Ramowy rozk∏ad materia∏u nauczania

Proponowany przez nas ramowy rozk∏ad materia∏u zosta∏ przygotowany na podstawie podr´czni-

ka 

Biologia 3. Zakres rozszerzony. Powsta∏ on przy za∏o˝eniu, ˝e nauczyciel ma do dyspozycji 2 godzi-

ny biologii w tygodniu. JeÊli przydzia∏ godzin w danej klasie jest inny, niniejszy rozk∏ad nale˝y zmody-
fikowaç.

P – poziom podstawowy (ocena dopuszczajàca i dostateczna) 

PP – poziom ponadpodstawowy (ocena dobra i bardzo dobra) 

EE – edukacja ekologiczna
EZ – edukacja prozdrowotna

T – bezpoÊrednie odniesienie do treÊci zawartych w podstawie programowej dotyczàcej Êcie˝ek

mi´dzyprzedmiotowych

8

9

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 1. DNA – podstawowy noÊnik informacji genetycznej

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

1

NoÊniki informacji

genetycznej

– doÊwiadczenie Griffitha

– doÊwiadczenie Chase i Hersheya

– doÊwiadczenie Hammerlinga

– omawia przebieg i wyniki doÊwiadczenia

Griffitha (P)

– omawia przebieg i wyniki doÊwiadczenia Chase

i Hersheya (PP)

– omawia przebieg i wyniki doÊwiadczenia

Hammerlinga (PP)

çwiczenie 2

2

Budowa

chemiczna 

i strukturalna DNA

oraz RNA

– sk∏adniki chemiczne DNA

– cechy modelu DNA wed∏ug

W

atsona i Cricka

– sk∏adniki chemiczne RNA

– budowa RNA

– rola DNA i RNA

– wymienia sk∏adniki chemiczne DNA i RNA (P)

– omawia cechy modelu budowy DNA wed∏ug

W

atsona i Cricka (P)

– wyjaÊnia, na czym polega komplementarnoÊç

nici DNA (P)

– omawia zwiàzek mi´dzy wiàzaniami podwójnymi

i potrójnymi, które wyst´pujà mi´dzy zasadami

komplementarnymi, a powstaniem podwójnej

helisy DNA (P)

– przedstawia graficznie modele budowy DNA 

i RNA (PP)

– wymienia rodzaje RNA (P)

– omawia rol´ DNA i RNA (P)

çwiczenie 4

10

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 1. DNA – podstawowy noÊnik informacji genetycznej

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

3

P

owielanie infor-

macji genetycznej 

– replikacja

– istota procesu replikacji

– miejsce zachodzenia procesu

replikacji i czynniki wp∏ywajàce na

replikacj´

– przebieg replikacji 

– znaczenie replikacji 

– podaje istot´ replikacji (P)

– omawia za∏o˝enia przebiegu replikacji

semikonserwatywnej i konserwatywnej na

podstawie ryciny 1.12 z podr´cznika (PP)

– podaje lokalizacj´ replikacji (P)

– wymienia czynniki warunkujàce przebieg

replikacji (P)

– wyjaÊnia przebieg replikacji (P)

– przedstawia schematycznie przebieg replika-

cji (PP)

– omawia mechanizm zapobiegania skracaniu si´

czàsteczek DNA po replikacji (PP)

– okreÊla znaczenie replikacji (P)

çwiczenie 5

4

Organizacja mate-

ria∏u genetycznego

– budowa chromatyny

– budowa morfologiczna chromoso-

mów eukariontów

– organizacja genomów

– priony

– omawia budow´ chromatyny (P) 

– omawia budow´ morfologicznà oraz organizacj´

przestrzennà chromosomów eukariontów (P) 

– wymienia klasy morfologiczne chromosomów

eukariontów (PP) 

– wyjaÊnia poj´cia: genom, prion (P) 

– omawia organizacj´ genomów prokariontów

i

eukariontów (P) 

– podaje przyk∏ady wirusów o

genomach RNA

i

DNA (PP) 

– wyjaÊnia sposób zaka˝enia prionami (P) 

– wymienia przyk∏ady chorób cz∏owieka wywo∏a-

nych prionami (P) 

polecenie kon-

trolne 29

11

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 2. Przekazywanie informacji genetycznej komórkom potomnym

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

5

Cykl komórkowy

i

mitoza

– przebieg cyklu komórkowego

– mitoza

– omawia cykl komórkowy (P) 

– okreÊla istot´ mitozy (P) 

– wymienia fazy mitozy (P) 

– opisuje przebieg mitozy (P) 

– przedstawia graficznie przebieg mitozy (PP) 

– ocenia biologiczne znaczenie mitozy (PP) 

çwiczenie 1,

polecenia kon-

trolne 6

i

8

6

Przebieg

mejozy

– pierwszy podzia∏ mejotyczny

– drugi podzia∏ mejotyczny

– spermiogeneza

– oogeneza

– okreÊla istot´ mejozy (P) 

– wymienia fazy mejozy (P) 

– omawia przebieg pierwszego podzia∏u mejo-

tycznego (P) 

– ilustruje przebieg pierwszego podzia∏u mejo-

tycznego (P) 

– omawia drugi podzia∏ mejotyczny (P) 

– ilustruje przebieg drugiego podzia∏u mejotycz-

nego (P) 

– omawia biologiczne znaczenie zjawiska 

crossing

-

-over

(PP) 

– wskazuje ró˝nice mi´dzy anafazà I

i

II podzia∏u

mejotycznego (P) 

– analizuje zmiany iloÊci materia∏u genetycznego

w

komórce dzielàcej si´ mitotycznie na podsta-

wie ryciny 2.2 z

podr´cznika (PP) 

– porównuje przebieg mitozy i

mejozy (PP) 

– ocenia biologiczne znaczenie mejozy (PP) 

– okreÊla znaczenie mejozy w

powstawaniu ko-

mórek rozrodczych podczas spermiogenezy

i

oogenezy (PP) 

– omawia spermiogenez´ i

oogenez´ (PP) 

çwiczenia

2

i

3, polece-

nia kontrolne

7i9

12

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 2. Przekazywanie informacji genetycznej komórkom potomnym

Rozdzia∏ 3. Ekspresja informacji genetycznej

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

7

Strategie rozmna-

˝ania si´ organi-

zmów

– namna˝anie si´ wirusów

– rozmna˝anie si´ prokariontów

– cykle ˝yciowe eukariontów

– wymienia strategie rozrodcze wirusów

, prokarion-

tów i

eukariontów (P) 

– omawia etapy namna˝ania si´ wirusów (PP) 

– wyjaÊnia procesy koniugacji, transformacji i

trans-

dukcji (P) 

– omawia cykle ˝yciowe eukariontów (P) 

– porównuje koniugacj´ z

transdukcjà i

transforma-

cjà (PP) 

– ilustruje przebieg cykli ˝yciowych eukariontów (P) 

polecenia kon-

trolne 14, 17

i1

8

8

K

odowanie infor-

macji genetycznej

– kod genetyczny

– wymienia cechy kodu genetycznego (P) 

– wyjaÊnia znaczenie poszczególnych cech kodu

genetycznego w

kodowaniu informacji (PP) 

– wyjaÊnia poj´cie kodonu (P) 

– podaje kodony wyznaczajàce „ST

ART” i

„STOP

”

w

zapisie bia∏ka (P) 

– omawia przebieg badaƒ nad istotà kodu gene-

tycznego (PP) 

çwiczenie 1,

polecenia kon-

trolne 4, 6,

7

i9

13

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 3. Ekspresja informacji genetycznej

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

9

Biosynteza bia∏ka

– transkrypcja

i

translacja

– transkrypcja

– cechy transkrypcji u

prokariontów 

– cechy transkrypcji u

eukariontów

– translacja

– wyjaÊnia poj´cia: transkrypcja, translacja (P) 

– okreÊla mechanizmy ogólne transkrypcji (P) 

– przedstawia graficznie ogólny model transkryp-

cji (P) 

– wymienia cechy transkrypcji u

prokariontów (P) 

– podaje cechy transkrypcji u

eukariontów (P) 

– omawia proces splicingu – sk∏adania RNA (P) 

– ilustruje zasad´ organizacji genu nieciàg∏ego

oraz jego transkrypcj´ i

obróbk´ potranskrypcyj-

nà (PP) 

– wyjaÊnia, na czym polega alternatywne sk∏ada-

nie RNA (PP) 

– wymienia i

omawia etapy translacji (P) 

– ilustruje przebieg translacji (PP) 

çwiczenia 2

i

3

10

Regulacja ekspre-

sji genów

– operon laktozowy

– operon tryptofanowy

– systemy kontrolne w

komórkach

eukariotycznych

– poziomy regulacji metabolizmu ko-

mórkowego prokariontów i

e

uka-

riontów

– definiuje poj´cie operonu (P) 

– wyjaÊnia dzia∏anie operonu laktozowego (P) 

– przedstawia schematycznie dzia∏anie operonu

laktozowego (PP) 

– wyjaÊnia dzia∏anie operonu tryptofanowego (P) 

– ilustruje dzia∏anie operonu tryptofanowego (PP) 

– podaje przyk∏ady systemów kontrolnych w

k

o-

mórkach eukariontów (P) 

– wymienia przyk∏ady ró˝nych poziomów metabo-

lizmu komórkowego (P) 

– porównuje poziomy regulacji metabolizmu ko-

mórkowego eukariontów i

prokariontów (PP) 

çwiczenia 5

i

6

14

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 3. Ekspresja informacji genetycznej

Rozdzia∏ 4. Geny i

ich dziedziczenie – podstawowe regu∏y

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

13

Dziedziczenie we-

d∏ug Mendla

– I

prawo Mendla

– II prawo Mendla

– podaje treÊç I

prawa Mendla (P) 

– ilustruje I

prawo Mendla odpowiednià krzy˝ów-

kà

(P)

– wyjaÊnia istot´ krzy˝ówki testowej na dowolnym

przyk∏adzie (P) 

– podaje treÊç II prawa Mendla (P) 

– ilustruje II prawo Mendla odpowiednià krzy˝ów-

kà (P) 

– rozwiàzuje krzy˝ówki genetyczne dotyczàce

dziedziczenia cech wed∏ug Mendla (P

, PP) 

