Moduł III

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

Wstęp
1. Metody gromadzenia informacji: wywiad, obserwacja, pomiar, analiza dokumentacji

2. Udział pielęgniarki w procesie zapobiegania, diagnozowania, leczenia i rehabilitacji
3. Udział pielęgniarki w procesie zapobiegania, diagnozowania, leczenia i rehabilitacji — ciąg dalszy

4. Proces pielęgnowania jako metoda pracy pielęgniarki
5. Rola pielęgniarki w zespole interdyscyplinarnym

Słownik
Literatura podstawowa

Literatura dodatkowa

Wstęp

W module tym wskazujemy na źródła informacji, które powinna gromadzić pielęgniarka,
oraz omawiamy takie metody (techniki) badawcze, jak: wywiad, obserwacja, analiza
dokumentów, pomiary/testy. Zajmujemy się również celami, zaletami i wadami metod
gromadzenia informacji oraz ich skutecznością.

Przedstawiamy ponadto podstawy prawne wykonywania zawodu pielęgniarki
i przypominamy główne zasady udziału pielęgniarki w diagnozowaniu, leczeniu
i rehabilitacji pacjentów.

W dalszej części charakteryzujemy proces pielęgnowania, jego definicje, cele, znaczenie
dla pacjenta i pielęgniarki. Omawiamy różnice między pielęgnowaniem tradycyjnym
a nowoczesnym oraz zapoznajemy z poszczególnymi etapami tego procesu:
rozpoznawaniem, czyli formułowaniem diagnozy pielęgniarskiej (na podstawie:
zgromadzonych danych; ich analizy i rozpoznania potrzeb; problemów pielęgnacyjnych),
planowaniem, realizowaniem opieki pielęgniarskiej, ocenianiem jej i dokumentowaniem
procesu pielęgnowania.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

1. Metody gromadzenia informacji: wywiad, obserwacja,

pomiar, analiza dokumentacji

Informacje, czyli dane, mogą dotyczyć stanu zdrowia fizycznego i psychicznego pacjenta,
ponadto — jego sytuacji społecznej i zawodowej. Ich źródłem jest pacjent, jego
rodzina lub inne osoby. Gromadzenie informacji i ich analiza poprzedzają pierwszy
etap procesu pielęgnowania — rozpoznanie pielęgniarskie (diagnozę). W pielęgniarstwie
do zbierania informacji wykorzystuje się metody
i techniki socjologiczne.

Metoda to ogólne zasady prowadzenia procedury badawczej. Technika badań jest
bardziej uszczegółowioną metodą, sposobem zdobywania informacji. Główne
metody/techniki badawcze to: wywiad, obserwacja, analiza dokumentów (urzędowych
i osobistych) oraz pomiary.

Wywiad jest ukierunkowaną rozmową prowadzoną z osobą badaną. Wyróżnia się
wywiady (rozmowy) swobodne i kwestionariuszowe. Te drugie wymagają formularza
zawierającego ujednolicone, standaryzowane pytania, które wszystkim badanym zadaje
się w tej samej kolejności (typowy przykład takiego formularza to metryczka
w historii choroby). Wywiady dzielimy także na jawne, ukryte i nieformalne. Informacje
są zbierane wówczas za pomocą kwestionariusza, np. ankiety (narzędzia badawczego
wypełnianego przez respondenta).

W trakcie wywiadu zadaje się pytania zamknięte (prosi się o wybór spośród gotowych
odpowiedzi, np. tak/nie) bądź otwarte (zachęca się do udzielania pełnych swobodnych
wypowiedzi). Pytania zamknięte (np. „Czy zażył Pan leki?”, „Gdzie Panią boli?”)
ograniczają i skracają wypowiedź pacjenta, zmuszając do zajęcia jednoznacznego
stanowiska. Natomiast na pytania otwarte badany odpowiada szerzej, swobodnie,
własnymi słowami. Od takich właśnie pytań dobrze jest rozpoczynać rozmowę, np. „Co
Panią sprowadza?”, „W czym mogę pomóc?”. Pytania otwarte w małym stopniu wpływają
na odpowiedź. Podczas wywiadu należy unikać pytań rozpoczynających się słowem:
„dlaczego”, ponieważ kojarzą się one zwykle pacjentowi z przesłuchiwaniem, pytań
wieloczłonowych (gdy jedno pytanie zawiera kilka), a także moralizowania, oceniania,
obwiniania i rozbieżności między słowami a sygnałami niewerbalnymi.

Warto zadbać, by rozmowie sprzyjały dobre warunki — pamiętajmy o właściwym
mikroklimacie, oświetleniu, umeblowaniu (optymalne jest ustawienie krzeseł pod kątem

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

prostym, przy najbliższych, przylegających do siebie bokach biurka, zachęca to do
współpracy, a nie do konfrontacji, którą zwykle narzuca ustawienie krzeseł po
przeciwległych stronach biurka), odizolowaniu pomieszczenia, wyeliminowaniu czynników
zakłócających — hałasu (np. dzwoniącego telefonu), pośpiechu, braku intymności. Chodzi
o to, by zapewnić spokojną, przyjazną, partnerską atmosferę, okazywać szacunek,
życzliwość, akceptację, empatię, otwartość, szczerość.

Oprócz właściwego formułowania pytań — głównie otwartych, niesugerujących — ważne
jest też aktywne słuchanie. Polega ono na cierpliwym wsłuchiwaniu się w to, co mówi
badany, bez osądzania jego wypowiedzi. Zaleca się przy tym pochylić się ku rozmówcy,
potakiwać, zachęcać do kontynuowania wypowiedzi, prosić o dodatkowe informacje,
wyjaśniać. Pamiętajmy też o uśmiechu i kontakcie wzrokowym — najlepiej, gdy oczy
rozmówców są na tym samym poziomie. W aktywnym słuchaniu pomocna jest znajomość
zasad psycho- i socjotechniki. Pierwszy kontakt pielęgniarki z pacjentem ma duże
znaczenie, ponieważ rzutuje na jego opinię o pracownikach medycznych i dalsze kontakty
z nimi.

