolnym. Ponadto wzbogacisz swoją wiedzę o zagadnienia dotyczące
czynników klimatycznych i glebowych oraz ich wpływu na organizację produkcji roślinnej.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności jakie powinieneś posiadać, aby bez
problemów korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz pracując z poradnikiem,

−

materiał nauczania, zawiera wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści
jednostki modułowej. Podzielono go na pięć rozdziałów, ściśle ze sobą powiązanych
i realizowanych w logicznej kolejności,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić, poziom opanowania zagadnień dotyczących
wykonywania zabiegów agrotechnicznych w gospodarstwie rolnym,

−

wiczenia, które mają na celu ukształtowanie umiejętności praktycznych,

−

sprawdzian postępów, czyli przykładowy zestaw zadań pytań, dzięki któremu sprawdzisz
poziom opanowania wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,

−

literaturę.
W materiale nauczania zostały przedstawione również treści dotyczące rozpoznawania

gleb w polu. Ćwiczenia zamieszczone w rozdziale: zasady nawożenia i nawozy możesz
wykonać korzystając z programów komputerowych dotyczących planowania produkcji
w gospodarstwach rolnych, wykorzystując umiejętności ukształtowane na zajęciach
z technologii informacyjnej. Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to
poproś nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających
z regulaminu pracowni.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[01].Z1.01

Charakteryzowanie roślin

uprawnych

321[01].Z1.02

Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych

w gospodarstwie rolnym

321[01].Z1.03

Planowanie i organizowanie produkcji pasz

321[01].Z1

Organizacja produkcji

roślinnej

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące obsługi maszyn, pojazdów
i urządzeń stosowanych w produkcji rolniczej,

−

dobierać środki ochrony indywidualnej do rodzaju wykonywanej pracy,

−

przewidywać zagrożenia związane z użytkowaniem maszyn i sprzętu rolniczego,

−

udzielać pierwszej pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach przy pracy,

−

określać rolę produkcji rolniczej jako elementu zrównoważonego gospodarowania,

−

korzystać z komputera i jego oprogramowania,

−

korzystać z różnych źródeł informacji, a w szczególności z Internetu,

−

korzystać z podręczników, piśmiennictwa zawodowego, instrukcji,

−

pracować w grupie nad rozwiązywaniem różnych problemów.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć

−

scharakteryzować klimatyczne czynniki siedliska i ich wpływ na wzrost, rozwój
i plonowanie roślin uprawnych,

−

wykonać podstawowe pomiary meteorologiczne,

−

dokonać prognozy pogody na podstawie danych meteorologicznych,

−

sklasyfikować gleby występujące w Polsce i ocenić ich przydatność rolniczą,

−

rozpoznać typy gleb i określić ich właściwości,

−

objaśnić sposoby regulacji stosunków wodno-powietrznych w glebie,

−

określić cele i zadania zabiegów uprawowych,

−

zaprojektować zespoły uprawek w zależności od warunków glebowych i wymagań roślin
uprawnych,

−

scharakteryzować nawozy mineralne i organiczne oraz określić ich wpływ na środowisko,

−

dobrać i obsłużyć maszyny i urządzenia do nawożenia roślin uprawnych,

−

zaplanować dawkę nawozu,

−

dobrać maszyny i urządzenia do nawożenia mineralnego i organicznego roślin uprawnych,

−

wykonać czynności związane z nawożeniem mineralnym i organicznym roślin,

−

określić zasady przechowywania i stosowania nawozów organicznych i mineralnych
zgodnie z zasadami Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej,

−

ocenić jakość sadzeniaków i materiału siewnego,

−

dobrać i obsłużyć maszyny i urządzenia do siewu i sadzenia roślin uprawnych,

−

zorganizować i wykonać siew oraz sadzenie roślin uprawnych,

−

rozpoznać i scharakteryzować chwasty, choroby i szkodniki roślin uprawnych,

−

zastosować bezpieczne dla środowiska metody zapobiegania i zwalczania chorób,
szkodników oraz chwastów roślin uprawnych,

−

dobrać i obsłużyć maszyny i urządzenia do pielęgnacji roślin uprawnych,

−

wykonać zabiegi pielęgnacyjne związane z uprawą roślin,

−

ocenić jakość zabiegów uprawowych, nawozowych i pielęgnacyjnych oraz obliczyć
koszty ich wykonania,

−

zaplanować następstwo i sąsiedztwo roślin w warunkach gospodarstwa ekologicznego,

−

zorganizować i wykonać zabiegi uprawowe, nawożenie i zabiegi ochrony roślin
w gospodarstwie ekologicznym,

−

zastosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Czynniki klimatyczne środowiska i ich wpływ na produkcję

roślinną

4.1.1. Materiał nauczania

Środowisko jest to zespół czynników zewnętrznych oddziałujących na rośliny w czasie

ich wzrostu i rozwoju.

Czynnikami tymi są:

−

promieniowanie słoneczne dostarczające światła i ciepła,

−

powietrze atmosferyczne i glebowe,

−

wiatry,

−

opady, ich ilość i rozkład w czasie wegetacji,

−

gleba, jej rodzaj i zasobność w składniki pokarmowe i wodę.

Światło – głównym źródłem światła na Ziemi jest Słońce, a ilość promieni słonecznych
padających na jej powierzchnię zależy od pory dnia i roku oraz zachmurzenia. Światło jest
roślinom niezbędne do wytworzenia chlorofilu i przebiegu fotosyntezy. Wydzielony w tym
procesie tlen jest potrzebny do życia wszystkim organizmom. Światło wywiera wpływ na
budowę roślin, wykształcenie poszczególnych organów i ich rozwój.
Przy niedostatku światła:

−

liście roślin są słabo rozwinięte i zawierają mniej chlorofilu,

−

pędy są cienkie i wiotkie.
Dostęp roślin do światła rolnik może regulować poprzez:

−

rzadszy siew,

−

wykonanie rzędów z północy na południe,

−

niedopuszczenie do zachwaszczenia.
Rozróżnia się rośliny:

−

krótkiego dnia, prawidłowo rozwijają się, gdy dzień trwa do 14 godzin,

−

długiego dnia, wymagające dnia o długości ponad 14 godzin,

−

obojętne na długość dnia, czyli na czas oświetlenia w ciągu doby.

Ciepło, temperatura powietrza i gleby

ródłem ciepła na Ziemi jest promieniowanie słoneczne. Promienie słoneczne padające

na Ziemię są przez nią pochłaniane, dzięki czemu jej powierzchnia ogrzewa się. Część ciepła
jest oddawana do przygruntowej warstwy atmosfery. Ogrzana warstwa powietrza unosi się ku
górze, a na jej miejsce napływa powietrze chłodniejsze. Ziemia ogrzewa się w ciągu dnia,
nocą zaś ciepło wypromieniowane jest do atmosfery, a gleba i przygruntowa warstwa
powietrza ochładza się. W ciągu doby najwyższą temperaturę powietrza i gleby notuje się
między godziną 14.00, a 15.00, najniższą zaś nocą, przed wschodem słońca. Różnice między
najwyższą, a najniższą temperaturą w ciągu doby nazywamy amplitudą dobową. Różnica
między średnią temperaturą najzimniejszego i najcieplejszego miesiąca w roku nazywa się
amplitudą roczną.

Nagrzewanie się gleby wiosną zależy od jej wilgotności. Gleby suche i lekkie nagrzewają

się szybciej niż gleby wilgotne i ciężkie, ale jednocześnie jesienią szybciej się ochładzają.

Duży wpływ na temperaturę gleby wywiera porastająca ją roślinność. Zimą pokrywa

nieżna nie przepuszcza promieni słonecznych i chroni glebę przed wypromieniowywaniem

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ciepła. Zimą, gdy temperatura obniży się poniżej 0°C, gleba zamarza. Głębokość zamarzania
gleby zależy od jej wilgotności, składu mechanicznego, poziomu wody gruntowej, pokrywy
ś

nieżnej oraz długości trwania mrozów.

Przymrozki są to krótkotrwałe obniżenia temperatury powietrza nocą poniżej 0°C, gdy
temperatury w dzień są powyżej zera. Wywierają one duży wpływ na początkowy wzrost
roślin, mogą hamować kiełkowanie nasion i wzrost roślin, uszkadzać a nawet niszczyć
rośliny. Pomiary temperatury powietrza i gleby przeprowadza się w stacjach
meteorologicznych 4 – krotnie w ciągu doby, w godzinach: 6.00, 12.00, 18.00, 24.00.

Mierzy się temperaturę:

−

aktualną, czyli panującą w chwili pomiaru,

−

maksymalną, czyli najwyższą między dwoma pomiarami,

−

minimalną, czyli najniższą między dwoma pomiarami.
Temperaturę powietrza można mierzyć za pomocą termometrów i termografów (urządzeń

samorejestrujących).

Temperatura gleby mierzona jest za pomocą termometrów glebowych. Temperatura

gleby decyduje o terminie siewu, np. zboża, groch i marchew kiełkują już przy temperaturze
gleby 1–2°C, ziemniaki i buraki 6–8°C, kukurydza i fasola 8–12°C. Utrzymujące się przez
dłuższy czas wymienione temperatury przedłużają kiełkowanie i wschody. Mogą wystąpić
szkody powodowane przez choroby i szkodniki porażające i atakujące nasiona.

Obniżenie temperatury poniżej minimalnej dla danej rośliny powoduje jej śmierć. Niskie

temperatury w czasie zimy powodują wymarzanie roślin, chociaż wiele z nich wytrzymuje
duże mrozy, np. żyto – 25°C, pszenica – 20°C, rzepak – 15°C.

Wysokie temperatury powietrza występujące w okresie wegetacji roślin powodują

więdnięcie roślin.

Uwzględniając reakcję roślin na temperaturę można wyróżnić temperatury:

−

minimalną – jest to taka temperatura, w której rośliny jeszcze nie giną, ale ustają ich
funkcje życiowe (jeżeli okres takiej temperatury trwa długo to rośliny zamierają),

−

optymalną – to taka, przy której wzrost i rozwój przebiega najlepiej,

−

maksymalną – to taka, przy której roślina jeszcze żyje, ale wstrzymuje wzrost i rozwój
(jeżeli okres takiej temperatury trwa długo, to rośliny zamierają). Dla większości roślin
temperaturą graniczną jest 45–50°C.

Powietrze atmosferyczne jest mieszaniną gazów i zawiera: około 78% azotu, 21% tlenu,
0,02–0,03% dwutlenku węgla, 0,97% innych gazów oraz do 4% pary wodnej. Skład
powietrza atmosferycznego zmienia się w ciągu doby oraz jest różny w każdej porze roku.
Dwutlenek węgla pobierany jest przez rośliny w procesie fotosyntezy i przetwarzany na
węglowodany. Azot jest wykorzystywany przez niektóre mikroorganizmy (bakterie).

Znajdująca się w powietrzu para wodna w określonych warunkach tworzy chmury

i opady. Może być ona mierzona za pomocą higrometrów, psychrometrów lub samopiszących
psychrografów. Wilgotność względną powietrza wyraża się w procentach. Wywiera ona duży
wpływ na transpirację roślin. Jeżeli wilgotność jest mała, a jednocześnie temperatura wysoka,
to rośliny transpirują bardzo intensywnie, więdną wskutek niedoboru wody, a nawet giną.
Przy dużej wilgotności powietrza pyłek roślin gorzej się przenosi i gorzej są zapylane kwiaty,
rośliny są silniej porażane przez choroby pochodzenia grzybowego. Duża wilgotność utrudnia
zbiór roślin oraz ich dosychanie.
Ciśnienie atmosferyczne – powietrze podobnie jak wszystkie gazy, ma określony ciężar.
Warstwa powietrza stykająca się z powierzchnią gleby uciskana jest przez warstwy leżące
wyżej. Wzajemne uciskanie się warstw powietrza powoduje powstanie ciśnienia. Im grubsza
warstwa powietrza, tym większe jest ciśnienie przez nią wywierane. Na poziomie morza i na
nizinach warstwa powietrza jest gruba, a ciśnienie przez nią wywierane duże. W miarę
zwiększania się wysokości nad poziomem morza grubość warstwy powietrza się zmniejsza

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i ciśnienie maleje. Ciśnienie atmosferyczne mierzy się za pomocą barometrów lub barografów
i wyraża się w hektopaskalach.
Wiatr jest to równoległy do powierzchni Ziemi ruch powietrza powodowany jego
przepływem z obszarów o wyższym ciśnieniu do obszarów o ciśnieniu niższym.

Rola jaką wiatr spełnia w rolnictwie jest:

−

dodatnia, ponieważ wiatr przenosi pyłek roślin wiatropylnych i umożliwia zapylenie
kwiatów, osusza glebę nadmiernie wilgotną i przyspiesza dosychanie roślin po zbiorze,

−

ujemna, polegająca na wywiewaniu cząstek gleby z warstwy powierzchniowej, co
powoduje odsłanianie korzeni, zwiększa wyleganie roślin, roznosi nasiona chwastów,
zarodniki grzybów oraz bakterie, sprzyja przenoszeniu się szkodników. Zimą i na
przedwiośniu suche wiatry powodują odwodnienie roślin.
Do pomiaru kierunku i prędkości wiatru służą wiatromierze i anemometry. Prędkość

wiatru mierzona jest w metrach na sekundę.
Opady atmosferyczne uzupełniają zapasy wody glebowej oraz wody w zbiornikach
naturalnych. Woda jest niezbędna do życia roślin z następujących powodów:

−

rośliny z wodą pobierają składniki mineralne,

−

nasyca komórki i tkanki roślin,

−

ochładza rośliny i chroni przed przegrzaniem,

−

jest niezbędnym surowcem w procesie fotosyntezy.
Brak wody lub jej mała ilość powodują najpierw więdnięcie roślin, a później

nieodwracalne zmiany w plazmie komórek, co prowadzi do śmierci. Przy zbyt dużym
uwilgotnieniu gleby utrudniony jest dostęp tlenu, korzenie nie mogą oddychać i następuje
zahamowanie pobierania składników mineralnych. Jeżeli okres nadmiernej wilgotności
przedłuża się to rośliny giną. Nadmierna ilość opadów sprzyja wyleganiu roślin, a jeżeli
wystąpi grad, to rośliny mogą być całkowicie zniszczone. Ulewne deszcze niszczą strukturę
gleby, sprzyjają tworzeniu się skorupy glebowej. Dla rolnictwa bardzo duże znaczenie ma
rozkład opadów w ciągu roku. Zboża najwięcej wody potrzebują w okresie krzewienia
i kłoszenia, ziemniaki w czasie zawiązywania i wzrostu bulw.

W Polsce największą ilość opadów obserwuje się w czerwcu, lipcu i sierpniu,

najmniejszą zaś w styczniu i lutym. Największe opady – ponad 1000 mm rocznie – występują
w rejonach Karpat i Sudetów. W pasie nadmorskim, na Pojezierzu Mazurskim i Pomorskim
oraz w pasie zachodnim ilość opadów wynosi 600–700 mm rocznie. Najmniejszą ilość
opadów notuje się w Polsce środkowej 400–500 mm rocznie. Bezpośrednią przyczyną
powstawania opadów jest skraplanie się pary wodnej znajdującej się w powietrzu. Para
wodna pochodzi z parowania mórz, jezior, rzek, powierzchni gleby i roślin. Od zawartości
pary wodnej zależy wilgotność i temperatura powietrza, tworzenie się chmur i powstawanie
opadów. Jeżeli w powietrzu nagromadzi się nadmiar pary wodnej, to następuje jej skraplanie i
powstają mgły, chmury, osady i opady. Skraplanie pary wodnej może nastąpić w wyniku:
ochładzania się powietrza przy zetknięciu z oziębionymi przedmiotami na powierzchni Ziemi,
zmieszania zimnych i ciepłych mas powietrza, oziębienia powietrza przy wznoszeniu się ku
górze, gdzie ciśnienie i temperatura są niższe niż przy powierzchni Ziemi.