çwiczenie 2

11

Lekcja utrwalajàca materia∏ z

zaj´ç 1–10. Utrwalenie wiadomoÊci dotyczàcych budowy i

funkcji DNA oraz przekazywania informacji ge

netycznej

12

Lekcja powtórzeniowa rozdzia∏ów 1–3. Utrwalenie wiadomoÊci dotyczàcych budowy i

funkcji DNA oraz przekazywania informacji genety

cznej

14/15/16

Dziedziczenie we-

d∏ug Morgana

– obiekt badaƒ genetycznych Morgana

– geny sprz´˝one z

p∏cià

– typy determinacji p∏ci

– geny sprz´˝one ze sobà

– geny sprz´˝one w

jednym chromo-

somie

– cz´stoÊç 

crossing-over

a

odleg∏oÊç

mi´dzy genami

– za∏o˝enia teorii chromosomowo-ge-

nowej 

– podaje argumenty uzasadniajàce wybór muszki

owocowej do badaƒ genetycznych (P) 

– ilustruje odpowiednimi przyk∏adami dziedzicze-

nie genów sprz´˝onych z

p∏cià, ze sobà, w

jed-

nym chromosomie (PP) 

– przedstawia graficznie kariotyp muszki owoco-

wej (P) 

– wskazuje geny p∏ci w

kariotypach muszki owo-

cowej i

cz∏owieka (P) 

– podaje odpowiedni przyk∏ad krzy˝ówki ilustrujà-

cej dziedziczenie cech sprz´˝onych z

p∏cià (P) 

çwiczenia

4

i

5, polece-

nie kontrolne

28

15

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 4. Geny i

ich dziedziczenie – podstawowe regu∏y

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

– wyjaÊnia znaczenie stosowania krzy˝ówek od-

wrotnych (P) 

– przedstawia przyk∏ady krzy˝ówek odwrotnych (PP) 

– wyjaÊnia poj´cie hemizygoty (P) 

– definiuje poj´cia: heterozygotycznoÊç m´ska,

heterozygotycznoÊç ˝eƒska (P) 

– podaje przyk∏ady organizmów reprezentujàcych

ró˝ne typy heterozygotycznoÊci (PP) 

– wyjaÊnia poj´cia: osobnik gynandromorficzny

,

interseks, nadsamiec, nadsamica (PP) 

– omawia powstawanie osobnika gynandromor-

ficznego (PP) 

– omawia determinacj´ p∏ci u

ssaków (P) 

– wyjaÊnia na przyk∏adzie odpowiedniej krzy˝ówki

dziedziczenie dwóch par alleli le˝àcych na ró˝-

nych chromosomach oraz na jednym chromo-

somie (P) 

– wyjaÊnia na podstawie zapisów genetyczne

dziedziczenie genów sprz´˝onych w

jednym

chromosomie (P) 

– interpretuje wyniki przedstawiajàce zwiàzek mi´-

dzy cz´stoÊcià 

crossing-over

a

odleg∏oÊcià mi´-

dzy genami (PP) 

– przedstawia g∏ówne za∏o˝enia teorii chromoso-

mowo-genowej (P) 

16

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 4. Geny i

ich dziedziczenie – podstawowe regu∏y

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

17

Lekcja çwiczeniowa. Dziedziczenie cech wed∏ug Mendla i

Morgana 

18/19/20

Przyk∏ady dziedzi-

czenia okreÊlo-

nych cech

– przyk∏ady genów i

determinowa-

nych przez nie cech

– dziedziczenie jednogenowe cech

autosomalnych

– dziedziczenie cech sprz´˝onych

z

p∏cià

– relacje mi´dzy genami niealleliczny-

mi: geny niesprz´˝one, jednogeno-

wa i

dwugenowa determinacja ce-

chy

– wyjaÊnia poj´cia: dominacja, niepe∏na domina-

cja, kodominacja, geny dope∏niajàce, geny ku-

mulatywne, gen epistatyczny

, gen hipostatycz-

ny

, gen niezale˝ny od p∏ci, gen sprz´˝ony

z

p∏cià, gen zale˝ny od p∏ci, geny niesprz´˝one,

geny sprz´˝one ze sobà, geny sprz´˝one ze so-

bà i

z

p∏cià (P

, PP) 

– analizuje mo˝liwe relacje mi´dzy allelami jednego

genu na podstawie schematu poglàdowego (P) 

– omawia i

ilustruje stosownym zapisem gene-

tycznym wp∏yw alleli ró˝nych genów na jednà

cech´ (P) 

– przedstawia stopieƒ powiàzania genów z

p∏cià

na podstawie odpowiednich zapisów genetycz-

nych (P) 

– omawia na dowolnym przyk∏adzie dziedziczenie

jednogenowe cech autosomalnych (P) 

– wyjaÊnia na dowolnym przyk∏adzie dziedzicze-

nie jednogenowe z

dominacjà niepe∏nà (P) 

– analizuje sposób dziedziczenia grup krwi (P) 

– wyjaÊnia molekularne pod∏o˝e efektu plejotropo-

wego na przyk∏adzie barwy sierÊci u

myszy (PP) 

– analizuje dziedziczenie hemofilii na podstawie

stosownego zapisu genetycznego (P) 

– omawia i

przedstawia relacje mi´dzy genami

nieallelicznymi – genami niesprz´˝onymi – jed-

nogenowa i

dwugenowa determinacja cechy (P) 

polecenia kon-

trolne 19, 22,

23, 25–27 i

in-

ne 

EZ – T

-6

17

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 4. Geny i

ich dziedziczenie – podstawowe regu∏y

Rozdzia∏ 5. ZmiennoÊç organizmów i

jej przyczyny

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

– wyjaÊnia sposób dziedziczenia barwy ziarnia-

ków u

zbó˝ oraz kszta∏tu owoców i

wysokoÊci

p´du u

pomidora (PP) 

– rozwiàzuje zadania dotyczàce dziedziczenia ró˝-

nych cech (P

, PP) 

22

Przyk∏ady dziedzi-

czenia pozajàdro-

wego

– dziedziczenie pozajàdrowe 

– wyjaÊnia poj´cie dziedziczenia pozajàdrowe-

go (P) 

– omawia dziedziczenie barwy liÊci i

∏odyg u

dzi-

waczka (P) 

– podaje inne przyk∏ady dziedziczenia pozajàdro-

wego (PP) 

çwiczenie 6

21

Lekcja çwiczeniowa. Przyk∏ady dziedziczenia okreÊlonych cech 

23

Lekcja çwiczeniowa. Dziedziczenie okreÊlonych cech

24

Lekcja utrwalajàca materia∏ z

zaj´ç 13–23. Utrwalenie wiadomoÊci dotyczàcych dziedziczenia cech

25

Lekcja powtórzeniowa dotyczàca rozdzia∏u 4. P

owtórzenie wiadomoÊci dotyczàcych dziedziczenia cech

26

Przyczyny zmien-

noÊci – zmiennoÊç

niedziedziczna

– podzia∏ zmiennoÊci

– zmiennoÊç modyfikacyjna

– zmiennoÊç fluktuacyjna

– definiuje poj´cie zmiennoÊci (P) 

– przedstawia podzia∏ zmiennoÊci (P) 

– wyjaÊnia na dowolnym przyk∏adzie wyst´powa-

nie zmiennoÊci modyfikacyjnej (P) 

– omawia na dowolnym przyk∏adzie zmiennoÊç

fluktuacyjnà (P) 

polecenia kon-

trolne 1

i

2

18

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 5. ZmiennoÊç organizmów i

jej przyczyny

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

27/28

ZmiennoÊç dzie-

dziczna

– zmiennoÊç rekombinacyjna

– powstawanie mutacji

– podzia∏ mutacji

– wyjaÊnia poj´cia: zmiennoÊç mutacyjna, zmien-

noÊç rekombinacyjna (P) 

– podaje przyk∏ady zmiennoÊci mutacyjnej i

re-

kombinacyjnej (P) 

– wyjaÊnia poj´cia: mutacja spontaniczna, muta-

cja indukowana (P) 

– okreÊla czynniki wywo∏ujàce mutacje (P) 

– podaje przyk∏ady mutacji indukowanych i

spon-

tanicznych (PP) 

– dokonuje podzia∏u mutacji na genowe i

chromo-

somowe (P) 

– przedstawia podzia∏ mutacji punktowych (P) 

– przedstawia graficznie powstawanie mutacji ge-

nowych: substytucja (tranzycja, transwersja),

delecja, insercja (PP) 

– wymienia mutacje punktowe (P) 

– ilustruje powstawanie ró˝nych mutacji punkto-

wych (P) 

– dokonuje podzia∏u mutacji chromosomowych

liczbowych (P) 

– podaje przyk∏ady mutacji chromosomowych

liczbowych (PP) 

– wyjaÊnia powstawanie aneuploidów i

euploi-

dów (P) 

çwiczenia 1–3

EZ – T

-6

19

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 6. Genetyka i

medycyna

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

29

Choroby dzie-

dziczne cz∏owieka

– niektóre choroby dziedziczne wy-

wo∏ane mutacjami genowymi

– niektóre choroby dziedziczne wy-

wo∏ane mutacjami chromosomowy-

mi

– choroby wieloczynnikowe

– podaje przyk∏ady dziedzicznych chorób cz∏owie-

ka wywo∏anych mutacjami genowymi (P) 

– przyporzàdkowuje sposób dziedziczenia poda-

nym chorobom (P

, PP) 

– przedstawia defekty i

objawy wskazanych cho-

rób genetycznych (P

, PP) 

– omawia przyk∏ady bloków metabolicznych

w

przemianach egzogennych aminokwasów

aromatycznych (PP) 

– podaje przyk∏ady chorób dziedzicznych cz∏o-

wieka wywo∏anych mutacjami chromosomowy-

mi (P) 

– charakteryzuje choroby dziedziczne wywo∏ane

mutacjami chromosomowymi (P) 

– przedstawia schematycznie i

wyjaÊnia proces

translokacji prowadzàcej do przewlek∏ej bia∏acz-

ki (PP) 

– podaje przyk∏ady chorób cz∏owieka wywo∏anych

interakcjà kilku genów i

Êrodowiska (P) 