W trakcie rozmowy należy zwracać uwagę na komunikację niewerbalną, na mowę ciała —
głównie mimikę twarzy, gesty, kontakt wzrokowy, odległość od rozmówcy — oraz na rolę
dotyku (np. podanie ręki w czasie nawiązywania kontaktu). Ważne jest także
przekazywanie informacji zwrotnej i zgodność słów z mimiką. Nie zapominajmy również,
by podczas rozmowy zachować asertywność, czyli poczucie pewności, wiary w siebie,
stanowczość — ale taką, która współistnieje z szacunkiem dla uczuć i potrzeb innych.
Tego rodzaju asertywność to umiejętność zachowania równowagi między interesem
własnym a cudzym. Poprzez zachowania asertywne otwarcie wyraża się własne uczucia
i opinie; bez agresji, uległości, pasywności czy lęku.

Pacjenci najbardziej cenią u pielęgniarek takie cechy sprzyjające zaufaniu, jak:
cierpliwość, wyrozumiałość, okazywanie współczucia, serdeczności, ciepła, życzliwość,
troskliwość, indywidualne traktowanie, informowanie, uspokajanie, dodawanie otuchy,
uśmiech, pogodny nastrój.

Szerzej o warunkach skutecznej komunikacji międzyludzkiej oraz niewłaściwościach
i błędach w komunikacji rozprawia S. Poznańska (1999: 76–99).

Obserwacja to celowe, planowe, systematyczne i selektywne świadome postrzeganie,
rejestrowanie faktów, przebiegu zjawisk i zdarzeń oraz ich analiza; interpretacja danych.
Obserwację często łączy się z wywiadem. W praktyce polega ona na gromadzeniu danych

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

o pacjencie i jego środowisku. Wyróżniamy obserwację bieżącą, doraźną, wycinkową,
migawkową, uczestniczącą, bierną, całościową, tematyczną, jednostkową, grupową,
jawną, ukrytą, fotofilmową. Narzędziem badania jest tu arkusz obserwacji. Obserwator
powinien być obiektywny, mieć podzielność uwagi, umieć dobrze kojarzyć fakty, a także
sporządzić notatki po zakończeniu obserwacji bądź przynajmniej ograniczyć notowanie
w jej trakcie.

Istotne jest odpowiednie zaplanowanie obserwacji — ustalenie jej celu, przedmiotu oraz
przygotowanie warunków i środków materialnych koniecznych do jej przeprowadzenia.
Cechy prawidłowo prowadzonej obserwacji to: celowość (jakie informacje, do czego mają
służyć); systematyczność i planowość (czas, kolejność); selektywność (co ważne, co
wybrać); obiektywność (eliminacja subiektywnego nastawienia); dokładność;
szczegółowość. Po dokonaniu obserwacji należy ją udokumentować, skontrolować
i ocenić, w jakim stopniu udało się zrealizować jej cel.

Dodajmy także, że tak jak podczas wywiadu, tak i w trakcie obserwacji ważną rolę
odgrywają sygnały niewerbalne — mowa ciała.

Dokumentacja stanowi pośrednie źródło informacji. Może mieć formę materiałów
pisanych (np. raporty pielęgniarskie), obrazowo-dźwiękowych. Nośnikiem dokumentacji
jest zatem pismo bądź obraz. Znamy różne jej rodzaje, np. medyczną, pielęgniarską,
statystyczną, sprawozdawczą, formalną, nieformalną. Analiza dokumentacji polega na
opisie i interpretacji informacji. Dużą rolę odgrywają w niej konkretne, jednoznaczne
pojęcia. Wykonując pracę dokumentacyjną, nie zapominajmy, by zawsze
podporządkowywać ją  jej celom. Pamiętajmy także o przestrzeganiu tajemnicy
zawodowej i o ochronie dokumentów przed osobami postronnymi.

Pomiary, testy mają dużą wartość, zwłaszcza gdy charakteryzuje je rzetelność,
powtarzalność, trafność, czułość, możliwość skalowania aparatury (pomiary
bezpośrednie), porównywania ze wzorcami, normami, wskaźnikami (pomiary pośrednie),
przestrzeganie instrukcji postępowania, identycznych warunków materialno-technicznych.
Przykłady pomiarów to badania ciśnienia tętniczego krwi, laboratoryjne, wzroku, słuchu,
elektrokardiograficzne, rentgenowskie, mammograficzne itd.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

2. Udział pielęgniarki w procesie zapobiegania,

diagnozowania, leczenia i rehabilitacji

Zgodnie z Ustawą o zawodach pielęgniarki i położnej (1996) obie te profesje są
zawodami samodzielnymi (art. 2). Wykonywanie zawodu pielęgniarki polega na
udzielaniu przez osobę, która posiada wymagane kwalifikacje (potwierdzone
odpowiednimi dokumentami), świadczeń pielęgnacyjnych, zapobiegawczych,
diagnostycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych oraz z zakresu promocji zdrowia.
Pielęgniarka udziela tych świadczeń przede wszystkim przez:
— rozpoznawanie warunków i potrzeb zdrowotnych,
— rozpoznawanie problemów pielęgnacyjnych,
— sprawowanie opieki pielęgnacyjnej,
— realizację zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji,
— samodzielne udzielanie w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych,
diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych;
— edukację zdrowotną (art. 4).

Zawód pielęgniarki bądź położnej może wykonywać osoba posiadająca prawo
wykonywania tej profesji stwierdzone przez okręgową radę pielęgniarek i położnych (art.
11.1). Pielęgniarka (położna) wykonuje zawód zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, za
pomocą dostępnych jej metod i środków, a także zgodnie z zasadami etyki zawodowej
oraz ze szczególną starannością (art. 18). Ma ona obowiązek udzielić pomocy w każdym
przypadku niebezpieczeństwa utraty życia bądź poważnego uszczerbku na zdrowiu
pacjenta — zgodnie z kwalifikacjami zawodowymi (art. 19).  Ma także obowiązek
poinformować pacjenta o jego prawach (art. 20.1).

Prawa pacjenta, według Ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, dotyczą jego prawa do:
1.  Świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej.
2. Wyrażenia zgody lub odmowy jej udzielenia na określone świadczenia po uzyskaniu

odpowiedniej informacji.

