Rozdział 9

Kontrakt w handlu
zagranicznym

9.1 Zobowi zanie i kontrakt w prawie rzymskim
9.2 Współczesny kontrakt reguluj cy podstawowe formy handlu

zagranicznego

9.3 Budowa kontraktu

Wytwarzanie towarów dla zaspokojenia własnych potrzeb towarzysz ce człowiekowi od
najdawniejszych czasów, przerodziło si stopniowo w specjalizacj produkcji.
Produkowano ju nie tylko

dla zaspokojenia potrzeb własnych, ale z my l o sprzeda y

lub wymianie dóbr na takie, których w danym regionie czy pa stwie wytwarza si nie
dawało.
Rozwój obrotu towarowego, powstanie mi dzynarodowych szlaków handlowych,
przekształcanie handlu lokalnego w wymian mi dzynarodow , wymagało ju na
pewnym etapie dokładnego spisywania, kto, co i za ile zakupił, b d zakupi. Umowne
okre lenie oraz rozło enie praw i obowi zków kupuj cego oraz sprzedaj cego,
ujednolicenie miar, sposobu wa enia towarów oraz okre lenie warto ci rodka płatniczego

(wykształcenie pieni dza metalowego i kruszcowego) stały si oczywistymi rezultatami
rozwijaj cej si wymiany handlowej. Zapewniały równie podstawy jako ciowe, aby

adna ze stron transakcji nie czuła si pokrzywdzona.

Wykorzystywanie tych elementów w praktyce handlowej, w miar rozwoju
mi dzynarodowego podziału pracy i wymiany mi dzynarodowej, dało pocz tek
powstawaniu zwyczajów handlowych i wykształceniu norm prawnych w handlu
zagranicznym i mi dzynarodowym prawie handlowym

408

.

Pod poj ciem „handel zagraniczny” kryj si , powszechnie nam znane, takie transakcje
jak sprzeda za granic (eksport), zakup od zagranicznego partnera (import) czy handel
tranzytowy przy uczestnictwie podmiotu trzeciego, którego siedziba nie znajduje si ani
w kraju eksportera ani importera. S to tzw. podstawowe formy handlu zagranicznego
(zobacz rozdział 1).
Nieustanny rozwój technik handlu i finansów mi dzynarodowych doprowadził do
wykształcenia si w handlu zagranicznym form szczególnych, które ułatwiaj
nawi zywanie stosunków handlowych z partnerami zagranicznymi i uzupełniaj
podstawowe formy transakcji handlu zagranicznego. Formami szczególnymi b d obrót
uszlachetniaj cy i reparacyjny, obrót licencjami i know-how, leasing, franchising,
transakcje wi zane, barterowe, kompensacyjne, obrót projektami inwestycyjnymi,
transakcje offsetowe, inwestycje bezpo rednie.
Wiele form rozlicze mi dzynarodowych stosowanych z powodzeniem w handlu
zagranicznym zyskało miano innowacji finansowych. Dla wspomnianych form istnieje
wiele ró nych form kontraktów precyzuj cych prawa i obowi zki stron dokonuj cych
takich transakcji. Wspólne dla tych form jest pod pewnymi wzgl dami działanie
podmiotów w fazie poprzedzaj cej zawarcie konkretnej umowy mi dzynarodowej
(sprzeda y, factoringu, umowy clearingowej).

9.1. Zobowi zanie i kontrakt w prawie rzymskim

Poj cie zobowi zania pojawia si na skutek zaistnienia i rozwoju wymiany dóbr
gospodarczych. W prawie rzymskim dopiero prawo klasyczne okre liło zobowi zanie
jako w zeł prawny (vinculum iuris). Definicja zobowi zania w Instytucjach
justynia skich opisana została nast puj cymi słowami: „zobowi zanie jest w złem
prawnym, który zmusza nas do wiadczenia pewnej rzeczy, wedle praw naszego
pa stwa”.

Zobowi zanie jest wi c stosunkiem prawnym mi dzy dwiema lub wi cej

osobami, na podstawie którego, jedna osoba - dłu nik (debitor) jest zobowi zana do

wiadczenia wobec osoby drugiej zwanej wierzycielem (creditor).

Definicja zobowi zania zaczerpni ta z Instytucji justynia skich została uzupełniona
definicj Paulusa podan w Digestach, zgodnie z któr „istota zobowi zania nie polega
na tym, by jaki przedmiot lub słu ebno uczyni nasz (własno ci ), ale aby zmusi
inn osob do dania nam czego , do czynienia lub do wiadczenia”. Tak wi c, w tym
rozumieniu, istota zobowi zania polega na:

1) dare - przez co nale y rozumie przeniesienie prawa własno ci,

2) facere - spełnienie, wykonanie czego przez dłu nika na rzecz wierzyciela,

3) praestare - wzi cie na siebie odpowiedzialno ci.