Jeżeli skroplenie pary wodnej następuje w przygruntowej warstwie powietrza, to tworzy

się mgła. Mgła składa się z drobniutkich kropelek wody zawieszonych w powietrzu. Mgły
tworzą się najczęściej w chłodnych porach roku, gdy na ląd napływa ciepłe powietrze morskie
lub nad jeziorami i rzekami, gdzie woda wyparowuje do chłodniejszego powietrza i tworzy
drobniutką zawiesinę.

Oziębienie się ciepłego powietrza wstępującego ku górze, gdzie temperatura i ciśnienie

są niskie, jest przyczyną powstawania chmur. Chmury tworzą się w wyższych warstwach
atmosfery i mają różną budowę:

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

chmury wysokie – najczęściej pierzaste, pierzasto-kłębiaste i warstwowo-pierzaste,
tworzą się na wysokości około 6000 m n.p.m i zbudowane są z drobnych kryształków
lodu,

−

chmury średnie – kłębiaste, warstwowe i warstwowo-deszczowe, tworzą się na wysokości
od 2500 do 6000 m n.p.m. i zbudowane są z przechłodzonych kropelek wody lub drobnych
kryształków lodu,

−

chmury niskie; warstwowo-kłębiaste, warstwowo-deszczowe, kłębiaste i kłębiasto-
deszczowe – tworzą się na wysokości do 2500 m n.p.m., zbudowane są z drobnych
kropelek wody, dają opady w postaci deszczu, śniegu i dżdżu. Chmury kłębiaste
i kłębiasto-deszczowe mogą dawać krótkotrwale opady burzowe, gradowe lub ulewne.
Para wodna może się skraplać bezpośrednio na powierzchni Ziemi, na roślinach lub na
różnych przedmiotach, tworząc rosę, szron, szadź i gołoledź. Wodę spadającą z chmur na
powierzchnię Ziemi w postaci kropli wody, śniegu lub bryłek lodu nazywamy opadem
atmosferycznym.
Opady atmosferyczne dzielą się na:

−

deszcz składający się z kropel wody o średnicy od 0,5 do 5,0 mm. Niekiedy krople mogą
zamarzać i spadać na Ziemię w postaci przeźroczystych ziarenek lodu dając tzw. deszcz
lodowy,

−

mżawka składa się z drobniutkich kropel o średnicy do 0,5 mm,

−

nieg zbudowany jest z drobnych, wielokątnych kryształków lodu. Powstaje, gdy

temperatura całej warstwy powietrza jest niższa od 0°C. Jeżeli temperatura jest bliska
0°C, tworzy się krupa spadająca na Ziemię w postaci białych bryłek lodu o średnicy od
2 do 5 mm,

−

grad zbudowany jest z bryłek lodu różnej wielkości i kształtu. Pada najczęściej latem
i towarzyszy zwykle burzy.
Do pomiaru ilości opadów służą deszczomierze i pluwiografy. Deszczomierz umieszcza

się na wysokości 1m nad powierzchnią Ziemi. Ilość opadu atmosferycznego wyraża się
w mm . Jeden mm opadu odpowiada objętości 1 litra wody rozlanej na powierzchni 1 m².
Jeżeli ilość tę przeliczymy na hektar, to okaże się, że warstwa 1 mm opadów odpowiada
objętości 10 000 litrów wody.

Pogoda i klimat
Pogodą nazywamy stan atmosfery w danym miejscu obserwacji i w określonym czasie.

Na stan atmosfery składają się: aktualna temperatura powietrza, jego ciśnienie,

zachmurzenie, opady i wiatry. Zjawiska te są zmienne, a zatem i pogoda bywa różna. Pomiary
wykonywane przez stacje meteorologiczne oraz stacje satelitarne służą Instytutowi
Meteorologii i Gospodarki Wodnej do opracowania prognoz i map pogody. Pogoda zależy od
określonego układu barycznego.

Układ baryczny, w którym ciśnienie maleje ku środkowi nazywa się niżem. Na mapach

pogody niże oznaczane są literą „N”. W niżu barycznym ciepłe masy powietrza ogrzane od
powierzchni Ziemi wznoszą się ku górze, gdzie następuje ich ochładzanie i nasycanie parą
wodną. Para wodna skrapla się tworząc chmury i opady. Niżom towarzyszy umiarkowana
temperatura, duże zachmurzenie i opady.

Układ baryczny, w którym ciśnienie wzrasta ku środkowi nazywa się wyżem. Chłodne

powietrze z jego centrum rozpływa się na boki i ku dołowi, zmniejsza się wilgotność,
a chmury nie tworzą się. Latem wyżom towarzyszy sucha i upalna pogoda, a zimą silne
mrozy. Nad Polskę wyże nasuwają się najczęściej z południowego wschodu, północnego
wschodu i południowego zachodu. Na mapach pogody oznaczone są literą „W”.

Układy niżów i wyżów oznaczone są zamkniętymi liniami – izobarami – łączącymi

obszary o takim samym ciśnieniu atmosferycznym.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeżeli dwie masy powietrza o różnej wilgotności, ciśnieniu i temperaturze przesuwające

się w płaszczyźnie poziomej do powierzchni Ziemi zetkną się ze sobą, to powstaje między
nimi warstwa graniczna nazywana frontem atmosferycznym.

Fronty atmosferyczne mogą być:

−

ciepłe,

−

zimne.
Rolnik może sam prognozować pogodę na najbliższy okres, opierając się na obserwacji

zjawisk atmosferycznych:

−

jeżeli ciśnienie atmosferyczne zaczyna nagle spadać, to oznacza zbliżanie się niżu
barycznego. Towarzyszą mu silne wiatry, wzrost zachmurzenia i opady, a więc
pogorszenie pogody,

−

jeżeli ciśnienie wzrasta, to należy spodziewać się zmniejszenia zachmurzenia, osłabienia
wiatrów i ogólnej poprawy pogody,

−

jeżeli pojawiają się chmury kłębiaste i warstwowe, to pogoda poprawi się. Napływ chmur
pierzastych z zachodu oraz pojawienie się chmur kłębiastych, które nie znikają,
zapowiada pogorszenie się pogody,

−

tworzenie się wokół Słońca i Księżyca zjawiska „halo”, wróży wzrost zachmurzenia
i opady,

−

jeżeli barwa nieba przed zachodem Słońca jest ciemnopurpurowa, to zapowiadają się
silne wiatry,

−

jeżeli wiatr zmienia kierunek na zachodni, to należy spodziewać się wzrostu
zachmurzenia i przelotnych opadów,

−

wiatr wschodni wróży upały i suszę latem, a zimą mrozy,

−

wiosną i jesienią wiatry północne i wschodnie zapowiadają przymrozki.

Klimatem nazywamy przeciętny przebieg pogody na określonym terenie. Klimat danego
terenu zależy od szerokości geograficznej, odległości od mórz i oceanów, wysokości nad
poziom morza. Tereny położone blisko równika mają klimat tropikalny. W pobliżu bieguna
leży strefa klimatu podbiegunowego. Między strefą klimatu tropikalnego a podbiegunowego
panuje klimat umiarkowany. W klimacie tym występują: cztery pory roku, duża zmienność
pogody, amplitudy dobowe, temperatury średnie. Klimat Polski jest klimatem przejściowym.

Klimat dużych obszarów nie jest stały, zmienia się w zależności od ukształtowania terenu,

rodzaju gleby, szaty roślinnej i ilości lądowych zbiorników wodnych. Klimat panujący na
małych terenach, np. w dolinach, na stokach czy nad jeziorami, to klimat lokalny. Klimat
dużych obszarów, kształtujący się pod wpływem czynników o szerokim zasięgu, to
makroklimat. Mikroklimat to klimat panujący na wysokości 1,5–2 m nad powierzchnią
gruntu.

Pogoda wywiera bardzo duży wpływ na plony, przebieg prac polowych i organizację

pracy w gospodarstwie. Od niej zależą:

−

terminy rozpoczęcia prac polowych,

−

terminy siewu i ukazywania się wschodów oraz wzrost roślin,

−

termin zbioru,

−

termin występowania chorób i szkodników,

−

skuteczność stosowania nawozów i środków ochrony roślin.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób czynniki zewnętrzne wpływają na wzrost i rozwój roślin?
2. Jakie zmiany zachodzą w roślinie przy niedostatku światła i wody?
3. Jakie przyrządy służą do pomiaru czynników klimatycznych?
4. Jak nazywają się linie łączące na mapie miejsca o jednakowym ciśnieniu, jednakowych

temperaturach i jednakowych opadach atmosferycznych?

5. Co to jest niż i wyż baryczny?
6. Jakie są rodzaje opadów atmosferycznych?
7. Jaka jest różnica między chmurą, a mgłą?
8. Jakie są rodzaje chmur?
9. Jaka jest różnica między pogodą, a klimatem?
10. Jakie są rodzaje klimatu?
11. Na podstawie, jakich zjawisk atmosferycznych rolnik może sam prognozować pogodę?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj działanie przyrządów do pomiarów meteorologicznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) rozróżnić wyposażenie stacji meteorologicznej,
2) określić, do jakich celów służą poszczególne przyrządy,
3) określić, w jakiej odległości od zabudowań, drzew i innych osłon jest zlokalizowana

stacja.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wyposażenie stacji meteorologicznej,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca pomiarów meteorologicznych.

Ćwiczenie 2

Dokonaj pomiarów meteorologicznych za pomocą przyrządów pomiarowych

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać pomiarów temperatury powietrza o godzinie 6.00, 12.00, 18.00 oraz obliczyć

rednią temperaturę z tych pomiarów,

2) dokonać pomiaru ciśnienia atmosferycznego,
3) dokonać pomiaru wilgotności powietrza,
4) dokonać pomiaru opadów atmosferycznych,
5) napisać notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przyrządy pomiarowe: termometr, barometr, higrometr, deszczomierz,

−

rysunki przyrządów pomiarowych wraz z opisem,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca pomiarów meteorologicznych.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Odczytaj mapę pogody.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wskazać występujące niże i wyże barometryczne,
2) wyjaśnić, jak oznaczone są fronty atmosferyczne,
3) narysować schematy wyżu i niżu barometrycznego,
4) opisać pogodę na podstawie mapy pogody.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapa pogody,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca prognozowania pogody.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz

Tak

Nie

1) określić czynniki oddziałujące na wzrost i rozwój roślin?

2) scharakteryzować

zmiany

występujące

roślinach

spowodowane niedostatkiem wody i światła?

3) rozpoznać przyrządy do pomiaru czynników

atmosferycznych?

4) dokonać pomiaru czynników atmosferycznych?

5) scharakteryzować niż i wyż barometryczny?

6) określić rodzaj opadu atmosferycznego?

7) rozpoznać rodzaje chmur?

8) wymienić rodzaje klimatu?

9) odczytać mapy pogody?

10) określić prognozę pogody na podstawie zjawisk

atmosferycznych?



„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Gleba jako siedlisko roślin

4.2.1. Materiał nauczania

Glebą nazywamy powierzchniową warstwę lądów globu ziemskiego, umożliwiającą

wzrost i rozwój roślin.

Gleba stanowi środowisko życia roślin, w niej żyją mikroorganizmy, kiełkują nasiona

roślin i rozwijają się ich korzenie, za pomocą, których rośliny zaopatrują się w wodę
i składniki mineralne. Budowa gleby, jej skład i właściwości decydują o żyzności gleby,
a tym samym o wysokości plonów.

Powstawanie gleby poprzedza wietrzenie skały, czyli utworu, z którego powstała gleba.

Proces wietrzenia polega na rozluźnieniu, rozdrobnieniu skały i na przemianach
zachodzących w jej składzie chemicznym pod wpływem działania zmiennej temperatury,
wody, procesów chemicznych, biologicznych. Na zwietrzelinie skalnej osiedlają się najpierw
bakterie, grzyby, mchy i porosty, a następnie pojawiają się rośliny wyższe. Wytworzona gleba
nie zachowuje na zawsze nabytych właściwości, urodzajności i budowy. Proces glebotwórczy
ciągle trwa i powoduje dalsze przekształcenia gleby. Każda gleba ulega powolnym,
bezustannym zmianom, a zjawisko to nazywamy przeobrażaniem się gleb.
Rolą nazywamy wierzchnią warstwę gleby, poddawaną zabiegom uprawowym (orce,
bronowaniu, itp.).
Podłoże określa skałę macierzystą, czyli utwór, z którego powstała gleba.
Podglebie oznacza poziomy glebowe zalegające poniżej warstwy uprawnej.

Każda gleba zawiera cząstki mineralne, organiczne, organiczno-mineralne, wodę

z rozpuszczonymi w niej solami mineralnymi oraz powietrze ze znajdującą się w nim parą
wodną. Ilościowy stosunek tych składników przedstawia się następująco: powietrze 20%,
woda 30%, próchnica 3%, składniki mineralne 47%.

Ilościowy stosunek grup cząsteczek mineralnych o różnej średnicy w danej glebie

nazywamy jej składem mechanicznym. Rozróżnia się cząstki szkieletowe, których średnica
jest większa niż 1 mm oraz cząstki ziemiste o średnicy mniejszej niż 1 mm.

Zależnie od zawartości cząstek spławialnych (średnica mniejsza niż 0,01mm), dzielimy

gleby na: ilaste, gliniaste, pyłowe, piaszczyste, żwirowe i kamieniste. Ilość cząstek
spławialnych ma decydujący wpływ na właściwości fizyczne i chemiczne oraz na żyzność
gleb. Ilość składników mineralnych jest mniejsza w glebach gruboziarnistych, a większa
w glebach bogatych w cząstki spławialne.

W praktyce rolniczej rozróżnia się gleby lekkie i ciężkie. Do gleb lekkich zalicza się

gleby piaszczyste, żwirowe i kamieniste. Gleby ciężkie zawierają dużo cząstek spławialnych,
należą do nich gleby ilaste i gliniaste. Są one zwięzłe i wykazują dużą przyczepność do
narzędzi uprawowych.
Próchnica jest zbudowana z różnych ciał organicznych i mineralnych, które ulegają zmianom
pod wpływem roślinności, uprawy, czynników klimatycznych. Obumarłe rośliny, obornik
i nawozy zielone ulegają mineralizacji. W wyniku działania bakterii i grzybów, przy
wystarczającym dostępie wody i tlenu w sprzyjającej temperaturze, powstają z substancji
organicznych różne produkty rozkładu, np. wodór, dwutlenek węgla, proste związki azotu.
Jednocześnie tworzą się związki organiczne – kwasy próchnicowe – stanowiące podstawowy
składnik próchnicy. Próchnica zawiera składniki mineralne takie jak: azot, fosfor, potas,
magnez, wapń. Spełnia również rolę lepiszcza glebowego przy tworzeniu się struktury
gruzełkowatej. Zawartość jej w glebie wynosi od części procentu do kilku procent. Najwięcej
próchnicy zawierają gleby pochodzenia bagiennego, rędziny, czarne ziemie, czarnoziemy.

Każda gleba zawiera wodę, która otacza cząstki glebowe oraz wypełnia wolne

przestwory, nie zajęte przez tworzywo gleby lub powietrze. Woda w glebie występuje

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w postaci pary wodnej oraz jako woda higroskopowa, błonkowa, kapilarna i grawitacyjna.
Woda glebowa zawiera rozpuszczone związki mineralne i organiczne. Roztwór glebowy
rędzin i czarnoziemów zawiera dużo związków mineralnych, torfy są bardzo zasobne
w związki organiczne, a roztwór glebowy piasków jest ubogi w związki mineralne
i organiczne.

W glebach uprawnych powietrze glebowe powinno stanowić 10–20% ogólnej objętości

gleby, a w glebach łąkowych i pastwiskowych 6–10%.

Plonowanie roślin uprawnych zależy od właściwości gleby. Tylko gleby wykazujące

dobre właściwości fizyczne i chemiczne oraz dużą aktywność organizmów glebowych mogą
stworzyć odpowiednie warunki do wydania wysokich plonów.
Właściwości wodne zależą od pojemności wodnej, przepuszczalności, zdolności podsiąkania
i wyparowywania wody.