3. Uzyskania informacji o swoim stanie zdrowia.
4. Poszanowania jego intymności i godności w czasie udzielania mu świadczeń

zdrowotnych.

Dodatkowo w szpitalu —pacjent ma prawo do:
5. Umierania w spokoju i godności.
6. Opieki pielęgnacyjnej przez osobę bliską lub przez inną wskazaną osobę.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

7. Kontaktu osobistego, telefonicznego i korespondencyjnego z osobami z zewnątrz.
8. Opieki duszpasterskiej (Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z 20 czerwca

1997 r., DzU, nr 104, poz. 661, z późn. zm., art. 19).

Zgodnie z Ustawą o zawodach pielęgniarki i położnej, pielęgniarki udzielają pacjentowi
lub jego przedstawicielowi ustawowemu informacji o stanie zdrowia pacjenta w zakresie
koniecznym do sprawowania opieki pielęgnacyjnej (art. 20).

Pielęgniarka (położna) ma ponadto obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej
określonej odrębnymi przepisami Prowadzenie indywidualnej dokumentacji medycznej
pacjenta jest wymagane również wtedy, gdy pielęgniarka bądź położna udziela świadczeń
zdrowotnych w ramach praktyki indywidualnej, specjalistycznej bądź grupowej(art. 20).

Obowiązuje ją również zachowanie w tajemnicy informacji związanych z pacjentem,
a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu, z wyjątkiem, gdy:
— tak stanowią odrębne przepisy,
— zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia
   pacjenta lub innych osób,
— pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy,
— zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych

z udzielaniem świadczeń zdrowotnych osobom uczestniczącym w udzielaniu tych

świadczeń,
— jest to niezbędne do praktycznej nauki zawodów medycznych,
— jest to niezbędne dla celów naukowych.

Pomijając wymienione tu wyjątki, pielęgniarka (położna) jest związana tajemnicą również
po śmierci pacjenta, nie może też podać do publicznej wiadomości danych
umożliwiających identyfikację pacjenta bez jego zgody (art. 21).

Musi również wykonywać zlecenia lekarskie odnotowane w dokumentacji medycznej.
Zapis ten nie dotyczy oczywiście zleceń wykonywanych podczas zabiegów ratujących
życie pacjenta w sytuacjach, które grożą bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia
lub poważnym uszczerbkiem na zdrowiu pacjenta.

Jeśli chodzi o jej prawa, to pielęgniarka (położna) powinna uzyskiwać od lekarza
informacje o stanie zdrowia pacjenta, rozpoznaniu, proponowanych metodach
diagnostycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych i o dających się przewidzieć następstwach
podejmowanych działań, w zakresie niezbędnym do udzielanych przez siebie świadczeń

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

zdrowotnych. W przypadku uzasadnionych wątpliwości może domagać się od lekarza,
który wydał zlecenie, by uzasadnił potrzebę jego wykonania. W wyjątkowych wypadkach
ma prawo odmówić wykonania zlecenia lekarskiego, podając niezwłocznie przyczynę
odmowy na piśmie. Ma również prawo uzyskania pełnej informacji o celowości,
planowanym przebiegu i dających się przewidzieć skutkach eksperymentu medycznego,
w którym ma uczestniczyć. W przypadku uzasadnionych wątpliwości może odmówić
uczestniczenia w nim, podając przyczynę odmowy na piśmie (art. 22).

Pielęgniarka (położna) może powstrzymać się, po uprzednim powiadomieniu na piśmie
przełożonego, od wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jej sumieniem.
Wyjątek stanowi wypadek niebezpieczeństwa utraty życia bądź poważnego uszczerbku na
zdrowiu pacjenta (art. 23).

Przedstawiciele omawianych zawodów mogą prowadzić praktykę indywidualną lub
indywidualną specjalistyczną praktykę. Muszą jednak uzyskać zezwolenie właściwej ze
względu na miejsce wykonywania praktyki okręgowej rady pielęgniarek i położnych.
Zezwolenie na wykonywanie indywidualnej praktyki wydaje się, jeżeli pielęgniarka
(położna) posiada prawo wykonywania zawodu. Natomiast zezwolenie na wykonywanie
indywidualnej specjalistycznej praktyki wydaje się, jeżeli pielęgniarka (położna) oprócz
prawa wykonywania zawodu posiada specjalizację w dziedzinie pielęgniarstwa lub
w dziedzinie mającej zastosowanie w ochronie zdrowia. W celu udzielania świadczeń
zdrowotnych pielęgniarki i położne mogą także prowadzić grupową praktykę w formie
spółki (art. 25).

Indywidualną praktykę, indywidualną specjalistyczną praktykę i grupową praktykę
pielęgniarek bądź położnych prowadzi się w pomieszczeniach i przy użyciu urządzeń,
które odpowiadają określonym wymaganiom technicznym i sanitarnym (art. 26). Nadzór
nad taką praktyką sprawuje właściwa okręgowa rada pielęgniarek i położnych uprawniona
do przeprowadzania czynności kontrolnych, a w szczególności:
— wizytacji pomieszczeń, w których udzielane są świadczenia;
— obserwowania czynności związanych z udzielaniem świadczeń w ramach
indywidualnej praktyki,
— żądania informacji i udostępniania dokumentacji medycznej (art. 30).