Tre ci zobowi zania jest prawo dania ze strony wierzyciela pewnego zachowania si
dłu nika. Wedle podziału dokonanego przez Gajusa s trzy ródła powstawania
zobowi za :

1) z przest pstw (delicta) kradzie , wyrz dzenie szkody na cudzym maj tku,

2) jak gdyby z kontraktów (quasi-contractus) z czynno ci, które s zdarzeniami prawnymi nie

b d cymi kontraktami, ale maj cymi z nimi wiele wspólnego. W prawie rzymskim były to

np.: załatwianie cudzych spraw bez zlecenia, roszczenia z tytułu bezpodstawnego

wzbogacenia.

3) z kontraktów (contractus) - tego rodzaju umów, które ze wzgl du na swoj podstaw

formaln uznan przez prawo s zaskar alne. Prawo cywilne uznaje umow za zaskar aln ,

je eli jest ona wyposa ona ze wzgl du na swój sposób powstania w podstaw prawa

cywilnego (causa civilis).

Kontrakt mógł doj do skutku:

1) przez wypowiedzenie uroczystych słów (kontrakt werbalny, którego najwa niejsz form

była stypulacja (wierzyciel - „czy przyrzekasz mi da ?”; dłu nik - „przyrzekam”),

2) w formie pisemnej (kontrakt literalny),

3) przez wr czenie rzeczy (kontrakt rzeczowy),

4) przez porozumienie stron (kontrakt konsensualny)

409

.

Chronologicznie wyró ni mo emy nast puj ce rodzaje kontraktów pisemnych:

•

expensilatio (pojawia si w dawnym prawie rzymskim, przeznaczony dla stosunków

prawnych mi dzy Rzymianami),

•

chirographa, syngrapha (czasy cesarstwa, wytworzone w prowincjach rzymskich mi dzy

peregrynami)

410

.

Za czasów justynia skich kontrakt pisemny ju nie istnieje, a mowa jest o zobowi zaniu
pisemnym. Interesuj ce nas formy kontraktów w handlu zagranicznym np. kupna towarów
od partnera z innego kraju, mo emy odnie w prawie rzymskim do kontraktu kupna-
sprzeda y (emptio-venditio) - kontraktu konsensualnego.

Kontrakt kupna-sprzeda y

dochodził do skutku przez porozumienie stron i był czynno ci dobrej wiary (bona fide).
Kupno-sprzeda to kontrakt, na podstawie, którego sprzedawca (venditor), zobowi zuje si
zapewni trwałe posiadanie i spokojne u ywanie towaru kupuj cemu (emptor), który
wzajemnie si zobowi zuje przenie na własno sprzedawcy cen oznaczon w pieni dzu.
Tak wi c, do zaistnienia kontraktu potrzeba zgodnego porozumienia si stron, co do towaru
i ceny:

1) towar - ka da rzecz o warto ci maj tkowej (zmysłowa lub niezmysłowa - słu ebno )

b d ca w obiegu. Sprzedawca mógł sprzeda cudze rzeczy, gdy jak pami tamy zapewniał

kupuj cemu jedynie trwałe posiadanie i spokojne u ywanie, a nie własno . Przedmiotem

sprzeda y mogły by równie rzeczy przyszłe, np. plony przyszłoroczne.

2) cena powinna by wyra ona w pieni dzu, oznaczona przy zawieraniu kontraktu, nie mo e

by pozorna ani symboliczna.

W klasycznym prawie rzymskim nie wymagano, aby cena odzwierciedlała rzeczywist
warto przedmiotu. W sensie prawnym (dawniej i dzi ) kontrakt nosił wtedy cechy
umowy zamiany

411

.

Prawo rzymskie wykształciło szereg szczególnych form uzupełniaj cych,
wzbogacaj cych kontrakt kupna-sprzeda y. Za takie mo na uzna :

1) ustalenie, e w przypadku lepszej oferty zło onej przez osob trzeci przed oznaczonym

terminem sprzeda y sprzedawca ma prawo dokona transakcji z tym, kogo oferta jest

korzystniejsza dla sprzedawcy (in diem addictio),

2) prawo sprzedawcy do ponownego nabycia rzeczy od tego, któremu sprzedał (pactum de

retrovendendo),

3) prawo kupuj cego do zwrócenia si do sprzedawcy o kupno rzeczy, któr kupuj cy nabył

(pactum de retroemendo),

4) dodanie warunku - kupuj cy zatrzyma rzecz je eli mu si b dzie podobała (emptio ad

gustum),

5) prawo pierwokupu (pactum protimeseos) maj ce zwi zek z przedstawion ju form

pactum de retrovendendo. Gdyby kupuj cy chciał zby zakupion rzecz ten, który j

kupuj cemu sprzedał b dzie miał pierwsze stwo przed innymi nabywcami.

Je eli chodzi o rozwi zanie kontraktu kupna-sprzeda y istniały nast puj ce formy:

1) porozumienie stron (dissensus),

2) wina kontrahenta,

3) zwłoka kontrahenta.

W czasach Imperium Rzymskiego normy prawne reguluj ce stosunki z zakresu handlu
zagranicznego to ius gentium, funkcjonuj ce niezale nie od norm prawa cywilnego.

9.2. Współczesny kontrakt reguluj cy podstawowe formy handlu

zagranicznego

Na podstawie tego, co zostało dotychczas powiedziane nie mamy w tpliwo ci, e poj cie
kontraktu nie jest wytworem współczesnego prawa zobowi za

412

.

