1
ZIOŁA MATKI BOŻEJ
(15 SIERPNIA - UROCZYSTOŚD WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY)
1
ZIOŁA MATKI BOŻEJ
(15 SIERPNIA - UROCZYSTOŚD WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY)
2
ZIOŁA MATKI BOŻEJ
Uroczystośd Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia) jest
największym i prawdopodobnie również najstarszym świętem maryjnym
chrześcijaostwa. O zabraniu Matki Bożej z ciałem i duszą do nieba milczy Nowy
Testament, wypowiadają się na ten temat jedynie apokryfy datowane na IV
wiek po Chrystusie i ustna tradycja.
Uroczystośd Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny pojawiła się w IV
lub V stuleciu, a upowszechniła w VII. Jest powszechna od tego czasu - tak we
wschodnim, jak i zachodnim Kościele.
W prawosławiu Wniebowzięcie nazywane jest po prostu Zaśnięciem
(Uśpienie, Koimesis). Uważa się, że wniebowzięcia dostąpiła Maryja pierwej
umarłszy (zasnąwszy). Na Zachodzie utrzymuje się, iż nastąpiło to za jej życia.
W obydwu tradycjach Wniebowzięcie jest obchodzone bardzo
uroczyście, zarówno w religijności oficjalnej jak i ludowej. Przez wiele stuleci nie
było ujmowane w ramy dogmatyczne.
Fot. Wniebowzięcie Matki Bożej
Dopiero Papież Pius XII w roku 1950 ogłosił dogmat o Wniebowzięciu
NMP. Ten akt był ukoronowaniem rozwoju doktryny o Wniebowzięciu w
teologii katolickiej. Stał się jednak przeszkodą w dialogu z prawosławiem. Droga
do ogłoszenia dogmatu nie była prosta.
Od średniowiecza Wniebowzięcie skupiało zainteresowanie teologów,
chod nie tak wielkie jak Niepokalane Poczęcie (również późno ujęte w dogmat).
Założenia teologii assumpcjonistycznej przyszły na Zachód ze Wschodu.
3
Spośród słynnych teologów łacioskich podejmowali problem między
innymi Grzegorz z Tours, Piotr Jan Olivi, Jan Gerson czy Bernardyn ze Sieny.
Oprócz teologów Wniebowzięcie fascynowało także artystów. W sztuce
romaoskiej i gotyckiej dominowała bizantyjska formuła Zaśnięcia. Możemy ją
zobaczyd między innymi na skrzydle ołtarza bazyliki NMP w Gdaosku.
Na ziemiach polskich tę formułę popularyzowała przede wszystkim
sztuka rusko - bizantyjska, ciesząca się sporym uznaniem i protekcją pierwszych
Jagiellonów. Do przykładów tej szkoły należą polichromie w Lublinie i w
Krakowie. W XV w. z Zaśnięciem coraz częściej łączy się koronacja, jak na
przykład w słynnym ołtarzu Wita Stwosza w kościele mariackim w Krakowie. W
okresie renesansu koronacji dokonuje cała Trójca, a w baroku motyw
Wniebowzięcia wzorowany jest na Wniebowstąpieniu Chrystusa.
Fot. Koronacja Matki Bożej.
Przedstawienia plastyczne są pomostem między dyskursem teologicznym
a religijnością ludową. Do niej należą pieśni religijne o tematyce
assumpcjonistycznej. Notuje się je w Polsce już w XV stuleciu: Jusz syą angely
vyeszyelą, bo Maria w nyebo gydzye *…+. Day bychom czyebye wydzyely a w
nyebeszyech przebywali. Inny przykład z tego samego okresu: O Maria,
rzecnycko lucka, S dussąs, s cyalem w nyebo wzyęta, Od Synas wyelce uccona Y
na prawycy posadzona.
