147

Cele rozdziału

Po zapoznaniu się z treścią rozdziału uczący się powinien umieć:

zaplanować opiekę nad osobami ze schorzeniami układu

pokarmowego,

podjąć odpowiednie interwencje w celu rozwiązania występujących

problemów pielęgnacyjnych i zapobieżenia potencjalnym,

przeprowadzić edukację dotyczącą stylu życia, badań diagnostycznych

oraz postępowania w okresie zaostrzeń choroby w obrębie przewodu

pokarmowego.

Słowa kluczowe

zapalenie żołądka i jelit, choroba wrzodowa żołądka i jelit, zapalenie trzust-

ki, zapalenie pęcherzyka żółciowego i wątroby, gastroskopia, kolonoskopia,

USG jamy brzusznej, tomografi a komputerowa

OPIEKA PIELĘGNIARSKA
NAD OSOBAMI Z CHOROBAMI
UKŁADU POKARMOWEGO

9

Dorota Talarska, Magdalena Strugała

148

9.1.

Pielęgnowanie chorych z zapaleniem i chorobą

wrzodową żołądka i dwunastnicy

Obraz kliniczny

Zapalenie żołądka

Zapalenie błony śluzowej żołądka jest konsekwencją zaburzenia równo-

wagi między czynnikami agresywnymi a mechanizmami zapewniającymi

ochronę i integralność błony śluzowej żołądka. Podział zapaleń na ostre

i przewlekłe oparty jest głównie na nasileniu objawów klinicznych i długo-

ści ich występowania.

Do najczęstszych czynników wywołujących ostre zapalenie żołądka za-

licza się: spożycie alkoholu, leki, np. kwas acetylosalicylowy, niesteroidowe

leki przeciwzapalne (NLPZ), czynniki infekcyjne (bakterie – zwłaszcza He-

licobacter pylori, grzyby i wirusy), zatrucia pokarmowe (paciorkowce, gron-

kowce, Proteus, Escherichia coli), zaburzenia neurogenne i endokrynne,

kwasicę oddechową i metaboliczną, oparzenia, napromieniowanie, stres.

Zapalenie może mieć przebieg od łagodnego, z tendencją do szybkiego

przemijania, do zapalenia krwotocznego i nadżerkowego. Objawy zależą od

nasilenia choroby. Zazwyczaj są to: bóle i ucisk w dołku podsercowym, wy-

mioty, przy współwystępującym zapaleniu jelit – biegunka prowadząca do

odwodnienia. W ostrym krwotocznym zapaleniu żołądka może dojść do za-

paści z powodu znacznej utraty krwi. Postępowanie terapeutyczne zależy od

nasilenia objawów.

Najczęstszą przyczyną przewlekłego zapalenia żołądka są: infekcja Heli-

cobacter pylori, mechanizmy autoimmunologiczne oraz drażniące działanie

leków i żółci. Wyróżnia się dwa systemy klasyfi kacji przewlekłego zapale-

nia żołądka: klasyfi kację ABC – opartą na kryteriach etiologicznych i histo-

logicznych, oraz klasyfi kację z Sydney. Objawy choroby są niecharaktery-

styczne, np. uczucie pełności i bóle w nadbrzuszu, wzdęcia, utrata łaknienia.

Wtórnie mogą się dołączyć: nadpobudliwość, zaburzenia snu, niedokrwi-

stość. Dolegliwości często nasilają się po spożyciu tłustych, pikantnych po-

traw oraz w wyniku przemęczenia i zdenerwowania. Leczenie ukierunkowa-

ne jest na czynnik przyczynowy oraz zależy od nasilenia wydzielania kwasu

żołądkowego.

Wrzód żołądka i dwunastnicy

Wrzód trawienny to ograniczony ubytek błony śluzowej sięgający poza blasz-

kę mięśniową z naciekiem zapalnym i martwicą. Może mieć charakter ostry

lub nawracający. Powstaje tylko w tych odcinkach przewodu pokarmowego,

w których dochodzi do kontaktu z kwasem solnym i z pepsyną – najczęściej

w żołądku i dwunastnicy. Czynnikiem etiologicznym u 90–95% pacjentów

z wrzodem dwunastnicy i 70–80% z wrzodem żołądka jest Helicobacter py-

lori. Pozostałymi czynnikami są: sytuacje stresowe (oparzenie, uraz wielo-

narządowy, uraz czaszkowo-mózgowy, zatrucie egzo- i endogenne, utrata

149

bliskiej osoby), leki, zwłaszcza niesteroidowe leki przeciwzapalne, palenie

tytoniu, alkohol, czynnik genetyczny w chorobie wrzodowej dwunastnicy

oraz osoby z grupą krwi 0, obecność innych chorób (np. marskość wątroby,

przewlekła niewydolność nerek, choroby płuc). Do objawów wrzodu trawien-

nego zalicza się przede wszystkim ból umiejscowiony w zależności od lokali-

zacji zmian. We wrzodzie żołądka występuje najczęściej w nadbrzuszu, w doł-

ku podsercowym, do 1–2 godzin po posiłku. Towarzyszą mu zgaga i odbijania.