çwiczenia 1–3

EZ – T

-6

30

T

ransformacja no-

wotworowa

– nowotwory

– rozwój procesu nowotworowego

– wyjaÊnia poj´cia: protoonkogen, supresor no-

wotworowy (P) 

– analizuje i

wyjaÊnia schemat przedstawiony

w

podr´czniku na rycinie 6.4 (PP) 

– omawia rozwój procesu nowotworowego (P) 

– podaje przyk∏ady nowotworów najcz´Êciej wy-

st´pujàcych w

populacji P

olaków (P) 

polecenie kon-

trolne 5

EZ – T

-6

20

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 6. Genetyka i

medycyna

Rozdzia∏ 7. Zastosowania

genetyki – in˝ynieria genetyczna

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

31

Diagnostyka cho-

rób dziedzicznych

i

nowotworowych

– metody diagnostyki chorób dzie-

dzicznych i

nowotworowych

– interpretuje dane przedstawione w

formie rodo-

wodów ilustrujàcych dziedziczenie chorób gene-

tycznych (P) 

– przedstawia w

formie rodowodów dziedziczenie

okreÊlonej choroby genetycznej (PP) 

– wymienia wspó∏czesne metody diagnostyki cho-

rób dziedzicznych i

nowotworowych (P) 

– charakteryzuje wspó∏czesne metody diagnostyki

chorób dziedzicznych i

nowotworowych: mole-

kularna sonda DNA

, technika PCR (P) 

polecenia kon-

trolne 6, 11–13 

EZ – T

-6

32

Metody stosowane

w

in˝ynierii gene-

tycznej

– osiàgni´cia genetyki klasycznej

– enzymy restrykcyjne

– klonowanie DNA

– definiuje poj´cia: selekcja sztuczna, chów wsob-

ny

, heterozja (P) 

– omawia dzia∏anie enzymów restrykcyjnych (P) 

– okreÊla zastosowanie enzymów restrykcyjnych

w

in˝ynierii genetycznej (P) 

– wyjaÊnia wykorzystanie wektora plazmidowego

oraz zastosowanie elektroforezy na podstawie

rycin 7.3 i

7.4 (P) 

– definiuje poj´cie klonowania (P) 

– omawia techniki klonowania DNA (P) 

– ocenia przydatnoÊç tworzenia biblioteki ludzkie-

go genomu (PP) 

çwiczenie 1

21

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 7. Zastosowania

genetyki – in˝ynieria genetyczna

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

33

Problemy in˝ynierii

genetycznej

– organizmy transgeniczne

– klonowanie 

– terapia genowa

– inne zastosowania in˝ynierii gene-

tycznej

– wyjaÊnia poj´cia: organizm transgeniczny

, or

-

ganizm zmodyfikowany genetycznie, klonowa-

nie (P) 

– podaje przyk∏ady organizmów transgenicznych

i

zmodyfikowanych genetycznie (P) 

– przytacza argumenty przemawiajàce za tworze-

niem organizmów transgenicznych i

zmodyfiko-

wanych genetycznie (PP) 

– porównuje klonowanie terapeutyczne z

repro-

dukcyjnym (P) 

– ocenia przydatnoÊç klonowania terapeutyczne-

go (PP) 

– przedstawia niekorzystne aspekty klonowania

reprodukcyjnego (PP) 

– wymienia przyk∏ady sklonowanych organi-

zmów (P) 

– wyjaÊnia proces klonowania organizmów (P) 

– omawia za∏o˝enia terapii genowej (P) 

– podaje przyk∏ady zastosowania terapii geno-

wej (PP) 

– analizuje ograniczenia terapii genowej (PP) 

– wymienia przyk∏ady zastosowania in˝ynierii ge-

netycznej w

sàdownictwie (PP) 

– podaje przyk∏ady zastosowania genetyki w

in-

nych dziedzinach nauki (PP) 

çwiczenie 2,

polecenie kon-

trolne 1

EZ – T

-6

22

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 7. Zastosowania

genetyki – in˝ynieria genetyczna

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

34

Sekwencjonowa-

nie genomu cz∏o-

wieka

– sekwencjonowanie DNA

– metoda sekwencjonowania geno-

mu ludzkiego

– podaje metody sekwencjonowania DNA (P) 

– omawia metody sekwencjonowania DNA (P) 

– wyjaÊnia metod´ sekwencjonowania genomu

cz∏owieka (P) 

– okreÊla przydatnoÊç sekwencjonowania geno-

mu ludzkiego (P) 

– wyjaÊnia poj´cie pseudogenu (P) 

polecenia kon-

trolne 2

i

3

38

Historyczne poglà-

dy na sta∏oÊç

i

zmiennoÊç

w

przyrodzie

– lamarkizm

– katastrofizm

– teoria doboru naturalnego Darwina

– omawia za∏o˝enia teorii ewolucji wed∏ug La-

marcka (P) 

– uzasadnia za∏o˝enia lamarkizmu, wykorzystujàc

odpowiednie przyk∏ady (PP) 

– przedstawia poglàdy katastrofistów na przebieg

ewolucji (P) 

– omawia podstawowe za∏o˝enia teorii Darwina–

–W

allace’a (P) 

– wyjaÊnia teori´ doboru naturalnego (P) 

– uzasadnia za∏o˝enia teorii Darwina–W

allace’a,

podajàc odpowiednie przyk∏ady (PP) 

çwiczenia 1

i

2

35

Lekcja çwiczeniowa. ZmiennoÊç organizmów i

wykorzystanie in˝ynierii genetycznej

36

Lekcja utrwalajàca materia∏ z

zaj´ç 26–34. Utrwalenie wiadomoÊci zwiàzanych ze zmiennoÊcià organizmów i

wykorzystaniem in˝ynierii

 genetycznej

37

Lekcja powtórzeniowa dotyczàca rozdzia∏ów 5–7. P

owtórzenie wiadomoÊci zwiàzanych ze zmiennoÊcià organizmów i

wykorzystaniem in˝y

nierii gene-

tycznej

Rozdzia∏ 8. Dzieje myÊli ewolucyjnej

23

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 8. Dzieje myÊli ewolucyjnej

Rozdzia∏ 9. Dowody ewolucji

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

39

Syntetyczna teoria

ewolucji

– syntetyczna teoria ewolucji

– przedstawia za∏o˝enia syntetycznej teorii ewolu-

cji (P) 

– uzasadnia za∏o˝enia syntetycznej teorii ewolucji

odpowiednimi przyk∏adami (PP) 

polecenie kon-

trolne 5

40

P

oÊrednie dowody

ewolucji

Przyk∏ady z

zakresu: 

– anatomii porównawczej

– embriologii

– fizjologii, biochemii, biologii mole-

kularnej

– biogeografii

– podaje przyk∏ady narzàdów analogicznych i

h

o-

mologicznych oraz szczàtkowych, stanowiàcych

poÊrednie dowody ewolucji (P) 

– omawia prawo biogenetyczne Haeckla (P) 

– uzasadnia za∏o˝enia prawa biogenetycznego,

pos∏ugujàc si´ odpowiednimi przyk∏adami (P) 

– wymienia przyk∏ady poÊrednich dowodów ewo-

lucji z

zakresu fizjologii (P) 

– analizuje pokrewieƒstwa filogenetyczne przed-

stawione za pomocà dendrogramu (PP) 

– podaje przyk∏ady wykorzystania biochemii i

bio-

logii molekularnej w

ustalaniu przebiegu ewolu-

cji (P) 

– wyjaÊnia poj´cia: endemit, relikt

(P)

– podaje przyk∏ady endemitów i

reliktów (P) 

çwiczenie 1

24

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 9. Dowody ewolucji

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

41

BezpoÊrednie do-

wody ewolucji

– zapis kopalny

– datowanie skamienia∏oÊci

– wyjaÊnia ró˝nice mi´dzy skamienia∏oÊcià, odci-

skiem i

odlewem (P) 

– wymienia metody datowania skamienia∏oÊci (P) 

– przedstawia sposób ustalania wieku wzgl´dne-

go ska∏ za pomocà stratygrafii (PP) 

– wyjaÊnia i

podaje przyk∏ady skamienia∏oÊci

przewodnich (P) 

– charakteryzuje metody datowania skamienia∏o-

Êci: radiometrycznà, radiow´glowà, dendrochro-

nologi´, paleomagnetycznà, termoluminescen-

cyjnà (PP) 

çwiczenia 2

i

3

42

Przyczyny zmian

ewolucyjnych

– prawo Hardy’ego–W

einberga

– dryf genetyczny

– efekt wàskiego gard∏a

– efekt za∏o˝yciela

– przedstawia za∏o˝enia prawa równowagi Har-

dy’ego–W

einberga (P) 

– przedstawia za pomocà zapisu matematyczne-

go prawo Hardy’ego–W

einberga (PP) 

– oblicza cz´stoÊç wyst´powania heterozygot, ho-

mozygot dominujàcych i

recesywnych na pod-

stawie prawa Hardy’ego–W

einberga (PP) 

– wyjaÊnia, na czym polega dryf genetyczny

, efekt

za∏o˝yciela i

efekt wàskiego gard∏a (P) 

çwiczenie 1

Rozdzia∏ 10. Mechanizmy sprawcze i

prawid∏owoÊci ewolucji

25

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 10. Mechanizmy sprawcze i

prawid∏owoÊci ewolucji

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

43

Rodzaje doboru

naturalnego 

– dobór stabilizujàcy

– dobór kierunkowy

– dobór rozrywajàcy

– dobór p∏ciowy

– ewolucja genów

– wymienia rodzaje doboru naturalnego (P) 

– przyporzàdkowuje podane przyk∏ady rodzajom

doboru naturalnego (PP) 

– wyjaÊnia poj´cie preadaptacji (P) 

– podaje przyk∏ady preadaptacji (P) 

– omawia znaczenie doboru p∏ciowego (PP) 

– wyjaÊnia znaczenie doboru krewniaczego

w

zwi´kszaniu sukcesu rozrodczego (PP) 

– podaje przyk∏ady doboru krewniaczego (PP) 

– ocenia znaczenie metod sekwencjonowania

DNA w

badaniu ewolucji genów (PP) 

çwiczenie 2

44

P

owstawanie ga-

tunków (specjacja) 

– mechanizmy izolacyjne

– rodzaje specjacji

– wymienia rodzaje izolacji (P) 

