Młoda Polska – modernizm

Wprowadzenie: Przełom wieku 19 i 20, czas stabilizacji i zbrojeń państw, czas konfliktów społecznych. Atmosfera
nadciągającej wojny, niepokój sprawia, że starsze pokolenia korzystają z życia, żyją chwilą, młodsze zaś odczuwają
niepokój, zwątpienie. Z końcem wieku, rodzą się postawy dekadenckie – zwątpienie w religie, idee, cele życiowe.
Jedyną prawdą pozostaje sztuka, wolna od powinności i wpływów. Odrzucenie racjonalnego pozytywizmu, fascynacja
pesymizmem i irracjonalizmem. Konflikt artysty i nie rozumiejącym go tłumem, pustym szarym odbiorcą. Prąd ten
charakteryzuje się otwartością, eksperymentami oraz przenikaniem się nurtów (np. naturalizm, symbolizm oraz
ekspresjonizm w jednym). Młodzi domagają się wolności obyczajowej – gardzą obłudą moralną mieszczan. Szukają
ucieczki od rzeczywistości – udają się w narkotyki oraz Absynt. Wyrazem swobody jest pojawienie się cyganerii –
bohemy artystycznej. Epoka sprzeczności – godności i wolności jak inni, domagają się także Polacy pod zaborami.

Chronologia:

•

Początki modernizmu w Europie zachodniej

•

1890 – umowny początek Młodej Polski (złożenie ciała Adama Mickiewicza na Wawelu, pierwsza w Polsce
wystawa impresjonizmu.)

•

1890 – 1900 – I Etap Młodej Polski – debiutuje pierwsze pokolenie modernistów (Tetmajer, Żeromski,
Wyspiański) aktywni dalej pozytywiści (wychodzi Lalka Prusa, Nad Niemnem Orzeszkowej, Quo Vadis
Sienkiewicza)

•

1900 – 1910 – rozkwit Młodej Polski – premiera Wesela, później Wyspiański inscenizuje Dziady Mickiewicza.
Pierwsze dwa tomy Chłopów Reymonta, Sienkiewicz otrzymuje Nobla, Wyspiański umiera, powstaje Kabaret
„Zielony Balonik”

•

1910 – 1918 – schyłek Młodej Polski – wychodzi Legenda Młodej Polski Brzozowskiego, w warszawie zostaje
otwarty Teatr Polski, zaczynają działalność ekspresjoniści, 1918 Polska odzyskuje niepodległość.

Filozofia:

•

Arthur Schopenhauer (18-19 w.) – niemiecki filozof, żył na schyłku romantyzmu, zasłyną z Tez o bólu
istnienia. Głosił iż, los ludzki jest zawsze naznaczony cierpieniem, niezadowoleniem i lękiem przed śmiercią,
ponieważ kieruje nim bezrozumny popęd życiowy. Pragniemy szczęścia, które nie jest możliwe do osiągnięcia.

•

Fryderyk Nietzsche (19 w.) – Głosił iż, życie ludzkie ma tylko wtedy sens kiedy dąży do doskonałości, do
ideału nadczłowieka. Odrzucił ukształtowaną przez chrześcijan pojęcie moralnego dobra i zła.

•

Henri Bergson (19-20 w.) - myśliciel francuski, jego myśl sprzeczna racjonalizmowi pozytywistycznemu
(bardzo popularny na przełomie wieków). Negował racjonalne poznawanie rzeczywistości – jedynie intuicja i
zmysły poprowadzą dobrą drogą (irracjonalizm). Człowiek i przyroda podlegają ciągłemu rozwojowi, tylko
intuicja pozwala poznać jako zmienną całość.

•

Stanisław Przybyszewski (19-20 w.) - czołowy twórca Młodej Polski. Nadał ton bohemie Berlińskiej oraz
Krakowskiej. Najbardziej konserwatywny przedstawiciel nurtu dekadenckiego – gloryfikował cierpienie,
narkotyki traktował jako środki przynoszące chwilowe ukojenie. Współpracował z Wyspiańskim. Bogate życie
towarzyskie – związek z muzą artystów Norweżką Dagną Juel (Munich zazdrosny), romanse i skandale.

