Powstanie listopadowe – polskie powstanie narodowe przeciw Rosji, które wybuchło w nocy z 29 listopada na 30
listopada 1830, a zakończyło się 21 października 1831
[5]
. Zasięgiem swoim objęło Królestwo Polskie i część prowincji
zabranych (Litwę, Żmudź i Wołyń).
W rocznicę wybuchu powstania obchodzony jest Dzień Podchorążego.
Geneza
Główną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez carów rosyjskich postanowień
konstytucji z 1815 roku. Aleksander I w 1819 roku zniósł wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną. W 1821
zawieszono wolność zgromadzeń i zakazano działalności masonerii. W 1822 skazano Waleriana Łukasińskiego,
przywódcę Wolnomularstwa Narodowego. W 1823 Rosjanie rozbili sieć tajnych stowarzyszeń w prowincjach
zabranych. Mikołaj Nowosilcow rozpoczął prześladowanie członków towarzystw filomatów i filaretów. W 1825 car
zlikwidował jawność obrad sejmowych.
Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W 1827 nastąpiły aresztowania
członków Towarzystwa Patriotycznego. Sąd sejmowy, wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z
zarzutu zdrady stanu, pośrednio potwierdził, że występowali oni w dobrej wierze przywrócenia przestrzegania
zapisów konstytucji 1815 roku. Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do prawdziwych
zamierzeń cara Mikołaja I.
Dotychczas łudzono się jeszcze, że Rosja wypełni zobowiązanie zawarte w akcie końcowym kongresu wiedeńskiego,
gdzie car zobowiązywał się do przeprowadzenia tzw. rozszerzenia wewnętrznego (chodziło o przyłączenie do
Królestwa prowincji zabranych w granicach z 1772).
W lipcu i sierpniu 1830 wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii, które doprowadziły do podważenia
systemu Świętego Przymierza.
17 października car rozkazał przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska polskiego i rosyjskiego. 21 października ks.
Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki otrzymał polecenie przygotowania finansów Kongresówki na wypadek wojny
[6]
.
24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizował króla Niderlandów i ogłosił faktyczną niepodległość Belgii.
28 listopada dotarła do Królestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu Wielkiej Brytanii ks. Artura
Wellingtona. Jednocześnie już 23 listopada członkowie sprzysiężenia Podchorążych byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji
i przygotowanych aresztowaniach. Wydawać by się mogło, że nadszedł ostatni dogodny moment do
przeprowadzenia powstania.
Wybuch
W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod dowództwem
podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk Królestwa Polskiego i dowódcy sił
rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji, wielkiemu księciu Konstantemu, który był bratem cesarza
Rosji i króla Polski Mikołaja I. Był on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i
donosicielstwa, a także za publiczne poniżanie polskich oficerów.
Bunt wybuchł nocą z 29 na 30 listopada 1830
[7]
. Sygnałem do insurekcji miał być pożar browaru na Solcu. Grupa 24
spiskowców, złożona głównie z młodych inteligentów (m.in. Ludwik Nabielak, Seweryn Goszczyński), opanowała
Belweder – rezydencję wielkiego księcia. Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć. Podobno zbiegł z
pałacu przebrany w kobiece ubrania. Powstańcy tylko dzięki pomocy 15 000 pospólstwa i plebsu warszawskiego
zdobyli wówczas Arsenał. Zamordowali sześciu przeciwnych powstaniu generałów i wysoko postawionych
wojskowych
[8]
. Następnego dnia, wraz z uzbrojoną ludnością cywilną, opanowali stolicę. W ten sposób spisek
wojskowy przekształcił się w powstanie. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojsk wycofał się
z Warszawy do koszar na Wierzbnie, nie podejmując działań przeciwko powstańcom (w 1831 r. zmarł na cholerę).
30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa, dowodzoną przez Piotra Łubieńskiego, której
zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy. Broń odbierano powstańcom, zakazano też
używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-czerwonych, wprowadzając w ich miejsce białe.
Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców przez Radę Administracyjną, (kierowaną przez księcia Franciszka
Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) będącą cywilną władzą Królestwa, nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. 1
grudnia powstało Towarzystwo Patriotyczne, kierowane przez Maurycego Mochnackiego, które domagało się
podjęcia natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Królestwie. Ulegając tym
naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu polityków Towarzystwa, co z kolei wywołało
sprzeciw żywiołów konserwatywnych. W celu spacyfikowania nastrojów 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę
Administracyjną i wyłoniony został Rząd Tymczasowy, którego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski.