– omawia mechanizmy izolacyjne (P) 

– podaje przyk∏ady izolacji: geograficznej, siedli-

skowej, fenologicznej, etologicznej, anatomicz-

no-morfologicznej i

postzygotycznej (P) 

– wyjaÊnia poj´cie specjacji (P) 

– przedstawia g∏ówne typy specjacji (P) 

– porównuje specjacj´ sympatrycznà z

allopa-

trycznà, nag∏à ze stopniowà, radiacyjnà z

file-

tycznà (P) 

– przyporzàdkowuje typom specjacji odpowiednie

przyk∏ady (PP) 

– ocenia znaczenie mechanizmów izolacyjnych

w

powstawaniu gatunków (PP) 

çwiczenie 3

26

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 10. Mechanizmy sprawcze i

prawid∏owoÊci ewolucji

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

45

Prawid∏owoÊci

ewolucji

– mikroewolucja 

– makroewolucja

– tempo ewolucji 

– cechy ewolucji

– definiuje poj´cia: mikroewolucja, makroewolu-

cja, melanizm przemys∏owy (P) 

– podaje przyk∏ady makroewolucji i

mikroewolu-

cji (P) 

– porównuje model nieciàg∏ych stanów równowa-

gi z

gradualizmem (PP) 

– wyjaÊnia na podstawie stosownych przyk∏adów

,

na czym polega ewolucja mozaikowa (PP) 

– wyjaÊnia na podstawie przyk∏adów

, na czym po-

lega nieodwracalnoÊç, post´powoÊç i

wielokie-

runkowoÊç ewolucji (P

, PP) 

– definiuje poj´cia: radiacja adaptacyjna, dywer-

gencja, konwergencja (P) 

– omawia przebieg radiacji adaptacyjnej na pod-

stawie ryciny 10.11 (PP) 

– przyporzàdkowuje konwergencji i

dywergencji

odpowiednie przyk∏ady (P) 

– podaje przyk∏ady ewolucji równoleg∏ej, koewolu-

cji i

mimikry (PP) 

polecenia kon-

trolne 26 i

2

7

46

P

odstawowe za∏o-

˝enia biogenezy 

– biogeneza

– przedstawia koncepcj´ panspermii (P) 

– omawia koncepcj´ samoistnej biogenezy we-

d∏ug Millera i

Ureya (P) 

– opisuje eksperyment Oparina (P) 

– charakteryzuje nowe koncepcje pochodzenia

˝ycia na Ziemi (PP) 

polecenia kon-

trolne 1

i

3

Rozdzia∏ 11. Ewolucyjna historia ˝ycia na Ziemi

27

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 11. Ewolucyjna historia ˝ycia na Ziemi

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

47

P

owstanie komórki

eukariotycznej 

– teoria autogeniczna

– teoria seryjnej endosymbiozy

– omawia za∏o˝enia teorii autogenicznej dotyczà-

cej powstania komórki eukariotycznej (P) 

– wyjaÊnia teori´ seryjnej endosymbiozy (P) 

– analizuje zasadnoÊç poglàdów reprezentowa-

nych przez obydwie teorie (PP) 

çwiczenie 1

48

P

ochodzenie i

roz-

wój protistów

, ro-

Êlin, grzybów

i

zwierzàt

– powstawanie protistów

– pochodzenie roÊlin, zwierzàt i

grzy-

bów

– omawia pochodzenie protistów (P) 

– przedstawia poglàdy na temat pochodzenia

i

rozwoju roÊlin, grzybów i

zwierzàt (P) 

çwiczenie 2

Rozdzia∏ 12. Ewolucja naczelnych i

antropogeneza

49

Cechy charaktery-

styczne i

filogene-

za ssaków naczel-

nych

– charakterystyka naczelnych

– przedstawia podzia∏ ssaków naczelnych (PP) 

– analizuje przebieg filogenezy ssaków naczel-

nych (P) 

– analizuje drzewo rodowe cz∏ekokszta∏tnych

przedstawione w

podr´czniku na ryc. 12.3 (P) 

polecenie kon-

trolne 5

50

Przebieg antropo-

genezy

– cechy cz∏owieka wspó∏czesnego

i

ma∏p cz∏ekokszta∏tnych

– ewolucja australopiteków

– ewolucja rodzaju 

Homo

– ewolucja kulturowa cz∏owieka

– podaje cechy swoiste dla cz∏owieka (P) 

– porównuje cechy cz∏owieka wspó∏czesnego

z

ma∏pà cz∏ekokszta∏tnà (PP) 

– analizuje drzewo rodowe hominidów przedsta-

wione w

podr´czniku na ryc. 12.5 (PP) 

– przedstawia przebieg ewolucji australopiteków (P)

– omawia przebieg ewolucji rodzaju 

Homo 

(P) 

– przedstawia na podstawie przyk∏adów etapy

ewolucji kulturowej cz∏owieka (PP) 

– wyjaÊnia pochodzenie mowy na podstawie da-

nych z

literatury (PP) 

çwiczenia 1–4,

polecenie kon-

trolne 11

28

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 12. Ewolucja naczelnych i

antropogeneza

Rozdzia∏ 13. Ârodowisko przyrodnicze i

jego stan wspó∏czesny

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

53

54/55

Antropogeniczne

przekszta∏cenia

zasobów nieodna-

wialnych

Antropogeniczne

przekszta∏cenia

zasobów odna-

wialnych

– elementy Êrodowiska przyrodniczego

– zasoby naturalne

– krajobrazy przyrodnicze i

kulturowe

– zanieczyszczenia wody

, powietrza,

gleby 

– badanie jakoÊci wody

, powietrza,

gleby

– bezpoÊredni i

poÊredni wp∏yw cz∏o-

wieka na organizmy i

Êrodowisko

przyrodnicze

– przedstawia podzia∏ elementów Êrodowiska

przyrodniczego (P) 

– okreÊla czynniki wp∏ywajàce na Êrodowisko

przyrodnicze (P) 

– dzieli zasoby przyrody na odnawialne i

nieodna-

wialne (P) 

– przyporzàdkowuje przyk∏ady zasobów przyrody

do odnawialnych i

nieodnawialnych (P) 

– przedstawia podzia∏ krajobrazu (P) 

– podaje przyk∏ady krajobrazów kulturowych

i

przyrodniczych (P) 

– okreÊla przyczyny zanieczyszczeƒ wody

, gleby

,

powietrza (P) 

– wymienia przyk∏adowe zanieczyszczenia wody

,

gleby

, powietrza (P) 

– wymienia fizykochemiczne i

biologiczne wskaêni-

ki s∏u˝àce do okreÊlania stanu czystoÊci wód (P) 

– wybiera wskaêniki zanieczyszczeƒ wód potrzeb-

ne do samodzielnego wykonania analiz (PP) 

– podaje rodzaje zanieczyszczeƒ powietrza i

gle-

by (P) 

çwiczenia

14–16

çwiczenia 2, 3,

6i1

2

EE – T

-1, 2, 3

EE – T

-1, 2, 3

51

Lekcja utrwalajàca materia∏ z

zaj´ç 38–50. Utrwalenie wiadomoÊci z

zakresu ewolucjonizmu

52

Lekcja powtórzeniowa dotyczàca rozdzia∏ów 8–12. P

owtórzenie wiadomoÊci z

zakresu ewolucjonizmu

29

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 13. Ârodowisko przyrodnicze i

jego stan wspó∏czesny

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

– wyjaÊnia poj´cia: kwaÊne deszcze, smog, efekt

cieplarniany

, dziura ozonowa, zm´czenie gleby

,

erozja, degradacja (P) 

– porównuje smog kwaÊny z

fotochemicznym (P) 

– omawia powstawanie kwaÊnych deszczy

, smo-

gu, dziury ozonowej i

efektu cieplarnianego (P) 

– przedstawia w

postaci reakcji chemicznych po-

wstawanie kwaÊnych deszczy (PP) 

– okreÊla przyczyny erozji i

degradacji gleby (P) 

– analizuje zwiàzek mi´dzy spadkiem ró˝norodno-

Êci biologicznej a

oddzia∏ywaniem cz∏owieka na

Êrodowisko (PP) 

– przedstawia i

omawia poÊrednie i

bezpoÊrednie

oddzia∏ywanie cz∏owieka na Êrodowisko oraz je-

go skutki (P) 

– wyjaÊnia poj´cia: introdukcja, organizm zawle-

czony

, urbanizacja, organizm synantropijny

, in-

dustrializacja (P) 

– podaje przyk∏ady synantropów i

organizmów za-

wleczonych (PP) 

30

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 13. Ârodowisko przyrodnicze i

jego stan wspó∏czesny

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

56

Wp∏yw rolnictwa

na Êrodowisko 

i ró˝norodnoÊç

biologicznà

– wp∏yw rolnictwa na Êrodowisko

– wp∏yw rolnictwa na ró˝norodnoÊç

biologicznà

– wyjaÊnia zwiàzek mi´dzy intensyfikacjà, chemi-

zacjà, melioracjà, mechanizacjà rolnictwa oraz

stosowaniem nowych odmian w

produkcji rolnej

a

ró˝norodnoÊcià biologicznà (PP) 

– wymienia chemiczne Êrodki ochrony roÊlin (P) 

– ocenia skutki i

wp∏yw stosowania chemicznych

Êrodków roÊlin na Êrodowisko przyrodnicze (PP) 

– przedstawia alternatywne rozwiàzania, które sto-

sowane w

rolnictwie ograniczà jego negatywny

wp∏yw na Êrodowisko przyrodnicze (PP) 

çwiczenia

7i1

1

EE – T

-1, 2, 3, 4, 5

57

Wp∏yw degradacji

Êrodowiska na

zdrowie cz∏owieka

– rodzaje zanieczyszczeƒ

– konserwanty i

dodatki do ˝ywnoÊci

– wp∏yw promieniowania, ha∏asu i

w

i-

bracji

– choroby zwiàzane z

urbanizacjà, in-

dustrializacjà i

rolnictwem

– ochrona Êrodowiska

– podaje przyk∏ady zanieczyszczeƒ Êrodowiska wp∏y-

wajàce niekorzystnie na zdrowie cz∏owieka (P) 