Pojemnością wodną nazywamy zdolność gleby do utrzymania określonej ilości wody.

Największą pojemność wodną mają gleby gliniaste, ilaste i torfowe, najmniejszą żwirowe
i piaszczyste.

Przepuszczalność gleby jest to szybkość, z jaką woda grawitacyjna przesiąka przez glebę.

Bardzo dużą przepuszczalnością charakteryzują się gleby żwirowe i piaszczyste.

Podsiąkanie polega na podnoszeniu się wody wąskimi przestworami (kapilarami)

z dolnych warstw do górnych. W glebach o szerszych przestworach woda podnosi się szybko,
lecz na małą wysokość. W glebach drobnoziarnistych, o wąskich przestworach, woda podnosi
się ku górze wolno, lecz na dużą wysokość (do 4 m).
Właściwości powietrzne to pojemność i przewiewność gleby. Pojemność powietrzna gleby
określana jest ilością powietrza znajdującego się w glebie przy określonym stanie jej
uwilgotnienia.

Przewiewność gleby wyraża się jej zdolnością do przepuszczania powietrza i wymiany

gazów między glebą, a powietrzem atmosferycznym.
Właściwości cieplne – ciepło gleby pochodzi bezpośrednio od promieni słonecznych, ciepła
powietrza, opadów oraz ciepła powstającego w wyniku działania mikroorganizmów.
Intensywność nagrzewania się gleby zależy od jej barwy, gdyż gleby ciemne ogrzewają się
szybciej. Temperatura gleby jest czynnikiem wpływającym na rozpoczęcie wegetacji i na
prawidłowy rozwój roślin.
Właściwości sorpcyjne – zdolność do zatrzymywania określonej ilości składników
mineralnych i organicznych. Zdolność ta zależy od stanu rozdrobnienia i składu chemicznego
gleby.
Odczyn gleby zależy od stosunku ilościowego jonów wodorowych i wodorotlenowych,
kształtującego się pod wpływem zawartych w glebie soli, kwasów i zasad. Odczyn gleby
wyraża się symbolem pH i liczbą oznaczającą stopień zakwaszenia lub zasadowości.

W Polsce przyjęto następującą klasyfikację gleb według odczynu:

−

gleby bardzo kwaśne

pH poniżej 4,5,

−

gleby kwaśne

pH od 4,6 do 5,5,

−

gleby słabo kwaśne

pH od 5,6 do 6,5,

−

gleby obojętne

pH od 6,6 do 7,2,

−

gleby zasadowe

pH powyżej 7,2.

Gleby występujące w Polsce mają najczęściej odczyn kwaśny lub lekko kwaśny. Odczyn

gleby wywiera ogromny wpływ na intensywność procesów wietrzenia, zmiany właściwości
gleby, rozwój mikroorganizmów, uruchamianie składników mineralnych i na urodzajność.
Silnemu zakwaszeniu gleby towarzyszy ubytek składników o charakterze zasadowym. Gleby
zakwaszone stają się zlewne i łatwo ulegają zaskorupieniu. Wraz ze wzrostem zakwaszenia
zmniejsza się ilość bakterii, a zwiększa grzybów.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Struktura gleby

Gleby charakteryzują się specyficznym układem cząstek, czyli strukturą. Pod wpływem

zabiegów uprawowych, nawożenia, wapnowania i innych czynników w uprawnej warstwie
gleby powstaje nowa struktura, tzw. rolnicza, zwana gruzełkowatą.

Gruzełki (średnica 0,25–10mm) gleby o dobrej strukturze odznaczają się odpornością na

działanie deszczów i zabiegów uprawowych. W glebach o dobrej strukturze woda znajduje się
w wąskich kanalikach, rozmieszczonych wewnątrz gruzełków. Powietrze natomiast zajmuje
przestrzenie między gruzełkami. Gleby strukturalne łatwiej zachowują wystarczającą ilość
wody, a ponieważ umożliwiają podsiąkanie wody ku górze, ułatwiają rozwój roślinom nawet
w okresie suszy. Nadmiar wody opadowej łatwo wsiąka w glebę strukturalną, co umożliwia
szybkie jej ogrzanie się.

Do zachowania właściwej struktury gleby w dużym stopniu przyczynia się terminowe

wykonywanie zabiegów uprawowych. Uprawa gleby zbyt wilgotnej powoduje rozgniatanie
gruzełków i zaskorupianie się wierzchniej warstwy roli. Uprawa roli przesuszonej powoduje
jej rozpylanie. Uchwycenie momentu, w którym gleba wykazuje optymalny stan uwilgocenia
jest bardzo ważne.

Charakterystyka gleb Polski

Systematyka gleb Polski opiera się na kryteriach przyrodniczo-genetycznych

i morfologicznych. Wyróżnia się pięć zasadniczych jednostek systematycznych gleb: klasy,
typy, podtypy, rodzaje i gatunki. Klasa gleb jest najwyższą i najszerszą jednostką
taksonomiczną, obejmującą gleby różnych typów i podtypów o zbliżonych właściwościach,
których powstawanie jest uwarunkowane podobnym układem czynników biotycznych
i abiotycznych danego środowiska geograficznego.
Gleby bielicoziemne powstają na ogół z uboższych skał macierzystych różnego pochodzenia
geologicznego, o różnym składzie mineralnym przy współudziale roślinności lasów iglastych.
Gleby bielicowe, płowe i brunatne zajmują w Polsce bardzo dużą powierzchnię, około 76%
ogólnego obszaru kraju.
Gleby bielicowe powstały pod lasami iglastymi przy wyraźnej przewadze przesiąkania wody
w głąb profilu nad parowaniem. Na powierzchni gleby gromadzi się warstwa ściółki leśnej.
Podczas jej rozkładu powstają różne kwasy, w tym również próchnicowe. Rozpuszczają one
związki zasadowe i wraz z nimi są wymywane do głębszych warstw gleby. Gleba traci
w górnej warstwie wapń, magnez i potas, a ze wzrostem zakwaszenia po rozpadzie
glinokrzemianów również żelazo i glin, które gromadzą się w głębszych warstwach profilu
gleby. Gleba bielicowa ma charakterystyczną budowę profilu o wyraźnie zróżnicowanych
poziomach:

−

poziom górny (A

– ściółki leśnej) – jasnoszary, o nieznacznej ilości próchnicy,

−

poziom wymywania (A

– eluwialny) – prawie biały, popielaty,

−

poziom wmywania (B – iluwialny) – brunatny z odcieniem rdzawym,

−

skała macierzysta – C.
Pod względem fizykochemicznym gleby bielicowe odznaczają się niskim pH

w wierzchnich poziomach genetycznych oraz małym stopniem wysycenia zasadami.
Fulwokwasy tworzą w wierzchnich warstwach tych gleb ze związkami żelaza i glinu łatwo
rozpuszczalne związki, które przemieszczają się w formie koloidalnej do poziomu wmycia.

Na niżu w większości przypadków gleby bielicowe właściwe tworzą się z utworów

piaszczystych głębokich lub z piasków naglinowych.

W typie gleb bielicowych wyróżnia się:

−

gleby bielicowe właściwe,

−

gleby bielicowe murszaste,

−

gleby bielicowe torfiaste.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W glebach bielicowych trwale i silnie uwilgotnionych może wystąpić poziom glejowy

o zabarwieniu szaroniebieskim, pochodzącym od odtlenionych związków fosforowych.
Gleby brunatnoziemne kształtują się w warunkach klimatu umiarkowanego przy udziale
roślinności leśnej – lasów liściastych, rzadziej mieszanych i borów mieszanych.
Gleby brunatne są to gleby o zasadniczej budowie profilowej:

−

– poziom ściółki leśnej,

−

– poziom próchniczy,

−

(B) – poziom brunatnienia,

−

C – skała macierzysta
Poziom próchniczny – A

jest na ogół dobrze rozwinięty, o miąższości zwykle około

10–30 cm, zabarwieniu brunatnoszarym i strukturze ziarnistej lub gruzełkowatej. Poziom B
barwy brunatnej o miąższości około 30 cm. W dolnej części występują często marmurkowate
ś

lady oglejenia opadowego. Skała macierzysta C jest masywna lub luźna, zwykle zasobna

w glinokrzemiany i często w węglan wapnia. Odczyn gleb brunatnych jest słabo kwaśny.

W typie gleb brunatnych wyróżniono następujące podtypy:

−

gleby brunatne właściwe,

−

gleby brunatne wyługowane,

−

gleby brunatne kwaśne,

−

gleby brunatne bielicowane,

−

gleby szarobrunatne.

Gleby wapniowcowe wytworzone zostały ze skał wapiennych, węglanowych lub
siarczanowych. Próchnica powstała w tych glebach ulega stabilizacji pod wpływem
aktywnych węglanów.

W profilu glebowym wyróżniamy poziom:

−

AC – poziom próchniczny / skała macierzysta,

−

C – skała macierzysta,
Może tworzyć się zaczątkowy poziom B – poziom brunatnienia.
Ze względu na rodzaj skały macierzystej wyróżniamy rędziny i pararędziny.

Rędziny właściwe z profilem AC – C odznaczają się dobrze rozwiniętą miąższością
(ok. 40 cm) i zawartością próchnicy do 3% na terenach równinnych. Do uprawy rędzin
niezbędna jest odpowiednia siła pociągowa, aby możliwie szybko można było przeprowadzić
konieczne zabiegi uprawowe. Okres optymalnej wilgotności trwa stosunkowo krótko i gleby
tu zaliczane są do tzw. „gleb godzinowych” Na rędzinach duże plony daje pszenica, mak,
buraki i rzepak.
Gleby czarnoziemne powstały z lessu pod wpływem roślinności łąkowo-stepowej, leśno-
stepowej i roślinności łąkowej. Przeciętnie zawierają 3–4% próchnicy. Typowy profil tych
gleb, to A – C, mogą jednak występować w profilu zaczątkowe poziomy brunatnienia (B) lub
ługowania A

Węglan wapnia przemieszczany z poziomów górnych akumuluje się w postaci

tzw. „laleczek lessowych”. Miąższość górnej warstwy gleby dochodzi do 70 cm. Są to gleby
urodzajne, gdyż zawierają dużo składników pokarmowych i mają korzystne właściwości
fizyczne. Na czarnoziemach udają się wszystkie rośliny okopowe, zbożowe i przemysłowe.

Na terenie Polski występują następujące typy gleb czarnoziemnych:

−

szare gleby leśne,

−

czarnoziemy leśno-stepowe,

−

czarnoziemy leśno-łąkowe.

Gleby bagienne są to gleby, w których aktualnie zachodzi proces bagienny. W klasie tej
wydzielono dwa typy gleb:

−

gleby mułowe,

−

gleby torfowe.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do typu gleb torfowych zalicza się gleby o profilu: A

) T

-T

, powstające

w warunkach trwałego nadmiernego uwilgotnienia. Zawierają resztki obumarłych roślin.

Miąższość warstwy torfu wynosi powyżej 25 cm. W typie gleb torfowych wyróżnia się:

−

gleby torfowe torfowisk niskich,

−

gleby torfowe torfowisk przejściowych,

−

gleby torfowe torfowisk wysokich.

Gleby pobagienne – klasa tych gleb obejmuje gleby, w których proces bagienny został
przerwany. W glebach tych rozwinęły się procesy murszenia lub intensywnej humifikacji.
Klasa ta obejmuje dwa typy: gleby murszowe i czarne ziemie. Czarne ziemie wytworzyły się
z przekształcenia gleb bagiennych i leżą najczęściej w zagłębieniach terenu, starych
łożyskach rzek i na obszarach po wyschniętych jeziorach. Zawierają przeciętnie 3–4%
próchnicy i są zasobne w składniki pokarmowe. Profil tych gleb to A – C, często zaznaczają
się przejściowe poziomy genetyczne BC, CG.
Gleby napływowe powstały z osadów morskich lub z materiału naniesionego przez wody rzek.
Wyróżniono następujące typy tych gleb: mady rzeczne, mady morskie i gleby deluwialne.
Wartość użytkowa mad jest różna i zleży od grubości osadzonej warstwy oraz od składu
osadów. Największą powierzchnie zajmują na obszarach rzecznych. Występujące w delcie
Wisły nazywamy śuławami. Zawierają 2–3% próchnicy i mają charakter warstwowy.

Zasady oceny wartości rolniczej gleb

Oceniając glebę na polu można wykorzystać naturalne odsłonięcia albo wykopać

odkrywkę glebową (do głębokości 150–200 cm). Glebę należy dokładnie obejrzeć, zwracając
uwagę na barwę, strukturę, skład mechaniczny i układ poszczególnych poziomów. Glebę
bada się w całym profilu. Szczególną uwagę należy zwrócić na występowanie warstw
szkieletowych. Zawartość próchnicy poznaje się na podstawie zabarwienia górnych warstw
gleby. W warunkach polowych określa się skład mechaniczny i odczyn. Dokładnie zbadać
można zawartość składników pokarmowych w glebie po przeprowadzeniu analiz
laboratoryjnych w stacjach chemiczno-rolniczych.

Na mapach glebowo-rolniczych podana jest charakterystyka rolnicza-właściwości gleb,

ocena zasobności w składniki pokarmowe, wykaz konturów.

Klasyfikacja użytkowa (bonitacja) umożliwia zaliczenie gleb do klas użytkowych

o ustalonej wartości. Na gruntach ornych wyróżniono sześć klas (w tym w klasie trzeciej III
a i III b oraz w klasie czwartej: IV a i IV b). Trwałe użytki zielone podzielono na sześć klas
bonitacyjnych.

W obrębie gleb ornych wyróżniamy następujące kompleksy przydatności rolniczej:

−

pszenny bardzo dobry,

−

pszenny dobry,

−

pszenny wadliwy,

−

ytni bardzo dobry,

−

ytni bardzo słaby,

−

zbożowo-pastewny mocny,

−

zbożowo-pastewny słaby,

−

pszenny górski,

−

zbożowy górski,

−

owsiano-ziemniaczany górski,

−

owsiano-pastewny górski,

−

grunty orne przydatne pod zalesienie.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na użytkach zielonych wyróżnia się trzy kompleksy:

−

kompleks 1 z – użytki zielone bardzo dobre i dobre,

−

kompleks 2 z – użytki zielone średnie,

−

kompleks 3 z – użytki zielone słabe i bardzo słabe.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co nazywa się glebą, a co rolą?
2. W jaki sposób można zwiększyć żyzność gleby?
3. Jakie rozróżnia się właściwości gleb?
4. Jaką rolę spełnia próchnica w glebie?
5. Co to jest odczyn gleby?
6. Które z gleb występujących w Polsce mają największą przydatność rolniczą?
7. Ile klas gleb wyróżnia się na gruntach ornych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Odczytaj mapę glebowo-rolniczą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować mapę glebowo-rolniczą gminy i określonego gospodarstwa,
2) określić cel sporządzania map glebowo-rolniczych,
3) określić sposób oznaczania zawartości fosforu, potasu i magnezu na mapie,
4) odczytać z mapy zawartość poszczególnych składników w glebie,
5) na podstawie stosowanych symboli określić zasobność gleb w składniki mineralne,
6) napisać notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapy glebowo-rolnicze,

−

tabela – „Ocena zawartości składników w glebie”,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca gleb.

Ćwiczenie 2

Wykonaj odkrywkę glebową.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać miejsce typowe dla danego terenu lub pola,
2) zaznaczyć prostokątny zarys o wymiarach 70 x 100 cm,
3) wykopać odkrywkę na głębokość 150 cm,
4) odłożyć powierzchniową warstwę gleby na prawą stronę, a dalsze poziomy na stronę

lewą,

5) zaznaczyć na ścianie czołowej (naprzeciw schodów) granicę poszczególnych poziomów

glebowych,

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) opisać poszczególne poziomy (grubość poziomu, barwę, skład granulometryczny,

miąższość całej gleby),

7) zanotować występowanie wody w profilu i inne występujące szczegóły,
8) zasypać odkrywkę glebową w ten sposób, aby poszczególne warstwy trafiły na wcześniej

zajmowaną głębokość,

9) nazwać zbadaną glebę i określić jej wartość rolniczą,
10) narysować w zeszycie profil oznaczonej gleby,
11) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

szpadel, łopata,

−

rysunek odkrywki glebowej,

−

przykład opisu profilu gleby,

−

fotografie profili glebowych,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca gleb.