We wrzodzie dwunastnicy pojawiają się bóle głodowe: w nocy, w dużych od-

stępach między posiłkami – łagodnieją po spożyciu posiłku i ponownie nasila-

ją się po upływie 2–3 godzin. Zlokalizowane są zazwyczaj na prawo od pępka.

Dodatkowo mogą się pojawić utrata apetytu oraz nieregularne wypróżnienia.

Wrzód trawienny może przebiegać także bezobjawowo lub w postaci nasi-

lonych dolegliwości występujących podczas powikłań, takich jak: perforacja,

krwawienie, zwężenie odźwiernika i penetracja wrzodu.

Leczenie wrzodu żołądka i dwunastnicy ma na celu zniesienie dolegli-

wości bólowych, gojenie się owrzodzenia oraz zapobieganie nawrotom i po-

wikłaniom. Najczęściej jest to leczenie eradykacyjne, połączone ze stosowa-

niem leków neutralizujących kwas żołądkowy, leków osłonowych, zmianą

diety i eliminacją używek.

Problemy pielęgnacyjne chorych i interwencje pielęgniarskie

Zapalenie żołądka

Problem pielęgnacyjny: uczucie pobolewania w nadbrzuszu spowodowane

procesem zapalnym błony śluzowej żołądka.
Cel opieki:

zmniejszenie dolegliwości bólowych,

eliminowanie czynnika drażniącego błonę śluzową żołądka.

Działania pielęgniarskie:

ustalenie czynnika wywołującego dolegliwości bólowe,

zapoznanie pacjenta ze sposobem odżywiania, uwzględniającym nasile-

nie dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (patrz: Wskazówki

edukacyjne dla pacjentów ze schorzeniami układu pokarmowego),

podawanie choremu leków zgodnie ze zleceniem lekarskim (w zależno-

ści od etiologii stanu zapalnego: przy zakażeniu Helicobacter pylori lub

inną bakterią – antybiotyki, przy nadkwaśności – leki zobojętniające lub

hamujące wydzielanie kwasu żołądkowego),

odstawienie leków (na zlecenie lekarza), używek oraz pokarmów działa-

jących drażniąco na błonę śluzową żołądka,

przygotowanie pacjenta do gastroskopii oraz pobranie materiału do in-

nych badań diagnostycznych (na zlecenie lekarza).

Problem pielęgnacyjny: możliwość odwodnienia z powodu utrzymujących

się wymiotów (w zapaleniu ostrym; w przewlekłym, przebiegającym z nad-

kwaśnością – przy powtarzających się błędach dietetycznych).

150

Cel opieki:

zapobieganie zaburzeniom wodno-elektrolitowym,

zapewnienie pacjentowi warunków do utrzymania higieny osobistej.

Działania pielęgniarskie:

zapewnienie czystej miski nerkowatej i ligniny przy łóżku pacjenta,

ułożenie chorego w pozycji siedzącej lub na boku z uniesioną głową,

umożliwienie pacjentowi częstego płukania jamy ustnej, zwłaszcza każ-

dorazowo po wymiotach,

zaznaczanie w karcie obserwacji czasu wystąpienia wymiotów (na czczo,

po posiłkach) oraz ich częstości, a także rodzaju treści wymiocin,

obserwowanie chorego w kierunku odwodnienia (suchość błon śluzo-

wych, zapadanie się gałek ocznych, obniżone napięcie skóry),

odnotowywanie ilości wypijanych i przetaczanych płynów; doustnie po-

daje się w małych ilościach płyny obojętne: przegotowaną lub niegazo-

waną wodę mineralną, gorzką czarną herbatę, przy dobrej tolerancji sła-

be napary z ziół, np. rumianek, miętę, dziurawiec,

kontrola elektrolitów w surowicy krwi (na zlecenie lekarza),

nawadnianie dożylne zgodnie ze zleceniem lekarskim; przede wszystkim sto-

suje się płyny izotoniczne lub hipertoniczne roztwory NaCl z 10–20% glukozą

i KCl (łatwo dochodzi do hipochloremii, hiponatremii i hipokaliemii),

podawanie leków przeciwwymiotnych przy intensywnych wymiotach (na

zlecenie lekarza),

w miarę poprawy ogólnego stanu pacjenta i motoryki przewodu pokar-

mowego poszerzenie diety.