– wyjaÊnia zwiàzek mi´dzy promieniowaniem

a

mo˝liwoÊcià wystàpienia chorób nowotworo-

wych (PP) 

– podaje podstawowe êród∏a i

rodzaje promienio-

wania (P) 

– wymienia przyk∏ady szkodliwych konserwantów

i

zwiàzków chemicznych dodawanych do ˝yw-

noÊci (P) 

– analizuje zwiàzek mi´dzy pojawieniem si´ cho-

rób a

spo˝ywaniem pokarmów zawierajàcych

szkodliwe dodatki do ˝ywnoÊci (PP) 

– uzasadnia s∏usznoÊç wyboru produktów spo-

˝ywczych niezawierajàcych konserwantów

,

barwników

, antyutleniaczy

, emulgatorów

i

zmi´kczaczy (PP) 

çwiczenie 17

EE – T

-5

EZ – T

-1, 5, 8

31

Numer

kolejnej

lekcji

Rozdzia∏ 13. Ârodowisko przyrodnicze i

jego stan wspó∏czesny

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

– omawia wp∏yw ha∏asu i

wibracji na zdrowie cz∏o-

wieka (P) 

– wyjaÊnia poj´cia: schorzenie somatyczne, cho-

roba zawodowa (P) 

– podaje przyk∏ady schorzeƒ somatycznych i

cho-

rób zawodowych spowodowanych urbanizacjà,

industrializacjà (P) 

– podaje przyk∏ady dzia∏alnoÊci rolnej na zdrowie

rolników (P) 

– podaje przyk∏ady obszarów kl´sk ekologicznych

oraz pustyƒ przemys∏owych (P) 

– argumentuje twierdzenie, ˝e ochrona Êrodowi-

ska jest koniecznoÊcià (PP) 

Rozdzia∏ 14. F

ormy ochrony Êrodowiska i

przyrody

58

Mi´dzynarodowe

dzia∏ania na rzecz

ochrony Êrodowi-

ska

– Szczyt Ziemi w

Rio de Janeiro

– zasada zrównowa˝onego rozwoju

– przedstawia za∏o˝enia Humboldta, Raportu

U’Thanta, konferencji sztokholmskiej, UNEP

,

Szczytu Ziemi w

Rio de Janeiro (P) 

– przedstawia za∏o˝enia Deklaracji z

Rio, Agendy

21, konwencji w

sprawie lasów

, konwencji o

ró˝-

norodnoÊci biologicznej, konwencji w

sprawie

zmian klimatu (P) 

– omawia Nowà Kart´ Ziemi ustalonà na Szczycie

Ziemi w

Rio de Janeiro (PP) 

– wymienia mi´dzynarodowe organizacje dzia∏ajà-

ce na rzecz ochrony Êrodowiska (P) 

– wyjaÊnia zasad´ zrównowa˝onego rozwoju (P) 

çwiczenia 1,

3i4

EE – T

-2, 3, 4, 5, 7

32

Numer

kolejnej

lekcji

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

60

K

onserwatorska

ochrona przyrody

w

P

olsce

– formy ochrony przyrody w

P

olsce

– ochrona bierna i

czynna

– rolnictwo ekologiczne

– wymienia obszarowe formy ochrony przyrody

w

P

olsce (P) 

– wymienia obiektowe formy ochrony przyrody

w

P

olsce (P) 

– wymienia parki narodowe w

P

olsce (P) 

– lokalizuje na mapie P

olski poszczególne parki

narodowe (PP) 

– charakteryzuje parki narodowe (PP) 

– podaje parki narodowe wpisane na list´ rezerwa-

tów biosfery w

ramach programu UNESCO (P) 

– podaje przyk∏ady czynnej i

biernej ochrony przy-

rody (P) 

çwiczenia 7,

8i1

3

EE – T

-4

59

Sposoby ochrony

Êrodowiska przy-

rodniczego

– ochrona nieodnawialnych zasobów

przyrody

– ochrona odnawialnych zasobów

przyrody

– ochrona przyrody

– przedstawia szczegó∏owe zalecenia i

zasady

zrównowa˝onego rozwoju ustalone na Szczycie

Ziemi w

Rio de Janeiro (PP) 

– proponuje alternatywne sposoby oszcz´dzania

zu˝ycia surowców skalnych i

paliw kopalnych (P) 

– przedstawia dzia∏ania przyczyniajàce si´ do

ochrony wód (P) 

– omawia etapy oczyszczania Êcieków (PP) 

– wymienia przyk∏adowe metody ochrony powie-

trza (P) 

– analizuje dzia∏ania ograniczajàce degradacj´

gleby (P) 

– przedstawia ró˝norodne dzia∏ania na rzecz

ochrony krajobrazu oraz przyrody (P) 

çwiczenie 5

EE – T

-2, 3, 4, 5

Rozdzia∏ 14. F

ormy ochrony Êrodowiska i

przyrody

33

Numer

kolejnej

lekcji

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

– wymienia przyk∏adowe rezerwaty przyrody

, parki

krajobrazowe, pomniki przyrody

, obszary chro-

nionego krajobrazu najbli˝szej okolicy (PP) 

– wyjaÊnia ró˝nic´ mi´dzy ochronà rezerwatowà

Êcis∏à i

cz´Êciowà (P) 

– wymienia przyk∏ady roÊlin, zwierzàt, grzybów

i

porostów chronionych w

P

olsce (PP) 

– wyjaÊnia poj´cia: reintrodukcja, bank genów (P) 

– podaje przyk∏ady reintrodukcji (P) 

– wyjaÊnia poj´cia: rolnictwo ekologiczne, rolnic-

two zintegrowane (P) 

– ocenia znaczenie stosowania rolnictwa zintegro-

wanego i

ekologicznego pod kàtem ochrony

Êrodowiska przyrodniczego (PP) 

Rozdzia∏ 15. Prawne regulacje ochrony przyrody i

Êrodowiska

w

P

olsce

61

P

odstawy prawne

ochrony przyrody

i

Ê

rodowiska

w

P

olsce

– regulacje prawne ochrony przyrody

i

Ê

rodowiska w

P

olsce

– wymienia nadrz´dne akty prawne regulujàce

ochron´ przyrody i

Êrodowiska w

P

olsce (P) 

– omawia system prawny ochrony Êrodowiska

w

P

olsce (P) 

– analizuje rozporzàdzenia zawierajàce regulacje

prawne ochrony przyrody i

Êrodowiska (PP) 

– wykorzystuje ró˝ne êród∏a informacji w

aktuali-

zowaniu obowiàzujàcych aktów prawnych (PP) 

– wymienia organizacje zajmujàce si´ ochronà

przyrody i

Êrodowiska oraz edukacjà w

tym za-

kresie (P) 

çwiczenie 14

EE – T

-7

Rozdzia∏ 14. F

ormy ochrony Êrodowiska i

przyrody

34

Numer

kolejnej

lekcji

Temat lekcji

Zakres materia∏u

Planowane osiàgni´cia uczniów (cele lekcji)

P

o

 lekcji uczeƒ:

Proponowane

çwiczenia

i polecenia

K

orelacja 

z treÊciami Êcie˝ek

edukacyjnych

62

Przysz∏oÊç biologii

i

biotechnologii

– praktyczne wykorzystanie osiàgni´ç

biologii i

biotechnologii 

– analizuje osiàgni´cia genetyki w

kontekÊcie 

rozwoju innych dziedzin nauk, w

tym medycy

-

ny (PP) 

– analizuje osiàgni´cia in˝ynierii genetycznej

w

kontekÊcie rozwoju innych dziedzin nauk,

w

tym medycyny (PP) 

– ocenia potrzeb´ rozwoju biotechnologii w

kon-

tekÊcie dzia∏aƒ praktycznych, które mogà byç

wykorzystane w

ró˝nych dziedzinach ˝ycia (PP) 

EE – T

-6

64

Lekcja powtórzeniowa dotyczàca rozdzia∏ów 13–15. P

owtórzenie wiadomoÊci dotyczàcych ochrony Êrodowiska i

przyrody

Rozdzia∏ 15. Prawne regulacje ochrony przyrody i

Êrodowiska

w

P

olsce

63

Lekcja utrwalajàca materia∏ z

zaj´ç 53–62. Utrwalenie wiadomoÊci dotyczàcych ochrony Êrodowiska i

przyrody

1.3. Wymagania edukacyjne na stopnie szkolne

Obowiàzkiem ka˝dego nauczyciela jest opracowanie wymagaƒ edukacyjnych na poszczególne

stopnie szkolne oraz poinformowanie o nich uczniów i ich opiekunów prawnych (patrz: 

Biologia 2. Za-

kres rozszerzony. Przewodnik dla nauczyciela liceum ogólnokszta∏càcego autorstwa E. Holak, M. ¸asz-
czycy, G. Skirmuntt Wydawnictwa Pedagogicznego OPERON, podrozdz. 1.3). 

Nie jest mo˝liwe przygotowanie uniwersalnych wymagaƒ, które mo˝na by by∏o stosowaç niezale˝-

nie od programu nauczania wybranego przez nauczyciela do realizacji. Opracowujàc w∏asne wymaga-
nia edukacyjne, nale˝y wziàç pod uwag´, oprócz realizowanego programu nauczania, jego obudow´
dydaktycznà, baz´ materia∏owà, jakà dysponuje nauczyciel, indywidualne potrzeby uczniów, podsta-
w´ programowà kszta∏cenia ogólnego biologii w zakresie podstawowym i rozszerzonym, Êcie˝ki edu-
kacyjne, wymagania zawarte w standardach wymagaƒ egzaminacyjnych oraz w∏asne umiej´tnoÊci me-
todyczno-dydaktyczne. 

Prezentowana przez nas propozycja wymagaƒ edukacyjnych na poszczególne stopnie szkolne

uwzgl´dnia podstaw´ programowà, umiej´tnoÊci zawarte w standardach wymagaƒ egzaminacyjnych,
program nauczania oraz podr´cznik Wydawnictwa Pedagogicznego OPERON. Nie nale˝y jej jednak
traktowaç jako wersji ostatecznej. Jest to bowiem materia∏ wyjÊciowy, który ka˝dy nauczyciel powinien
indywidualnie zmodyfikowaç, dostosowujàc do warunków, jakie zapewnia dana szko∏a, oraz mo˝liwo-
Êci percepcyjnych uczniów. 