Ćwiczenie 3

Zbadaj właściwości fizyczne i chemiczne gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zawiązać górne końce probówek gazą i napełnić glebą,
2) umocować probówki w statywie,
3) podstawić pod probówki płaskie naczynie z wodą i zanurzyć je płytko w wodzie,
4) obserwować szybkość podnoszenia się wody ku górze w poszczególnych glebach i która

gleba najszybciej zostanie zwilżona na górnej części powierzchni,

5) umieścić i lekko ugnieść niewielką ilość gleby z dowolnej próbki glebowej w okrągłym

zagłębieniu kwasomierza,

6) dodawać kroplami płyn, aż do całkowitego zwilżenia gleby i utworzenia cienkiej

warstwy na jej powierzchni,

7) przechylić po upływie 5 minut płytkę, aby płyn przepłynął do pionowego kanalika,
8) porównać barwę płynu z barwami skali,
9) określić odczyn pH badanej gleby,
10) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

trzy probówki szklane z odciętymi dnami, gaza, statyw,

−

próbki gleby piaszczystej, pyłowej i gliniastej,

−

płaskie naczynie z wodą,

−

kwasomierz glebowy, wskaźnik glebowy,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca właściwości gleb.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz

Tak

Nie

1) określić różnice pomiędzy glebą a rolą?
2) scharakteryzować gleby występujące w rejonie szkoły
3) wykonać odkrywkę glebową?
4) odczytać mapy glebowo-rolnicze?
5) zbadać odczyn gleby?
6) określić właściwości fizyczne gleby?
7) wymienić klasy gleb?
8) wymienić kompleksy rolniczej przydatności gleb?
9) scharakteryzować rolniczą przydatność poszczególnych gleb?
10) określić strukturę gleby?



„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Zasady uprawy roli

4.3.1. Materiał nauczania

Uprawa roli oddziałuje głównie na poziom próchniczy gleby, a zwłaszcza jej wierzchnią

warstwę, nazywaną rolą.

Zadaniem uprawy roli jest:

−

nadanie roli struktury gruzełkowatej,

−

poprawienie właściwości wodnych, powietrznych i cieplnych gleby,

−

uaktywnienie procesów biologicznych w glebie,

−

nadanie roli cech sprawności i kultury,

−

zwalczanie chwastów, chorób i szkodników,

−

przykrycie resztek pożniwnych i nawozów organicznych,

−

zmieszanie z rolą nawozów mineralnych,

−

niszczenie tak zwanej „podeszwy płużnej”.
Uprawa roli składa się z wielu czynności uprawowych za pomocą różnych narzędzi

uprawowych w ustalonej kolejności i spełniających określone zadania.

Podstawowe pojęcia używane w uprawie roli:

−

uprawka – jest to każda pojedyncza czynność wykonywana narzędziem uprawowym,
np. orka, bronowanie,

−

zespół uprawek, to szereg uprawek następujących po sobie, które mają spełnić
postawione zadania w pewnym określonym czasie, np. w okresie wiosennym,
pożniwnym,

−

całokształt uprawy roli pod daną roślinę – zaczyna się po zbiorze rośliny poprzedzającej,
czyli przedplonu, a kończy po wschodach rośliny, pod którą rola była uprawiana, a więc
rośliny następczej.
Wszystkie czynności uprawowe w systemie uprawy płużnej można podzielić na trzy

grupy:

−

orki,

−

uprawki spulchniające,

−

uprawki ugniatające.

Orka i jej zadania

Orka jest podstawowym zabiegiem uprawowym wykonywanym za pomocą pługa, który

odcina skibę, a następnie odwraca ją, kruszy i miesza. Dzięki temu powierzchniowa warstwa
gleby jest przykrywana wydobytą w czasie orki warstwą dolną, która jest bardziej
strukturalna i żyzna. Stopień pokruszenia, rozdrobnienia oraz odwrócenia skiby zależy od
budowy odkładnicy oraz stosunku szerokości do głębokości skiby. Orka powinna być
wykonana przy tzw. optymalnej wilgotności gleby, gdyż tylko wówczas skiba dobrze się
kruszy. Oranie zbyt mokrej lub zbyt suchej gleby zwiększa zapotrzebowanie na siłę
pociągową oraz niszczy strukturę gleby i sprzyja tworzeniu się brył.

Orkę zależnie od gatunku, typu i rodzaju gleby oraz miąższości warstwy ornej i celu

wykonuje się na różną głębokość.

Rozróżnia się orki:

−

podorywkę do 8–12 cm,

−

orkę płytką do 12–15 cm,

−

rednio głęboką do 18–20 cm,

−

głęboką powyżej 20 cm.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ze względu na zadania, jaką mają do spełnienia, orki dzielimy na trzy grupy:

−

orki zasadnicze, do których zalicza się podorywkę, orkę siewną i przedzimową,

−

orki uzupełniające, do których należą – orka przykrywająca nawozy organiczne i orka
wiosenna,

−

orki specjalne, np. orki pomelioracyjne, orki agromelioracyjne.

Podorywka jest to pierwszy zabieg uprawowy, wykonywany po zbiorze roślin z pola, np.
zbóż, rzepaku, lnu. Zadaniem podorywki jest przykrycie ścierni lub darni czy innych resztek
roślin i przyśpieszenie ich rozkładu. Ponadto zapobiega stratom wody i jest podstawowym
zabiegiem w zwalczaniu chwastów. Najczęściej wykonywana jest na głębokość 6–8 cm.
Stosunek głębokości do szerokości skiby powinien wynosić jak 1:2, gdyż uzyskuje się dobre
jej odwrócenie. Jeżeli mechanicznie zwalczamy perz, to podorywkę wykonujemy na
głębokość do 12–14 cm. Powinno się ją wykonywać pługiem podorywkowym lub broną
talerzową.
Orka siewna – jest to orka średnio głęboka, najczęściej wykonywana na głębokość
15–18 cm. Zadaniem jej jest silne pokruszenie, wymieszanie oraz spulchnienie warstwy ornej,
a także dokładne odłożenie skiby, aby na dnie bruzdy nie było wolnych przestrzeni. Powinna
być wykonana na 3–5 tygodni przed siewem ozimin. Wykonuje ją się pługiem z odkładnicą
kulturalną. Stosunek głębokości skiby do szerokości powinien wynosić 1:1. Na glebach
ciężkich lub zadarnionych należy do jej wykonania użyć pługa z przedpłużkiem. Pole po
dobrze wykonanej orce powinno mieć powierzchnię równą, nie wyskibioną i bez grud. Po
wykonaniu zabiegu pole należy natychmiast zabronować. O jakości orki siewnej w dużym
stopniu decyduje wilgotność w chwili wykonywania zabiegu. Najlepiej orkę wykonać
wówczas, gdy garść ziemi ściśnięta w dłoni kruszy się, a rzucona z góry rozpada się na
drobne gruzełki.
Orka przedzimowa, zwana zięblą jest ostatnim zabiegiem, który kończy uprawki jesienne,
przygotowujące pole pod siew roślin jarych. Orka ta jest wykonywana na pełną głębokość
warstwy ornej. Dobrze wykonana sprzyja dokładnemu przewietrzeniu gleby na dużą
głębokość, zatrzymaniu śniegu w zimie i wsiąkaniu wody w czasie roztopów. Ponadto
powoduje głębokie przemarznięcie gleby, co sprzyja tworzeniu się struktury gruzełkowatej
oraz niszczy szkodniki znajdujące się w glebie, a także grzyby i bakterie wywołujące choroby
roślin. Orka przedzimowa spełnia swoje zadania wówczas, gdy skiby są silnie wysztorcowane
i słabo pokruszone, tzn. gdy stosunek głębokości do szerokości skiby wynosi 1:1,5. Pod
buraki można wykonać orkę za pomocą pługa z pogłębiaczem. Tak zaorane pole trzeba
zabronować. Jeżeli po żniwach nie wykonano podorywki, to orkę przedzimową należy
wykonać pługiem z ustawionym płytko przedpłużkiem. Przedpłużek jest używany również
wówczas, gdy orką przedzimową przykrywany jest obornik.
Orki uzupełniające są orkami dodatkowymi, wykonywanymi w wyjątkowych wypadkach.

Orka wiosenna powoduje przesuszenie gleby i z tego względu stosowanie jej nie jest

wskazane, a wykonywana jest ona najczęściej z konieczności. Powinna być wykonana
starannie jak orka siewna. Orkę tę wykonuje się przy uprawie ziemniaków, pod które stosuje
się obornik wiosną.

Orka przykrywająca obornik (odwrotka) – to orka średnia, wykonywana na jesieni lub na

wiosnę. Orka ta stosowana jest również do przykrycia nawozów zielonych.
Orki specjalne – zadaniem ich jest poprawienie właściwości fizycznych, chemicznych
i biologicznych głębszych warstw gleby oraz zwiększenie pojemności wodnej. Orki te
przeprowadza się na głębokość 40–60 cm specjalnymi pługami.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposoby wykonania orki

Sposoby wykonania orki zależą od wielkości pola, stosowanych pługów i od ich

konstrukcji. W powszechnym stosowaniu są pługi odwracające skiby jednostronnie na prawo.
Tymi pługami można wykonać orkę w zagony, figurową oraz w okółkę.
Orka w zagony – o szerokości zagonów i ich liczbie najczęściej decyduje szerokość pola.
Kierunek orki powinien być równoległy do dłuższego boku pola, gdyż wtedy traci się
najmniej czasu na uwrociach. W terenach falistych, na zboczach, dłuższe boki pola powinny
być wyznaczone w poprzek stoku.

Orka w wąskie zagony (o 4–12 skibach) wykonywana jest na wąskich polach.
Orka w szerokie zagony – wykonywana jest na polach o większych powierzchniach.

Szerokość zagonu odpowiada co najmniej 24 skibom.

Przygotowanie pola do orki

Najłatwiej jest wykonać orkę na polu o kształcie prostokąta. Na polach nieforemnych

należy zaznaczyć linie boczne, które odetną kliny i nadadzą polu pożądany kształt. Na polach
prostokątnych od razu można przystąpić do wyznaczenia na skraju pola pasów o szerokości
6–8 m, na których będzie zawracał ciągnik z pługiem (uwrocia). Wszystkie linie wykonuje się
przez wyoranie płytkich bruzd. Następnie można przystąpić do podziału pola na równej
szerokości zagony. Szerokość każdego z nich musi być wielokrotnością szerokości roboczej
pracującego pługa. Końcową czynnością jest wyznaczenie linii grzbietów, najlepiej przez
wyoranie bruzdy na połowę planowanej głębokości orki.

W praktyce spotyka się dwa sposoby wyorania grzbietów: w 4 skiby (podwójnej bruzdy)

i w 3 skiby (pojedynczej bruzdy).

Wyoranie grzbietów w cztery skiby:

−

pierwsza skiba jest wyorana na połowę głębokości planowanej orki i odkładana na
caliznę,

−

na uwrociu zawraca się na lewo i ustawia pług na nieco większą głębokość. Druga skiba
jest wyorywana wzdłuż pierwszej bruzdy i odkładana również na caliznę,

−

między obiema odłożonymi skibami powstaje bruzda o podwójnej szerokości i różnej
głębokości,

−

na końcu pola (uwrociu) zawraca się na prawo, a pług ustawia się na pełną głębokość
i wyoruje się trzecią skibę,

−

na końcu pola ciągnik z pługiem zawraca w prawo i wyoruje się czwartą skibę,
odkładając ją również do bruzdy.
Wyoranie grzbietów w trzy skiby:

−

pierwsza skiba jest wyorywana na niepełną głębokość i odkładana na caliznę,

−

na uwrociu pług zawraca na prawo, ustawia się go na większą głębokość,

−

przy drugim przejściu pług wchodzi w caliznę i wraz z leżącą na niej pierwszą skibą
wrzuca do bruzdy,

−

na końcu pola zawraca na prawo i przy trzecim przejściu pług jest ustawiony na pełną
głębokość i rozpoczyna orkę normalną.
Podczas orki w skład grzbiety znajdują się na środku zagonu, a bruzdy na bokach.

Podczas orki w rozorywkę na środku zagona jest bruzda, gdyż orkę rozpoczyna się od
brzegów pola.

Wykańczanie orki polega na wyoraniu ostatniej bruzdy, zaoraniu uwroci i bocznych

pasów oraz klinów.

Jakość orki powinna być oceniana w czasie jej wykonywania. Zwraca się uwagę na

szerokość skub, ich odłożenie, głębokość orki, jej równomierność, wyskibienie i obecność
omijaków. Głębokość orki można mierzyć bruzdomierzem, wyskibienie – profilomierzem
a omijaki wykryć prętem do mierzenia głębokości.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uprawki spulchniające lub wyrównujące powierzchnie
Włókowanie – zabieg ten wykonywany jest za pomocą włók. Zadaniem jest wyrównanie
powierzchni, skruszenie skorupy i spulchnienie powierzchni pola, co przyczynia się do
zmniejszenia strat wody, przyśpiesza obsychanie i nagrzewanie się wierzchniej warstwy
gleby. Włóka niszczy wschodzące chwasty oraz wgniata suche bryłki w ziemię. Zabieg ten
jest stosowany najczęściej wiosną, szczególnie na glebach ciężkich, jako pierwsze narzędzie
uprawowe. Pole należy włókować skośnie do kierunku skib. Najlepiej przystąpić do
włókowania, gdy grzbiety skib są przeschnięte (jasne), a w zagłębieniach gleba jest wilgotna
(ciemna).
Bronowanie – zadaniem tego zabiegu jest wyrównanie powierzchni, rozbicie brył
i utworzenie na powierzchni roli cienkiej warstewki drobnogruzełkowej, która wysychając
dobrze izoluje głębsze warstwy gleby, chroniąc je przed nadmierną utratą wody. Ponadto
może służyć do mieszania nawozów mineralnych z glebą, przykrycia nasion, niszczenia
skorupy i chwastów po siewie oraz po ukazaniu się wschodzących roślin. Zależnie od
zadania, jakie brony mają do spełnienia, dobiera się odpowiedni ich rodzaj.