Wniebowzięcie szybko uzyskało wysoką rangę w kalendarzu ludowym,
także dzięki powiązaniu z dożynkami. Takie powiązanie pojawia się w świecie
chrześcijaoskim bardzo wcześnie: najpierw w Syrii, Arabii i Armenii, a od IX w.
na Zachodzie. W Polsce dowodem tego związku jest przysłowie: A na
4
Wniebowzięcie pokooczone żęcie. Ta stara forma przysłowia później ulegała
modyfikacji wraz z popularyzacją zbóż jarych i wydłużaniem żniw: Na Marii
Wniebowzięcie najprzedniejsze żęcie. Do Marii Wniebowzięcia miej w stodole
połowę mienia. Te dwie formy pochodzą z cieszyoskiego, z XIX w. Tak więc z
czasem i dożynki oddalały się od Wniebowzięcia, powoli przesuwając się ku
terminom wrześniowym. Pozostałością po sierpniowych dożynkach jest
święcenie w tym dniu gdzieniegdzie małych wianków z czterech zbóż, które to
wianki nawiązują do znacznie bogatszych wieoców dożynkowych.
W religijności ludowej - zarówno katolickiej jak i prawosławnej -
uroczystośd Wniebowzięcia to jednak przede wszystkim świecenie ziół - także
warzyw, owoców i kłosów zboża. Zwyczaj ten znany był już w niektórych
krajach Europy w IX wieku, jeśli chodzi o zboża, a od XIII wieku w odniesieniu do
ziół.
W Polsce, właśnie z racji święcenia ziół, uroczystośd Wniebowzięcia
znana jest powszechnie, jako dzieo Matki Boskiej Zielnej. Święcenie ziół 15
sierpnia, w uroczystośd Wniebowzięcia, ma potrójne objaśnienie: teologiczne,
legendarne i praktyczne. Teologicznie, zioła są powiązane z Matką Bożą poprzez
walor zieloności (łac. viriditas), który przez teologów średniowiecznych był
wiązany z dziewictwem. Pełna zieloności w swym dziewictwie Matka Boża
stawała się naturalna opiekunką również pełnych zieloności ziół. A przecież
Matka Boża jest również Uzdrowieniem Chorych (Salus Infirmorum).
Wielka uroczystośd Uzdrowicielki jest więc najlepszym dniem dla
święcenia uzdrawiających ziół. Takie praktyczne aspekty mariologii najłatwiej
przenikały do religijności ludowej. Ale prosty lud, dla wytłumaczenia sobie
przyczyn święcenia ziół w tym dniu, raczej nie przeprowadzał takich wywodów
jak powyższy. Znacznie częściej sięgał do legendy, zgodnie z którą po otwarciu
grobu Maryi, znaleziono w nim zamiast jej ciała świeże zioła i kwiaty, co miało
zapoczątkowad zwyczaj ich święcenia. Trzecie objaśnienie jest praktyczne,
utylitarne. Połowa sierpnia jest takim okresem, kiedy dla większości ziół kooczy
się okres zbioru. Ma to, jak wiemy, uzasadnienie naukowe, gdyż w roślinach
zielnych największe stężenie substancji leczniczych występuje zazwyczaj
podczas kwitnienia. Większośd zaś ziół w sierpniu bądź kwitnienie kooczy, bądź
już jest przekwitnięta.
Wszystkie przytoczone objaśnienia nie wykluczają się, raczej się
uzupełniają. Święcenie ziół i innych płodów ziemi 15 sierpnia jest zwyczajem
rozpowszechnionym w całym chrześcijaoskim świecie. W naszym kraju jest
jednym z najwyrazistszych punktów ludowego kalendarza obrzędowego. W
niektórych regionach obchody święta zaczynają się już 14 sierpnia wieczorem.
5
Organizuje się wtedy nabożeostwo o charakterze procesyjnym, zwane
"pogrzebem Matki Boskiej".