Propozycja wymagaƒ edukacyjnych na ocen´ dopuszczajàcà. Uczeƒ: 
–

wymienia sk∏adniki chemiczne DNA i RNA; 

–  wymienia rodzaje RNA; 
–  omawia rol´ DNA i RNA; 
–  okreÊla lokalizacj´ DNA i RNA w obr´bie komórki; 
–  podaje lokalizacj´ replikacji; 
–  okreÊla istot´ replikacji; 
–  okreÊla znaczenie replikacji; 
–  opisuje budow´ chromatyny; 
–  wyjaÊnia poj´cia: genom, prion; 
–  wymienia fazy mitozy; 
–  wymienia fazy mejozy; 
–  podaje efekt mitozy; 
–  podaje efekt mejozy; 
–  opisuje przebieg mitozy; 
–  podaje liczb´ wiàzaƒ mi´dzy parami zasad azotowych w DNA i RNA; 
–  wyjaÊnia, na czym polega komplementarnoÊç nici DNA; 
–  wymienia czynniki warunkujàce przebieg replikacji; 
–  wymienia przyk∏ady chorób cz∏owieka wywo∏anych prionami; 
–  wyjaÊnia poj´cia: koniugacja, transformacja, transdukcja, kodon, transkrypcja, translacja; 
–  wymienia cechy kodu genetycznego; 
–  okreÊla mechanizmy ogólne transkrypcji; 
–  wymienia cechy transkrypcji u prokariontów; 
–  wymienia etapy translacji; 
–  definiuje poj´cie operonu; 
–  podaje treÊç I prawa Mendla; 
–  podaje treÊç II prawa Mendla; 
–  podaje argumenty uzasadniajàce wybór muszki owocowej do badaƒ genetycznych; 
–  wyjaÊnia poj´cia: hemizygota, heterozygotycznoÊç m´ska, heterozygotycznoÊç ˝eƒska; 
–  omawia determinacj´ p∏ci u ssaków; 
–  omawia na dowolnym przyk∏adzie dziedziczenie jednogenowe cech autosomalnych; 
–  wymienia g∏ówne grupy krwi; 

35

–  podaje genotypy g∏ównych grup krwi; 
–  rozwiàzuje proste krzy˝ówki genetyczne ilustrujàce dziedziczenie grup krwi; 
–  wyjaÊnia poj´cia: zmiennoÊç, zmiennoÊç mutacyjna, zmiennoÊç rekombinacyjna; 
–  przedstawia podzia∏ zmiennoÊci; 
–  podaje przyk∏ady zmiennoÊci mutacyjnej i rekombinacyjnej; 
–  wyjaÊnia poj´cia: mutacja spontaniczna, mutacja indukowana; 
–  wymienia czynniki wywo∏ujàce mutacje; 
–  dokonuje podzia∏u mutacji chromosomowych liczbowych; 
–  wyjaÊnia powstawanie aneuploidów i euploidów; 
–  podaje przyk∏ady dziedzicznych chorób cz∏owieka wywo∏anych mutacjami genowymi; 
–  podaje przyk∏ady chorób dziedzicznych cz∏owieka wywo∏anych mutacjami chromosomowymi; 
–  wymienia choroby cz∏owieka b´dàce skutkiem interakcji kilku genów oraz czynników Êrodowi-

ska; 

–  wyjaÊnia poj´cia: protoonkogen, supresor nowotworowy; 
–  podaje przyk∏ady nowotworów najcz´Êciej wyst´pujàcych w populacji Polaków; 
–  definiuje poj´cia: selekcja sztuczna, chów wsobny, heterozja; 
–  definiuje poj´cie klonowania; 
–  wyjaÊnia poj´cia: organizm transgeniczny, organizm zmodyfikowany genetycznie, klonowanie; 
–  podaje przyk∏ady organizmów transgenicznych i zmodyfikowanych genetycznie; 
–  wymienia przyk∏ady organizmów sklonowanych; 
–  podaje metody sekwencjonowania DNA; 
–  omawia metody sekwencjonowania DNA; 
–  wyjaÊnia poj´cie pseudogenu; 
–  wymienia twórców ró˝nych teorii ewolucji; 
–  wyjaÊnia poj´cia: dobór naturalny, narzàd analogiczny, narzàd homologiczny, narzàd szczàtkowy; 
–  podaje przyk∏ady narzàdów analogicznych i homologicznych oraz szczàtkowych stanowiàcych

poÊrednie dowody ewolucji; 

–  wymienia przyk∏ady poÊrednich dowodów ewolucji z zakresu fizjologii; 
–  przedstawia przyk∏ady wykorzystania biochemii i biologii molekularnej w ustalaniu przebiegu

ewolucji; 

–  wyjaÊnia poj´cia: endemit, relikt, skamienia∏oÊç przewodnia; 
–  podaje przyk∏ady skamienia∏oÊci przewodnich; 
–  przedstawia za∏o˝enia prawa równowagi Hardy’ego–Weinberga; 
–  wyjaÊnia poj´cia: preadaptacja, specjacja, mikroewolucja, makroewolucja, melanizm przemy-

s∏owy, radiacja adaptacyjna, dywergencja, konwergencja; 

–  wymienia rodzaje izolacji; 
–  opisuje eksperyment Oparina; 
–  przedstawia podzia∏ elementów Êrodowiska przyrodniczego; 
–  dzieli zasoby przyrody na odnawialne i nieodnawialne; 
–  przyporzàdkowuje przyk∏ady zasobów przyrody do odnawialnych i nieodnawialnych; 
–  przedstawia podzia∏ krajobrazu; 
–  wymienia przyk∏adowe zanieczyszczenia wody, gleby, powietrza; 
–  wyjaÊnia poj´cia: kwaÊne deszcze, smog, efekt cieplarniany, dziura ozonowa, zm´czenie gleby,

erozja, degradacja, introdukcja, organizm zawleczony, urbanizacja, organizm synantropijny,
industrializacja; 

–  okreÊla przyczyny erozji i degradacji gleby; 
–  podaje podstawowe êród∏a i rodzaje promieniowania; 
–  wyjaÊnia poj´cia: schorzenie somatyczne, choroba zawodowa; 
–  omawia zasad´ zrównowa˝onego rozwoju; 
–  przedstawia ustalenia Agendy 21; 
–  wymienia mi´dzynarodowe organizacje dzia∏ajàce na rzecz ochrony Êrodowiska; 
–  proponuje alternatywne sposoby oszcz´dzania zu˝ycia surowców skalnych i paliw kopalnych; 

36

–  przedstawia ró˝norodne dzia∏ania na rzecz ochrony krajobrazu oraz przyrody; 
–  podaje przyk∏ady czynnej i biernej ochrony przyrody; 
–  wymienia parki narodowe w Polsce; 
–  wyjaÊnia poj´cia: reintrodukcja, bank genów, rolnictwo ekologiczne, rolnictwo zintegrowane; 
–  wymienia nadrz´dne akty prawne regulujàce ochron´ przyrody i Êrodowiska w Polsce; 
–  podaje przyk∏ady organizacji zajmujàcych si´ w Polsce ochronà przyrody oraz edukacjà ekolo-

gicznà. 

Propozycja wymagaƒ edukacyjnych na ocen´ dostatecznà. Uczeƒ: 
–  omawia przebieg i wyniki doÊwiadczenia Griffitha; 
–  przedstawia cechy modelu budowy DNA wed∏ug Watsona i Cricka; 
–  omawia zwiàzek mi´dzy wiàzaniami podwójnymi i potrójnymi, które wyst´pujà mi´dzy zasa-

dami komplementarnymi, a powstaniem podwójnej helisy DNA; 

–  wyjaÊnia przebieg replikacji; 
–  omawia budow´ morfologicznà oraz organizacj´ przestrzennà chromosomów eukariontów; 
–  przedstawia organizacj´ genomów prokariontów i eukariontów; 
–  opisuje budow´ morfologicznà chromosomów eukariontów; 
–  wyjaÊnia sposób zaka˝enia prionami; 
–  omawia cykl komórkowy; 
–  okreÊla istot´ mitozy; 
–  okreÊla istot´ mejozy; 
–  omawia przebieg pierwszego podzia∏u mejotycznego; 
–  ilustruje przebieg pierwszego podzia∏u mejotycznego; 
–  omawia drugi podzia∏ mejotyczny; 
–  ilustruje przebieg drugiego podzia∏u mejotycznego; 
–  wskazuje ró˝nice mi´dzy anafazà I i II podzia∏u mejotycznego; 
–  wyjaÊnia procesy koniugacji, transformacji i transdukcji; 
–  omawia cykle ˝yciowe eukariontów; 
–  ilustruje przebieg cykli ˝yciowych eukariontów; 
–  podaje kodony wyznaczajàce „START” i „STOP” w zapisie bia∏ka; 
–  przedstawia schematycznie przebieg ogólnego modelu transkrypcji; 
–  podaje cechy transkrypcji u eukariontów; 
–  wyjaÊnia proces splicingu, czyli sk∏adania RNA; 
–  omawia etapy translacji; 
–  wyjaÊnia dzia∏anie operonu laktozowego; 
–  wyjaÊnia dzia∏anie operonu tryptofanowego; 
–  podaje przyk∏ady systemów kontrolnych w komórkach eukariontów; 
–  wymienia przyk∏ady ró˝nych poziomów metabolizmu komórkowego; 
–  ilustruje odpowiednim zapisem genetycznym I prawo Mendla; 
–  wyjaÊnia istot´ krzy˝ówki testowej na dowolnym przyk∏adzie; 
–  ilustruje II prawo Mendla odpowiednim zapisem genetycznym; 
–  rozwiàzuje krzy˝ówki genetyczne dotyczàce dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla; 
–  rysuje schemat kariotypu muszki owocowej; 
–  wskazuje geny p∏ci w kariotypach muszki owocowej i cz∏owieka; 
–  ilustruje odpowiednim zapisem genetycznym dziedziczenie cech sprz´˝onych z p∏cià; 
–  analizuje sposób dziedziczenia grup krwi; 
–  wyjaÊnia znaczenie stosowania krzy˝ówek odwrotnych; 
–  omawia za pomocà odpowiedniej krzy˝ówki dziedziczenie dwóch par alleli le˝àcych na ró˝-

nych chromosomach i na jednym chromosomie; 