Pole bronuje się w dwa ślady (na krzyż). Jeden przejazd jest prostopadły do kierunku

przejazdu drugiego. Na glebach wilgotnych, świeżo zaoranych stosuje się brony lżejsze,
natomiast na glebach przeschniętych oraz w zespole uprawek wiosennych należy używać
bron cięższych. Termin bronowania związany jest z zadaniem, jakie ma do spełnienia ten
zabieg uprawowy oraz stanem roślin i gleby. Gleba w chwili bronowania nie może być mokra
gdyż się maże. Bronowanie suchej gleby powoduje jej rozpylanie. Bronowanie pól pokrytych
roślinnością powinno stosować się wówczas, gdy rośliny są lekko przywiędnięte. Na glebach
silnie zbrylonych lub zaskorupionych przygotowanych do siewu można zastosować bronę
kolczatkę lub bronę aktywną.
Kultywatorowanie – zabieg ten jest wykonywany za pomocą kultywatorów. Działanie ich
jest bardziej intensywne niż bron. Częścią roboczą kultywatora są zęby, które mogą być
sprężynowe, półsztywne i sztywne. Kultywatory o zębach sztywnych i półsztywnych kruszą,
mieszają i spulchniają glebę. Mogą one również służyć do mieszania nawozów czy
herbicydów z wierzchnią warstwą gleby. Na glebach lżejszych kultywatorowanie może
zastąpić orkę, np. po ziemniakach pod żyto. Kultywatory można stosować do niszczenia
chwastów. Kultywatory o zębach sprężystych są stosowane do wyciągania rozłogów perzu.
Kierunek pracy kultywatorów powinien być poprzeczny lub skośny do skiby. Jedynie przy
kultywatorowaniu zaoranej darni kierunek ich pracy musi być równoległy do skiby. Jeżeli
wykonuje się dwukrotne kultywatorowanie pola w małych odstępach czasu, to zabieg ten
należy wykonać na krzyż. Kultywator pozostawia powierzchnię pola pofałdowaną, co
przyspiesza parowanie wody z gleby i aby temu zapobiec należy pole zabronować.
Wałowanie – wały gładkie ugniatają wierzchnią warstwę gleby i wyrównują powierzchnię
pola. Im są cięższe tym silniej i głębiej ugniatają glebę. Stosuje się je w celu zwiększenia
podsiąkania wody. Wyrównanie powierzchni jest niezbędne przed siewem roślin mających
drobne nasiona lub wówczas, gdy rozsadę sadzi się pod znacznik. Wały gładkie można
również stosować na polach, gdzie na powierzchni roli leżą przeschnięte bryły, ale sama rola
jest wilgotna. Wał wgniata bryły do warstwy ornej, gdzie nawilgotnieją i przy następnym
zabiegu będą rozbite. Natychmiast po wale gładkim należy zastosować bronę, aby przerwać
parowanie wody z gleby. Działanie wałów kruszących zależy od budowy krążków
umieszczonych na osi. Najsłabiej kruszą wały pierścieniowe. Natomiast wały Cambridge
i Croscill silnie rozkruszają bryły i wytworzoną na powierzchni skorupę. Nie należy wałować
gleb zbyt wilgotnych, gdyż po ich wyschnięciu tworzy się twarda skorupa.
Narzędzia aktywne wykonują pracę kilku narzędzi tradycyjnych, np. pługa, kultywatora,
brony. Dzięki temu po jednorazowym przejściu narzędzia aktywnego pole jest przygotowane
do siewu. Do grupy tej należą glebogryzarki i pługofrezarki.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zespoły uprawek
Zespołem uprawek nazywa się zabiegi uprawowe ściśle ze sobą powiązane i wykonane za
pomocą różnych narzędzi w ustalonej kolejności oraz spełniające określone zadania.

Rozróżnia się następujące zespoły uprawek:

−

zespół uprawek pożniwnych,

−

zespół uprawek przedsiewnych jesiennych,

−

zespół uprawek przedzimowych,

−

zespół uprawek przedsiewnych wiosennych,

−

zespół uprawek pielęgnacyjnych.

Zespół uprawek pożniwnych stosowany jest po zbiorze roślin zbożowych, oleistych,
motylkowych oraz wcześnie zbieranych okopowych.

Zadaniem tego zespołu jest:

−

zniszczenie darni, przyoranie ścierni i innych resztek roślinnych,

−

zatrzymanie wody w glebie,

−

zwalczanie chwastów.
Pierwszą czynnością w tym zespole jest wykonanie podorywki i natychmiastowe jej

zabronowanie. Bronowanie należy kilkakrotnie powtórzyć w pewnych odstępach czasu. Na
glebach ciężkich zamiast bronowania stosowane jest kultywatorowanie. Na polach
zaperzonych podorywka musi być głębsza, do 12 cm. Po przeschnięciu skib stosuje się
dwukrotnie kultywator sprężynowy. Po wyschnięciu rozłogów perzu należy je ściągnąć na
brzeg pola, np. za pomocą bron i zniszczyć. Na wszystkich glebach najlepsze wyniki daje
łączne stosowanie zabiegów uprawowych i środków chemicznych.
Zespół uprawek przedsiewnych jesiennych – celem jego jest przygotowanie optymalnych
warunków dla kiełkowania nasion i wzejścia roślin. Składa się on najczęściej z orki siewnej
i bronowania lub wałowania wałami kruszącymi. Dobór narzędzi stosowanych po orce zależy
od gleby oraz jej wilgotności. Na glebach lżejszych do rozkruszania skib i wyrównania pola
wystarczy brona. Na glebach cięższych (zbyt suchych lub zbyt wilgotnych) należy
zastosować kultywator lub wał kruszący.

Zespół uprawek w skrócie przedstawia się następująco:

−

orka siewna + bronowanie lub wałowanie wałem kruszącym albo kultywatorowanie,

−

okres osiadania gleby,

−

bronowanie broną średnią lub ciężką,

−

siew,

−

bronowanie.
Liczbę zabiegów uprawowych wykonywanych na polu należy dostosować do warunków

glebowych, panującej pogody i potrzeb.
Zespół uprawek przedzimowych – zadaniem jego jest stworzenie warunków do
wykorzystania dodatniego działania mrozu na glebę oraz maksymalnego nagromadzenia
wody. Jeżeli na jesieni przyoruje się obornik, to trzeba wykonać dwie orki. Pierwsza ma za
zadanie przykryć obornik, a druga to głęboka orka właściwa. Orkę przedzimową można
wykonać z przedpłużkiem lub z pogłębiaczem.
Zespół uprawek przedsiewnych wiosennych – zadaniem jego jest spulchnienie wierzchniej
warstwy gleby, przyśpieszenie jej przesychania, nagrzewania oraz zapobieganie stratom
wody.

Zespół ten składa się z następujących zabiegów:

−

na glebach ciężkich – włókowanie, kultywatorowanie, bronowanie, siew, bronowanie
posiewne,

−

na glebach lżejszych – bronowanie, siew, bronowanie posiewne.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uproszczona uprawa roli polega na:

−

zastąpieniu w zespole uprawek przedzimowych orki głębokiej orką średnią,

−

zastąpieniu orki siewnej przez uprawkę spulchniającą glebę bez odwracania
i przemieszczania jej warstw (pług zastępujemy kultywatorem),

−

agregatowaniu narzędzi,

−

stosowaniu herbicydów .

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie zadania ma do spełnienia uprawa roli?
2. Jakie są podstawowe pojęcia stosowane w uprawie roli?
3. Jakie są rodzaje orek? Jakie zadania ma każda z nich do spełnienia?
4. Jakie są sposoby wyorywania grzbietów?
5. Jaka jest technika wykonywania orki w skład?
6. Na czym polegają różnice w pracy włóki, brony, kultywatora i wału?
7. Z jakich zabiegów uprawowych składa się zespół uprawek pożniwnych?
8. Jakie zadania spełnia zespół uprawek przedzimowych?
9. Jakie zadania spełnia zespół uprawek przedsiewnych?
10. Na czym polega uproszczenie w uprawie roli?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaplanuj wykonanie orki średniej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zmierzyć pole, podzielić na zagony i wyznaczyć linie boczne,
2) zaproponować sposób wyorywania grzbietów,
3) zaproponować sposób wykonania orki,
4) zaprezentować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pole do zaorania,

−

schemat wyorywania grzbietów i bruzd,

−

schemat pola zaoranego w skład i w rozorywkę.

Ćwiczenie 2

Oceń wykonanie orki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zmierzyć głębokość i sprawdzić prostolinijność skib,
2) sprawdzić wysztorcowanie i wyrównanie powierzchni,
3) zmierzyć głębokość ostatniej bruzdy,
4) wypełnić kartę oceny orki,
5) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

bruzdomierz,

−

profilomierz,

−

karta oceny orki.

Ćwiczenie 3

Zaprojektuj zespół uprawek pod ziemniaki lub owies.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować zespół uprawek pożniwnych,
2) zaplanować zespół uprawek przedzimowych,
3) zaplanować zespół uprawek wiosennych,
4) zaplanować zespół uprawek pielęgnacyjnych,
5) zaprezentować wykonanie ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

schemat zespołu uprawek pożniwnych,

−

schemat zespół uprawek przedzimowych,

−

schemat zespołu uprawek wiosennych,

−

schemat zespołu uprawek pielęgnacyjnych,

−

wykaz maszyn i narzędzi do uprawy roli,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca uprawy gleby.

4.3.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz

Tak

Nie

1) określić zadania uprawy roli?

2) wymienić podstawowe pojęcia stosowane w uprawie roli?

3) scharakteryzować poszczególne rodzaje orek?

4) rozplanować pole do orki?

5) narysować schemat wyorywania grzbietów?

6) wykonać zabiegi uprawowe?

7) scharakteryzować uprawki spulchniające rolę?

8) uzasadnić cel wałowania gleb?

9) ocenić jakość wykonanej orki?

10) zaplanować zespół uprawy roli?



„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Zasady nawożenia i nawozy

4.4.1. Materiał nauczania

Składniki pokarmowe pobierane przez rośliny w dużych ilościach nazywamy

makroelementami, a ich zawartość w roślinach wyraża się w procentach. Natomiast składniki
pobierane w niewielkich ilościach, lecz niezbędne do normalnego wzrostu i rozwoju roślin
nazywamy mikroelementami.

Wymagania pokarmowe roślin określa się na podstawie ilości składników pokarmowych

pobranych przez rośliny w ciągu okresu wegetacji i zawartych w całej roślinie.

Ilości składników pokarmowych, jakie trzeba zastosować pod poszczególne rośliny, aby

uzyskać plon określonej wysokości, nazywamy potrzebami nawozowymi roślin.

Przy ustalaniu dawek nawozów pod poszczególne rośliny, należy oprócz potrzeb

nawozowych, brać pod uwagę również efektywność nawożenia. Efektem stosowania
nawozów jest wzrost plonów. Efektywność nawożenia jest to stosunek przyrostu plonów do
przyrostu nawożenia. Produktywność nawożenia wyraża się przyrostem plonu w kg, jaki
przypada na jednostkę wagową zastosowanego nawozu lub zawartego w nim składnika.

Rośliny pobierają składniki pokarmowe w ciągu całego swojego życia, ale intensywność

pobierania w okresie wegetacji jest różna. Rośliny zbożowe pobierają najwięcej składników
pokarmowych od początku okresu strzelania w źdźbło do kwitnienia, ziemniaki od
zawiązywania pąków kwiatowych do końca kwitnienia, buraki po przerywce, rośliny
motylkowe grubonasienne po zawiązaniu pierwszych pąków kwiatowych, a motylkowe
drobnonasienne i trawy po zbiorze każdego pokosu. Okres intensywnego pobierania
składników pokarmowych przez rośliny to okres krytyczny.

Nawozy organiczne
Obornik składa się z odchodów zwierząt, tj. kału i moczu oraz ze ściółki. W oborniku
znajduje się przeciętnie 25% suchej masy, a zawartość składników pokarmowych wynosi:
0,5% azotu (N), 0,25% fosforu (P

), 0,6% potasu (K

O), 0,6% wapnia (CaO). Skład

chemiczny zależy od: gatunku zwierząt, ich wieku, sposobu żywienia, jakości skarmianej
paszy, od stanu kondycji zwierzęcia, od ilości stosowanej ściółki i sposobu przechowywania.

Obornik może być przechowywany w oborze pod zwierzętami, na gnojowni i w pryzmach

na polu. W czasie przechowywania zachodzą procesy chemiczno-biologiczne w wyniku,
których składniki pokarmowe przechodzą w formy łatwiej dostępne dla roślin. W czasie
przechowywania zachodzą również straty azotu i potasu, gdyż są wypłukiwane przez wodę,
a ponadto azot ulatnia się do atmosfery w formie amoniaku i w postaci elementarnej.
Najmniejsze straty około 13% występują przy przechowywaniu obornika w oborze, a przy
przechowywaniu na gnojowni wynoszą około 38%. Gnojownia powinna być położona
w miejscu zacienionym, z dala od studni, a dno musi być nieprzepuszczalne. Obornik
przechowywany na gnojowni i w pryzmach na polu, powinien być ugnieciony i układany
warstwami (20–30 cm). Obornik może być stosowany jesienią (pod buraki i ziemniaki),
wiosną (pod ziemniaki), latem (pod rzepak) i w zimie (trwałe użytki zielone). Obornik należy
wywozić na pole w dni pochmurne, chłodne i bezwietrzne. Po wywiezieniu należy go
natychmiast przyorać. Pozostawienie obornika 2 lub 14 dni, następnie jego przyoranie
zmniejsza jego działanie o 29 i 45%. Przeciętna dawka obornika na 1 ha wynosi 30–40 ton.
Gnojowica – kał i mocz zwierząt gospodarskich z dodatkiem lub bez dodatku wody. Nawóz
taki otrzymuje się od zwierząt z pomieszczeń bezściółkowych. Skład chemiczny zależy od
rodzaju zwierząt, ich wieku oraz od sposobu ich żywienia. Gnojowica bydlęca zawiera 0,31%
N, 0,15% P

i 0,33% K

O w świeżej masie. Przechowywana jest w specjalnych

zbiornikach, w których ulega fermentacji. Do nawożenia pól jest stosowana w dawkach

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20.000–40.000 litrów na 1 ha. Na łąkach i pastwiskach stosuje się ją z konieczności
pogłównie, tj. wczesną wiosną lub po każdym pokosie czy wypasie, a na gruntach ornych
najczęściej przedsiewnie.
Gnojówka jest to przefermentowany mocz zwierząt. Zawiera 0,2–0,3 % N, 0,6% K

O oraz

niewielką ilość P

Aby uniknąć strat azotu, należy przechowywać ją w szczelnie

zamkniętych zbiornikach oraz chronić przed dostępem powietrza, a także przed
nagrzewaniem się. Można ją stosować bez rozcieńczenia przedsiewnie pod rośliny okopowe,
a po rozcieńczeniu pogłównie w międzyrzędzia roślin okopowych lub na użytkach zielonych
wczesną wiosną. Rozcieńcza się ją stosując na jedną jej część 2–3 części wody.

Komposty przygotowuje się z różnego rodzaju odpadów gospodarczych. Zawierają
przeciętnie 0,3% N, 0,2% P

0,4% K

O. Pryzmę kompostową należy zakładać w miejscu

ocienionym i suchym. Szerokość pryzmy powinna wynosić 1,5–2,0 m, a wysokość nie może
przekraczać 1 m. Odpady gospodarcze układa się warstwami i przesypuje ziemią. Do
układanej pryzmy można dodawać nawozy fosforowe, wapniowe czy gnojówkę. Ułożoną
pryzmę trzeba przykryć ziemią i kompostować co najmniej przez rok. W tym czasie trzeba ją
polewać wodą, gnojówką lub gnojowicą oraz raz albo dwa razy w ciągu roku przewrócić
łopatą lub mechanicznie. Kompostem można nawozić, gdy masa jego będzie jednorodna.
Stosuje się go pod warzywa oraz pod rośliny okopowe, a także na użytki zielone w dawce
30 – 40 ton na 1 ha. Wartość nawozowa zależy od surowców użytych do kompostowania.

Słoma i inne nawozy organiczne

Słoma zawiera około 90% suchej masy. Zawartość składników pokarmowych wynosi:

0,5–0,7% N, 0,20% P

1,5% K

O. Słomę pociętą na sieczkę należy przyorać z dodatkiem

azotu (na 100 kg słomy – 1,5 kg N), w postaci nawozów mineralnych, gnojówki lub
gnojowicy.

Inne nawozy organiczne, to resztki pożniwne, plewy, opadłe liście, strączyny, łuszczyny.
Dawka nawozu naturalnego, zastosowana w ciągu roku, nie może zawierać więcej niż

170 kg azotu (N) w czystym składniku na 1 ha użytków rolnych

Nawozy mineralne
Nawozy azotowe – działanie ich może być zarówno dodatnie, jak i ujemne. Wpływają na
intensywny wzrost i rozwój roślin, zwiększając ich masę zieloną oraz plon nasion, natomiast
zmniejszają zawartość cukru w burakach, czy skrobi w ziemniakach, co pogarsza jakość
technologiczną. Stosowane niewłaściwie, np. zbyt późno lub w zbyt dużych dawkach, mogą
zmniejszyć zimotrwałość roślin ozimych, zwiększać niebezpieczeństwo wylegania zbóż,
utrudniać zbiór i opóźniać dojrzewanie. Niedobór azotu w glebie hamuje wzrost roślin
i zmniejsza zawartość w nich chlorofilu, co powoduje zmniejszenie plonu. Azot stosowany
w nawozach mineralnych jest częściowo pobierany przez rośliny, częściowo przez
mikroorganizmy glebowe, a pewne jego ilości są wymywane z warstwy ornej wgłąb gleby
przez wody opadowe. Najłatwiej jest wymywany azot azotanowy, gdyż nie jest przez glebę
sorbowany. Forma amonowa i amidowa jest sorbowana przez glebę i dlatego nie jest
wymywana przez wodę. Działanie nawozów zawierających formę azotanową jest szybkie,
natomiast pozostałych form wolniejsze. Amonowe i amidowe formy azotu ulegają w glebie
przemianom do azotanów i dopiero wtedy mogą być pobierane przez rośliny. Jest to proces
wymagający czasu i dlatego działanie takich nawozów jest wolniejsze.