Święcenie ziół - zarówno u katolików jak i u prawosławnych - odbywa się
zasadniczo podczas Mszy świętej, w sam dzieo uroczystości 15 sierpnia. Zwyczaj
ten, na przykładzie ziemi krakowskiej, tak opisuje Oskar Kolberg: W święto
Wniebowzięcia NP, czyli Matki Boskiej Zielnej, każda gospodyni znosi do
kościoła snopki ziół ogrodowych i polnych podówczas kwitnących: maku,
piwonii, szałwii, macierzanki, wrotyczu, kopru, kminku, prosa tureckiego,
kooskiego szczawiu, ziela świętojaoskiego, marony, lulku, bożego drzewka,
rozmarynu, mięty, melissy, kwiatów większych np. georginii, dzwonków itd.,
używanych dla bydła, ze szczerą wiarą, że poświęcenie przez kapłana powiększa
ich moc uzdrawiającą i zachowawczą. Gdy natłok gospodyo z temi snopeczkami
jest wielkim, kapłan wychodzi przed nabożeostwem na cmentarz kościelny,
gdzie kobiety klęczą uszykowane, trzymając każda swój snopeczek, a
odmówiwszy modlitwę i pokropiwszy zioła święconą wodą, wraca do kościoła.
Zioła te przechowują się w chacie na siostrzanie, na oknie, za obrazami itd.
Garśd z nich wrzuca się następnie, w miarę potrzeby, do gotującej się w garnku
wody, którą po przestygnięciu lub doprawieniu zimną wodą, wraz z
dorzuceniem otręb pszennych lub ospy jęczmiennej, daje się bydłu pid przez
kilka dni, mianowicie krowom po ich ocieleniu. Tak więc, wedle świadectwa
Kolberga, w XIX-wiecznej Małopolsce zioła te miały "weterynaryjne"
zastosowanie.
Nie zawsze jednak i nie wszędzie tak było. Na Górnym Śląsku, jak to
wynika między innymi z badao Jerzego Pośpiecha, święcono zioła zarówno dla
zwierząt jak i dla ludzi: Do najczęściej spotykanych przy święceniu gatunków
należały: piołun (na niedomagania żołądka), krwawnik (przy blednicy),
krwawnica leśna (dla krów przeciwko stwardnieniu wymion), wrotycz (przeciw
"robakom i glistom"), dziurawiec (na "oczyszczenie krwi", owrzodzenia i rany),
starzec leśny (na bóle żołądkowe), rumianek (na ból zębów), bratki polne (na
bóle brzucha u dzieci) i miętę (na żołądek i ból zębów).
Do bukietu ziół dodawano również inne rośliny, takie jak zboża, marchew
czy jabłka, co można uznad za reminiscencję dawnego, dożynkowego
charakteru uroczystości. Inną pozostałością zwyczajów dożynkowych w
obchodach Wniebowzięcia jest święcenie wianków.
Górale beskidzcy wiją je z poleju, czyścicy, macierzanki, mięty, jałowca,
borówki, poziomki, jeżyny i polnych kwiatów. Poświęcone zioła to nie tylko
lekarstwo. Służyd one miały również jako ochrona przeciwko gradowi i
piorunom. W czasie burzy kładziono je na oknie obok zapalonej gromnicy.
6
Wniebowzięcie NMP to nie tylko święcenie ziół. Jest to również, od XIV
wieku, tytuł kościołów maryjnych w Polsce. W związku z tym w samą
uroczystośd, lub w następującą po niej niedzielę, w licznych świątyniach
odbywają się odpusty, często połączone z jarmarkami. W dawniejszych czasach
na takich jarmarkach pojawiali się różni zielarze i medycy. Pisze Zbigniew
Kuchowicz: Tegoż roku *1707+ na jarmark żywiecki, na niedzielę pierwszą po
Wniebowzięciu Panny Maryiej, doktor z Śląska do Żywca przyjechał,
przyniósłszy na wielbłądzie lekarstwa swoje i obrazy uleczonych ludzi. Na rynku
jawnie swoje umiejętności głosił i lekarstwa przez tłomacza prezentował, przy
tym zęby bez boleści wielom wyrywał...