–  wyjaÊnia na podstawie zapisów genetycznych dziedziczenie genów sprz´˝onych w jednym

chromosomie; 

–  przedstawia g∏ówne za∏o˝enia teorii chromosomowo-genowej; 

37

–  wyjaÊnia poj´cia: osobnik gynandromorficzny, interseks, nadsamiec, nadsamica; 
–  wyjaÊnia poj´cia: dominacja, niepe∏na dominacja, geny niezale˝ne od p∏ci, geny sprz´˝one

z p∏cià, geny zale˝ne od p∏ci, geny niesprz´˝one, geny sprz´˝one ze sobà, geny sprz´˝one ze so-
bà i z p∏cià; 

–  na podstawie schematu analizuje mo˝liwe relacje mi´dzy allelami jednego genu; 
–  przedstawia w formie w∏aÊciwego zapisu genetycznego wp∏yw alleli ró˝nych genów na jednà cech´; 
–  przedstawia na podstawie odpowiednich zapisów genetycznych stopieƒ powiàzania genów

z p∏cià; 

–  wyjaÊnia na dowolnym przyk∏adzie dziedziczenie jednogenowe z dominacjà niepe∏nà; 
–  analizuje na podstawie odpowiedniego zapisu genetycznego dziedziczenie hemofilii; 
–  omawia i przedstawia relacje mi´dzy genami nieallelicznymi – genami niesprz´˝onymi – jed-

nogenowa i dwugenowa determinacja cechy; 

–  rozwiàzuje proste krzy˝ówki genetyczne dotyczàce dziedziczenia ró˝nych cech; 
–  wyjaÊnia poj´cie dziedziczenia pozajàdrowego; 
–  omawia dziedziczenie barwy liÊci i ∏odyg u dziwaczka; 
–  przedstawia przyk∏ady zmiennoÊci modyfikacyjnej; 
–  omawia na dowolnym przyk∏adzie pojawienie si´ zmiennoÊci fluktuacyjnej; 
–  dokonuje podzia∏u mutacji na genowe i chromosomowe; 
–  przedstawia podzia∏ mutacji punktowych; 
–  wymienia mutacje punktowe; 
–  wyjaÊnia schematycznie sposób powstawania mutacji punktowych; 
–  charakteryzuje choroby dziedziczne wywo∏ane mutacjami chromosomowymi; 
–  omawia przebieg transformacji nowotworowej; 
–  interpretuje dane przedstawione w formie rodowodów ilustrujàcych dziedziczenie chorób ge-

netycznych; 

–  wymienia wspó∏czesne metody diagnostyki chorób dziedzicznych i nowotworowych; 
–  charakteryzuje wspó∏czesne metody diagnostyki chorób dziedzicznych i nowotworowych: mo-

lekularnà sond´ DNA, technik´ PCR; 

–  omawia dzia∏anie enzymów restrykcyjnych; 
–  okreÊla zastosowanie enzymów restrykcyjnych w in˝ynierii genetycznej; 
–  wyjaÊnia na podstawie schematu wykorzystanie wektora plazmidowego oraz zastosowanie

elektroforezy; 

–  omawia techniki klonowania DNA; 
–  porównuje klonowanie terapeutyczne z reprodukcyjnym; 
–  wyjaÊnia proces klonowania organizmów; 
–  okreÊla za∏o˝enia terapii genowej; 
–  wyjaÊnia metod´ sekwencjonowania genomu cz∏owieka; 
–  okreÊla przydatnoÊç sekwencjonowania genomu ludzkiego; 
–  omawia za∏o˝enia teorii ewolucji wed∏ug Lamarcka; 
–  przedstawia poglàdy katastrofistów na przebieg ewolucji; 
–  prezentuje podstawowe za∏o˝enia teorii Darwina–Wallace’a; 
–  wyjaÊnia teori´ doboru naturalnego; 
–  przedstawia za∏o˝enia syntetycznej teorii ewolucji; 
–  omawia prawo biogenetyczne Haeckla; 
–  uzasadnia za∏o˝enia prawa biogenetycznego, podajàc odpowiednie przyk∏ady; 
–  podaje przyk∏ady endemitów i reliktów; 
–  wyjaÊnia ró˝nice mi´dzy skamienia∏oÊcià, odciskiem i odlewem; 
–  wymienia metody datowania skamienia∏oÊci; 
–  wyjaÊnia, na czym polegajà dryf genetyczny, efekt za∏o˝yciela, efekt wàskiego gard∏a; 
–  wymienia rodzaje doboru naturalnego; 
–  podaje przyk∏ady preadaptacji; 
–  omawia mechanizmy izolacyjne; 

38

–  podaje przyk∏ady izolacji geograficznej, siedliskowej, fenologicznej, etologicznej, anatomicz-

no-morfologicznej i postzygotycznej; 

–  przedstawia g∏ówne typy specjacji; 
–  porównuje specjacj´ sympatrycznà z allopatrycznà, nag∏à ze stopniowà, radiacyjnà z filetycznà; 
–  podaje przyk∏ady makroewolucji i mikroewolucji; 
–  przyporzàdkowuje konwergencji i dywergencji odpowiednie przyk∏ady; 
–  wyjaÊnia poj´cia ewolucji równoleg∏ej, koewolucji i mimikry; 
–  przestawia koncepcj´ panspermii; 
–  omawia koncepcje samoistnej biogenezy wed∏ug Millera i Ureya; 
–  omawia za∏o˝enia teorii autogenicznej na powstanie komórki eukariotycznej; 
–  wyjaÊnia teori´ seryjnej endosymbiozy; 
–  omawia pochodzenie protistów; 
–  przedstawia poglàdy na temat pochodzenia i rozwoju roÊlin, grzybów i zwierzàt; 
–  analizuje przebieg filogenezy ssaków naczelnych; 
–  analizuje drzewo rodowe cz∏ekokszta∏tnych; 
–  przedstawia przebieg ewolucji australopiteków; 
–  omawia przebieg ewolucji rodzaju 

Homo; 

–  przedstawia czynniki wp∏ywajàce na Êrodowisko przyrodnicze; 
–  podaje przyk∏ady krajobrazów kulturowych i przyrodniczych; 
–  okreÊla przyczyny zanieczyszczeƒ wody, gleby, powietrza; 
–  wymienia wskaêniki fizykochemiczne i biologiczne s∏u˝àce do okreÊlania stanu czystoÊci wód; 
–  wymienia rodzaje zanieczyszczeƒ powietrza i gleby; 
–  porównuje smog kwaÊny z fotochemicznym; 
–  omawia powstawanie kwaÊnych deszczy, smogu, dziury ozonowej i efektu cieplarnianego; 
–  przedstawia bezpoÊrednie i poÊrednie oddzia∏ywanie cz∏owieka na Êrodowisko oraz jego skutki; 
–  podaje przyk∏ady chemicznych Êrodków ochrony roÊlin; 
–  wymienia przyk∏ady zanieczyszczeƒ Êrodowiska wp∏ywajàcych niekorzystnie na zdrowie cz∏owieka; 
–  przedstawia przyk∏ady szkodliwych konserwantów i zwiàzków chemicznych dodawanych do

˝ywnoÊci; 

–  omawia wp∏yw ha∏asu i wibracji na zdrowie cz∏owieka; 
–  podaje przyk∏ady schorzeƒ somatycznych i chorób zawodowych spowodowanych urbanizacjà,

industrializacjà; 

–  wymienia przyk∏ady obszarów kl´sk ekologicznych oraz pustyƒ przemys∏owych w Polsce i na

Êwiecie; 

–  przedstawia za∏o˝enia Humboldta, Raportu U’Thanta, konwencji sztokholmskiej, UNEP-u,

Szczytu w Rio ochrony Êrodowiska; 

–  omawia za∏o˝enia Deklaracji z Rio, Agendy 21, konwencji w sprawie lasów, konwencji o bio-

ró˝norodnoÊci, konwencji w sprawie zmian klimatu; 

–  przedstawia dzia∏ania przyczyniajàce si´ do ochrony wód; 
–  wymienia przyk∏adowe metody ochrony powietrza; 
–  analizuje dzia∏ania zapobiegajàce degradacji gleby; 
–  wymienia przyk∏ady obszarowych form ochrony przyrody w Polsce; 
–  podaje przyk∏ady obiektowych form ochrony przyrody w Polsce; 
–  wymienia parki narodowe wpisane na list´ rezerwatów biosfery w ramach programu UNESCO; 
–  wyjaÊnia ró˝nic´ mi´dzy ochronà rezerwatowà Êcis∏à i cz´Êciowà; 
–  podaje przyk∏ady organizmów reintrodukowanych; 
–  omawia system prawny ochrony Êrodowiska w Polsce. 