Uwzględniając szybkość działania nawozów azotowych dzieli się je na:

−

szybciej działające (saletra amonowa i saletrzak),

−

wolniej działające (siarczan amonowy, woda amoniakalna i mocznik nawozowy).
Wybierając nawóz rolnik powinien uwzględnić właściwości nawozu i gleby, na której

będzie stosowany. Trzeba również zwrócić uwagę na odczyn gleby. O wyborze nawozu

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

decyduje również termin stosowania nawozu. Pod rośliny wrażliwe na kwaśny odczyn gleby,
np. buraki, jęczmień powinno się stosować nawozy fizjologicznie obojętne lub zasadowe, np.
mocznik.

Tabela 1. Porównanie właściwości nawozów azotowych * [3, s. 112]

Nazwy

Zawartoś

N w %

Azot

występuje

w formie

Szybkość pobierania

nawozu przez roślinę

Termin

stosowania

Odczyn

fizjologiczny

nawozu

Siarczan

amonowy

20,5

Amonowej

przedsiewnie

słabo kwaśny

Woda

amoniakalna

20,5

amoniaku

rozpuszcza-

lnego

w wodzie

w ciągu kilku dni po siewie

przedsiewnie

i pogłównie

obojętny lub b.

słabo kwaśny

Saletra

amonowa

azotanowej

i amonowej

jony azotanowe są

pobierane natychmiast,

amonowe po kilku dniach

Przedsiewnie

i pogłównie

obojętny lub

słabo kwaśny

Saletrzak

azotanowej

i amonowej

j.w.

przedsiewnie

i pogłównie

słabo kwaśny

Mocznik

amidowej

po przemianach, które

zachodzą w glebie

w ciągu kilkunastu dni

zależnie od temperatury

gleby

Przedsiewnie

i pogłównie

Obojętny

* Wszystkie nawozy azotowe są dobrze rozpuszczalne w wodzie.

Nawozy fosforowe wywierają silny wpływ na jakość plonu. Ponadto wpływają na
efektywność nawożenia. Przy niedoborze fosforu rośliny są sztywne, bardziej kruche, barwy
ciemnozielonej, bez połysku, a brzegi i wierzchołki liści są rdzawoczerwone. Najwięcej
fosforu zawierają nasiona. Nawożenie fosforem w połączeniu z potasem zwiększa
mrozoodporność i zmniejsza wyleganie. Fosfor z nawozów mineralnych w pierwszym roku
po zastosowaniu jest pobierany przez rośliny w 30%. Przyjmuje się, że w ciągu kilku lat po
zastosowaniu wykorzystanie fosforu przez rośliny dochodzi do 40–60%.
Z tych względów zaleca się stosowanie go na zapas.

Nawozy fosforowe ze względu na szybkość działania dzieli się na grupy:

−

szybko działające – rozpuszczalne w wodzie (superfosfaty),

−

wolno działające – rozpuszczalne w słabym kwasie cytrynowym,

−

bardzo wolno działające – słabo rozpuszczalne w słabym kwasie cytrynowym (mączki
fosforytowe i kostne).
Nawozy fosforowe

szybko działające to superfosfat pylisty i granulowany. Obydwa

nawozy są nawozami przedsiewnymi. Można je stosować przed siewem, lub wcześniej na
2–3 dni przed siewem. Jest to stosowanie na zapas w tzw. dawkach skomasowanych.
Przyswajalność fosforu z tych nawozów zależy od odczynu gleby. Najbardziej przyswajalny
jest na glebach o odczynie obojętnym i słabo kwaśnym oraz zasobnych w próchnicę.
Natomiast na glebach o odczynie kwaśnym i zasadowym ulega tzw. uwstecznieniu, tzn.
przechodzi w związki trudno dostępne dla roślin, a nawet niedostępne.

Nawozy fosforowe bardzo wolno działające należy stosować przedsiewnie, najlepiej

jesienią i dobrze wymieszać z glebą. Mączka fosforytowa jest zalecana na gleby kwaśne i pod
rośliny o długim okresie wegetacji. Można ja stosować na trwałe użytki zielone. Wybierając
nawóz fosforowy należy brać pod uwagę właściwości nawozu, gleby i rośliny. Na glebach
o odczynie słabo kwaśnym powinno się stosować superfosfat granulowany pojedynczy. Na
glebach kwaśnych, można stosować mączkę fosforytową. Superfosfat potrójny granulowany
należy stosować pod rośliny mające małą zdolność pobierania fosforu, np. pod jęczmień.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obecnie nawozy fosforowe stosuje się na ścierń pod podorywkę lub na podorywkę
i przykrywa orką przedzimową. Fosfor jest dobrze sorbowany przez glebę.

Tabela 2. Porównanie właściwości nawozów fosforowych [3, s. 115]

Nawozy

Zawartość

fosforu

w %

Odczyn

fizjologiczny

nawozu

Uwstecznianie

Superfosfat pylisty

(pojedyńczy)

obojętny

bardzo szybkie, szczególnie w glebach

o odczynie kwaśnym i zasadowym

Superfosfat granulowany

(prosty)

obojętny

j.w.

Superfosfat magnezowany

„Supermag”

obojętny

j. w.

Superfosfat potrójny,

granulowany

obojętny

bardzo małe, gdyż przechodzący do roztworu

glebowego fosfor jest szybko pobierany przez

roślinę

Superfosfat potrójny

granulowany, borowany

obojętny

bardzo małe, gdyż przechodzący do roztworu

glebowego fosfor jest szybko pobierany przez

roślinę

Mączki fosforytowe

od 10
do 30

obojętny

bardzo wolne, gdyż fosfor w niewielkich

ilościach przechodzi do roztworu glebowego,
z którego jest szybko pobierany przez rośliny

Nawozy potasowe decydują o wielkości i jakości plonu. Rośliny, którym brak potasu, słabiej
się rozwijają, są wiotkie i łatwo wylegają, są również wrażliwe na suszę, gromadzą mniej
cukru (buraki). Potas zwiększa wytrzymałość roślin na wyleganie, niskie temperatury i suszę.
Nadmiar potasu w roślinie może spowodować zaburzenia w pracy układu trawiennego
i wydalniczego zwierząt. Potas stosowany w nawozach jest wykorzystywany przez rośliny
w 60%. Jon potasu jest bardzo ruchliwy i może być wymywany z gleby.

W rolnictwie stosuje się dwie grupy nawozów potasowych:

−

chlorkowe,

−

siarczanowe.
Wszystkie nawozy potasowe są dobrze rozpuszczalne w wodzie. Chlorkowe sole

potasowe są nawozami fizjologicznie obojętnymi, natomiast siarczanowe słabo kwaśnymi.

Skoncentrowane sole potasowe są to nawozy zawierające potas w formie chlorków

(KCl). W sprzedaży jest sól potasowa: 40, 50, 57 i 60%. Skoncentrowaną sól potasową
stosuje się przedsiewnie i przykrywa glebą za pomocą bron, kultywatora lub pługa. Można
nią nawozić wszystkie rośliny oprócz wrażliwych na chlor (tytoń, chmiel, pomidory).
Siarczan potasowy zawiera około 50% potasu (K

O). Jest to nawóz przedsiewny. Można go

stosować na wszystkie gleby i pod wszystkie rośliny. Nawozy potasowo-magnezowe (kainit,
kamex) stosuje się przedsiewnie. Nawozy potasowe stosuje się przedsiewnie na jesieni (pod
podorywkę lub orkę siewną) lub wiosną (pod kultywator lub bronę).
Nawozy wapniowe – ilość wapnia, jaką należy zastosować zależy od odczynu gleby. Rolnicy
stosują nawozy w dwóch formach:

−

szybko działającego tlenku wapnia (CaO),

−

wolno działającego węglanu wapnia (CaCO3).
Nawozy zawierające tlenek wapnia są nawozami szybko działającymi i w związku z tym

stosuje się je na glebach ciężkich, o większych właściwościach sorpcyjnych i buforowych.
Działanie nawozów zawierających węglan wapnia jest wolniejsze niż tlenkowych. Stosuje się
je na wszystkie gleby, zarówno lekkie jak i ciężkie.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Porównanie właściwości nawozów wapniowych [3, s. 120]

Grupa

Nawozy

Zawartość wapnia

w przeliczeniu na

CaO w %

Wapń

występuje

w formie

Tlenkowe

nawóz wapniowy tlenkowy (wapno rolnicze palone)

60–85

CaO

Węglanowe

nawóz wapniowy węglanowy zwyczajny

(wapniak mielony)

nawóz wapniowy węglanowy kredowy (kreda

nawozowa)

nawóz wapniowy węglanowy posodowy

(kreda posodowa)

nawóz wapniowy węglanowy pokekowy

(wapno pokekowe)

nawóz wapniowy węglanowy mieszany

(kreda łąkowa)

wapno defekacyjne

50 (w s.m.)

40 (w s.m.)

11 – 28

CaCO

Tlenkowo-

węglanowe

wapno mieszane

CaO +

CaCO

Dawki nawozów wapniowych dostosowane do gleby:

−

na gleby lekkie – CaCO3 – 1,5 t nawozu na 1 ha,

−

na gleby średnie – CaO – 1,5 t nawozu na 1 ha,

−

na gleby ciężkie – CaO – 2,0 t nawozu na 1 ha,

Mikronawozy – nawozy mineralne zawierające jeden lub kilka mikroelementów. Można je
stosować przedsiewnie lub pogłównie. Zaliczamy do nich: boraks, siarczan magnezowy,
siarczan miedziowy, siarczan cynkowy, molibdenian amonowy i sodowy.
Nawozy wieloskładnikowe zawierają zwykle dwa lub więcej składników pokarmowych
i mogą być produkowane w formie stałej lub płynnej. Rozróżnia się nawozy mieszane
i wieloskładnikowe kompleksowe. Stosowanie tych nawozów zapobiega jednostronnemu
nawożeniu roślin, zmniejsza ilość wysiewanych nawozów nakłady związane z ich
przechowywaniem, transportem i rozsiewem. Z grupy nawozów kompleksowych stosowane
są obecnie fosforan amonowy i polifoska, a z grupy nawozów mieszanych (nawozy
organiczne) MIS – 3, MIS – 4.
Mieszanie nawozów – przy mieszaniu nawozów należy przestrzegać następujących zasad:

−

nie wolno mieszać nawozów amonowych z nawozami zawierającymi wapń,

−

nie należy mieszać superfosfatów z nawozami zawierającymi wapń,

−

nie można mieszać nawozów silnie higroskopijnych z innymi nawozami.
Nawozy mineralne muszą być starannie przechowywane. W przeciwnym razie mogą ulec

całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu. Najwłaściwszym miejscem do przechowywania
nawozów są specjalne magazyny.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie czynniki mają wpływ na wymagania pokarmowe i potrzeby nawozowe roślin?
2. Jakie czynniki wpływają na efektywność nawożenia?
3. W jaki sposób należy przechowywać obornik?
4. Jakie składniki wnosimy do gleby w postaci obornika, a jakie w pojedynczych nawozach

mineralnych?

5. Jaka jest różnica między gnojowicą, a gnojówką?
6. Dlaczego należy stosować nawozy mineralne?
7. Które z nawozów azotowych należy stosować przedsiewnie, a które pogłównie?
8. Jakie zadania spełniają nawozy fosforowe?

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Jakie zadania spełniają nawozy potasowe?
10. Jakie zadania spełniają nawozy wapniowe?
11. Co to są mikronawozy i nawozy wieloskładnikowe?
12. Jakich nawozów nie można mieszać ze sobą?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj nawozy mineralne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować próbki różnych nawozów mineralnych,
2) zanotować różnice w ich wyglądzie,
3) określić barwę, zapach i higroskopijność,
4) rozpoznać nawozy na podstawie cech zewnętrznych,
5) określić za pomocą papierka lakmusowego odczyn,
6) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki nawozów mineralnych,

−

roztwór 2% NaOH,

−

roztwór HCl,

−

papierki lakmusowe,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca nawozów.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj nawożenie mineralne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na podstawie struktury zasiewów zaplanować dawki czystego składnika na 1 ha pod

poszczególne rośliny,

2) obliczyć zapotrzebowanie na nawozy mineralne w czystym składniku dla całego

gospodarstwa,

3) zaplanować rodzaj nawozu,
4) obliczyć potrzebną masę towarową nawozów,
5) napisać notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

struktura zasiewów,

−

tabela – przeliczanie czystego składnika na masę towarową nawozów,

−

tabela – normy i normatywy stosowania nawozów pod poszczególne rośliny.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz

Tak

Nie

1) określić potrzeby nawozowe roślin?

2) wymienić czynniki wpływające na efektywność nawożenia?

3) ocenić sposoby przechowywania obornika?

4) odróżnić gnojówkę od gnojowicy?

5) uzasadnić celowość stosowania nawozów mineralnych?

6) rozpoznać podstawowe nawozy oraz określić sposób ich

stosowania?

7) określić zadania do spełnienia przez nawozy azotowe,

fosforowe, potasowe, wapniowe i mikronawozy?

8) uzasadnić cel stosowania nawozów wieloskładnikowych?

9) zmieszać nawozy ze sobą?

10) zaplanować nawożenie pod poszczególne rośliny?



„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Ochron roślin

4.5.1. Materiał nauczania

Ochrona roślin to zespół czynności mających ustrzec rolnictwo przed szkodami
powodowanymi przez choroby i szkodniki roślin uprawnych oraz chwasty.
Chorobą roślin nazywamy długotrwałe zaburzenia w czynnościach fizjologicznych
i wynikające z nich zmiany w wyglądzie zewnętrznym i budowie wewnętrznej.

Przyczyny chorób nazywamy czynnikami chorobotwórczymi. Dzielimy je na

nieorganiczne i organiczne, czyli patogeny.
Objawami chorobowymi nazywamy zmiany w organiźmie rośliny wywołane czynnikami
chorobotwórczymi. Do najczęściej spotykanych zaliczamy:

−

więdnięcie roślin jest skutkiem utraty turgoru spowodowanej nadmiernym odwodnieniem
tkanek. Przyczyną więdnięcia mogą być czynniki chorobotwórcze wywołujące zatkanie
naczyń przewodzących lub rozkładanie ich swymi wydzielinami albo też niszczące
korzenie roślin,

−

zgnilizny powstają na skutek rozkładu tkanek, które rozpadają się (zgnilizna sucha) lub
zmieniają w półpłynną masę (zgnilizna mokra). Powodowane są przez bakterie lub
grzyby pasożytnicze,

−

zmiany barwy, zwane przebarwieniami lub plamistościami, są to odchylenia od
normalnej barwy rośliny. Plamy żółtozielone, żółte, srebrzyste, czerwonobrunatne,
a nawet czarne mogą być różnego kształtu, regularne lub nieregularne. Przyczyną zmiany
barwy mogą być grzyby, bakterie, wirusy, a także warunki siedliska,

−

zniekształcenia przy zachowaniu normalnych wymiarów organów rośliny mogą
występować ich zniekształcenia, jak staśmienie i skręcenie pędów, zwijanie się lub
kędzierzawienie liści,

−

skarłowacenia, czyli zdrobnienia całych roślin, mogą być powodowane niedostatkiem
składników pokarmowych lub wody w glebie oraz czynnikami chorobotwórczymi,

−

narośla tworzą się na częściach podziemnych i nadziemnych roślin pod wpływem
wydzielin grzybów i bakterii chorobotwórczych, które powodują nadmierne rozrastanie
się komórek,

−

wydzieliny są to płynne substancje wydzielane przez rośliny chore. Rozróżnia się
ś

luzotoki (pod wpływem bakterii) i wycieki gumy (pod wpływem bakterii i grzybów

u drzew pestkowych),

−

obumieranie (nekroza) tkanek może obejmować całe rośliny lub poszczególne ich
organy,

−

rany, czyli zniekształcenia tkanki okrywającej rośliny, a nawet tkanek położonych
głębiej, mogą być spowodowane przez ludzi, zwierzęta oraz mikroorganizmy lub też
czynniki nieorganiczne, np. mróz, grad, wiatr.