Wodzem Naczelnym rząd mianował gen. Józefa Chłopickiego. Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem powstania
usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem. W tym celu zaproponował mediację Prus w sporze z Rosją.
Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga, by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć rokowania z carem.
Powołując na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała się domagać od Mikołaja I respektowania
postanowień konstytucji z 1815 roku, rozciągnięcia jej postanowień na Litwę, Wołyń i Podole, zwołania Sejmu z
udziałem posłów z ziem zabranych, natychmiastowego opuszczenia terytorium Królestwa Polskiego przez wojska
rosyjskie.
13 grudnia car wydał ukaz o przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowództwem feldmarszałka
Iwana Dybicza, który miał stłumić powstanie
[9]
. 17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do Polaków, w którym nakazywał
przywrócenie Rady Administracyjnej w jej składzie pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka.
Jednakże sytuacja w Królestwie uległa dalszej radykalizacji. 20 grudnia Sejm wydał manifest, w którym ogłosił
powstanie narodowe przeciw Rosji, przedstawiając opinii międzynarodowej przyczyny jego wybuchu. Zaręczona
wolność osobista zgwałcona, zapełniono więzienia, wojenne sądy postanowione na osoby cywilne, rozciągnięto
sromotne kary na obywateli, których całą winą było, że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby
zamierzali. O ile Rosja zaatakuje Królestwo wróg nasz nad jedną tylko pustynią więcej panowanie swoje roztoczy. 21
grudnia dyktator Józef Chłopicki rozwiązał Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową.
29 grudnia dyktator powołał Komisję Rozpoznawczą, do rozpatrzenia spraw osób podejrzanych o szpiegostwo
[10]
.
17 stycznia, wobec fiaska rokowań z Mikołajem I, który zażądał bezwarunkowej kapitulacji powstańców gen.
Chłopicki złożył dyktaturę. Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane przez Joachima Lelewela zdobyło
wówczas decydujący głos w sejmie, który 25 stycznia 1831 r. na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o
detronizacji Mikołaja I, co było równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Królestwa. Poseł
Jan Ledóchowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał "Wyrzeknijmy więc wszyscy: nie ma Mikołaja!". Adam
Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć: "Zgubiliście Polskę". W odpowiedzi bowiem granice Królestwa
Polskiego przekroczyła 115 tys. armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza, który uzyskał
od cara nieograniczoną władzę nad ośmioma województwami Królestwa Polskiego. 30 stycznia 1831 sejm powołał w
miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy. W jego składzie znaleźli się: książę Adam Jerzy
Czartoryski, Wincenty Niemojowski, Stanisław Barzykowski, Teofil Morawski i Joachim Lelewel.
Wojna polsko-rosyjska
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Królestwa. 7 stycznia doszło do pierwszych starć zbrojnych:
jeden z plutonów 1 pułku ułanów rozpędził w Siedlcach straż przednią nieprzyjaciela. W tym samym dniu 3 pułk
ułanów wyparł z Węgrowa dwa pułki rosyjskie
[11]
.
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem, doszło do rosyjskiej próby
szturmu na Warszawę. Jednak nierozstrzygnięta bitwa pod Olszynką Grochowską 25 lutego 1831 roku, podczas
której ciężko ranny został Chłopicki, uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny.
Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki, który obawiał się podjąć kontrofensywy. Zgodził się na to dopiero
pod koniec marca. Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego Prądzyńskiego przyniósł sukcesy w bitwach pod
Wawrem (II), Dębem Wielkim i Iganiami. Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę. Dopiero w maju zgodził
się na nowy plan Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułków gwardyjskich operujących w rejonie Łomży i
Ostrołęki. W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie. Rosjanie wygrali 26 maja bitwę pod
Ostrołęką, co załamało morale polskich żołnierzy. Skrzynecki tym razem znów zwlekał z atakiem na dziesiątkowane
przez cholerę wojska rosyjskie. Dopiero 11 sierpnia złożony został z urzędu.
