1

Wykład 6.

Stres i radzenie sobie

w sytuacjach trudnych

Emocje i motywacje

Dr Mariusz Zięba, SWPS

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

2

Co to jest stres?

Stres psychologiczny to złożona

reakcja emocjonalno-

behawioralna

, która pojawia się wtedy, gdy wymagania

sytuacji (środowiska) przewyższają możliwości poradzenia
sobie z nimi przez człowieka. Stres obejmuje szereg zjawisk:

stres fizyczny

– wynikający z przeciążenia organizmu

narażonego na takie bodźce jak hałas czy praca w pośpiechu

stres incydentalny

– reakcja na konkretne zdarzenie będące

źródłem stresu, zwykle o charakterze zagrożenia

stres organizacyjny

– związany z obecnością czynników

specyficznych dla środowiska pracy

stres chroniczny

– będący konsekwencją długotrwałego

przeciążenia organizmu

stres traumatyczny

– pojawiający się w sytuacjach

bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia osoby

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

3

Czynniki stresowe

Wśród czynników stresu można wyróżnić:

dramatyczne zdarzenia

(zwykle obejmujące całe grupy), czyli

różnego rodzaju katastrofy, wiążące się z bezpośrednim
zagrożeniem życia lub zdrowia jednostki – charakteryzują się
przeżywaniem ekstremalnie silnych emocji negatywnych,
przeciążeniem systemu samoobrony psychologicznej i
neurofizjologicznej oraz specyficznymi konsekwencjami reakcji
pourazowej, w tym zespołu stresu pourazowego PTSD

poważne wyzwania i zagrożenia

, często o charakterze

krytycznych wydarzeń życiowych – dotyczą one spraw o
ważnym znaczeniu dla celów życiowych jednostki i zakłócają jej
funkcjonowanie w otoczeniu w na tyle radykalny sposób, że
wymagają prowadzenia względnie istotnych i trwałych zmian w
mechanizmach przystosowania jednostki

drobne,

codzienne utrapienia

2

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

4

Stres psychologiczny – zmiany występujące w
psychologicznych mechanizmach regulacyjnych i
czynnościach pod wpływem różnego rodzaju trudnych
sytuacji.
Stres to „określona relacja między osobą, a otoczeniem, która
oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub
przekraczająca jego zasoby i zagrażająca jego dobrostanowi”
(Lazarus i Folkman, 1984).

Transakcyjna teoria stresu
(Lazarus i Folkman)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

5

Ocena sytuacji stresowej

To, czy dana sytuacja (zdarzenie) stanie się źródłem stresu, oraz
poziom i intensywność reakcji stresowej, zależy od wyniku
subiektywnej oceny sytuacji stresowej:

ocena pierwotna

– ocena stawki wchodzącej w grę w danej

sytuacji, tzn. tego, czy zdarzenie jest ważne dla jednostki, jej
dobrostanu oraz możliwości realizacji celów, oraz czy zdarzenie
to jest sprzyjające (pozytywne), czy niesprzyjające (stresujące).
Jeśli w wyniku oceny pierwotnej relacja łącząca jednostkę z
otoczeniem zostanie uznana za stresującą, uruchamia się:

ocena wtórna

– w której człowiek analizuje możliwości

poradzenia sobie z sytuacją będącą źródłem stresu. Ocenie
poddane zostają zasoby, jaki dysponuje jednostka i ich
adekwatność w danej sytuacji.

Wszystkie poziomy oceny są ze sobą powiązane i wpływają na
siebie. Na jej przebieg i rezultat oprócz cech osoby oraz zdarzenia
wpływa też wiele czynników kontekstowych i sytuacyjnych

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

6

Założenia teorii zachowania zasobów (COR):

Ludzie dążą do uzyskania, utrzymania i ochrony tego, co
jest dla nich cenne.

Ludzie starają się dbać o to, co jest dla nich cenne

Stres pojawia się, gdy:

istnieje groźba utraty zasobów

dochodzi do faktycznej utraty zasobów

zainwestowanie znacznej ilości zasobów jednostki nie
przynosi oczekiwanego zysku

Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll)

Stres w ujęciu teorii Hobfolla

3

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

7

Kategorie zasobów:

Zasoby materialne

– obiekty fizyczne (dom, samochód)

mające bezpośredni związek z przetrwaniem, ale też
mające znaczenie dla samooceny (np. brylanty)

Zasoby osobiste

– umiejętności oraz cechy osobowości

Zasoby stanu

– obejmują zdrowie, zatrudnienie, pozycję

społeczną, staż pracy, małżeństwo. Zasoby te dają dostęp
do puli innych zasobów.