Natomiast Ustawa o samorządzie pielęgniarek i położnych (1991: art. 4) precyzuje
zadania samorządu, którymi są w szczególności:
— sprawowanie pieczy i nadzoru nad należytym wykonywaniem zawodu pielęgniarki
i położnej,

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

— ustalanie i upowszechnianie zasad etyki zawodowej oraz sprawowanie nadzoru
   nad ich przestrzeganiem,
— ustalanie standardów zawodowych i standardów kwalifikacji zawodowych
   pielęgniarek i położnych obowiązujących na poszczególnych stanowiskach pracy,
   zatwierdzanych przez MZiOS,
— opiniowanie programu kształcenia zawodowego,
— współdziałanie w ustalaniu kierunków rozwoju pielęgniarstwa,
— integrowanie środowiska pielęgniarek i położnych,
— obrona godności zawodowej pielęgniarek i położnych,
— reprezentowanie i ochrona zawodu pielęgniarki i położnej,
— zajmowanie stanowiska w sprawach stanu zdrowia społeczeństwa, polityki
  zdrowotnej państwa oraz organizacji ochrony zdrowia,
— szerzenie oświaty zdrowotnej,
— współpraca z towarzystwami naukowymi, szkołami wyższymi, jednostkami
   badawczo-rozwojowymi w kraju i za granicą,
— współpraca z samorządem lekarskim oraz z samorządami innych zawodów
   medycznych w kraju i za granicą,
— organizowanie i prowadzenie instytucji samopomocowych i innych form pomocy
  materialnej dla pielęgniarek, położnych i ich rodzin,
— zarządzanie majątkiem własnym,
— prowadzenie działalności wydawniczej,
— stwierdzanie prawa wykonywania zawodu pielęgniarki, położnej oraz prowadzenie
   rejestru pielęgniarek, położnych,
— negocjowanie warunków pracy i płacy,
— opiniowanie i wnioskowanie w sprawach kształcenia przed- i podyplomowego,

a w szczególności w sprawach specjalizacji zawodowej pielęgniarek i położnych,

— przewodniczenie komisjom konkursowym na stanowiska pielęgniarek naczelnych,
przełożonych i oddziałowych oraz uczestnictwo w konkursach na inne kierownicze
stanowiska w służbie zdrowia,
— opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących ochrony zdrowia

i wykonywania zawodu pielęgniarki i położnej;

— orzekanie w zakresie odpowiedzialności zawodowej pielęgniarek i położnych oraz
sprawowanie sądownictwa polubownego.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

3. Udział pielęgniarki w procesie zapobiegania,

diagnozowania, leczenia i rehabilitacji — ciąg dalszy

Pielęgniarka, wykonując swoją pracę, bierze udział w kilku procesach:
1. Zapobiegania — czyli w edukacji i promowaniu zdrowia, w profilaktyce chorób,

urazów i niepełnosprawności.

2. Diagnozowania — współuczestniczy w gromadzeniu danych oraz w badaniach

fizykalnych, dodatkowych i pomocniczych.

3. Leczenia — w leczeniu przyczynowym, objawowym, zachowawczym, dietetycznym,

chirurgicznym, farmakologicznym, w psychoterapii.

4. Rehabilitacji — w usprawnianiu pacjentów, ich rehabilitacji medycznej, zawodowej,

psychologicznej i społecznej.

Podczas realizowania zabiegów musi ona przestrzegać następujących zasad
(Wprowadzenie..., 1999: 286):
— znać pacjenta, cel i technikę wykonywania zabiegu,
— przygotować psychicznie i fizycznie pacjenta do zabiegu,
— właściwie zorganizować stanowisko pracy,
— w czasie zabiegu i po nim dbać o bezpieczeństwo i wygodę pacjenta,
— umyć ręce przed zabiegiem i po nim,
— stosować środki ostrożności obowiązujące przy wykonywaniu zabiegów
   aseptycznych i przy zapobieganiu przenoszeniu HIV i WZW,
— dokumentować wykonanie każdego zabiegu.

Obowiązują ją też zasady przygotowania i podawania leków (Wprowadzenie..., 1999:
307–308):
— przechowywać leki w oryginalnych opakowaniach,
— zabezpieczać leki przed dostępem nieupoważnionych osób,
— myć ręce przed przygotowaniem i podawaniem leków oraz podczas tych działań,
— podawać leki zgodnie z pisemnym zleceniem lekarza,
— nie przerywać przygotowywania leków,
— sprawdzać co najmniej trzykrotnie leki przed ich podaniem,
— poznać uwagi producenta na temat leku,
— przestrzegać ustalonej drogi i pory podawania leku,
— podawać leki osobiście przygotowane,
— pomagać pacjentowi w zażywaniu leków (np. umożliwić popicie) oraz sprawdzać,
  czy je zażył,

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

— poinformować pacjenta o działaniu leków i uprzedzić o ich skutkach ubocznych;
   uspokoić pacjenta,
— porządkować, dezynfekować przybory do podawania leków,
— udokumentować podanie leku.

Zgodnie z artykułem 7 Ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej, pięlęgniarki (położne)
uzyskują kwalifikacje zawodowe po ukończeniu szkoły pielęgniarskiej, którą jest obecnie
szkoła wyższa (studia magisterskie jednolite lub uzupełniające bądź studia wyższe
zawodowe). Studia w szkole wyższej trwają co najmniej 6 semestrów i obejmują 4600
godzin; co najmniej 50% stanowią zajęcia praktyczne. Absolwent szkoły pielęgniarskiej
uzyskuje tytuł zawodowy magistra pielęgniarstwa po ukończeniu studiów magisterskich,
a tytuł zawodowy licencjata pielęgniarstwa po ukończeniu studiów wyższych zawodowych
(art. 8.1).

Pielęgniarka (położna) ma obowiązek stałego aktualizowania swojej wiedzy i swych
umiejętności zawodowych oraz prawo do doskonalenia zawodowego poprzez kształcenie
podyplomowe (art. 10b), takie jak:
— szkolenie specjalizacyjne, zwane specjalizacją,
— kursy kwalifikacyjne,
— kursy specjalistyczne,
—kursy dokształcające.

Specjalizacja ma na celu uzyskanie specjalistycznych kwalifikacji w określonej dziedzinie
pielęgniarstwa lub w dziedzinie mającej zastosowanie w ochronie zdrowia oraz zdobycie
tytułu specjalisty w tej dziedzinie. Na kursie kwalifikacyjnym pielęgniarka (położna)
zdobywa specjalistyczne kwalifikacje do udzielania określonych świadczeń zdrowotnych
wchodzących w zakres danej dziedziny pielęgniarstwa lub dziedziny mającej
zastosowanie w ochronie zdrowia. Kurs dokształcający ma na celu pogłębienie
i aktualizację wiedzy i umiejętności zawodowych pielęgniarki.

Kształcenie podyplomowe może być prowadzone w trybie dziennym, wieczorowym,
zaocznym lub mieszanym (art. 10c).Obecnie pielęgniarka może uzyskać tytuł pielęgniarki
specjalisty w ponad dwudziestu dziedzinach pielęgniarstwa; kursy kwalifikacyjne dla
pielęgniarek organizowane są w kilkunastu dziedzinach.

