Podstawy Kryminologii - 10. I. 2011 Ćwiczenia

Kontrola społeczna i wymiar sprawiedliwości

Kontrola społeczna

1. POJĘCIE ZAPOBIEGANIA
Terminy ZAPOBIEGANIE i PROFILAKTYKA będą używane zamiennie na określenie działalności zmierzającej do eliminowania określonego
zjawiska lub jego skutków uznawanych za niepożądane przez podmiot podejmujący tę działalnośd.



UPRZEDZAJĄCE – podejmowana przed pojawieniem się zjawiska, a tym samym jego skutków



OBJAWOWA – nastawiona na usunięcie skutków lub przyczyn już zaistniałego zjawiska

2. ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI JAKO FRAGMENT KONTROLI SPOŁECZNEJ
Częśd kontroli społecznej = działalnośd zmierzająca do podporządkowania członków społeczeostwa normom grupowym.
Środki kontroli społecznej mają na celu skłonienie członków społeczeostwa do przestrzegania norm społecznych, tj. wypowiedzi
wskazujących określone zachowanie jako obowiązkowe, czyli nakazane albo zakazane, lub uprawnione.
Społeczeostwa wypracowały mechanizmy skłaniania się do konformizmu, których zasady funkcjonowania są niezmienne

a)

ULEGANIE
Postrzeganie norm zachowania, motywowane chęcią uniknięcia kary albo uzyskania nagrody, przy czym pojęcia kary i nagrody
pojmowane są szeroko, tj. jako sankcje negatywne i pozytywne, czyli jako reakcje społeczne na zachowanie jednostek będące
dla nich źródłem doznao przyjemnych ( sankcje pozytywne) lub nieprzyjemnych ( sankcje negatywne).
Wymuszone przestrzeganie norm – przestrzeganie nie płynące z przekonania o potrzebie stosowania się do zawartych w normie
wskazówek zachowania. Sprężyną uruchamiającą ten mechanizm do skłaniania do konformizmu jest władza, rozumiana jako
możliwośd wymierzania sankcji.
Podstawową wadą ulegania jest nietrwałośd jego działania, gdyż aby nacisk był skuteczny, musi byd stale obecny. Możliwośd
zastosowania sankcji musi byd uświadamiana, a szansa poniesienia kary albo uzyskania nagrody musi byd tak wysoka, żeby
mogła motywowad jednostkę do zachowao konformistycznych.
Sankcje są podstawowym narzędziem kontroli społecznej i ich stosowanie jest powszechne. Stała obecnośd kontroli społecznej,
przede wszystkim operującej sankcjami nieformalnymi, wpływa zdecydowanie na usprawnienie działania tego mechanizmy, a
zatem na jego skutecznośd.

b)

IDENTYFIKACJA
Przestrzeganie norm zachowania motywowane chęcią upodobnienia się do określonej osoby lub osób.
Polega na wewnętrznej potrzebie upodobnienia się do kogoś, kto wydaje się wzorem do naśladowania. Sprężyną uruchamiającą
ten mechanizm do skłaniania do konformizmu jest atrakcyjnośd danej osoby lub osób, pozwalająca jednostce uzyskad
satysfakcję z upodobnienia się do pozytywnie ocenianego wzoru.
Trwałośd identyfikacji zależy od : a) stosunku do osoby stanowiącej wzór; b) stałości zachowania osoby stanowiącej wzór.
Jeżeli stosunek do osoby zmieni się w taki sposób, że utraci ona swoją atrakcyjnośd, to przestanie działad mechanizm
identyfikacji. Podobne skutki wywoła zmiana zachowania osoby stanowiącej wzór.

c)

EKSTERNALIZACJA
Przestrzegania norm zachowania wynikające z włączenia określonych przekonao w indywidualny system wartości (
internalizacja).
Danie zewnętrznego wyrazu tym przekonaniom czy poglądom, które zostały uwewnętrznione (zinternalizowane) w toku
socjalizacji. Jest najtrwalszym mechanizmem skłaniania do konformizmu i w tym sensie najskuteczniejszym. Jest on
uruchamiany przez przeświadczenie o trafności i słuszności zinternalizowanych przekonao, które znajdują swój zewnętrzny
wyraz w zgodnym z nimi zachowaniu. Sporą stabilnośd indywidualnemu systemowi wartości nadaje komponenta emocjonalna,
wynikająca z powiązania poglądów z wyobrażeniami na temat własnego „ja”.
Tak więc spreżyną uruchamiającą eksternalizację jest przekonanie o słuszności zinternalizowanych poglądów, pozwalające
uzyskad satysfakcję ze zgodności działania ze zinternalizowanymi przekonaniami, czyli z właściwego ukształtowania w oczach
jednostki relacji „ja – środowisko”.