Zasoby energii

– pieniądze, wiarygodność kredytowa i

wiedza. Zasoby te można inwestować lub gromadzić oraz
wymieniać na zasoby z pozostałych 3 kategorii.

Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll)

Typologia zasobów

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

8

Zasady działania zasobów na przestrzeni czasu:

Osoby dysponujące większymi zasobami są mniej narażone
na ich utratę i mają większe szanse na uzyskanie zysku
(przyrost zasobów)

Osoby pozbawione zasobów są bardziej narażone na
skrajne konsekwencje straty

Niedostatek zasobów sprawia też, że strata początkowa
pociąga za sobą kolejne

Ludzie posiadający zasoby są bardziej zdolni do osiągania
zysków

Ludzie pozbawieni zasobów są skłonni przyjmować
postawę defensywną i chronić to, co posiadają.

Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll)

Spirale zasobów i powiązania

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

9

Reakcje na stres

WYZWANIE

ZAGROŻENIE

STRATA

ekscytacja, podniecenie

niepokój,

nadzieja

POZIOM REAKCJI

EMOCJE

lęk

strach

irytacja

depresja

smutek, rozpacz

poczucie winy

4

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

10

Symptomy stresu incydentalnego

Symptomy (objawy) stresu incydentalnego to:

Symptomy fizjologiczne – zmiany w funkcjonowaniu
organizmu związane z jego pobudzeniem do działania
(walki lub ucieczki)

Symptomy emocjonalno-behawioralne – silna reakcja
emocjonalna powodująca mobilizację rezerw ustrojowych
(opóźnienie zmęczenia fizycznego oraz zmniejszenie
odczuwania bólu jako rezultat działania emocji).

Symptomy poznawcze – stres wpływa na procesy
poznawcze w ten sposób, że obniża sprawność myślenia i
zdolność uczenia się.

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

11

Symptomy stresu incydentalnego

Symptomy fizjologiczne stresu incydentalnego to:

Zwiększona aktywność bioelektryczna mózgu (możliwość
rejestracji za pomocą EEG)

Zwiększony poziom pobudzenia obwodowego układu
nerwowego związany z ogólną mobilizacją zasobów
energetycznych organizmu:

Oczy – wytrzeszcz oczu, rozszerzenie źrenic

Twarz – bladość twarzy (odpływ krwi, skurczenie się
drobnych naczyń krwionośnych)

Dłonie – pocą się w celu zwiększenia swojej lepkości

Mięśnie – napinają się w wyniku rozszerzenia naczyń
krwionośnych zaopatrujących włókna mięśniowe

Usta – zwiększona częstość oddechu, suchość w ustach

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

12

Symptomy stresu incydentalnego

Zwiększony poziom pobudzenia obwodowego układu
nerwowego (cd.) – objawy trudniej dostrzegalne:

Serce i układ krążenia – wzrasta częstość uderzeń serca,
zwężenie naczyń w jamie brzusznej i rozszerzenie w
kończynach, zwiększenie krzepliwości krwi oraz ilości
tlenu i glukozy we krwi, zwiększenie ciśnienia krwi

Układ trawienia – czynności trawienia i wydzielania
ulegają zahamowaniu, zwężenie się naczyń
krwionośnych w układzie trawiennym (odczucie ściskania
w żołądku)

Pęcherz – pojawia się uczucie parcia

Nadnercza – zwiększenie wydzielania adrenaliny i innych
hormonów

5

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

13

Czynniki stresu organizacyjnego

Czynniki stresowe w środowisku pracy obejmują:

Warunki w pracy

– obciążenie (lub przeciążenie) pracą, presja

czasu, praca zmianowa, zmienność wymagań

Stosunki społeczne

– brak wsparcia społecznego, konflikty,

rywalizacja, styl sprawowania władzy

Struktura i kultura organizacyjna

– poczucie osamotnienia,

brak współpracy i współodpowiedzialności, zła komunikacja
interpersonalna

Rola w organizacji

– dwuznaczność i konfliktogenność roli,

nieadekwatna do roli odpowiedzialność za zadania i ludzi, zbyt
duża zależność

Źródła ekstraorganizacyjne

– problemy rodzinne, trudności

finansowe, konflikty w pracy i w domu, rozłąka z rodziną

Kariera zawodowa

– brak perspektyw rozwoju, status

zawodowy niezgodny z aspiracjami

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

14

Symptomy stresu organizacyjnego

Symptomy (objawy) stresu organizacyjnego to:

Symptomy psychologiczne – alienacja, lęk, nuda,
obniżona samoocena, obniżony nastrój (ew. stany
depresyjne), spadek motywacji do pracy, wrogość,
irytacja, niezadowolenie z pracy i z życia

Symptomy behawioralne – absencja, błędy w działaniu,
wypadki, złe pełnienie roli zawodowej, zachowania
agresywne, nadużywanie alkoholu, uzależnienia (alkohol,
nikotyna, leki, kofeina, narkotyki), nadmierne karanie,
mała wydajność pracy, rezygnacja z pracy

Symptomy zdrowotne – choroba somatyczna, choroba
psychiczna, nerwice

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

15

Styl radzenia sobie ze stresem

– trwała,

osobowościowa dyspozycja jednostki do określonego
zmagania się z sytuacjami stresowymi.

Strategia radzenia sobie ze stresem

– poznawcze i

behawioralne wysiłki, jakie jednostka podejmuje w
konkretnej sytuacji stresowej

Proces radzenia ze stresem

– ciąg zmieniających się w

czasie strategii, związanych ze zmianami sytuacji i
zmianami stanu psychofizycznego jednostki

Stres i radzenie sobie ze stresem

Style, strategie, procesy

6

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

16

Radzenie sobie ze stresem (coping) to „stale zmieniające się
(dynamiczne), poznawcze i behawioralne wysiłki mające na
celu opanowanie określonych zewnętrznych wymagań,
ocenianych przez osobę jako obniżające lub przekraczające
jej zasoby” (Lazarus i Folkman, 1984).
Proces radzenia sobie ze stresem pełni dwie funkcje:

instrumentalną

– zorientowaną na rozwiązanie problemu,

który był źródłem stresu, poprzez podjęcie (lub zmianę)
określonego działania, albo zmianę zagrażającego
otoczenia

uregulowanie emocji

– obniżenie przykrego napięcia i

innych negatywnych stanów emocjonalnych, oraz
stymulowanie emocji w celu mobilizacji ich działania

Stres i radzenie sobie ze stresem

Proces radzenia sobie (Lazarus i in.)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

17

Style radzenia sobie ze stresem (copingu):

Nastawione na problem (zadaniowe) –

tendencja do

podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu
poprzez poznawcze przekształcenia lub próby zmiany sytuacji. Główny
nacisk położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu

Nastawione na emocje –

tendencja do koncentracji na sobie,

na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak złość, poczucie
winy, napięcie. Osoby te mają także tendencję do myślenia
życzeniowego i fantazjowania. Działania takie mają na celu
zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową.
Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, powodować wzrost
napięcia lub przygnębienie.

Nastawione na unikanie –

tendencja do wystrzegania się

myślenia, przeżywania i doświadczania tej sytuacji. Styl ten może
przyjmować dwie formy: a) angażowanie się w czynności zastępcze
(np. oglądanie telewizji, objadanie się, myślenie o sprawach
przyjemnych, sen); b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich

Stres i radzenie sobie ze stresem

Style radzenia sobie (CISS)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

18

Według S. Miller zasadniczą rolę w radzeniu sobie ze stresem
odgrywa stosunek jednostki do informacji o sytuacji
stresowej. Wyróżniono dwa niezależne wymiary (style):

Tendencja do poszukiwania informacji (

high

monitoring

)

Tendencja do unikania informacji (

high blunting

)

Do pomiaru tych stylów opracowano

Miller Behavioral Style Scale

Stres i radzenie sobie ze stresem

Style radzenia sobie (S. Miller)

7

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

19

W C.S. Carver i współpracownicy proponując
wielowymiarowy model zmagania się ze stresem
argumentują, iż analiza procesu zmagania się ze stresem i roli
w nim czynników poznawczych i osobowościowych wymaga
wyodrębnienia większej różnorodności strategii.

Dla przykładu – w ramach stylu skoncentrowanego na emocjach
wyróżnić można zarówno tendencję do akceptowania, jak i
odrzucania wiedzy o sytuacji trudnej. Obydwie te klasy reakcji
prowadzą do podobnych rezultatów na poziomie samokontroli
emocjonalnej, lecz wiążą się z uruchamianiem czasem zupełnie
różnych zachowań, co prowadzi do odmiennych konsekwencji w
zakresie adaptacji i rozwoju.