Problem pielęgnacyjny: uczucie pełności po posiłkach z powodu wzdęć.
Cel opieki:

unormowanie perystaltyki jelit.

Działania pielęgniarskie:

zwrócenie pacjentowi uwagi na dokładne żucie pokarmu, spokojne spoży-

wanie posiłku i nieprowadzenie w jego trakcie entuzjastycznych rozmów,

odnotowywanie częstości wypróżnień oraz konsystencji stolca,

eliminowanie w diecie pokarmów tłustych, wzdymających, zapierających,

z nadmierną ilością błonnika, cukrów prostych, używek (patrz: Wskazówki

edukacyjne dla pacjentów ze schorzeniami układu pokarmowego),

stosowanie ziół poprawiających motorykę jelit (mięta, dziurawiec).

Problem pielęgnacyjny: utrata apetytu z powodu nudności oraz odbijania

(nadkwaśność).
Cel opieki:

poprawa łaknienia,

ustąpienie objawów dyspeptycznych.

Działania pielęgniarskie:

stosowanie diety uwzględniającej pokarmy niedrażniące i zobojętniają-

ce kwas żołądkowy (patrz: Wskazówki edukacyjne dla pacjentów ze scho-

rzeniami układu pokarmowego),

151

zachęcanie pacjenta do wypijania płynów między posiłkami, a ograni-

czenia ich podczas jedzenia,

- w przypadku niedokrwistości w zapaleniu typu A uzupełnienie pozajelito-

wo witaminy B

12

,

- umożliwienie choremu płukania jamy ustnej środkami neutralizującymi

przykre zapachy, np. z dodatkiem mięty, wody utlenionej.

Wrzód żołądka i dwunastnicy

Problem pielęgnacyjny: ból brzucha spowodowany podrażnieniem niszy

wrzodowej przez kwas żołądkowy.
Cel opieki:

zmniejszenie dolegliwości bólowych,

zobojętnienie kwasu żołądkowego.

Działania pielęgniarskie:

podanie choremu leków hamujących wytwarzanie kwasu solnego oraz

zobojętniających kwas żołądkowy; w przypadku zakażenia Helicobacter

pylori terapia antybiotykowa (na zlecenie lekarza),

przygotowanie pacjenta do badania endoskopowego – gastroskopii (na

zlecenie lekarza),

wyjaśnienie choremu konieczności unikania: leków, używek oraz po-

karmów zwiększających wydzielanie kwasu żołądkowego, nadmiernego

wysiłku fi zycznego oraz rozładowywania silnych napięć emocjonalnych

(patrz: Wskazówki edukacyjne dla pacjentów ze schorzeniami układu po-

karmowego).

Problem pielęgnacyjny: niechęć do zmiany sposobu odżywiania z powodu

przyzwyczajeń oraz nieznajomości szkodliwego oddziaływania niewłaściwej

diety.
Cel opieki:

przekonanie o konieczności przestrzegania diety,

utrzymanie prawidłowej masy ciała,

zapobieganie objawom dyspeptycznym.

Działania pielęgniarskie:

wyjaśnienie pacjentowi wpływu rodzaju oraz czasu spożywania pokar-

mów i używek na występowanie dolegliwości ze strony przewodu pokar-

mowego,

zapoznanie chorego z odmiennością diety w zależności od okresu cho-

roby (patrz: Wskazówki edukacyjne dla pacjentów ze schorzeniami układu

pokarmowego),

nauczenie pacjenta obliczania wskaźnika masy ciała BMI oraz zasad do-

boru pokarmów w celu utrzymania prawidłowej masy ciała,

ukazanie choremu konsekwencji dla organizmu wynikających z niewła-

ściwego doboru pożywienia i nieregularnego spożywania posiłków (zbyt

niska masa ciała, nadwaga, nudności, wymioty, wzdęcia, zaparcia),

konstruowanie przykładowych jadłospisów z pacjentem i jego rodziną.

152

Problem pielęgnacyjny: możliwość wystąpienia powikłań z powodu niewy-

gojonej niszy wrzodowej.
Cel opieki:

eradykacja owrzodzenia,

umiejętność rozpoznania przez pacjenta objawów sugerujących wystą-

pienie powikłań.

Działania pielęgniarskie:

omówienie z chorym charakterystycznych objawów świadczących o roz-

woju powikłań choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy,

wyjaśnienie pacjentowi konieczności dokończenia antybiotykoterapii

i regularnego stosowania przepisanych leków,

ukazanie choremu szkodliwego działania leków, np. niesteroidowych le-

ków przeciwzapalnych, oraz używek na błonę śluzową żołądka,

zmobilizowanie pacjenta do regularnych wizyt u lekarza gastroenterolo-

ga lub internisty.