Zakres i rodzaj świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych
i rehabilitacyjnych wykonywanych przez pielęgniarkę samodzielnie, bez zlecenia lekarza,
reguluje Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 2 września 1997. Zgodnie

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

z nim,  pielęgniarka jest uprawniona do wykonywania samodzielnie, bez zlecenia
lekarskiego, niektórych świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych
i rehabilitacyjnych w zależności od uzyskanych kwalifikacji zawodowych
i od tego, czy ma wykształcenie podyplomowe.

Pielęgniarka bez dodatkowych kwalifikacji (ale mająca prawo wykonywania zawodu)
może m.in.: prowadzić poradnictwo w zakresie żywienia dorosłych oraz dzieci zdrowych;
oznaczać glikemię za pomocą glukometru; prowadzić bilans wodny; wykonywać zabiegi
z zastosowaniem ciepła i zimna; płukać pęcherz moczowy; doraźnie podawać tlen;
prowadzić usprawnianie ruchowe (siadanie, pionizację, naukę chodzenia, samoobsługę).
Ukończenie kursu specjalistycznego uprawnia pielęgniarkę m.in. do: wykonywania
szczepień ochronnych; EKG; oceny i monitorowania bólu oraz innych objawów
u przewlekle chorych objętych opieką paliatywną; zdejmowania szwów; wykonywania
defibrylacji; prowadzenia aktywizacji podopiecznych z wykorzystaniem elementów terapii
zajęciowej.

Po odbyciu kursu kwalifikacyjnego w zakresie pielęgniarstwa w środowisku nauczania
i wychowania lub w zakresie pielęgniarstwa środowiskowego rodzinnego pielęgniarka
może: wykonywać badania przesiewowe oraz kierować do lekarzy; a po kursie
kwalifikacyjnym w zakresie anestezjologii i intensywnej terapii — wykonywać pomiary
stężenia gazów biorących udział w procesie oddychania (gazometrii, kapnometrii).
Uzyskanie tytułu specjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa uprawnia do: wykonywania
badania fizykalnego; kierowania na badania diagnostyczne i/lub pobierania materiałów do
badań diagnostycznych i bakteriologicznych; wykonywania tlenoterapii; specjalista
w dziedzinie pielęgniarstwa pediatrycznego może prowadzić poradnictwo w zakresie
żywienia dzieci chorych; specjalista w zakresie anestezjologii i intensywnej terapii może
oceniać poziom znieczulenia pacjenta oraz relaksometrię; wykonywać intubację
dotchawiczą w sytuacjach nagłych.

W związku z samodzielnym wykonywaniem świadczeń leczniczych pielęgniarka jest
uprawniona do podania pacjentowi doraźnie, w nagłych wypadkach, bez zlecenia
lekarskiego takich leków, jak: Paracetamolum, Vegantalgin, Tolargin, Metamizolum
Natricum, Ac. Acetylosalicylicum, Altra, Alax, Suppositoria Glyceroll, Carbo medicinalis,
Tanninum Albuminatum, Hydroxyzinum, Neospasmina, Tinctura Valerianae, Glucagoni
Hydrochloridum, Glucosum 20%, Glyceroli Trinitras.

Pielęgniarka zatrudniona w zakładzie opieki zdrowotnej informuje, bez zbędnej zwłoki,
lekarza o samodzielnym wykonaniu świadczeń oraz o podanych lekach.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

4. Proces pielęgnowania jako metoda pracy pielęgniarki

Proces pielęgnowania, który tu omawiamy, to teoretyczny model — metoda naukowa
opracowana na potrzeby praktyki. Składa się na niego: określanie — w uporządkowany
i systematyczny sposób — indywidualnych problemów zdrowotnych człowieka (diagnoza),
ustalanie planów ich rozwiązywania, realizacja tych planów oraz ocena stopnia
efektywności osiąganej w radzeniu sobie ze zidentyfikowanymi problemami zdrowotnymi
pacjenta.

Model ten stanowi współcześnie główną metodę profesjonalnej praktyki pielęgniarskiej.
Umożliwia odwrót od praktyki skupionej na wykonywaniu zleceń i przechodzenie do
opieki, podczas której pielęgniarka koncentruje się wokół człowieka, jego potrzeb
i problemów pielęgnacyjnych; do świadczenia opieki całościowej, ciągłej, opartej na
podstawach teorii pielęgniarskich (i teorii zaczerpniętych z innych nauk),
zindywidualizowanej, przemyślanej, celowej, planowej, kontrolowanej i ocenianej.
Pielęgniarki udzielają tu pomocy samodzielnie i odpowiedzialnie.

Formułowanie rozpoznania pielęgniarskiego poprzedza gromadzenie i analiza danych,
z których najistotniejsze to informacje biograficzne, fizjologiczne, patologiczne,
psychologiczne, społeczne, kulturowo-duchowe i środowiskowe.

Diagnoza pielęgniarska polega na jasnym i zwięzłym określeniu stanu pacjenta, jego
potrzeb oraz problemów zdrowotnych, na które może wpłynąć pielęgniarka. Diagnoza
pielęgniarska obejmuje zatem sformułowanie problemu pielęgnacyjnego, określenie jego
etiologii i wyróżnienie symptomów, np. zagrożenie wystąpienia odleżyny z powodu
unieruchomienia i nadwagi. Problemy, które rozpoznaje pielęgniarka, to takie
zagadnienia, zadania, sprawy, które wymagają załatwienia.

Problemem jest np. palenie, niepełnosprawność, brak wiedzy, zmęczenie, zaparcie,
nadwaga itd. Natomiast potrzeba to stan braku czegoś, co jest niezbędne do utrzymania
człowieka przy życiu, umożliwienia mu rozwoju, zachowania gatunku, utrzymania
określonej roli społecznej. Innymi słowy, potrzeba (biologiczna, psychologiczna,
społeczna, pedagogiczna, zdrowotna) to warunek, którego spełnienie jest nieodzowne do
życia i rozwoju jednostki.