•

Zenon Przesmycki (19-20 w.) - twórca, lecz zaszczytów przyniosły mu tłumaczenia. Odkrył spuściznę
Cypriana Norwida i ją spopularyzował. Dbał o przekład dzieł zachodnich na Polski. Po odzyskaniu
niepodległości został ministrem kultury i sztuki.

Pojęcia:

•

Nirwana – buddyjskie pojęcie, stan pełnego szczęścia i spokoju ducha, po wyzbyciu się pragnień oraz woli
życia.

•

Młoda Polska – określenie zaczerpnięte z artykułu Artura Górskiego – porównanie zjawiska w literaturze w
polskiej z innymi krajami zachodu (Młodej Francji czy Młodych Niemiec). Nazwa sugeruje bunt młodych
artystów przeciw racjonalizmowi pozytywistycznemu.

•

Modernizm – znaczenie identyczne jak Młoda Polska – nazwa naukowa I Etapu, kiedy to już młode pokolenie
całkowicie odcinało się od ideałów swoich rodziców.

•

Neoromantyzm – przejęcie duchowego dziedzictwa Romantyzmu w poglądach na artystę i sztukę – powrót do
romantycznych motywów, naśladowanie wieszczów tamtej epoki.

•

Symbolizm – nazwa zwyczajowa prądu, przedstawiająca utwór wieloznaczny, tajemniczy, podlegający
różnorodnym interpretacją.

•

Dekadentyzm – kierunek odwołujący się do filozofii A. Schopenhauer'a – poczucie pustki i nicości, kryzysu
oraz upadku moralnego Europy. Określał Epokę schyłkową, skazaną na upadek.

•

Fin de siecle – koniec wieku. Określa zmierz epoki i niepokoju ludzi z obawą spoglądających na nowe
stulecie.

•

Parnasizm – głosi ideał poezji wolnej, wyrażonej w opisowo-erudycyjnej, wypracowanej formie.

Nastroje, obyczaje, cyganeria

Dekadentyzm: Załamuje się wiara w postęp i doskonalenie ludzkości drogą rozumu – ten zostaje zastąpiony intuicją,
optymizm zamiania się w pesymizm lub mistyczną spekulacje. Mieszczaństwo budzi nienawiść, a prostactwo
zakłamane – współczucie. Dekadent ma poczucie wyższości, odrazy, która przeradza się w nienawiść i izolacje. Wyraża
zainteresowanie parapsychologią – tam, gdzie rozum boi się zaglądać. Skłonność do praktyk okultywistycznych,
mistycznych rytuałów. Miejscem dekadenta będzie mieszkanie lub gustowna kawiarnia, noc rozświetlona sztucznym
światłem – natura jest uznawana za zniewolenie, sztuka i kultura za wolność i swobodę.

Młodopolska cyganeria: Peleryna mundurem Młodej Polski, Indywidualizm legitymacją każdego. Artyści
nierozumiani, niedocenieni stawali z problemami finansowymi, dlatego nienawidzili opinii – szarego i pustego,
błędnego tłumu, bez zrozumienia, nie znającego się na sztuce, tej prawdziwej i wolnej. Ci indywidualiści zarazem,
ubodzy niezrozumiani artyści gromadzili się wśród swoich, na obrzeżach, przy ognisku obozowisk artystycznych. Ta
sama bohema wypełniała krakowskie kawiarnie, prowadząc ciągłe i nie ustępliwe pogawędy. Powstaje kabaret Zielony
Balonik – staje się miejscem występów, lecz każdy sobotni spektakl był zarazem jedyną premierą. Wejście było
bezpłatne, lecz jedynie na zaproszenie. Zaczęto snuć plotki, że te spotkania „elity” są jedynie pretekstem do orgii itp.
Szybko śmiech zagościł w całym kraju, rozprzestrzeniał się, szopki stawały się popularne.

Sytuacja w trzech zaborach: Najmniej milej dla rozwoju kultury, sztuki oraz literatury było w zaborze Pruskim, gdzie
nadal trwała germanizacja, walka z kościołem Katolickim, czyli Kulturkampf.

W zaborze rosyjskim ciągła walka o przetrwanie kultury polskiej, prężnie działające antyrosyjskie organy i jeszcze
lepiej działająca, obficie katująca policja, sprawiła, iż dekadenckie podstawy nie zyskały tam podatnego gruntu.
Ludziom na myśli było walczyć o przetrwanie Polskości, patriotyzm przekonywał i po części pozytywizm.