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (Carver i in.)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

20

C.S. Carver i współpracownicy wyróżniają następujące
strategie zmagania się ze stresem:

aktywne radzenie sobie

(koncentruję moje wysiłki, aby coś z tym

zrobić; podejmuję dodatkowe działanie, aby pozbyć się problemu)

planowanie

(tworzę plan działania, myślę intensywnie o tym, co

zrobić)

osłabianie konkurencyjnych aktywności

(odkładam inne

sprawy, aby skupić się na tym)

powstrzymywanie działania

(zmuszam się do poczekania, aż

nadejdzie właściwy czas na działanie; powstrzymuję się przed
zrobieniem czegoś zbyt szybko)

poszukiwanie instrumentalnego wsparcia społecznego

(pytam ludzi, którzy mieli podobne doświadczenia, co należy robić)

poszukiwanie emocjonalnego wsparcia społecznego

(mówię

komuś, co czuję; poszukuję zrozumienia i akceptacji u innych)

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (Carver i in.)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

21

pozytywna reinterpretacja

(poszukuję dobrych stron tego, co się

stało; staram się rozwinąć w rezultacie tego doświadczenia)

akceptacja

(uczę się z tym żyć; akceptuję to, co się stało i to, że to

się już nie zmieni)

zwrot ku religii

(szukam pomocy Boga; modlę się więcej, niż

dotychczas)

skupienie się na emocjach

(wyrzucam z siebie swoje uczucia;

czuję się zaniepokojony i bardzo się tego obawiam)

wyparcie

(mówię sobie „to niemożliwe”; odrzucam wiarę, że to mogło

się stać)

unikanie działania

(po prostu rezygnuję z osiągania moich celów;

ograniczam wysiłek, jaki wkładam w rozwiązanie tego problemu)

unikanie myślenia

(oddaję się marzeniom o innych rzeczach; idę do

kina lub oglądam TV, żeby mniej o tym myśleć)

unikanie z wykorzystaniem używek

(piję alkohol, albo biorę

narkotyki, żeby mniej o tym myśleć)

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (Carver i in.)

8

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

22

Podstawą stworzenia

the Bernese Coping Modes

były

wieloletnie obserwacje dokonywane w czasie pracy klinicznej
z chorymi somatycznie. W efekcie opracowano wywiad
strukturalizowany, który uwzględnia trzy wymiary strategii
radzenia sobie ze stresem związanym z chorobą:

Radzenie sobie

dotyczące czynności

Radzenie sobie

o charakterze poznawczym

Radzenie sobie

dotyczące emocji

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (E. Heim)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

23

Radzenie sobie

dotyczące czynności

Aktywność jako ucieczka – podejmowanie działań zastępczych

Altruizm – podejmowanie działań ze względu na innych

Aktywne unikanie – nie podejmowanie leczenia, nie
przyjmowanie leków itp.

Aktywność twórcza – realizowanie czegoś konstruktywnego, na
co nie było czasu przed chorobą

Kompensacja – natychmiastowe zaspokajanie własnych
zachcianek sprawiających przyjemność

Wycofanie społeczne – potrzeba bycia w izolacji, aby mieć
warunki do refleksji

Przejawianie inicjatywy – poszukiwanie informacji, zwracanie się
o pomoc, współpraca w leczeniu

Domaganie się uwagi i opieki – potrzeba opowiadania i bycia
słuchanym

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (E. Heim)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

24

Radzenie sobie

o charakterze poznawczym

Odwracanie uwagi – przenoszenie uwagi z choroby na inne
sprawy

Akceptacja – akceptacja choroby może być połączona z
rezygnacją, albo z aktywnym działaniem

Dysymulacja – minimalizowanie i wypieranie objawów choroby

„zachowanie twarzy” – samokontrola w obecności innych

Analizowanie problemu – rozpoznawanie, rozważanie,
decydowanie

Relatywizacja – porównywanie swojej sytuacji z innymi

Religijność – szukanie wsparcia w religii, modlenie się

„Przeżuwanie” – stałe rozmyślanie o tym, co się stało

Nadawanie znaczenia – zmiana hierarchii, przewartościowanie

Wiara w siebie – pozytywna ocena własnych możliwości

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (E. Heim)

9

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

25

Radzenie sobie

dotyczące emocji

Bunt – protest wobec choroby i jej konsekwencji

Wyrażanie emocji – ekspresja emocji i uczuć

Supresja – nie dopuszcza się do uczuć adekwatnych do sytuacji

Optymizm – przekonanie, że trudności zostaną przezwyciężone

Pasywna współpraca – przenoszenie odpowiedzialności na inną
osobę, powierzanie się komuś w opiekę