Planowanie opieki wymaga ustalenia priorytetów (np. zgodnie z hierarchią potrzeb
zaproponowaną przez Maslowa) celów i interwencji pielęgniarskich. Należy zatem

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

określić, co ma być osiągnięte (cel — np. osiągniecie samodzielności przez chorego),
k t o  (osoba odpowiedzialna) ma realizować cele, k i e d y  (w jakim terminie), g d z i e
(miejsce) i j a k  (sposób realizacji opieki). Z kolei samo sprawowanie opieki wymaga
pozyskania sił (np. personelu) i środków (uwarunkowania ludzkie, metodyczno-
organizacyjne, materialne, techniczne) umożliwiających interwencje pielęgniarskie.
Ocena, czyli ostatni etap procesu pielęgnowania, dotyczyć powinna efektywności
podjetych działań.

By jej dokonać, analizuje się, w jakim stopniu problemy, które zdiagnozowano, zostały
rozwiązane i czy osiągnięto sformułowane cele. Wnioski należy udokumentować.
Zasadnicze różnice między pielęgnowaniem tradycyjnym
a procesem pielęgnowania przedstawiamy w tab. 6

Tabela 1. Różnice między pielęgnowaniem tradycyjnym a procesem pielęgnowania

Pielęgnowanie tradycyjne

Proces pielęgnowania

Opieka pielęgniarska jest najczęściej oparta
na diagnozie lekarskiej

Pielęgniarka w pracy z pacjentem jest

podporządkowana zleceniom lekarskim

Główną troską pielęgniarki jest szybkie

i bezbłędne wykonywanie zleceń lekarskich

Działania pielęgniarki koncentrują się na
zleceniu lekarskim

Opieka pielęgniarska koncentruje się na
chorobie i jej likwidacji

Opieka pielęgniarska ma charakter rutynowy

Zakres i charakter opieki pielęgniarskiej jest wyznaczony
przez rozpoznanie stanu pacjenta i określenie problemów
związanych z jego pielęgnacją

Pielęgniarka pracuje jako samodzielny specjalista w zakresie

pielęgnowania, współpracuje z pacjentem, rodziną, osobami
mu bliskimi oraz z członkami zespołu terapeutycznego

Główną troską pielęgniarki jest opieka nad człowiekiem jako

całością, jednością biopsychospołeczną (nie wyklucza to
jednak jej współudziału w procesie leczenia)

Działanie pielęgniarki jest planowym krokiem w procesie
pielęgnowania, ma przybliżać do zmiany rozpoznanego stanu

(w niektórych przypadkach do utrzymania go lub pogłębienia)

Opieka pielęgniarska koncentruje się na człowieku
rozumianym jako całość, jedność biopsychospołeczna

Opieka pielęgniarska jest oparta na planie sformułowanym na

podstawie dokonanego przez pielęgniarkę rozpoznania stanu
pacjenta i jego środowiska

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

Opieka pielęgniarska jest realizowana
zazwyczaj bez udziału samego pacjenta,

rodziny i/lub bliskich mu osób.
Lekarz i pielęgniarka ustalają (lub robi to sam

lekarz), co dla pacjenta w zakresie opieki
będzie najlepsze i najistotniejsze

Przy zlecaniu pielęgniarce zabiegów do
wykonania u danego pacjenta

(pielęgnacyjnych i leczniczych) nie uwzględnia
się jej indywidualnych kwalifikacji, wiedzy,

umiejętności, możliwości i zdolności

Samodzielna praca poszczególnych
pielęgniarek jest oparta na planie leczenia.

Wszelkie dyskusje merytoryczne dotyczą
leczenia — nie przyczynia się to do lepszego
zrozumienia aktualnego stanu pacjenta i jego

środowiska oraz do pogłębienia wiedzy
zawodowej pielęgniarki

Zbiorowa odpowiedzialność za wyniki

pielęgnowania (prowadzi to do przypadkowych
zmian w postępowaniu z pacjentem)

Mały wkład do nauki o pielęgnowaniu

Opieka pielęgniarska jest realizowana przy aktywnym udziale
pacjenta, rodziny i/lub osób mu bliskich. Pacjent i rodzina są

zachęcani do świadczenia samoopieki i opieki
nieprofesjonalnej. Ustalenie priorytetów dotyczących opieki

odbywa się wspólnie z pacjentem, rodziną i/lub osobami mu
bliskimi

Przy zlecaniu pielęgniarce zabiegów do wykonania u danego
pacjenta bierze się pod uwagę jej indywidualne kwalifikacje,

wiedzę, umiejętności, a w niektórych sytuacjach
predyspozycje i cechy osobowościowe

Samodzielna praca poszczególnych pielęgniarek jest oparta
na planie pielęgnowania. Towarzyszą jej merytoryczne

dyskusje na temat pielęgnowania (to gwarantuje lepsze
zrozumienie aktualnego stanu pacjenta i jego środowiska oraz
pogłębienie wiedzy zawodowej pielęgniarki)

Indywidualna odpowiedzialność pielęgniarki za pacjenta

i środowisko

Rozwijanie pielęgniarstwa jako nauki poprzez systematyczne

gromadzenie danych pozwalających na wyciąganie wniosków
na przyszłość, na formułowanie uogólnień i praw

Źródło: „Biuletyn Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych” 1977, nr 7–9, s. 7

Dokumentacja procesu pielęgnowania dotyczy danych o pacjencie i środowisku oraz
planu opieki pielęgniarskiej. Zawiera ona takie elementy, jak: datę, rozpoznanie, plan
opieki.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

Tabela 2. Przykład dokumentacji procesu pielęgnowania

P l a n o p i e k i

Data

Rozpoznanie
(diagnoza

pielęgniarska)

Cel

(co?)

Zadanie

(jak?)

Osoba

odpowiedzialna

(kto?)

Miejsce

(gdzie?)

Termin

wykonania

(kiedy?)

Kontrola

ocena

Uwagi

Proces pielęgnowania szerzej omawia m.in.: J. Górajek-Jóźwik w rozdziale Proces
pielęgnowania. Podstawy i założenia zindywidualizowanego pielęgnowania
(Wprowadzenie..., 1999: 120—153).