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło próbę dokonania zamachu stanu. Tłum warszawski zamordował
więzionych na Zamku Królewskim zdrajców. Chaos opanował wówczas generał Jan Krukowiecki, który stanął na czele
rządu z niemal dyktatorską władzą.
Tymczasem wojska rosyjskie, dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm. Iwana Paskiewicza 6 września, po
okrążeniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od
zachodu. Po utracie Woli, gdzie podczas rosyjskiego szturmu zginął gen. Józef Sowiński, dowództwo powstania, nie
widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją. Kilka tygodni później nastąpił rozpad sejmu, Rządu
Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji.
Wojna partyzancka
Na początku 1831 gen. Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji polskich działań
partyzanckich. Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałów leśnych, rekrutowanych ze straży
bezpieczeństwa, gwardii ruchomej i pułków wojewódzkich. Całe Królestwo Polskie zostało podzielone na siedem
stref działań, do których skierowano poszczególne ugrupowania powstańcze.
W swoim założeniu małe, niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie, miały operować na tyłach Rosjan,
przerywając ich komunikację, nękając izolowane mniejsze oddziały nieprzyjaciela. W razie zagrożenia miały podlegać
rozproszeniu i ponownie zbierały się w wyznaczonym miejscu.
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w województwie augustowskim i płockim dużą
liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła. Mobilizowane po lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły
armii rosyjskiej.
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok. 1 tys. ludzi. Tam też działał najliczniejszy oddział
majorów Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys. żołnierzy, rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem. W
Puszczy Kurpiowskiej działali partyzanci ppłk Józefa Zaliwskiego.
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelców celnych podpułkownika Michała Kuszlla, majora Eustachego
Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego, które składały się wyłącznie ze strzelców wyborowych
[12]
. W razie
potrzeby łączyły się one z armią regularną, stanowiąc wsparcie piechoty liniowej.
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską. Oficerów, wziętych z bronią w
ręku rozstrzeliwano, szlachtę oddawano pod sądy wojenne i skazywano na konfiskatę majątków i zesłanie. Chłopów
karano chłostą, zsyłano do batalionów syberyjskich, wsie sprzyjające powstańcom palono. Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je. Władzom pomagała także ludność żydowska
[13]
.
Powstanie listopadowe na Litwie, Żmudzi i Białorusi
Po wybuchu powstania w Królestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan wojenny w guberni
wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej i w obwodzie białostockim. Aresztowano potencjalnych przywódców powstania na
tych terenach, skonfiskowano broń pozostającą w rękach prywatnych, uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych. W Wilnie powołano tzw. Komitet Główny, starający się utrzymywać kontakty
z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi komitetami powiatowymi. W lutym 1831 na Żmudzi
miało miejsce wrzenie chłopstwa, związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego. W marcu powstanie
rozprzestrzeniło się na poszczególne powiaty litewskie. Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie wojny
30 000 żołnierzy rosyjskich, przywracając tym samym równowagę strategiczną sił w Królestwie. W maju na
Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen. Dezyderego Chłapowskiego. W czerwcu gen. Antoni Giełgud podjął nieudaną
próbę zdobycia Wilna.
Wobec niepowodzenia opanowania głównych centrów komunikacyjnych i zdobycia portu w Połądze, gdzie miał być
wyładowany transport broni, zakupionej w Wielkiej Brytanii, oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy
operujące oddzielnie korpusy. Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen. Chłapowskiego (dowodzony przez
Giełguda) i gen. Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Królestwem Prus. Jedynie korpus
gen. Henryka Dembińskiego przedarł się do Królestwa. Poszczególne oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach
litewskich do listopada 1831
[14]
.
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Królestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Królestwie Kongresowym. Już w grudniu 1830
zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowództwem feldmarszałka Augusta Neidhardta von Gneisenau z
szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem, której zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego
pomiędzy Prusami i Kongresówką. Zmobilizowano landwehrę wielkopolską, którą przerzucono na zachód poza zabór
pruski do Wittenbergi. Sekwestrem objęto gotówkę Banku Polskiego, zdeponowaną w bankach pruskich. Wydano
zakaz wysyłania do Królestwa amunicji, broni, żywności, lekarstw i środków opatrunkowych. Według ustaleń Banku
Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50
tysięcy karabinów, 3 tysiące par pistoletów, 4 tysiące szabel, 40 tysięcy luf karabinowych, 22 tysiące zamków, 51
tysięcy funtów prochu, 355 tysięcy funtów saletry zakupione we Francji i Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania.