Dzieo 15 sierpnia i dni sąsiednie są okresem szczególnie nasilonego ruchu
pielgrzymkowego. W tym dniu obchodzone są uroczyste odpusty w wielu
znanych sanktuariach, takich jak częstochowska Jasna Góra, Góra Św. Anny czy
Kalwaria Zebrzydowska. Pielgrzymki kooczące się w ten dzieo, lub w dni
sąsiednie, należą do najbardziej rozpowszechnionych przejawów religijności
ludowej w naszym kraju.
Fot. Pielgrzymka do Kalwarii Zebrzydowskiej.
Oskar Kolberg pisze o pielgrzymkach do Kalwarii Zebrzydowskiej: Raz do
roku, to jest na dzieo 15 sierpnia, pobożne tłumy ludu z Galicji, Węgier, Czech,
Morawii i Szląska, mianowicie zaś mieszkaocy Karpat, zgromadzają się pod
świętymi chorągwiami, łączą się w kompanie i odwiedzają górę Kalwarię (pod
Lanckoroną) wsławioną cudami Matki Boskiej. Święcenie ziół jest obrzędem,
który obecnie należy do powszechnie i spontanicznie praktykowanych przez lud
Boży.
7
W poprzednich stuleciach był on silnie propagowany przez Kościół, aby
wyprzed z ludowej religijności wszelkie praktyki magicznego stosowania
Eucharystii czy relikwii. Kościół był świadom, iż nie jest możliwa całkowita
likwidacja praktyk na pograniczu religii i magii, skupił się więc na trosce o to, by
stały one możliwie daleko od największych świętości chrześcijaostwa.
Naturalne było okadzanie krów święconymi ziołami, ale nie bluźniercze
podawanie im Chleba Eucharystycznego.
Obecny kształt uroczystości Matki Boskiej Zielnej jest byd może swoistym
kompromisem między wpływami ludowymi, o proweniencji jeszcze pogaoskiej,
dążącymi do zapewnienia sobie potężnych środków magicznych, a staraniami
władzy kościelnej, by formy kultu nie kłóciły się z istotą wiary.
POSTSCRIPTUM
TAK MÓWI MATKA BOŻA O JEJ WNIEBOWSTĄPIENIU DO MARII VALTORTY
Odpowiedzi Matki Bożej na zadane jej pytania.
Czy umarłam? Tak, jeśli się nazwie śmiercią odłączenie od ciała wzniosłej części
ducha. Nie, jeśli przez śmierd rozumie się odłączenie od ciała ożywiającej je
duszy; zepsucie materii nieożywianej już przez duszę, poprzedzone posępnością
grobu, a przede wszystkim – udręką umierania.
W jaki sposób umarłam albo raczej: jak przeszłam z ziemi do Nieba najpierw z
częścią nieśmiertelną, a potem z tą, która podlega zniszczeniu? W sposób, jaki
był właściwy dla Tej, która nie poznała skazy grzechu.
Czy Mój duch powrócił do Mnie, gdy aniołowie unosili Mnie z domu? Nie. Mój
duch nie miał już powrócid na ziemię. Wielbił Boga przed Jego Tronem. Kiedy
zaś na zawsze oddaliła się ziemia, wygnanie, czas i miejsce rozłąki z Moim
Panem w Trójcy Jedynym, wtedy duch Mój powrócił, żeby zajaśnied w Mojej
duszy, budząc ciało z uśpienia.
Słusznie mówi się, że wstąpiłam do Nieba z ciałem i duszą. Stało się to jednak
dzięki pomocy aniołów, a nie o własnych siłach, jak to uczynił *powstający z
martwych+ Jezus. Zbudziłam się z tego tajemniczego i mistycznego uśpienia,
powstałam, uniosłam się, gdyż Moje ciało osiągnęło już doskonałośd ciał
uwielbionych. I miłowałam. Miłowałam Mojego odzyskanego Syna i Pana,
Jedynego w Trójcy. Kochałam Go tak, jak mają Go miłowad wszyscy żyjący na
wieki.
ŹRÓDŁO:
Księga VII
„
POEMATU BOGA CZŁOWIEKA”, Rozdział 37. Wyjaśnienia na temat
odejścia ducha Maryi i wzięcia do nieba jej ciała.