3. RODZAJE KONTROLI SPOŁECZNEJ I JEJ AGENDY.
Kontrola społeczna może mied charakter sformalizowany, czyli może byd regulowana systemem norm przewidujących, kto, wobec kogo i
jakimi środkami wpływa na przestrzeganie określonych norm; albo niesformalizowany, co łączy się z niedookreślonością kręgu podmiotów
kontrolowanych, agent kontrolnych oraz wykorzystywania środków.
Kontrola sformalizowana może byd pełniona przez agendy kontroli prawnej, nastawiona na skłanianie do konformizmu wobec norm
prawnych ( sąd, policja), bądź agendy kontroli pozaprawnej, nastawione na skłanianie do konformizmu wobec innych systemów
normatywnych ( instytucje religijne, sądy koleżeoskie).
Kontrola społeczna zmierzająca do konformizmu wobec norm prawnych, może mied dwojaki charakter( sformalizowany jak i
niesformalizowany), a co więcej – jej skutecznośd zależy w dużej mierze od tego, czy kontrola sformalizowana zostanie wsparta przez
kontrolę niesformalizowaną, pełnioną przez spontanicznie wykonujące ja jednostki lub zbiorowości.

Agendy sformalizowanej kontroli prawnej:



Policja, Urząd Ochrony Paostwa oraz wyspecjalizowane instytucje zajmujące się ściganiem przestępstw lub wykroczeo
(Inspekcja Celna, Urzędy Kontroli Skarbowej, straże miejskie, straż leśna, Straż Graniczna), prokuratura oraz organy sądowe i
quasi-sądowe ( finansowe organy orzekające, kolegia ds. wykroczeo)



Instytucje kontrolne nie uprawnione do samodzielnego ścigania przestępstw, np. Najwyższa Izba Kontroli, Regionalne Izby
Obrachunkowe



Prywatne agencje ochrony, upoważnione przez ustawy do działania w oznaczonym okresie na zlecenie osób prawnych lub
fizycznych



Inne instytucje uprawnione w zakresie swego działania do kontrolowania zgodności zachowao z przepisami prawa ( urzędy
meldunkowe)

Te postacie kontroli, które związane są z organizowaniem wspólnot lokalnych w celu zapobiegania przestępczości, określid można jako
instytucjonalizację kontroli niesformalizowanej, a powstałe w ten sposób agendy kontrolne przybierają postad zbliżoną do
sformalizowanych agend kontroli prawnej.

Wymiar sprawiedliwości

Znaczenia:



Instytucjonalne – używane na oznaczenie instytucji (agend) powołanych do wykonania sformalizowanej kontroli prawnej,
polegającej na rozstrzyganiu konfliktów prawnych („wymierzanie sprawiedliwości”)



Czynnościowe – używane na oznaczenie aktu „wymierzania sprawiedliwości”, czyli rozstrzygnięcia konfliktu prawnego poprzez
zastosowanie normy prawnej do określonego wypadku przez powołane do tego instytucje(agendy) oraz wykonania ich decyzji.



Funkcjonalne – używanie zamiennie z określeniem „system wymiaru sprawiedliwości” na określenie zasad, według których
działa zespół instytucji powołanych do wymierzania sprawiedliwości i regulujących stosunki między tymi agendami.

Trudności w posługiwaniu się omawianym pojęciem potęgują różnice w wyznaczaniu kręgów instytucji zaliczanych do „wymierzających
sprawiedliwośd”. KRĘGI:

I.

Najwęższy – obejmujący wyłącznie sądy

II.