Czynniki chorobotwórcze nieorganiczne dzielimy na atmosferyczne i glebowe.

Do czynników atmosferycznych zaliczamy zbyt niską lub zbyt wysoką temperaturę

i wilgotność powietrza, za słabe lub za silne światło, silne wiatry, opady atmosferyczne oraz
trujące dla roślin składniki atmosfery.

Czynniki glebowe to: niedobór lub nadmiar wody i składników pokarmowych w glebie,

nieodpowiedni odczyn, trujące dla roślin pozostałości pestycydów.

Choroby pochodzenia organicznego
Choroby wirusowe, czyli wirozy, są bardzo rozpowszechnione i porażają rośliny uprawne.
Szczególnie atakowane są rośliny z rodziny psiankowatych, np. ziemniak. W okresie

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wegetacji roślin przenosicielami wirusów są głównie owady ssące (mszyce, wciornastki,
pluskwiaki), rzadziej nicienie. Często wirusy przenoszone są mechanicznie przez kontakt
z rośliną chorą, np. podczas zabiegów pielęgnacyjnych. Na rok następny przenoszone są
z częściami porażonej rośliny, jak: bulwy, kłącza, cebule, nasiona. Do najgroźniejszych
chorób wirusowych zalicza się liściozwój, kędzierzawkę i mozaikę.
Choroby bakteryjne, czyli bakteriozy. W okresie wegetacji bakterie przenoszone są przez
wiatr, owady, deszcz i człowieka. Zimują w resztkach roślin, na rok następny mogą być
przeniesione z nasionami, sadzeniakami lub cebulami. Do roślin dostają się przez miejsca
uszkodzone, przez szparki oddechowe i przetchlinki, a nawet przez nabłonek, powodując
zgnilizny lub inne objawy. Do groźniejszych chorób bakteryjnych należą: czarna nóżka
i parch zwykły ziemniaka, rak bakteryjny pomidora, guzowatość korzeni.
Choroby grzybowe, czyli mikozy stanowią około 85% chorób roślin. Rozmnażają się
głównie za pomocą zarodników. Mogą przechodzić kolejne stadia rozwojowe na dwóch
gatunkach roślin (dwudomowość), np. rdza źdźbłowa rozwija się na zbożach i na berberysie,
rdza brunatna żyta na życie ozimym i krzywoszyju polnym. Zarodniki przenoszone są przez
wiatr, deszcz i owady. Grzyby zimują głównie w postaci zarodników przetrwalnikowych
wytrzymałych na niesprzyjające warunki. Na następny rok przenoszone są z resztkami
porażonych roślin, z nasionami, bulwami, cebulami. Infekcja postępuje przez rany, szparki
oddechowe, przez narządy o nie skutynizowanym nabłonku. Przykładami chorób grzybowych
są: rak ziemniaka, kiła kapusty, zaraza ziemniaka, sucha zgnilizna bulw, mączniaki, głownie
i rdze zbóż.

Pojęcie szkodnika i sposoby żerowania
Szkodnikiem nazywamy zwierzę roślinożerne, które wskutek zdolności do masowego
rozmnażania się i uszkadzania roślin uprawnych powoduje duże szkody w rolnictwie.

Szkodniki zmniejszają plon i pogarszają jego jakość, a nawet mogą całkowicie zniszczyć

zasiewy. Mogą żerować na jednym gatunku rośliny (monofagi) lub żywić się kilkoma
pokrewnymi gatunkami (oligofagi). Oprócz szkodników polnych istnieją szkodniki
magazynowe, spichrzowe i inne. Uszkodzenia zależą od budowy aparatu gębowego
szkodnika i od organu rośliny. W przypadku szkodników o aparacie gębowym typu
gryzącego obserwuje się:

−

ogryzanie i odcinanie korzeni, wewnętrzny żer lub wyżeranie ran w częściach
podziemnych,

−

podgryzanie pędów, podgryzanie nasady liścia sercowego u zbóż, wyżeranie chodników
lub bruzd zewnętrznych na pędach,

−

gołożer, czyli całkowite objadanie liści,

−

szkieletowanie, wyjadanie miękiszu liścia z pozostawieniem nerwów, czy wyjadanie
korytarzy w miękiszu liścia z pozostawieniem skórki,

−

wygryzanie pąków kwiatowych, objadanie kwiatów, wyżeranie nasion, wewnętrzny żer
w owocach, wygryzanie ranek na powierzchni owoców,

−

wewnętrzne i zewnętrzne uszkadzanie magazynowanych nasion, bulw, korzeni, itp.
Szkodniki o aparacie gębowym kłująco-ssącym (mszyce, pluskwiaki) wysysają soki

z komórek. Podczas nakłuwania tkanki przez szkodnika do rośliny dostaje się nieco śliny. Pod
jej wpływem powstają różne zwyrodnienia tkanek. Mogą to być przebarwienia powodujące
więdnięcie i usychanie części roślin ze zmienioną barwą. Zniekształcenia tkanek i częściowe
ich zamieranie powoduje: nierównomierne rozrastanie się roślin, nabrzmienia na różnych
częściach roślin, np. galasy na liściach lub rakowate wyrośle na pniach i gałęziach drzew.
Zaatakowane rośliny przedwcześnie żółkną i zasychają. Obniżka plonu może dochodzić do
80%.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Roztocze należą do gromady pajęczaków, są groźnymi szkodnikami ziemiopłodów
w magazynach oraz roślin w uprawie polowej i w szklarni. Do groźnych szkodników
magazynowych należy rozkruszek mączny (długość 0,5 mm) o aparacie gębowym gryzącym.
ś

erując, zanieczyszcza odchodami i wylinkami produkty, które w następstwie nie nadają się

do spożycia. W ciągu roku wydaje kilka pokoleń. Przy jego masowym wystąpieniu stosuje się
gazowanie pomieszczeń. Roztocza odżywiające się sokiem roślin mają aparat gębowy
kłująco-ssący. Przykładem roztoczy żerujących wewnątrz tkanek roślinnych są szpeciele,
powodujące powstawanie wyrośli. Również groźnymi szkodnikami są przędziorki.
Owady stanowią najliczniejszą grupę szkodników roślin. Ich duża szkodliwość jest
uwarunkowana odpornością na niekorzystne warunki siedliska, znaczną płodnością,
zdolnością do szybkiego rozprzestrzeniania się i opanowywania nowych terenów.

Całość przemian zachodzących u owadów nazywamy przeobrażeniem, czyli

metamorfozą. Stadiami przeobrażenia zupełnego są: jaja, poczwarka i owad dorosły (imago).

Do bardzo szkodliwych owadów należą:

−

stonka ziemniaczana – chrząszcze zimują w ziemi, a w maju wychodzą na powierzchnię
i składają jaja na dolnej stronie liścia ziemniaka. Szczególnie żarłoczne są larwy,
powodują bowiem gołożery.

−

słodyszek rzepakowy – samice nagryzają pąki kwiatowe rzepaku u nasady i składają do
wnętrza jaja. Uszkodzone pąki usychają i opadają

−

bielinek kapustnik – występują dwa pokolenia rocznie. Motyle drugiego pokolenia
składają jaja na dolnej stronie liści roślin kapustnych. Wylęgające się gąsienice
wygryzają w liściach otwory, a następnie szkieletują blaszki liściowe pozostawiając tylko
grube nerwy. Zimują poczwarki na płotach, murach.

−

mietka ćwiklanka – corocznie wydaje trzy pokolenia. Zimują poczwarki w glebie.

Wczesną wiosną wylatują dorosłe muchówki, które składają jaja na liścieni i liści
buraków. Po kilku dniach wylęgają się larwy, które minują liście. Silnie uszkodzone
liście zasychają.

Mięczaki – głównymi szkodnikami są ślimaki nagie. Wygryzają one dziury w liściach
i owocach. Zazwyczaj żerują w nocy. Najczęściej spotykanym jest pomrowik polny.
Ptaki – ptaki ziarnojady wyrządzają duże szkody na polach świeżo obsianych, gdyż
wygrzebują nasiona i je zjadają. Wyjadają również ziarno zbóż z kłosów. Największe szkody
wyrządzają gawrony i wróble.
Gryzonie – myszy, norniki, nornice, szczury i karczowniki powodują wielomilionowe straty.
Niszczą one wysiane ziarno, nadziemne i podziemne części roślin.

Pojęcie chwastów i ich szkodliwość

Chwastami nazywa się rośliny przeważnie dzikie, występujące w łanach roślin

uprawnych wbrew woli rolnika. Głównym źródłem zachwaszczenia jest gleba i nawozy
organiczne. Chwasty konkurują z roślinami uprawnymi o wodę, miejsce, światło i składniki
pokarmowe, obniżając ich plony.

W zależności od miejsca występowania chwasty dzielimy na:

−

segetalne, czyli pól uprawnych,

−

ruderalne, czyli nieużytków,

−

chwasty użytków zielonych.
Uwzględniając długość życia, sposób rozmnażania oraz odżywiania wyróżnia się:

−

chwasty krótkotrwałe,

−

chwasty wieloletnie,

−

chwasty pasożytnicze.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Chwasty krótkotrwałe rozmnażają się za pomocą nasion. Najkrótszy okres wegetacji mają
efemerydy, które w ciągu roku wydają 2–3 pokolenia. Najpospolitsze efemerydy to żółtlica
drobnokwiatowa, gwiazdnica pospolita i wiechlina roczna.
Chwasty jare (które nie są zimotrwałe) zachwaszczają głównie zboża jare, okopowe,
pastewne oraz warzywa. Zalicza się do nich komosę białą i gatunki pokrewne, gorczycę
polną, owies głuchy, chwastnicę jednostronną. Chwasty zimujące (często występują jako
formy jare) głównie zachwaszczają zboża ozime i rzepak ozimy. Występują tu takie gatunki
jak gwiazdnica pospolita, przetaczniki, bratek polny, maruna bezwonna, rumian polny,
przytulia czepna, miotła zbożowa, wyka drobnokwiatowa i inne. Do chwastów
krótkotrwałych zalicza się też gatunki dwuletnie występujące w miejscach ruderalnych
i uprawach wieloletnich, jak marchew zwyczajna, bniec biały i gorczycznik
Chwasty wieloletnie różnią się od chwastów krótkotrwałych wegetatywnym sposobem
rozmnażania. Po pierwszym owocowaniu rośliny nie giną, lecz dzięki organom podziemnym
corocznie wiosną wydają nowe pędy. W większości gatunki te rozmnażają się przez nasiona,
są więc bardzo płodne i trudne do zwalczania, np. mniszek lekarski, pokrzywa zwyczajna,
skrzyp polny, ostrożeń polny, czosnek winnicowy.
Chwasty cudzożywne obejmują gatunki, które pozbawione są zdolności do pobierania
pokarmów przez własny system korzeniowy lub też mają ograniczone możliwości
fotosyntezy. Czerpią więc gotowe pokarmy z roślin samożywnych, nic im w zamian nie
dając. W tej grupie chwastów rozróżnia się półpasożyty, które zdolne są do asymilacji, lecz za
pomocą ssawek pobierają wodę i składniki pokarmowe z rośliny żywicielskiej, np. świetlik
łąkowy, szelężnik większy, szelężnik włochaty. Pasożyty właściwe są gatunkami
o zredukowanych liściach, prawie pozbawione chlorofilu, często nie posiadają korzeni. Wodę
i składniki pokarmowe pobierają z rośliny żywicielskiej, np. kanianka koniczynowa, kanianka
lnowa.

Wybrane metody ochrony roślin
Metody zapobiegawcze
Kwarantanna polega na zabezpieczeniu całego kraju (kwarantanna zewnętrzna) przed
przedostaniem się niektórych patogenów, szkodników i chwastów znajdujących się na liście
obiektów kwarantannowych. Przykładami obiektów kwarantannowych w Polsce są: mątwik
ziemniaczany, kanianka koniczynowa, strąkowiec fasolowy, rak bakteryjny pomidora, pasmo
lnu, bakterioza pierścieniowa ziemniaka, zaraza gałęzista.

Metody agrotechniczne to:

−

poprawne zmianowanie roślin – zapobiega rozmnażaniu się niektórych patogenów,
np. grzybów wywołujących choroby podsuszkowe zbóż, kiłę kapusty, a ze szkodników –
mątwika ziemniaczanego, mątwika burakowego,

−

racjonalna uprawa roli – ma istotne znaczenie higieniczne i zwalcza bezpośrednio
sprawców szkód. Szczególne znaczenie mają uprawki pożniwne,

−

użycie kwalifikowanych materiałów siewnych i sadzeniaków – zapewnia prawidłowy
rozwój roślin i chroni je przed chorobami przenoszonymi tą drogą,

−

właściwy termin siewu i zagęszczenie roślin,

−

racjonalne nawożenie organiczne i mineralne.

Metody hodowlane – współczesna hodowla roślin zwraca szczególną uwagę na odporność
odmian na choroby.

Metody bezpośredniego zwalczania
Metody mechaniczne polegają na ręcznym zbieraniu i niszczeniu szkodników, wyłapywaniu
ich za pomocą opasek chwytnych, pułapek, rowków chwytnych, stosowanie zapór, itp.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Metody fizyczne polegają na stosowaniu niskiej lub wysokiej temperatury do niszczenia
szkodników i patogenów. Niską temperaturę stosuje się do zabicia strąkowca fasolowego
w nasionach, a wysoką wykorzystuje się do odkażania gleby w szklarniach i inspektach, do
zaprawiania nasion i odwirusowywania materiału szkółkarskiego.
Metody chemiczne – przemysł chemiczny produkuje środki ochrony roślin w formie
proszków, koncentratów, aerozoli, świec dymnych, granulatów oraz gotowych zatrutych
przynęt. Stosuje się je do następujących zbiegów:

−

zaprawianie materiału siewnego, sadzeniaków i sadzonek stosowane jest jako zabieg
profilaktyczny, chroniący rośliny we wczesnych fazach rozwoju przed chorobami
grzybowymi oraz niektórymi szkodnikami. Rozróżnia się zaprawianie suche, półsuche,
półmokre, mokre oraz inkrustację,

−

opylanie roślin preparatami w formie proszku,

−

opryskiwanie polega na pokrywaniu powierzchni roślin lub gleby roztworem, zawiesiną
lub emulsją,

−

aerozolowanie stosowane jest głównie do niszczenia szkodników w pomieszczeniach,

−

gazowanie, czyli fumigację stosuje się w pomieszczeniach zamkniętych, jak elewatory
zbożowe, szklarnie,

−

wysiew granulatów jako środków owadobójczych i chwastobójczych.

Metody biologiczne polegają na stymulowaniu rozwoju organizmów pożytecznych
i wykorzystywaniu ich do zwalczania lub ograniczania populacji organizmów szkodliwych.
Introdukcja – wprowadzanie na teren zagrożony przez szkodniki gatunków pożytecznych
sprowadzonych z innego kraju, a nawet kontynentu, jak też zwiększenie liczebności
gatunków miejscowych, np. wypuszczanie wyhodowanego w laboratorium kruszynka
zmiennego, pasożyta wielu szkodliwych motyli.
Metoda zintegrowana polega na:

−

łączeniu różnych metod zapobiegania i zwalczania chorób, szkodników i chwastów,

−

stosowaniu środków chemicznych wysoce selektywnych,

−

stosowaniu środków chemicznych tylko w przypadkach koniecznych,

−

wyznaczeniu granicy liczebności granicznej szkodników, poniżej której nie wyrządzają
szkód o znaczeniu ekonomicznym (wówczas rezygnuje się z zabiegów chemicznych),

−

ustaleniu właściwego terminu stosowania zabiegów,

−

stosowaniu zabiegów tylko na pasach brzeżnych plantacji.