W Galicji, ze względu na swobody narodowe, odwołanie do tradycji itp. nie spotkało represji zaborcy. Zatem kultura się
rozwijała, lecz przemysłu brak, a gospodarka rolna nie odbiegała, od tej średniowiecznej.

Kraków: ośrodek kultury modernistycznej, ośrodek duchowy. Wybudowano Teatr, prędko stał się jednym z
najciekawszych europejskich – inscenizowano Dziady, Nieboską komedie. Miejsce zamieszkania najwybitniejszych
pisarzy: Tetmajera, Wyspiańskiego. Za sprawą Przybyszewskiego powstała tutaj Bohema.

Lwów: Ostoja i stolica Galicji, administracja i rząd tego regionu, sejm. Miasto bardziej europejskie od Warszawy –
pełne świetnych Bibliotek, Uniwersytetów z szanowanymi profesorami itp. Wielki teatr na wzór paryskiego przyjął
najlepszy repertuar modernistyczny polski jak i zachodni. Środowisko literacki godne temu Krakowskiemu, bardziej
liczne – m.in. Staff, Brzozowskich, Kasprowicza.

Warszawa: Najbardziej zniewolone, kształcenie, polityka, kultura zepchnięte całkowicie do podziemia, działały masy
tajnych drukarni, organizowano wykłady i kursy – wszystko w obronie Polskości. Tutaj wychodziło „Życie”, później
„Chimera”, liczne kawiarnie i oficyny. Były wystawy i koncerty, lecz aby ujrzeć premiery sztuk romantyków i
młodopolskich, zostawał tylko Kraków.

Zakopane: letnia stolica Polski – pod giewontem spędzali wakacje same sławy, muzycy, literaci, malarze. Spotkać
można było tutaj ludzi ze wszelkich stron dawnej Polski, wymieniano poglądy – lecz i często także przybywali
egzotyczni goście z Rosji, Anglii czy Francji.

Sztuka:

Impresjonizm – kierunek w sztuce, polegający na utrwaleniu subiektywnych doznań. Zapoczątkowany przez młodych
malarzy z Francji pod koniec 19 wieku. Ostra krytyka opinii publicznej, twórców uznano za chorych psychicznie.
Głównie malarstwo plenerowe, szkicowanie, zatarcie konturów, gra refleksów oraz świateł. Malowano pejzaże, martwą
naturę – rzadziej portrety lub akty.

Postimpresjonizm – następstwo impresjonizmu, przeciwstawne, lecz jest punktem wyjścia. Różne drogi rozwoju:
większa dyscyplina kompozycji i konstrukcji lub dekoracyjna rola obrazu, barwna intensywność oraz linearny akcent
konturu.

•

Vincent van Gogh – holender, ostatnie 5 lat głównie tworzył i żył we Francji. Chory psychicznie, klimat
pogłębił stan choroby (obciął sobie ucho w ataku), ostatni rok spędził w psychiatryku. Popełnił samobójstwo.

Symbolizm – wielu malarzy przeszło od impresjonizmu do symbolizmu. Starano się wyrazić to, co słowami było nie
możliwe – uważali że, artysta powinien wyrażać swój stan ducha, idee, poglądy, nastroje i uczucia. Obrazy zawierają
symbolikę indywidualną artysty, przez co są trudne do rozszyfrowania, przekazywali podpowiedzi poprzez alegorie i
sugestie. Często nie uświadczymy w tych dziełach perspektywy.

Architektura

Secesja – protest przeciw skostnieniu sztuki oficjalnej, postały w Wiedniu. Syntezowanie stylu obejmujące wszystkie
dziedziny twórczości plastycznej. Starali się podnieść wyroby rzemiosła artystycznego do poziomu dzieł sztuki.
Charakterystyka: płynne faliste linie, wyraźny kontur, inspirowana sztuką Japonii – także motywy zwierzęce oraz
roślinne. Często jasne pastelowe kolory, różnorodność materiałowa. Edward Munch, Wyspiański Stanisław –
przedstawiciele.

Styl zakopiański – obok secesji, styl w architekturze na ziemiach polskich. Twórcą był Stanisław Witkiewicz (ojciec
Witkacego) – próbował stworzyć narodową architekturę, biorąc za wzór chaty z Podhala.