Wąski – obejmujący instytucje zaangażowane w przygotowanie lub prowadzenie procesu sądowego, a więc nie tylko sądy, ale
również policję, prokuraturę i inne instytucje uprawnione do działania w procesie, a niekiedy też instytucje zajmujące się
wykonaniem orzeczeo sądowych (więziennictwo, komornicy)

III.

Szeroki – obejmujący oprócz instytucji zaliczanych do kręgu „wąskiego” także wszelkie inne zajmujące się rozstrzyganiem
sporów prawnych, takie jak urzędy celne oraz skarbowa, trybunały, sądy branżowe

STRATEGIE DZIAŁAO ZAPOBIEGAWCZYCH

POGLĄD DEROGACYJNY
Negatywna ocena przestępczości nie zmusza do głoszenia poglądy, że można ją wyeliminowad z życia społecznego. 2 założenia:
1. Przestępczośd jest czymś obcym, zewnętrznym w stosunku do społeczeostwa, które może wytworzyd przeciw niemu skuteczne bariery
ochronne bądź wykorzenid je, jeśli się przez te bariery przebije.
2. Przestępczośd jest czymś w rodzaju produkcji ubocznej funkcjonowania społeczeostwa, które może zostad tak ulepszone, aby nie
wytwarzało tych niepożądanych zjawisk.

STRATEGIE:

I.

DESTRYKTYWNA
Podejmowane działania wymierza się bezpośrednio przeciwko zwalczanym zjawiskom i ich zadaniem jest zwalczanie tych
zjawisk. (izolowanie osób popełniających przestępstwa)

II.

KREATYWNA
Takie rozwijanie zjawisk pożądanych, aby wypierały one zjawiska niepożądane czy też nie pozostawiały dla nich miejsca.
(stosowanie metod nie-represyjnych)

MUSZĄ BYD STOSOWANE RAZEM.

ETAPY DZIAŁAO ZAPOBIEGAWCZYCH

I.

ETAP DZIAŁAO PIERWOTNYCH – takie kształtowanie polityki społecznej, aby eliminowad warunki sprzyjające popełnianiu
przestępstw. (środki wchodzące w ramy strategii kreatywnej – rozwijanie organizacji, struktury szkolnictwa); ogólno
prewencyjny aspekt reagowania na przestępczośd

II.

ETAP D. WTÓRNYCH – usuwanie warunków sprzyjających popełnianiu przestępstw oraz tworzenie utrudnieo ich popełniania.
(wyposażenie domów w urządzenia utrudniające do nich dostęp niepożądanych osób, sąsiedzka czujnośd, działania redukujące
zagrożenie przestępczością.

III.

ETAP D. NASTĘPCZYCH – reakcje na popełnione przestępstwa, a więc nastawiony jest na zapobieganie ponownemu popełnieniu
przestępstwa przez tego samego sprawcę lub inne osoby. Działalnośd sformalizowanych agend kontroli społecznej.

METODY STRATEGII KREATYWNEJ : szkolenie(wpajanie wiedzy), przekonywanie(wskazywanie argumentów), propaganda (sfera emocji
oraz podświadomośd), informowanie(przekazywanie), przetwarzanie(wprowadzenie zmian)
MEDOTY STRATEGII DESTRUKTYWNEJ: uniemożliwianie(utrudnianie podejmowania określonych zachowao), wytłumianie(sankcja
negatywna), zagrażanie(zapowiadanie reakcji negatywnej)

SFORMALIZOWANA REAKCJA NA PRZESTĘPCZOŚD

ETAPY :

I.

ETAP LEGISLACYJNY



Zakres zachowao zaliczanych do przestępstw ( zakres kryminalizacji)



Przebieg = polityka karna



Zakres kryminalizacji poszerzony – NEOKRYMINALIZACJA, zwężony – DEKRYMINALIZACJA



Łagodzenie sankcji prawno karnych – DEPENALIZACJA



2 wymiary prewencji generalnej:
1) POZYTYWNY – zagrożenie sankcją karną oraz stosowanie tej sankcji podkreślają wagę prawno-karnego zakazu, a
tym samym stanowią istotny czynnik umacniania przekonania o niedopuszczalności naruszania go, czyli prowadzą do
stabilizacji prawnego systemu normatywnego
2) NEGATYWNY – zagrożenie sankcją karną, a przede wszystkim zastosowanie tej sankcji ma odstraszad od
popełniania takich czynów przy czym zakłada się , ze wyobrażenie sankcji wywoła bądź reakcję emocjonalną(strach
przed karą), bądź stanie się przedmiotem chłodnej kalkulacji ( to się nie opłaca).