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

5. Rola pielęgniarki w zespole interdyscyplinarnym

Praca zespołowa, grupowa jest taką formą organizacji pracy, która polega na wspólnym
wykonywaniu zadań przez stałe grupy liczące kilka osób (Wprowadzenie..., 1999: 206).
Grupy mogą być tworzone celowo. Opieka zespołowa oznacza, że przedstawiciele różnych
dyscyplin opiekując się pacjentem, pracują razem, co zapewnia większą skuteczność.
Grupa powiązanych wzajemnie pracowników ma wspólny cel, przy czym każdy członek
zespołu jasno pojmuje swoje funkcje i funkcje innych pracowników. Wszyscy łączą swe
umiejętności, wiedzę i doświadczenie po to, by udzielić skutecznej opieki zdrowotnej
(Pielęgniarstwo w praktyce..., 1997: 73).

Praca w zespole wymaga podziału personelu na różne grupy: pracowników medycznych,
niemedycznych, pomocniczych (salowe, sanitariusze), gospodarczych, administracyjno-
biurowych. Zespołowy podział pracy oznacza zatem wyodrębnienie grup personelu
o zróżnicowanych kwalifikacjach, które mogą zapewnić należytą opiekę we właściwy
i efektywny sposób, z wykorzystaniem wiedzy, umiejętności i możliwości każdego
pracownika.

Praca grupowa może być jednolita — każdy członek zespołu wykonuje te same zadania —
i zróżnicowana (zbiorowa) — każdy uczestnik (bądź każda grupa) rozwiązuje inne
zadania, które razem stanowią określoną całość (Wprowadzenie..., 1999: 206).
Wyróżniamy dwa rodzaje zespołów: jednozawodowe i wielodyscyplinarne. Podział pracy
też może być różnego rodzaju, w zależności od rodzaju więzi między poszczególnymi
pracownikami. Więzi te bywają:
— funkcjonalne, rodzajowe, jakościowe — polegają na pomaganiu, doradzaniu,
   konsultowaniu, wykonywaniu zróżnicowanych czynności,
— informacyjne — zobowiązują do jednostronnego lub wzajemnego informowania
  się o stanie rzeczy i o zachodzących zmianach,
— techniczne — zależność między pracownikami wynika z procesu pracy, np. na sali
   operacyjnej,
— służbowe (hierarchiczne) — jednostronne, zależne od przełożonego
  (Wprowadzenie..., 1999: 162–164).

Wspólnym celem takiej pracy jest zawsze podniesienie poziomu świadczeń zdrowotnych,
przywracanie i umacnianie zdrowia człowieka.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

Praca zespołowa wymaga odpowiedniego przygotowania, tak by pracownicy umieli
właściwie ją organizować i znali zasady partnerstwa. W zespołach, w których grupują się
przedstawiciele jednej lub wielu dziedzin, pracownicy dzielą się różnorodną wiedzą na
temat pacjenta, jego problemów i potrzeb zdrowotnych, scalają poczynania i zapewniają
ciągłość opieki. Opieka zespołowa pozwala zatem na skoordynowanie, dla szeroko
pojętego dobra pacjenta (środowiska), wielu działań pielęgnacyjnych, leczniczych
i rehabilitacyjnych. W zespołach mogą pracować przedstawiciele wielu dyscyplin, np.
lekarze, pielęgniarki, psychologowie, rehabilitanci, socjologowie, dietetycy, pracownicy
socjalni itd. Zawody te są uzależnione od siebie, mają bowiem jeden wspólny cel —
opiekę nad chorym.

Współpraca zespołowa dzięki integracji wysiłków sprzyja osiąganiu zamierzonych celów,
a przeciwdziała wąskiemu, wycinkowemu oglądowi różnych problemów dotyczących
pacjenta (Wprowadzenie..., 1999: 43). Wspólne działanie wymaga wiedzy, kwalifikacji,
treningu i stałych dyskusji.

Dobra współpraca zapewnia lepsze warunki opieki, poprawę stosunków międzyludzkich
i większe zaangażowanie całego personelu (wspólne cele pracy, wspólne szkolenia). Inne
korzyści wynikające z pracy zespołowej to wzrost wydajności, poprawa jakości wyników,
poglębienie relacji między pracownikami, lepsze wykorzystanie czasu pracy
zatrudnionych.

Współpraca w zespole wielodyscyplinarnym, w którym są przedstawiciele różnych
dyscyplin, sprzyja też koncentracji na pacjencie. Zespołowa organizacja pracy, choć
czasochłonna, umożliwia bardziej efektywne pielęgnowanie. Warto zaznaczyć, że
odnoszone sukcesy zależą od współdziałania, współpracy w atmosferze szacunku
i partnerstwa, solidarności i koleżeństwa, co podkreśla m.in. również Kodeks etyki
zawodowej polskiej pielęgniarki i położnej w rozdziale Pielęgniarka, położna
a współpracownicy.

W pracy takiej duże znaczenie odgrywa, rzecz jasna, komunikacja międzyludzka.
Najczęstszymi przyczynami braku porozumienia i problemów w pracy zespołowej jest
tradycyjny prymat lekarza i płci męskiej, co powoduje, że lekarz często przyjmuje rolę
lidera, a nie partnera, w zespole. By uniknąć problemów w pracy zespołowej, każdy
członek grupy powinien dysponować solidną wiedzą, umieć nawiązywać
i podtrzymywać kontakty międzyludzkie, odnosić się z szacunkiem do innych,  dzielić się
informacjami, taktownie i dyskretnie (poza salą chorych) rozwiązywać konflikty,
przestrzegać zasad etycznych (takich jak: poszanowanie godności i autonomii pacjenta,

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

sprawiedliwość, nieszkodzenie, czynienie dobra, poufność, prawdomówność,
odpowiedzialność) oraz praw pacjenta (szczególnie tajemnicy zawodowej oraz
informowania chorego), mieć dar akceptacji, empatii, autentyczności i asertywności.