Rezygnacja, fatalizm – utrata nadziei

Samooskarżanie – poszukiwanie błędów w sobie, poczucie winy

Wyrażanie gniewu – ekspresja gniewu, złości, irytacji

Stres i radzenie sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie (E. Heim)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

26

Stres ekstremalny w sytuacji katastrofy:

wiąże się z poważnymi stratami zasobów

jest nie tyle efektem końcowym, co bolesnym systemem
ostrzegawczym i aktywizuje system reakcji
biopsychospołecznych, takich jak:

reakcja czujności

dokonanie oceny niebezpieczeństwa

wybór strategii radzenia sobie

uruchamia gwałtowne cykle strat i zysków

Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll)

Stres ekstremalny

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

27

PTSD

– zespół stresu pourazowego

PTSD (ang.

posttraumatic stress disorder

) – zespół stresu

pourazowego, to

zaburzenie lękowe o charakterze

przedłużonej lub opóźnionej reakcji na zagrożenie,
spowodowane przez stres o dużej sile

, powodujący kryzys

psychiczny, przekraczający ludzkie przeżywanie (wojna,
gwałt, przebywanie w obozie koncentracyjnym).
Początek zaburzenia występuje po okresie latencji, który
może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy.
Przebieg stresu pourazowego ma charakter zmienny, ale w
większości przypadków można oczekiwać ustąpienia
objawów.
U niektórych osób zaburzenie może utrzymywać się przez
wiele lat i przejść w trwałą zmianę osobowości

10

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

28

Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV:

A.

Osoba doświadczyła zdarzenia traumatycznego, podczas
którego spełnione zostały obydwa kryteria:

Osoba doświadczyła, była świadkiem lub została
skonfrontowana ze zdarzeniem które pociągnęło ze sobą
śmierć, zranienie lub zagrożenie fizycznej integralności
siebie lub innych (lub poczucie zagrożenia takim
wydarzeniem)

Reakcję osoby charakteryzował intensywny strach,
bezradność lub przerażenie

Zespół stresu pourazowego

Kryteria diagnostyczne PTSD

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

29

B.

Traumatyczne wydarzenie jest stale lub na nowo
przeżywane w jeden (lub więcej) ze sposobów:

Powracające, intruzywne, powodujące dystres/cierpienie
wspomnienia zdarzenia (obrazy, myśli lub doznania
zmysłowe)

Powracające, powodujące dystres/cierpienie sny, w
których pojawia się zdarzenie traumatyczne

Nagłe działanie lub czucie się tak, jakby traumatyczne
zdarzenie nastąpiło ponownie

Intensywny dystres podczas ponownego kontaktu z
zewnętrznymi lub wewnętrznymi sygnałami
symbolizującymi lub przypominającymi aspekt zdarzenia
traumatycznego

Zespół stresu pourazowego

Kryteria diagnostyczne PTSD

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

30

C.

Uporczywe unikanie bodźców skojarzonych z traumą i
zmniejszanie ogólnej reaktywności

*

)

, na co wskazują 3

(lub więcej) z wymienionych objawów:

Usiłowanie unikania myśli, uczuć lub rozmów związanych z
traumą

Usiłowanie unikania aktywności, miejsc lub osób
wywołujących wspomnienie traumy

Niezdolność przypominania sobie ważnych aspektów traumy

Znacząco zmniejszone zainteresowanie bądź udział w
ważnych aktywnościach

Poczucie wyobcowania, odizolowania od innych ludzi

Ograniczony zakres doznawanych emocji

Poczucie braku perspektyw na przyszłość

*

) Taka jest definicja DSM-IV. Nie chodzi o obniżanie reaktywności emocjonalnej jako cechy temperamentu (RTT), ale o

unikanie bodźców w celu zmniejszenia reaktywności rozumianej tu jako ogólny poziom pobudzenia

Zespół stresu pourazowego

Kryteria diagnostyczne PTSD

11

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

31

D.

Utrzymujące się objawy zwiększonego pobudzenia, co
wskazuje dwa (lub >) z poniższych objawów:

Trudności z zasypianiem lub snem

Drażliwość lub wybuchy gniewu

Trudności w koncentrowaniu się

Nadmierna czujność

Nasilona reakcja orientacyjna (przestrachu)

E.