Reakcja prawno karna na przestępstwo uruchamia podwójny mechanizm eliminowania takich zachowao:
EKSTERNALIZACJĘ wynikającą ze zinternalizowania prawko karnych zakazów ( wymiar pozytywny) oraz ULEGANIE
wynikające z obawy poniesienia takich sankcji karnych (wymiar negatywny).



Do skuteczności takich działao wymagane jest aby: stosowana informacja dotarła do właściwych adresatów i
informacja ta ma byd zdolna do wywarcia pożądanego wpływu na zachowanie adresata.

II.

ETAP REALIZACYJNO – REPRESYJNY



Częstotliwośd nasilenia i stosowania reakcji prawno-karnych (polityka karania) zależy od poglądów i założeo
dotyczących stosowania reakcji karnej



CELE : sprawiedliwościowy(zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości); ogólnoprewencyjny
(oddziaływanie na społeczeostwo); szczególnoprewencyjny/indywidualnoprewencyjny( oddziaływanie na sprawcę);
kompensacyjny (naprawienie lub zmniejszenie zła wyrządzonego przestępstwem)



TEORIE KARY:
absolutne ( bezwzględne, retrybutywne; kara jest należną/sprawiedliwą odpłatą za zło i nie ma zmierzad do
osiągnięcia jakichkolwiek celów poza przywróceniem naruszonego ładu moralnego;
względne (celowościowe, relatywne; kara nie ma byd zemstą czy odwetem za wyrządzone zło, lecz ma zapobiegad
wyrządzaniu go w przyszłości
mieszane (potrzeba godzenia elementów teorii absolutnych (sprawiedliwa odpłata) i względnych (utylitarny aspekt
kary)

III.

ETAP WYKONAWCZY



Cel indywidualnoprewencyjny



Cel kompensacyjny



Probacja; prace społeczne

REDUKUJĄCE PUNITYWNOSD REAKCJE NA PRZESTĘPCZOŚD

Konfliktowa i konsensualna wizja społeczeostwa
Zgodnie z koncepcją KONSENSUALNĄ zachowania kryminalne są dziełem jednostek przejawiających wynikającą z różnych źródeł
aspołecznośd czy też antyspołecznośd. Stąd poznanie tych źródeł i przeciwdziałanie wynikającym z nich wpływom a także likwidacja tych
źródeł, pozwolą zapobiegad takim zachowaniom oraz utrzymad je pod kontrolą.
KONFLIKTOWA wizja społeczeostwa nie otwiera takich perspektyw, a nawet je przekreśla. Jeżeli konflikt leży u podłoża organizacji
społeczeostwa i z niego wywodzą się zachowania uznawane za przestępne, to próba utrzymania nad nimi kontroli jest możliwa tylko
poprzez kontrolowanie źródeł konfliktu, nie zaś ludzi, których konflikt popycha do zachowao sankcjonowanych przez części społeczeostwa
dążące do zachowania uprzywilejowanych pozycji. Im ostrzejszy konflikt tym większe nasilenie środków stosowanych dla przyłumienia go.

Kompensacyjny cel stosowania reakcji prawno karnej
Dążenie do naprawienia zła wyrządzonego przestępstwem oraz załagodzenie konfliktu miedzy sprawcą, a osobami, które doznały
uszczerbku wskutek jego działania. Wzbogacenie środków pozwalających na indywidualne potraktowanie sprawcy, a zwłaszcza pomnożenie
arsenału środków szczególnoprewencyjnych zwanych środkami probacyjnymi. Polegają one na warunkowym nieorzekaniu albo na
całkowitym względnie częściowym wstrzymaniu wykonania kary celem poddania sprawcy próbie, wyrażającej się w nałożeniu na niego
określonych obowiązków, a często związanej z podporządkowaniem się nadzorowi kuratora.