Propozycja wymagaƒ edukacyjnych na ocen´ dobrà. Uczeƒ: 
–  przedstawia schematycznie modele budowy DNA i RNA; 
–  porównuje przebieg transkrypcji prokariontów z eukariontami; 
–  przedstawia schematycznie przebieg replikacji semikonserwatywnej; 

39

–  porównuje na podstawie schematów przebiegu replikacj´ semikonserwatywnà z konserwatywnà; 
–  wymienia klasy morfologiczne chromosomów eukariontów; 
–  podaje przyk∏ady wirusów o genomach RNA i DNA; 
–  przedstawia graficznie przebieg mitozy; 
–  ocenia biologiczne znaczenie zjawiska 

crossing-over; 

–  porównuje przebieg mitozy i mejozy; 
–  analizuje na podstawie ryciny zmiany iloÊci materia∏u genetycznego w komórce dzielàcej si´

mitotycznie i mejotycznie; 

–  okreÊla znaczenie mejozy w powstawaniu komórek rozrodczych podczas spermiogenezy i oogenezy; 
–  wymienia strategie rozrodcze wirusów, prokariontów i eukariontów; 
–  omawia etapy namna˝ania si´ wirusów; 
–  wyjaÊnia znaczenie poszczególnych cech kodu genetycznego w kodowaniu informacji; 
–  ilustruje zasad´ organizacji genu nieciàg∏ego oraz jego transkrypcj´ i obróbk´ potranskrypcyjnà; 
–  przedstawia schematycznie dzia∏anie operonu laktozowego; 
–  rozwiàzuje krzy˝ówki genetyczne dotyczàce dziedziczenia cech wed∏ug Mendla; 
–  ocenia przydatnoÊç ustalania ojcostwa na podstawie grup krwi; 
–  przedstawia przyk∏ady krzy˝ówek odwrotnych; 
–  podaje przyk∏ady organizmów reprezentujàcych ró˝ne typy heterozygotycznoÊci; 
–  wyjaÊnia poj´cia: kodominacja, geny dope∏niajàce, geny kumulatywne, gen epistatyczny, gen

hipostatyczny; 

–  wyjaÊnia sposób dziedziczenia barwy ziarniaków u zbó˝ oraz kszta∏tu owoców i wysokoÊci p´-

du u pomidora; 

–  podaje inne przyk∏ady dziedziczenia pozajàdrowego; 
–  przedstawia graficznie powstawanie mutacji genowych: substytucja (tranzycja, transwersja),

delecja, insercja; 

–  podaje przyk∏ady mutacji indukowanych i spontanicznych; 
–  podaje przyk∏ady chorób cz∏owieka wywo∏anych mutacjami chromosomowymi liczbowymi; 
–  opisuje objawy wskazanych chorób genetycznych; 
–  przedstawia w formie rodowodów dziedziczenie okreÊlonej choroby genetycznej; 
–  przytacza argumenty przemawiajàce za tworzeniem organizmów transgenicznych i zmodyfiko-

wanych genetycznie; 

–  przedstawia niekorzystne aspekty klonowania reprodukcyjnego; 
–  podaje przyk∏ady zastosowania terapii genowej; 
–  wymienia przyk∏ady zastosowania in˝ynierii genetycznej w sàdownictwie i gospodarce produkcyjnej; 
–  uzasadnia za∏o˝enia teorii ewolucji wed∏ug Lamarcka, podajàc odpowiednie przyk∏ady; 
–  uzasadnia za∏o˝enia teorii Darwina–Wallace’a, podajàc odpowiednie przyk∏ady; 
–  uzasadnia za∏o˝enia syntetycznej teorii ewolucji, podajàc odpowiednie przyk∏ady; 
–  omawia sposób ustalania wieku wzgl´dnego ska∏ za pomocà stratygrafii; 
–  omawia znaczenie doboru p∏ciowego; 
–  wyjaÊnia znaczenie doboru krewniaczego w zwi´kszaniu sukcesu rozrodczego; 
–  podaje przyk∏ady doboru krewniaczego; 
–  przyporzàdkowuje typom specjacji odpowiednie przyk∏ady; 
–  porównuje cechy cz∏owieka wspó∏czesnego z ma∏pà cz∏ekokszta∏tnà; 
–  analizuje drzewo rodowe hominidów przedstawione w podr´czniku na rycinie 12.5; 
–  przedstawia podzia∏ ssaków naczelnych; 
–  wyjaÊnia, podajàc odpowiednie przyk∏ady, na czym polega ewolucja mozaikowa; 
–  wyjaÊnia, podajàc odpowiednie przyk∏ady, na czym polega nieodwracalnoÊç, post´powoÊç

i wielokierunkowoÊç ewolucji; 

–  omawia na podstawie schematu z podr´cznika (ryc. 10.11) przebieg radiacji adaptacyjnej; 
–  podaje przyk∏ady ewolucji równoleg∏ej, koewolucji i mimikry; 
–  wybiera wskaêniki zanieczyszczeƒ wód potrzebne do samodzielnego wykonania analiz; 
–  podaje przyk∏ady synantropów i organizmów zawleczonych; 

40

–  wyjaÊnia zwiàzek mi´dzy intensyfikacjà, chemizacjà, melioracjà, mechanizacjà rolnictwa oraz

stosowaniem nowych odmian w produkcji rolnej a ró˝norodnoÊcià biologicznà; 

–  wyjaÊnia zwiàzek mi´dzy promieniowaniem a mo˝liwoÊcià wystàpienia chorób nowotworowych; 
–  uzasadnia s∏usznoÊç wyboru produktów spo˝ywczych niezawierajàcych konserwantów, barwni-

ków, antyutleniaczy, emulgatorów i zmi´kczaczy; 

–  omawia Nowà Kart´ Ziemi ustalonà na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro; 
–  przedstawia szczegó∏owe zalecenia i zasady zrównowa˝onego rozwoju ustalone na Szczycie

Ziemi w Rio de Janeiro; 

–  charakteryzuje wybrane parki narodowe; 
–  lokalizuje na mapie Polski poszczególne parki narodowe; 
–  podaje przyk∏ady rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, pomników przyrody, obsza-

rów chronionego krajobrazu najbli˝szej okolicy; 

–  podaje przyk∏ady roÊlin, zwierzàt, grzybów i porostów chronionych w Polsce; 
–  analizuje osiàgni´cia genetyki w kontekÊcie rozwoju innych dziedzin nauki, w tym medycyny. 

Propozycja wymagaƒ edukacyjnych na ocen´ bardzo dobrà. Uczeƒ: 
–  formu∏uje problem badawczy doÊwiadczenia Chase i Hersheya; 
–  interpretuje przebieg i wyniki doÊwiadczenia Chase i Hersheya; 
–  interpretuje przebieg i wyniki doÊwiadczenia Hammerlinga; 
–  przedstawia schematycznie przebieg replikacji; 
–  omawia mechanizm zapobiegania skracaniu si´ czàsteczek DNA po replikacji; 
–  ocenia biologiczne znaczenie mitozy; 
–  ocenia biologiczne znaczenie mejozy; 
–  omawia spermiogenez´ i oogenez´; 
–  porównuje koniugacj´ z transdukcjà i transformacjà; 
–  omawia przebieg badaƒ nad istotà kodu genetycznego; 
–  wyjaÊnia, na czym polega alternatywne sk∏adanie RNA; 
–  przedstawia schematycznie przebieg translacji; 
–  porównuje poziomy regulacji metabolizmu komórkowego eukariontów i prokariontów; 
–  przedstawia schematycznie dzia∏anie operonu tryptofanowego; 
–  ilustruje odpowiednimi przyk∏adami dziedziczenie genów sprz´˝onych z p∏cià, ze sobà i w jed-

nym chromosomie; 

–  omawia powstawanie osobnika gynandromorficznego; 
–  dokonuje interpretacji wyników przedstawiajàcych zwiàzek mi´dzy cz´stoÊcià 

crossing-over

a odleg∏oÊcià mi´dzy genami; 

–  wyjaÊnia molekularne pod∏o˝e efektu plejotropowego na przyk∏adzie barwy sierÊci u myszy; 
–  omawia przyk∏ady bloków metabolicznych w przemianach egzogennych aminokwasów aroma-

tycznych; 

–  wyjaÊnia proces translokacji prowadzàcej do przewlek∏ej bia∏aczki; 
–  analizuje na podstawie schematu z podr´cznika (ryc. 6.4) szlaki pobudzania i hamowania po-

dzia∏ów komórkowych oraz skutki mutacji w genach kontrolujàcych; 

–  ocenia przydatnoÊç tworzenia biblioteki ludzkiego genomu; 
–  ocenia przydatnoÊç klonowania terapeutycznego; 
–  analizuje ograniczenia terapii genowej; 
–  podaje przyk∏ady zastosowania genetyki w innych dziedzinach wiedzy; 
–  przedstawia za pomocà zapisu matematycznego prawo Hardy’ego–Weinberga; 
–  analizuje pokrewieƒstwa filogenetyczne przedstawione za pomocà dendrogramu; 
–  charakteryzuje metody datowania skamienia∏oÊci: radiometrycznà, radiow´glowà, dendro-

chronologi´, paleomagnetycznà, termoluminescencyjnà; 

–  oblicza cz´stoÊç wyst´powania heterozygot, homozygot dominujàcych i recesywnych na pod-

stawie prawa Hardy’ego–Weinberga; 

–  przyporzàdkowuje podane przyk∏ady rodzajom doborów naturalnych; 

41

–  ocenia znaczenie metod sekwencjonowania DNA w badaniu ewolucji genów; 
–  ocenia znaczenie mechanizmów izolacyjnych w powstawaniu gatunków; 
–  przedstawia na wybranych przyk∏adach etapy ewolucji kulturowej cz∏owieka; 
–  na podstawie danych literaturowych wyjaÊnia pochodzenie mowy; 
–  porównuje model nieciàg∏ych stanów równowagi z gradualizmem; 
–  charakteryzuje nowe koncepcje na pochodzenie ˝ycia na Ziemi; 
–  argumentuje zasadnoÊç poglàdów na powstanie komórki eukariotycznej wed∏ug teorii autoge-

nicznej i teorii seryjnej endosymbiozy; 

–  przedstawia powstawanie kwaÊnych deszczy w postaci reakcji chemicznych; 
–  analizuje zwiàzek mi´dzy spadkiem ró˝norodnoÊci biologicznej a oddzia∏ywaniem cz∏owieka

na Êrodowisko; 

–  ocenia skutki stosowania chemicznych Êrodków ochrony roÊlin na Êrodowisko przyrodnicze; 
–  przedstawia alternatywne rozwiàzania, które stosowane w rolnictwie ograniczà jego negatyw-

ny wp∏yw na Êrodowisko przyrodnicze; 

–  analizuje zwiàzek mi´dzy pojawieniem si´ chorób a spo˝ywaniem pokarmów zawierajàcych

szkodliwe dodatki do ˝ywnoÊci; 

–  argumentuje twierdzenie, ˝e ochrona Êrodowiska jest koniecznoÊcià; 
–  omawia etapy oczyszczania Êcieków; 
–  ocenia znaczenie stosowania rolnictwa zintegrowanego i ekologicznego pod kàtem ochrony

Êrodowiska przyrodniczego; 

–  analizuje rozporzàdzenia zawierajàce regulacje prawne ochrony przyrody i Êrodowiska; 
–  wykorzystuje ró˝ne êród∏a informacji w aktualizowaniu obowiàzujàcych aktów prawnych; 
–  ocenia potrzeb´ rozwoju biotechnologii w kontekÊcie dzia∏aƒ praktycznych, które mogà byç

wykorzystane w ró˝nych dziedzinach ˝ycia. 

42