Pielęgniarka spędza z podopiecznym najwięcej czasu, znajduje się zwykle najbliżej
pacjenta, zaspokaja jego potrzeby, zapewnia bezpieczeństwo, jest więc jego adwokatem,
rzecznikiem i jako osoba najbardziej kompetentna, dobrze poinformowana — powinna
integrować, koordynować poczynania poszczególnych członków zespołu. To pielęgniarki,
będąc najliczniejszą grupą zawodową wśród pracowników medycznych i nawiązując
systematyczne, długotrwałe kontakty z podopiecznymi, mają z reguły decydujący wpływ
na atmosferę panującą w zespole.

By być dobrym współpracownikiem i efektywnie pielęgnować, pielęgniarka powinna dbać
o rzetelność swej wiedzy (ciągłe samodoskonalenie i krytyczna samoocena), umieć
dostosować się do różnych warunków, okazywać cierpliwość połączoną z szacunkiem
i tolerancją, być uczciwą, godną zaufania, skromną (wyrażać gotowość do uczenia się od
innych), odważną i wierną pacjentowi.

Skuteczność pracy zespołowej zależy też od: wspólnego celu, jasnego określenia ról,
celów i zadań, zaangażowania członków zespołu, regularnych spotkań, wyznaczenia
koordynatora grupy, przestrzegania ogólnie przyjętych standardów opieki, prowadzenia
wspólnej i dostępnej dla wszystkich członków zespołu dokumentacji.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

Słownik

Ankieta — metoda badań zjawisk masowych na podstawie kwestionariusza (narzędzia
badawczego).
Cel — stan rzeczy, który będąc pod jakimś względem cenny, pożądany dla działającego,
wyznacza kierunek jego działania.
Informacja — każdy czynnik, który zmniejsza niepewność co do danego stanu rzeczy
i ułatwia zmianę tego stanu w inny.
Kwestionariusz — zestaw pytań na temat spraw będących przedmiotem badań
Metoda — systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do założonego
celu.
Norma — ustalona, ogólnie przyjęta zasada, reguła, wzór, przepis, miernik, do których
odnosi się działanie człowieka i jego wytwory.
Obserwacja — metoda (sposób) poznawania zjawisk zachodzących w otaczającej
rzeczywistości, bez ingerowania w ich przebieg.
Potrzeba — biologiczny lub psychologiczny warunek, którego spełnienie jest nieodzowne
do życia i rozwoju jednostki.
Problem — zadanie, zagadnienie do rozwiązania.
Proces pielęgnowania — uporządkowany i systematyczny sposób określania
indywidualnych problemów zdrowotnych człowieka, ustalanie planów ich rozwiązania,
realizacja tych planów oraz ocena stopnia efektywności osiąganej
w rozwiązywaniu zidentyfikowanych problemów zdrowotnych.
Profilaktyka (prewencja) — zapobieganie, którego celem jest eliminacja czynników
zagrożenia lub zmniejszanie ich poziomu, a w konsekwencji — obniżenie zachorowalności
i/lub umieralności z powodu określonej choroby.
Promocja zdrowia — proces mający na celu pomoc ludziom w przejęciu większej
kontroli nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę; zespół działań skierowanych na ludzi
zdrowych, który ma na celu umacnianie i rozwój ich zdrowia.
Rehabilitacja — złożony i kompleksowy system działania różnych instytucji
i organizacji społecznych, których celem jest uzyskanie możliwie najwyższego poziomu
sprawności psychofizycznej organizmu przy zastosowaniu środków medycznych,
socjalnych, psychologicznych i pedagogicznych, tak aby włączyć jednostki do życia
społecznego i nauczyć je samodzielnego rozwiązywania problemów życiowych.
Techniki badawcze — swoiste, bardziej szczegółowe od metod, sposoby badań
określonych zjawisk.
Testy — są narzędziami badawczymi przystosowanymi do określania szczególnych cech.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

Wskaźniki — obiektywne dane, zwykle liczbowe, stanowiące podstawę oceny różnych
zjawisk.
Współodpowiedzialność — stosunek powstający wówczas, gdy występuje więcej niż
jeden bezpośredni sprawca, zachodzi w sytuacji zespołowego wykonywania zadań, np.
w pracy zespołów terapeutycznych, kiedy wynik pracy (stan pacjenta objętego opieką
zespołu), jest rezultatem wspólnego działania członków grupy, często przedstawicieli
różnych specjalności. Należy jednak dążyć do możliwie precyzyjnego określenia zakresu
odpowiedzialności każdego ze współdziałających.
Wywiad — jedna z metod służących pozyskiwaniu informacji o kimś lub o jakimś
zjawisku.

Diagnoza pielęgniarska — praca jednostki i zespołu

Literatura obowiązkowa

1. Górajek-Jóźwik J., 1999: Proces pielęgnowania. Podstawy i założenia

zindywidualizowanego pielęgnowania, w: Wprowadzenie do pielęgniarstwa,
(red.) K. Zahradniczek, PZWL, Warszawa, s. 120–153.

2. Majda A., Zahradniczek K., 1999, Udział pielęgniarki w procesie diagnozowania

i leczenia, w: Wprowadzenie do pielęgniarstwa, (red.) K. Zahradniczek, PZWL,
Warszawa, s. 285–334

3. Poznańska S., 1999, Komunikowanie się w relacjach pielęgniarka–pacjent,

w: Wprowadzenie do pielęgniarstwa, (red.) K. Zahradniczek, PZWL, Warszawa,
s. 76–99.

4. Rozporządzenie MZiOS z 2 września 1997 r. w sprawie zakresu świadczeń

zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych wykonywanych
przez pielęgniarkę samodzielnie, bez zlecenia lekarskiego, oraz zakresu i rodzaju
takich świadczeń wykonywanych przez położną samodzielnie, DzU, nr 116, poz. 750.

5. Ustawa z 19 kwietnia 1991 r. o samorządzie zawodowym pielęgniarek i położnych,

DzU, nr 41, poz. 178, z późn. zm.

6. Ustawa z 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, DzU, nr 91, poz. 410,

z późn. zm.

Literatura dodatkowa

1. Kirschnick O., 2001: Pielęgniarstwo, Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław.
2. Poznańska S., Płaszewska-Żywko, L., 2000: Wybrane modele pielęgniarstwa,

Wyd. UJ, Kraków.

Document Outline