Abolicjonizm

1)

Jak najmniej władzy paostwowej przy reagowaniu na zachowania szkodzące innym ludziom

2)

Jak najmniej wyrządzania dolegliwości prze reagowaniu na takie zachowania

Abolicjonizm postuluje likwidację prawa karnego i wyjęcie reakcji za zachowania oceniane negatywnie ( dewiacje) spod władzy
paostwowej. Wyrównywanie szkody, oddziaływania terapeutyczne, znajdujące wyraz w haśle „ leczyd zamiast karad”, i podobne do nich
sposoby reakcji wykluczające pozbawienie wolności, stosowane przez społeczności, w których pozostają sprawca i ofiara, miały zastąpid
system reakcji prawno-karnej. Antynaturalizm ( przestęp ->dewiacja -> społeczeostwo)
Diversion
„skierowanie na inną drogę”. Celem jest możliwe szerokie unikanie bezwzględnej kary pozbawienia wolności, jak tez odebranie temu
rodzajowi kary waloru miernika, do którego odnosi się cały wymiar kary w aspekcie „surowy – łagodny”. Próba odchodzenia od kary
pozbawienia wolnośd po ustaleniu naruszenia normy prawno-karnej i zastąpienia jej nieizolacyjnymi sposobami reakcji na czyn przestępczy.

KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Status kary pozbawienia wolności jako głównego środka reakcji prawno karnej. Na etapie wykonawczym ma zdolnośd szerszego
oddziaływania.
PROBLEMATYKA – ERWIN GOFFMAN
W pracy poświęconej instytucjom totalnym ( regulującym i kontrolującym całą aktywnośd co najmniej znacznej części swoich członków), a
m.in. zakładom karnym, ukazał mechanizm negatywnego ich oddziaływania. Podstawowym rysem struktury instytucji totalnych jest podział
ich członków na personel, który pełni funkcje regulacyjno – kontrolne, oraz pensjonariuszy podporządkowanych nadzorowi personelu.
Wszystkie sprawy pensjonariuszy załatwiane są na niewielkiej i ograniczonej przestrzeni; wszystkie czynności podejmują w obecności
innych pensjonariuszy; rozkład dnia jest ściśle zaplanowany. Władza ma charakter grupowy ( każdy członek personelu może wymierzad
sankcje każdemu pensjonariuszowi); sankcje negatywne jako narzędzie wykonywania władzy mają powszechne zastosowanie i
sankcjonowanie ma charakter globalny.

Koniecznośd podkreślania, ze wszyscy pensjonariusze mają takie same prawa i obowiązki, a wszyscy maja przestrzegad określonego
porządku prowadzi do uniformizacji pensjonariuszy (czego zewnętrznym przejawem jest obowiązek noszenia jednakowego stroju, zabicie
indywidualności), a taki stan wywołuje nieuchronnie ich depersonalizację (utratę cech rozstrzygających ich odrębności jednostki ludzkiej).
Techniki przystosowawcze: wycofanie, zadomowienie, bunt, konwersja, chłodne kalkulowanie

PENSJONARIUSZE: stereotypowe, negatywne wyobrażenie; uniformizacja; mechanizmy obronne własnego ja; ewentualny nacisk własnej
grupy

Koncepcje stosowania i wykonywania kary pozbawienia wolności
Zróżnicowane podejście:

1)

Całkowite odrzucenie pozbawienia wolności jako reakcji na przestępstwo. Spotkało się to z zarzutem braku realizmu i
preferowania interesów przestępcy

2)

Podbudowanie tendencji do odebrania karze pozbawienia wolności środka reakcji karnej oraz wyzwoliły szereg działao na rzecz
złagodzenia jej ujemnych następstw. Działania te zmierzały w dwóch kierunkach



Redukcji totalitaryzmu zakładu karnego poprzez wprowadzenia obszarów życia skazanych nie kontrolowanych albo
słabiej kontrolowanych przez personel



Zastępowanie kary pozbawienia wolności nieizolacyjnymi środkami reakcji karnej

3)

Dostarczyły argumentów na rzecz traktowania kary pozbawienia wolności jako środka czysto retrybutywnego, nastawionego
wyłącznie na izolację osób zagrażających porządkowi społecznemu, bez prób wpływania na zmianę ich społecznego
funkcjonowania w przyszłości. Podstawowym celem kary jest uniemożliwianie przestępcy popełniania przestępstw, co
automatycznie podnosi karę pozbawienia wolności do roju jedynie skutecznego środka reakcji na przestępczośd.