Czas trwania zaburzenia dłuższy niż jeden miesiąc

F.

Zaburzenie powoduje istotny klinicznie dystres lub
upośledzenie społecznego, zawodowego bądź innych
aspektów funkcjonowania

Zespół stresu pourazowego

Kryteria diagnostyczne PTSD

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

32

Psychiczna reprezentacja emocji
T. Maruszewski i E. Zdankiewicz-Ścigała

KODY

OBRAZOWE

skrypty

KODY

ABSTRAKCYJNE

pojęcia

KODY

WERBALNE

schematy

sy

m

b

o

li

za

cj

a

d

e

sy

m

b

o

li

za

cj

a

se

m

a

n

ty

za

cj

a

d

es

em

a

n

ty

za

cj

a

wizualizacja

werbalizacja

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

33

Specyficzne cechy tworzenia reprezentacji zdarzeń w traumie:

nieustanna aktywizacja biologicznych reakcji na stres w
przypadkach zetknięcia się z bodźcami przypominającymi
traumę

przy traumatycznym poziomie stresu układ hipokampa
przestaje funkcjonować, a układ ciała migdałowatego staje
się nadreaktywny, co daje fragmentaryczne (a nie
czasowo-przestrzenne i spójne) kodowanie

oparty na hipokampie system kategoryzacji pamięci
przestaje funkcjonować pozostawiając wspomnienia
zakodowane jako stany afektywne lub percepcyjne

zablokowane kodowanie werbalne – ślady pamięciowe nie
są zorganizowane w spójną całość

Zespół stresu pourazowego

Trauma a tworzenie reprezentacji zdarzeń

12

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

34

cd.:

zdarzenia zakodowane na poziomie sensoryczno-
motorycznym i afektywnym

osoba skupiona wyłącznie na wyzwalających strach
cechach wydarzenia

dostęp do śladów pamięciowych związanych z traumą
kosztem innych wspomnień

zaburzenia koncentracji uwagi

lęk dominującą emocją, co blokuje proces semantyzacji

uszkodzenie kory przedczołowej, upośledzona pamięć
operacyjna, myślenie oraz rozumowanie wyższego szczebla

Zespół stresu pourazowego

Trauma a tworzenie reprezentacji zdarzeń

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

35

Długotrwałe utrzymywanie się reakcji stresowej prowadzi do
złożonych konsekwencji psychobiologicznych, m.in:

dysocjacja

– wyłączenie się z zewnętrznego świata i

skierowanie uwagi na bodźce płynące ze świata
wewnętrznego

pierwszą reakcją na utrzymujące się zagrożenie może
być znieruchomienie w sensie dosłownym lub tzw.
psychiczne zamrożenie (freezing)

może to pociągać za sobą oszołomienie, odrętwienie,
marzenia na jawie, fugę, fantazje, derealizacje,
depersonalizację, omdlenie i katatonię

Reakcja na traumę jest najczęściej kombinacją dwóch
pierwotnych wzorców adaptacyjnych: pobudzenia i dysocjacji

Zespół stresu pourazowego

Psychobiologiczne konsekwencje

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

36

cd.

analgezja postresowa

(zniesienie reakcji na ból) – u

osób z PTSD narażenie na działanie bodźca
przypominającego oryginalny uraz powoduje odpowiedź
układu opioidowego. Stres analgezji postresowej polega na
wstrzymaniu ruchowych i afektywnych reakcji, na rzecz
takich, które pozwalają organizmowi przezwyciężyć
bezpośrednie skutki stresu

nadwrażliwość

– silna stymulacja centralnego układu

nerwowego może stać się przyczyną trwałych zmian
neuronalnych, które w negatywny sposób wpływają na
uczenie się, habituację i dyskryminację bodźców.

Zespół stresu pourazowego

Psychobiologiczne konsekwencje

13

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

37

Czynnikami chroniącymi człowieka przed szkodliwymi
skutkami ekstremalnego stresu są:

Czynniki osobowości i temperamentu

poczucie kontroli

twardość

poszukiwanie wrażeń

Czynniki środowiskowe

wsparcie społeczne

sytuacja rodzinna

pozytywne doświadczenia życiowe

Zespół stresu pourazowego

Moderatory skutków stresu

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

38

Wsparcie społeczne:

pomoc materialna, emocjonalna, informacyjna, towarzyska

otrzymywane rzeczywiście vs. spostrzegane

aby było skuteczne, powinna zaistnieć interakcja między
dawcą a odbiorcą wsparcia