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i internowane. Władze
pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozaków, który na początku powstania schronił się w ich granicach.
Pozwoliły na swobodny ruch kurierów, broni i amunicji przez swoje terytorium. Zezwoliły na zakup w Gdańsku
żywności i paszy dla armii rosyjskiej.
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne. Władze austriackie wydały zakaz wywozu broni i amunicji do
Królestwa, konfiskując 20 tysięcy karabinów i 8 tysięcy szabel zamówionych w Wiedniu. We Lwowie działała rosyjska
agencja wywiadowcza, z Wiednia przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości, ułatwiano sprowadzanie z
Galicji materiałów do budowy mostów dla wojsk rosyjskich.
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny, nie do końca przestrzegali także przepisów
dotyczących internowania oddziałów polskich wchodzących w ich granice. Z Galicji cały czas napływała dla
powstańców broń, amunicja i lekarstwa. Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas
kontakt we Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim, ułatwiając mu wysyłanie materiałów i
ludzi do Kongresówki, dając także nadzieję mediacji austriackiej
[15]
.
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze próbowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla swojego wystąpienia. W
dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu wiedeńskiego, którego ustalenia wobec Polski były ich
zdaniem przez Rosję złamane. Polscy wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie próbowali uzyskać uznanie
powstańców przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą. Rządy państw zachodnich uległy presji rosyjskich
przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego.
Pewne znaczenie wypadki w Królestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej, zajmującej się sprawą
Belgii. Zajęta tłumieniem powstania Rosja, przestała sprzeciwiać się przyznaniu niepodległości tego państwa.
Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji
po stronie rosyjskiej w celu stłumieniu powstania. Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy, które formalnie
neutralne, udzielały schronienia rosyjskim maruderom, zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż. Posunęły się nawet
do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku, po którym korpus Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu.
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen. Józefa Dwernickiego. Jednak mimo wszystko
było to maksimum tego, co osamotniona na arenie międzynarodowej dyplomacja powstańcza mogła uzyskać.
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w
gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski,
Bonawentura Niemojowski oraz nieudolni dowódcy: generałowie Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki,
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński. Powstał nawet na ten temat wierszyk:
Chłop nas zdradził,
skrzynka przyskrzyniła,
kruk oko wydziobał,
ryba zatopiła.
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji, nie dającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w
dłuższym okresie.
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego
stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi.
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, papież Grzegorz XVI w encyklice Cum primum
ekskomunikował wszystkich powstańców, którzy wystąpili przeciw prawowitej władzy pochodzącej od Boga, ponadto
rządy większości państw europejskich, napiętnowały powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców.
Skutki
•
polityczne: w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą gen. Franciszka Ksawerego
Dąbrowskiego, która na terenach zajętych przez wojska rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji
powstańczej
[16]
. Jesienią 1831 roku Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy pod prezesurą Fiodora Engela,
którego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Królestwa, administracja została podporządkowana
naczelnikom wojennym; naczelnie komenderujący czynną armią generał-gubernator Królestwa Polskiego
feldmarszałek Iwan Paskiewicz
[17]
22 listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie
unieważniające "na zawsze" wszystkie uchwały i rozporządzenia "Rządu Rewolucyjnego"
[18]
; w 1832 roku
nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego: zastąpienie konstytucji Statutem
Organicznym, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie polskiego sejmu i samorządów, postępująca
rusyfikacja administracji, namiestnikiem królestwa został Iwan Paskiewicz.
•
kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego, obniżenie jakości szkolnictwa średniego, spadek ilości
szkół elementarnych, wprowadzenie języka rosyjskiego jako dodatkowego do szkół średnich.
•
gospodarcze: nałożono wysoką kontrybucję, zbudowano na koszt Polski Cytadelę z silnym garnizonem
rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej, po 1840 roku wprowadzono rosyjski
system monetarny oraz system miar i wag, oraz ilości.