SYNDROM „ROZBITYCH OKIEN”
Nie wolno lekceważyd podłoża, czyli społecznych obaw przed staniem się ofiarą przestępstwa oraz poczucie bezradności i strachu
związanego z życiem w zdewastowanym środowisku, nacechowanym przez narzucającą się w oczy działalnośd społecznych dewiantów (
narkomani, alkoholicy, drobni złodzieje). Dewastacja środowiska, w którym żyje społecznośd lokalna, jeżeli nie napotka na przeciwdziałanie,
prowadzi do niszczenia więzi łączących tę społecznośd, czyli do dewastacji środowiska społecznego. Prawo karne działa na zasadzie
demonstracji – jeżeli nie widad przejawów jego funkcjonowania, to wrażenie jakoby przestało się ono liczyd, jest nieuchronne, chodby
agendy kontroli wykonywały swoje obowiązki. – NOWY YORK
Policja nowojorska, która przeciwdziałając syndromowi „rozbitych okien” zajęła się porządkowaniem zdewastowanego środowiska.
Przyjmuje się, ze tak jak jedna rozbita szyba stanowi sygnał do braku reakcji na zachowanie, co zachęca do rozbijania następnych szyb, tak
tez natrętne żebractwo, zaczepianie spokojnych przechodniów, o ile pozostaną nie napiętnowane, są wstępem do znacznie poważniejszych
naruszeo norm.
Niepokojące w takich działaniach jest podejmowanie ich pod hasłem „zerowej tolerancji”, gdyż zakłada ono działanie z pozycji skrajnego
rygoryzmu.
Nie jest obojętne, czy zapobieganie dewastacji środowiska powierza się wyłącznie policji, ustawiając ją w roli jedynej agendy kontroli
społecznej reagującej na przejawy dewastacji (działalnośd reaktywna), czy też podejmuje się starania o pobudzenie aktywności
społeczności lokalnych (działalnośd proaktywna).

TECHNICZNE SPOSOBY ZAPOBIEGANIA PRZESTĘPCZOŚCI
(wąsko)
Środki, które polegają na zmianie środowiska naturalnego poprzez:



tworzenie zapór fizycznych ( szyby antywłamaniowe, blokady w komputerach)



instalacja systemów alarmowych ( odstraszenie potencjalnego sprawcy), a także urządzeo umożliwiających szybkie
powiadomienie policji o zaistniałym zdarzeniu



usuniecie warunków sprzyjających przestępnym zachowaniom ( przebudowa niebezpiecznych miejsc w ruchu drogowym,
właściwe oświetlenie ulic)

(szeroko)
Utrudnienia prawne dokonywane w celu:



ograniczenia dostępności przedmiotów służących do popełniania przestępstw



niedopuszczenia do działalności wymagającej określonych cech lub kwalifikacji takich jednostek, które ich nie posiadają

AKTYWIZACJA ZBIOROWOŚCI LOKALNYCH
W powiązaniu z takim ukształtowaniem środowiska, w którym popełnienie przestępstwa byłoby utrudnione (zapobieganie sytuacyjne),
dąży się do aktywizacji zbiorowości lokalnych w celu zapobiegania przestępczości.
Sprawnośd realizacji takiego systemu czujności zależy:

a.

od organizacji przestrzennej skłaniającej do nawiązywania kontaktów między jednostki

b.

od ukształtowania środowiska, w sposób umożliwiający kontrolę miejsc czy obszarów zagrożonych najbardziej

c.

od możliwości postrzegania zdarzeo, które powinny byd odczytywane jako sygnał zagrożenia

d.

od gotowości do współpracy ze sformalizowanymi agendami kontroli społecznej

e.

od czytelności prawnych reguł współpracy z policją i przekonania do potrzeby stosowania się do nich