Źródłem wsparcia społecznego w obliczu traumy są:

najbliższa rodzina

przyjaciele

instytucje lokalne i państwowe

organizacje pozarządowe i inicjatywy społeczne

media

Zespół stresu pourazowego – ofiary katastrof

Wsparcie społeczne a rozwój PTSD

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

39

Deterioracja wsparcia społecznego

to obniżone

poczucie wsparcia w obliczu katastrof. Jest ona wynikiem
oddziaływania takich czynników, jak:

odcięcie ofiar katastrof od ważnych źródeł wsparcia
wskutek fizycznej izolacji, śmierci, okaleczeń

osoby, które mogłyby być źródłem wsparcia (np.
członkowie rodziny, sąsiedzi) sami mogli zostać ofiarami
klęski

wskutek katastrofy zmienia się struktura i jakość więzi
społecznych (często nieodwracalnie)

Główną siłą przeciwdziałającą deterioracji wsparcia
społecznego jest mobilizacja wsparcia społecznego
(Kaniasty i Norris)

Zespół stresu pourazowego – ofiary katastrof

Deterioracja wsparcia społecznego

14

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

40

Główne założenia:

Stres jest elementem życia, a stresory są powszechne. Nie
zawsze są to czynniki patogenne – mogą również

sprzyjać

zdrowiu.

Nie należy koncentrować się na stresorach, ale na
zasobach umożliwiających radzenie sobie ze stresem.

Stresory sprzyjają wzbudzaniu reakcji adaptacyjnych, w
których wykorzystuje się i wzbogaca zasoby
odpornościowe.

Wpływ stresu na zdrowie może być pozytywny, a zależy to
od wyniku transakcji pomiędzy poziomem obciążenia
stresorami a zasobami.

Ważna rola „metazasobu” jakim jest

poczucie koherencji

–

zrozumiałości, zaradności i sensowności.

Salutogenetyczna koncepcja stresu
Aarona Antonovskyego

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

41

Krytyczne wydarzenia życiowe (

life change events

) to

znaczące emocjonalnie wydarzenia dotyczące ważnych spraw
w życiu jednostki.
Kiedy w życiu człowieka występują pewne zewnętrzne
zmiany, które wymagają od niego poważnego wewnętrznego
psychicznego przystosowania się, wówczas pojawia się u
niego tendencja częstego zapadania na choroby.

Krytyczne wydarzenie życiowe

Koncepcja Holmesa i Rahe’a (1967)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

42

100 pkt. – śmierć współmałżonka

73 pkt. – rozwód

63 pkt. – kara więzienia

63 pkt. – śmierć członka bliskiej rodziny

53 pkt. – własna choroba lub uszkodzenie ciała

50 pkt. – zawarcie związku małżeńskiego

47 pkt. – zwolnienie z pracy

45 pkt. – pogodzenie się małżonków

(…)

17 pkt. – kredyt lub pożyczka poniżej 10 000 dolarów

16 pkt. – zmiana przyzwyczajeń związanych ze snem

15 pkt. – zmiana liczby spotkań rodzinnych

15 pkt. – zmiana przyzwyczajeń związanych z jedzeniem

13 pkt. – wakacje

12 pkt. – Święta Bożego Narodzenia

11 pkt. – drobne naruszenie prawa

Krytyczne wydarzenie życiowe

Skala Ponownego Przystosowania Społecznego

15

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

43

Skala Ponownego Przystosowania Społecznego służy(ła) do
orientacyjnej oceny nasilenia wydarzeń w ciągu roku, a
badania przy jej pomocy wykazały, że nagromadzenie się w
krótkim czasie wydarzeń zmiany życiowej obniża odporność
organizmu i jest czynnikiem ryzyka. Z badań Holmesa i
Rahe’a wynika, że:

150 - 199 jednostek stresu to 37% szansy choroby w ciągu
kolejnych 2 lat

200 - 299 jednostek stresu to 51% szansy choroby w ciągu
kolejnych 2 lat

ponad 300 jednostek stresu to 79% szansy choroby w
ciągu kolejnych 2 lat

Krytyczne wydarzenie życiowe

Skala Ponownego Przystosowania Społecznego

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

44

Znaczące kryzysy życiowe są okazją do znaczących zmian w
życiu człowieka.