•
demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery, dziesiątkującą ludność
Królestwa, w wyniku powstania około 11 tysięcy osób opuściło kraj (zobacz: Wielka Emigracja ), w
następnych latach sporą ilość mężczyzn z Królestwa wcielono do armii rosyjskiej.
•
W ramach represji do specjalnych batalionów tzw. kanonistów Armii Imperium Rosyjskiego wcielono dzieci
polskie
[19]
.
Dowództwo powstania
Naczelni wodzowie
•
gen. dyw Józef Chłopicki 5 grudnia 1830 – 17 stycznia 1831
•
gen. dyw. Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia – 26 lutego 1831
•
gen. dyw. Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego – 12 sierpnia 1831
•
gen. dyw. Henryk Dembiński
[20]
12 sierpnia – 17 sierpnia 1831
•
gen. bryg. Ignacy Prądzyński 16 sierpnia – 19 sierpnia 1831
•
gen. dyw. Kazimierz Małachowski
[20]
20 sierpnia – 7 września 1831
•
gen. dyw. Kazimierz Małachowski 7 września – 10 września 1831
•
gen. dyw. Maciej Rybiński 10 września – 23 września 1831
•
gen. dyw. Jan Nepomucen Umiński 23 września – 24 września 1831
•
gen. dyw. Maciej Rybiński 24 września – 9 października 1831
[21]
Szefowie sztabu głównego
•
gen. bryg. Józef Mroziński
•
gen. bryg. Wojciech Chrzanowski
•
gen. bryg. Ignacy Prądzyński
[20]
•
gen. dyw. Tomasz Łubieński
•
gen. bryg. Jakub Lewiński
Bitwy powstania listopadowego
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
•
bitwa pod Stoczkiem – 14 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Dobrem – 17 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
I bitwa pod Kałuszynem – 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
•
I bitwa pod Wawrem – 19 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Białołęką – 24 lutego – 25 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Olszynką Grochowską – 25 lutego 1831, bitwa nierozstrzygnięta, taktyczne zwycięstwo wojsk
polskich
Ofensywa Dwernickiego
•
bitwa pod Nową Wsią – 19 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Puławami – 2 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Kurowem – 3 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Poryckiem – 11 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Boremlem – 18 kwietnia – 19 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
•
II bitwa pod Wawrem – 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Dębem Wielkim – 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
II bitwa pod Kałuszynem – 2 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Domanicami – 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Iganiami – 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
•
bitwa pod Wronowem – 17 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie
•
bitwa pod Kazimierzem Dolnym – 18 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
•
bitwa pod Nowogrodem – 23 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Kiejdanami – 29 kwietnia 1831 roku, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Połągą – 10 maja – 14 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
•
bitwa pod Daszowem – 14 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
•
bitwa pod Mariampolem – 22 kwietnia 1831, przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
•
bitwa pod Firlejem – 9 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
Bitwa pod Lubartowem – 10 maja 1831, bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
•
bitwa pod Jędrzejowem – 13 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Tykocinem – 21 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Nurem – 22 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Ostrołęką – 26 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
•
bitwa pod Rajgrodem – 29 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
•
bitwa pod Budziskami – 19 czerwca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Łysobykami – 19 czerwca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
Inne
•
bitwa pod Sokołowem Podlaskim – 21 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Kuflewem – 25 kwietnia 1831, bitwa nierozstrzygnięta
•
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim – 26 kwietnia 1831, bitwa nierozstrzygnięta
•
bitwa pod Uchaniami – 11-12 czerwca 1831
•
I bitwa pod Wilnem – 19 czerwca 1831, przegrana przez wojska polskie
•
bitwa pod Szawlami – 8 lipca 1831, przegrana przez wojska polskie
•
III bitwa pod Kałuszynem – 10 lipca 1831 wygrana
•
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim – 14 lipca 1831, bitwa nierozstrzygnięta
•
bitwa pod Iłżą – 9 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
bitwa pod Gniewoszowem – 9 sierpnia 1831, przegrana przez wojska polskie
•
II bitwa pod Wilnem – 17 sierpnia 1831, przegrana przez wojska polskie
•
bitwa pod Rogoźnicą – 29 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
•
szturm Warszawy – 6-7 września 1831, zajęcie miasta przez Rosjan (m.in. obrona reduty Ordona i reduty
Wolskiej)