Pestycydy i ich stosowanie
Pestycydem nazywa się związek chemiczny lub mieszaninę związków stosowanych do
zwalczania organizmów szkodliwych w ochronie roślin, w higienie ludzi oraz zwierząt,
a także w ochronie materiałów technicznych.
Zoocydy, czyli środki do zwalczania szkodników, dzieli się na:

−

insektycydy – środki do zwalczania owadów,

−

akarycydy – do zwalczania roztoczy,

−

nematocydy – do zwalczania nicieni,

−

rodentycydy – do zwalczania gryzoni,

−

moluskocydy – do zwalczania ślimaków,

−

atraktanty – substancje służące za przynęty,

−

repelenty – substancje odstraszające szkodliwe owady, ptaki i inne zwierzęta.
Zależnie od zachowania się na roślinie rozróżniamy środki:

−

chroniące roślinę zewnętrznie;

−

wgłębne, wnikające do tkanek lokalnie i działające na szkodniki żerujące wewnątrz liści i
pędów lub w zwiniętych liściach (np. mszyce);

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

układowe, czyli systemiczne przenikające do tkanki przewodzącej, krążące wraz
z sokami po całej roślinie i działające na szkodniki ssące.
Zależnie od sposobu działania na szkodnika środki owadobójcze dzielimy na:

−

działające trująco po dostaniu się do przewodu pokarmowego czyli wewnętrznie, zwane
też żołądkowymi;

−

działające trująco po zetknięciu się z okrywą ciała czyli zewnętrznie lub kontaktowo;

−

działające trująco po wniknięciu (w postaci par lub gazów) do dróg oddechowych, tzw.
ś

rodki oddechowe lub fumiganty.

Fungicydy i bakteriocydy są to substancje chemiczne niszczące grzybnię i zarodniki
grzybów pasożytniczych oraz bakterie chorobotwórcze.
Herbicydy – środki do zwalczania chwastów.

Skuteczność zabiegu zależy od:

−

fazy rozwojowej chwastów i rośliny chronionej,

−

stadium rozwojowego patogena lub szkodnika,

−

temperatury powietrza i opadów,

−

doboru środka chemicznego i wielkości dawki,

−

wykonania zabiegu (starannego przygotowania cieczy, wyregulowania aparatury).
Ze względu na różny stopień zagrożenia ludzi i zwierząt pestycydy podzielono na pięć

klas toksyczności:

−

I klasa i II klasa- trucizny (na opakowaniach znajduje się trupia czaszka i napis
„Trucizna”),

−

III klasa i IV klasa – środki szkodliwe (na opakowaniach jest napis: „Ostrożnie, środek
szkodliwy”),

−

V klasa – środki praktycznie nieszkodliwe dla zdrowia (na opakowaniach znajduje się
napis „Środek praktycznie nieszkodliwy”).
Aby uniknąć zatruć należy przestrzegać okresów karencji. Karencja to czas, który musi

upłynąć od ostatniego zabiegu wykonanego danym preparatem do zbioru opryskanej rośliny
przeznaczonej na spożycie lub paszę. Prewencja to liczba dni lub godzin, jaka powinna dzielić
zabieg chemicznej ochrony roślin, od początku kwitnienia danej rośliny (chroni pszczoły
przed zatruciem).

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co nazywamy chorobą roślin i jakie znasz czynniki chorobotwórcze?
2. Jakie są objawy chorobowe roślin?
3. Co nazywamy szkodnikami roślin i jakie są objawy żerowania szkodników o różnych

narządach gębowych?

4. Jakie są sposoby żerowania szkodników?
5. Co nazywamy chwastami i na czym polega ich szkodliwość?
6. Na czym polegają agrotechniczne, mechaniczne i fizyczne metody ochrony roślin?
7. Co to są pestycydy?
8. Jakie są zalety i wady chemicznych środków ochrony roślin i jakie są sposoby ich

stosowania?

9. Jakie są grupy pestycydów?
10. Jak nazywają się poszczególne klasy toksyczności pestycydów?
11. Co rozumiesz pod pojęciem karencji i prewencji?

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj chwasty występujące na plantacji ziemniaków, buraków lub owsa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyrwać wszystkie chwasty z korzeniami z jednej redliny lub z powierzchni 2–4 m²,
2) rozdzielić chwasty na poszczególne gatunki i policzyć,
3) określić nazwę liczbę sztuk poszczególnych gatunków na podstawie zielnika, atlasu

chwastów i klucza do oznaczania roślin,

4) obliczyć w procentach udział poszczególnych gatunków w ogólnej liczbie,
5) scharakteryzować sposób ich rozmnażania,
6) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zielnik chwastów,

−

atlas chwastów,

−

klucz do oznaczania roślin

Ćwiczenie 2

Oblicz dawkę pestycydu na 1 ha uprawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować zabiegi chemiczne,
2) dobrać pestycydy,
3) przeczytać instrukcję stosowania,
4) zaplanować dawkę pestycydu na 1 ha i termin jego stosowania,
5) obliczyć ile potrzeba preparatu i wody do przeprowadzenia zabiegu,
6) określić wydajność opryskiwacza,
7) napisać notatkę z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opakowania pestycydów,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj choroby i szkodniki występujące na plantacji ziemniaków, buraków lub owsa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) rozróżnić choroby i szkodniki roślin korzystając z eksponatów,
2) rozpoznać choroby i szkodniki na plantacji korzystając z atlasu chorób i szkodników,
3) określić rodzaje uszkodzeń,
4) określić objawy chorobowe,
5) ocenić zdrowotność plantacji,

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) zaproponować metody zwalczania chorób i szkodników,
7) zaplanować dawki chemicznych środków ochrony roślin,
8) opisać występujące szkodniki oraz powodowane przez nie uszkodzenia.

Wyposażenie stanowiska pracy

−

atlasy chorób i szkodników,

−

eksponaty w gablotach,

−

rośliny z objawami porażenia chorobami,

−

rośliny z uszkodzeniami spowodowanymi przez szkodniki,

−

opakowania pestycydów.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz

Tak

Nie

1) scharakteryzować czynniki chorobotwórcze?

2) wskazać objawy chorobowe występujące na roślinie?

3) rozróżnić typy uszkodzeń spowodowanych przez szkodniki?

4) rozpoznać chwasty występujące na plantacjach roślin

uprawnych?

5) rozpoznać najczęściej występujące choroby i szkodniki?

6) dobrać metody ochrony roślin do konkretnych sytuacji?

7) określić na podstawie opakowania klasę toksyczności środka

chemicznego?

8) obliczyć dawkę pestycydu?

9) ocenić sposób przechowywania środków chemicznych?

10) wyjaśnić pojęcia: okres karencji i okres prewencji?



„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

1. Przed rozpoczęciem rozwiązywania testu przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są cztery odpowiedzi, tylko jedna

jest prawidłowa.

5. Za prawidłową odpowiedź otrzymasz 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając znak „X”

w odpowiedniej rubryce. W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zaznacz kółkiem,
a następnie zakreśl prawidłową odpowiedź.

7. Pracuj samodzielnie.
8. Jeżeli będziesz miał problem z rozwiązaniem zadania, to odłóż jego rozwiązanie na

później i wróć do niego jeszcze raz.

9. Na rozwiązanie testu masz 35 minut.
10. Jeśli czas Ci pozwoli, przed oddaniem swojej pracy sprawdź odpowiedzi jeszcze raz.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Przymrozki występują, gdy

a) nocą występują krótkotrwałe obniżenia temperatury powietrza poniżej 0°C,

a temperatury w dzień są powyżej zera.

b) temperatura powietrza nocą krótkotrwale przewyższa 0°C, a temperatury w dzień są

poniżej zera.

c) temperatura powietrza nocą długotrwale obniża się poniżej 0°C, a temperatury

w dzień są poniżej zera.

d) występują ciągłe zmiany temperatury w nocy i w dzień.

2. Do pomiaru temperatury powietrza służą

a) barograf, higrometr włosowy.
b) pluwiograf, termograf.
c) termometr, termograf.
d) termometr, barometr.

3. W powietrzu atmosferycznym znajduje się około

a) 70% azotu, 21% tlenu.
b) 78% azotu, 21% tlenu.
c) 78% tlenu, 21% azotu.
d) 20% dwutlenku węgla, 80% tlenu.

4. Klimatem nazywamy

a) przeciętny przebieg pogody w danym miejscu.
b) przeciętny przebieg temperatury w danym miejscu.
c) przeciętny przebieg opadów w danym miejscu.
d) przeciętny przebieg pogody na określonym terenie.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Glebą nazywamy

a) wierzchnią warstwę Ziemi, na którą rolnik oddziaływuje za pomocą narzędzi

uprawowych.

b) powierzchniową warstwę lądów globu ziemskiego, umożliwiającą wzrost i rozwój

roślin.

c) warstwę Ziemi, która ma za zadanie dostarczenie składników pokarmowych roślinie.
d) skałę, z której powstają składniki mineralne.

6. Składem mechanicznym gleby nazywamy

a) ilościowy stosunek grup cząsteczek mineralnych o różnej średnicy w glebie.
b) ilościowy stosunek grup cząsteczek organicznych o różnej średnicy w glebie.
c) ilościowy stosunek grup cząsteczek mineralno-organicznych o różnej średnicy

w glebie.

d) procentowy stosunek części szkieletowych w glebie.

7. W profilu gleby bielicowej wyróżniamy

a) poziom próchniczy, poziom brunatnienia, skałę macierzystą.
b) poziom ściółki leśnej, poziom wymywania, poziom wmywania, skałę macierzystą.
c) poziom próchniczy, poziom wymywania, poziom glejowy, oglejona skałę macierzystą.
d) poziom ściółki leśnej, poziom wmywania, poziom wymywania, skała macierzysta.

8. Mady należą do gleb

a) bielicoziemnych.
b) które powstały z mineralizacji ściółki leśnej i traw.
c) które powstały z osadów morskich lub z materiału naniesionego przez wody rzek.
d) które powstały z rozkładu substancji organicznej.

9. Orka jest podstawowym zabiegiem uprawowym wykonywanym

a) za pomocą narzędzi aktywnych, które odcinają skibę, a następnie odwracają ją.
b) za pomocą kultywatora, który odcina skibę, a następnie odwraca ją, kruszy i miesza.
c) za pomocą brony sprężynowej, która odcina skibę, a następnie odwraca ją, kruszy

i miesza.

d) za pomocą pługa, który odcina skibę, a następnie odwraca ją, kruszy i miesza.

10. Orka siewna jest to

a) orka średnio głęboka, najczęściej wykonywana na głębokość 15–18 cm.
b) orka głęboka, najczęściej wykonywana na głębokość 18–20 cm.
c) orka płytka, najczęściej wykonywana na głębokość 10 cm.
d) orka średnio głęboka, najczęściej wykonywana na głębokość 8–12 cm.

11. Zniszczenie darni, przyoranie ścierni i innych resztek roślinnych to zadanie zespołu

uprawek
a) wiosennych.
b) przedzimowych.
c) pożniwnych.
d) przedsiewnych.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12. Uproszczona uprawa roli polega na

a) zastąpieniu orki siewnej przez uprawkę spulchniającą glebę bez odwracania

i przemieszczania jej warstw (pług zastępujemy kultywatorem).

b) zastąpieniu orki siewnej przez nawożenie gleby kompostem.
c) stosowaniu nawozów organicznych.
d) zastąpieniu w zespole uprawek przedzimowych orki głębokiej bronowaniem.

13. Około 0,5% azotu (N), 0,25% fosforu (P

), 0,6% potasu (K

), 0,6% wapnia (CaO)

zawiera
a) kompost.
b) gnojowica.
c) obornik.
d) pomiot ptasi.

14. Saletra amonowa

a) zawiera 34% azotu w formie azotanowej i amonowej i może być stosowana

przedsiewnie i pogłównie.

b) zawiera 34% azotu w formie azotanowej i może być stosowana przedsiewnie

i pogłównie.

c) zawiera 34% azotu w formie amonowej i może być stosowana przedsiewnie

i pogłównie.

d) zawiera 46% azotu w formie azotanowej i amonowej i może być stosowana

przedsiewnie i pogłównie.

15. Superfosfaty należą do nawozów

a) fosforowych wolno działających, rozpuszczalnych w wodzie.
b) potasowych wolno działających, rozpuszczalnych w cytrynianie amonu.
c) azotowych szybko działających, rozpuszczalnych w wodzie.
d) fosforowych szybko działających, rozpuszczalnych w wodzie.

16. Siarczan potasu jest to nawóz

a) który zawiera około 50% potasu (K2O), stosowany przedsiewnie i można go

stosować na wszystkie gleby i pod wszystkie rośliny.

b) zawierający około 50% potasu (K2O), stosowany pogłównie i można go stosować na

gleby zasadowe i pod rośliny kapustne.

c) zawierający około 40% potasu (K2O), przedsiewny i można go stosować na gleby

obojętne i pod rośliny przemysłowe.

d) zawierający około 30% potasu (K2O), jest to nawóz przedsiewny i można go

stosować tylko na rędziny.

17. Kwarantanna należy do metod

a) chemicznych.
b) biologicznych.
c) zapobiegawczych.
d) agrotechnicznych.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18. Rodentycydy to środki chemiczne do zwalczania

a) gryzoni.
b) nicieni.
c) grzybów.
d) bakterii.

19. Karencja to

a) czas, który musi upłynąć od ostatniego zabiegu wykonanego danym preparatem do

zbioru opryskanej rośliny przeznaczonej na spożycie lub paszę.

b) czas, który musi upłynąć od ostatniego zabiegu wykonanego danym preparatem do

następnego zabiegu.

c) to liczba dni lub godzin, jaka powinna dzielić zakończenie wykonania zabiegu

chemicznej ochrony roślin, do początku kwitnienia danej rośliny.

d) to liczba dni lub godzin, jaka powinna dzielić zakończenie wykonania zabiegu

chemicznej ochrony roślin, do zbioru opryskanej rośliny.

20. I klasa i II klasa toksyczności oznacza

a) środki szkodliwe.
b) środki praktycznie nieszkodliwe dla zdrowia.
c) trucizny.
d) środki obojętne dla ludzi i zwierząt.

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ................................................................................................

Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych w gospodarstwie rolnym

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Program współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Arciszewska B., Bińkowska J.: Podstawy produkcji roślinnej-ćwiczenia. Format-AB,

Warszawa 1997

2. Gawrońska A. (red.): Podstawy produkcji roślinnej. Cz. 1–2 Hortpress, Warszawa 1997
3. Jakubiec A., Nelken D.: Produkcja roślinna. PWRiL, Warszawa 1995
4. Kowalak Z.: Produkcja rolnicza. Cz. 2–4. Wydawnictwo eMPi

, Poznań 2003

5. Lista Odmian Roślin Rolniczych; Lista Opisowa Odmian: Roślin Rolniczych; Diariusz

COBORU

6. Magazynowanie nawozów naturalnych – poradnik. Instytut Budownictwa, Mechanizacji

i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa 2004

7. Suwara I.: Podstawy produkcji roślinnej. WSiP, Warszawa 1998
8. Szymona J.: Podstawy rolnictwa ekologicznego. Fundacja Programów Pomocy dla Wsi

i Rolnictwa (FAPA), Warszawa 1997

9. Technologie produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
10. Tyburski J.: Rolnictwo ekologiczne. Nawożenie w gospodarstwach ekologicznych.

Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego – RCDRRiOW, Radom 2004

11. Ustawa z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U. z 2000 r. Nr 89, poz. 991

z późn. zmianami)

12. http://www.coboru.pl/
13. http://www.odr.net.pl/rolnictwo ekologiczne/