Rozwój potraumatyczny

to pozytywna zmiana, która

następuje w człowieku w rezultacie przeżycia przez niego
traumatycznego wydarzenia. Zmiana ta dokonuje się w
podstawowych schematach świata i „ja”.
Rozwój potraumatyczny polega na restrukturyzacji
(przebudowie) reprezentacji poznawczych świata w taki
sposób, że w rezultacie zwiększa się poczucie rozumienia
przez jednostkę sensu jej życia.

Rozwój potraumatyczny

R.G. Tedeschi i L.G. Calhoun (2004)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

45

Podstawowe obszary, w jakich dokonuje się rozwój
potraumatyczny, to:

zwiększenie znaczenia życia i zadowolenia z niego,

odkrycie radości życia

(

appreciation of life

)

poprawa i

pogłębienie relacji z innymi ludźmi

zwiększenie

poczucia osobistej siły

(

personal strenght

)

odkrycie

nowych możliwości

w swoim życiu

rozwój duchowy

Rozwój potraumatyczny

Obszary zmian rozwojowych

16

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

46

Zmiany w życiu człowieka wynikające z przeżycia krytycznego
wydarzenia życiowego mogą być zarówno pozytywne, jak i
negatywne.

Rozwój potraumatyczny

Dynamika i bilans zmian życiowych

zmiany negatywne

zmiany pozytywne

czas

Za: Filipp, S. H. (1992)

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

47

Proces rozwoju postresowego

Model Schaefer i Moos (1992)

Cechy jednostki

płeć, wiek, temperament, osobowość

Cechy środowiska (otoczenia)

wsparcie społeczne, warunki życia

Cechy wydarzenia

trudność (stressfulness), czas trwania, kontrolowalność

Strategie radzenia sobie

aktywne radzenie sobie, planowanie,

poszukiwanie wsparcia instrumentalnego i emocjonalnego,

pozytywne przewartościowanie, akceptacja, zwrot ku religii, itp

.

Pozytywne zmiany (wzrost postresowy)

polepszenie relacji społecznych, wzrost zasobów osobistych i kompetencji

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

48

Wybrane konstrukty (elementy procesu):

Ujawnienie się (

disclosure

) i uzyskanie wsparcia

społecznego – inni ludzie oferują dobre opowieści (

craft

narratives

) wyjaśniające, co się stało i dlaczego, odpowiednie

metafory, oraz inną perspektywę spojrzenia na problem

Zmiana planów życiowych i sposobów rozumienia
świata (

worldview

) – rezygnacja z nieosiągalnych celów i

formułowanie nowych celów; zmiana sposobów pojmowania
świata na takie, które pozwalają zrozumieć traumę

Zaangażowanie poznawcze (

cognitive engagement

)

– nieustanne rozmyślanie o krytycznym zdarzeniu, jego
przyczynach i konsekwencjach, oraz o tym, co dalej będzie.

Proces rozwoju potraumatycznego

Model Calhoun i Tedeschi (1998)

17

Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKŁAD 6 (zaoczni)

49

Bibliografia

Literatura obowiązkowa (do egzaminu):
Heszen-Niejodek, I. (2000) Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W:

Strelau J. (red.) Psychologia. Gdańsk: GWP (s. 465-480).

Lis-Turlejska, M. (1998). Traumatyczny stres. Koncepcje i badania. Warszawa:

Wyd. Instytutu Psychologii PAN (s. 13-37)

Niektóre pozycje, z których korzystałem przygotowując wykład:

Antonovski, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie

zachorować, IPN, Warszawa.

Carver, S.C., Scheier, M.F. i Weintraub, J.K. (1989). Assessing Coping Strategies: A

Theoretically Based Approach. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 2, 263-
283.

Hobfoll, S.E. (2006). Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. Gdańsk: GWP
Lazarus, R.S. i Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer-Verlag
Taylor, S. (1983/1984). Przystosowanie do zagrażających wydarzeń. Nowiny Psychologiczne,

6-7/84 (23-24), 15-40

Tedeschi, R.G., Park, C.L. i Calhoun, L.G. (1998). Posttraumatic Growth: Positive Changes in

the Aftermath of Crisis. Mahwah, N.J.: Lawrence Erlbaum Associates, 1998

Terelak, J.F. (2001). Psychologia stresu. Bydgoszcz: Wydawnictwo Branta
Terelak, J.F. (2005). Stres organizacyjny: koncepcje, przyczyny, symptomy i sposoby

radzenia sobie. Warszawa: Wyższa Szkoła Menedżerska.

Zdankiewicz-Ścigała, E. i Przybylska, M. (2002). Trauma. Proces i diagnoza. Warszawa: Wyd.

Instytutu Psychologii PAN