Kontrakt (umowa) to zgodne o wiadczenie woli dwu lub wi cej stron. Jego tre ci s
wzajemnie sformułowane prawa i obowi zki. Maj c na uwadze zagraniczny kontrakt
sprzeda y / dostawy towarów widzimy, e rozkład obowi zków stron kontraktu nie jest
taki sam. Dokonuj c uproszczenia, które jest oczywiste w kontek cie tego, co ju zostało
powiedziane i co zawieraj dalsze cz ci wywodu, eksporter - sprzedaj cy ma obowi zek
dostarczy towar, przekaza dokumenty dotycz ce tego towaru, dba o jako towaru
i jego zgodno z tre ci dokumentów oraz przenie prawo własno ci do tego towaru
zgodnie z warunkami umowy i przepisami prawa, na których kontrakt si opiera.
Przej cie prawa własno ci na kupuj cego - importera nast puje w praktyce handlu
zagranicznego pa stw członkowskich Unii Europejskiej równocze nie z fizycznym lub
formalnym wydaniem towaru importerowi lub jego spedytorowi w miejscu wykonania
kontraktu, niezale nie od momentu zapłaty ceny transakcyjnej.
Art. 30 cytowanej ju Konwencji wiede skiej stanowi, e sprzedaj cy jest obowi zany
dostarczy towar, przekaza dokumenty okre laj ce ten towar oraz przenie prawo
własno ci tego towaru na kupuj cego, zgodnie z umow i postanowieniami Konwencji.
Moment przej cia prawa własno ci mo e równie by zwi zany z dor czeniem
dokumentów towarowych reprezentuj cych towar. Jest to o tyle istotny punkt widzenia,

e posiadacz np. konosamentu (patrz rozdział „Dokumenty w handlu zagranicznym”),

który jest papierem warto ciowym reprezentuj cym prawo do opisanego nim towaru,
mo e nim dowolnie rozporz dza , dokonywa zapłaty, zastawia , bez jednak fizycznego
władztwa nad towarem, który mo e by składowany w znacznej odległo ci od posiadacza
dokumentu.
Na tle obowi zków sprzedaj cego, obowi zki importera - kupuj cego ograniczaj si do
zapłaty ceny kontraktowej, terminowego odbioru towaru, okre lonych postanowieniami
kontraktu.
Trzeba koniecznie podkre li , e mi dzynarodowy kontrakt sprzeda y zawiera
zobowi zanie eksportera wobec importera, które w rzeczywisto ci jest zobowi zaniem
warunkowym. Dzieje si tak, kiedy jego zrealizowanie b dzie zale ało od uzyskania
przez eksportera pozytywnej decyzji wła ciwego organu administracji pa stwowej
(uzyskanie licencji wywozowej, zezwolenia dewizowego). Tak wi c, do momentu
uzyskania takiego zezwolenia kontrakt pozostaje zobowi zaniem warunkowym, (je eli
eksporter uzyska pozwolenie na wywóz towaru to zrealizuje zobowi zanie wobec
kontrahenta). Umowa warunkowa przeczy jednak zasadzie pewno ci obrotu, dlatego
w „ogólnych warunkach sprzeda y” zamieszczanych na odwrocie oferty lub kontraktu
zastrzega si bezpieczny dla interesów stron termin, w którym nast pi uzyskanie
niezb dnych formalno ci urz dowych lub postanawia si , e wa no kontraktu jest
zale na od uzyskania licencji eksportowej.
Cofni cie wydanego zezwolenia nie wpływa na wa no umowy i powinno stanowi
okoliczno zwalniaj c dłu nika od odpowiedzialno ci za niewykonanie lub nienale yte
wykonanie postanowie kontraktu.
Maj c na uwadze sprzyjanie zasadzie bezpiecze stwa obrotu prawa i obowi zki stron
kontraktu znalazły swoje okre lenie w ródłach prawa mi dzynarodowego. Reguluje to
Konwencja przygotowana przez Komisj ONZ ds. Mi dzynarodowego Prawa
Handlowego (UNCITRAL) i przyj ta 11 kwietnia 1980 roku na konferencji w Wiedniu
„O umowach mi dzynarodowej sprzeda y towarów”, zawieraj ca wyczerpuj ce
przedstawienie praw i obowi zków sprzedaj cego a tak e kupuj cego oraz definiuj ca
zagadnienia natury technicznej jak: miejsce wykonania dostawy, termin dostawy itd.
W 1995 roku Polska ratyfikowała t Konwencj (Dz.U. z 1997 roku Nr 45, poz. 286).

413

Na podstawie Art. 1 ust. 1 Konwencji stosuje si jej postanowienia do umów sprzeda y
towarów mi dzy stronami maj cymi siedziby w ró nych pa stwach, sygnatariuszach
Konwencji, lub kiedy reguły mi dzynarodowego prawa prywatnego wskazuj na
zastosowanie prawa kraju zwi zanego Konwencj . Konsekwencj wykazuj si równie
s dy. Uznaj one Konwencj jako cz

systemu prawnego pa stw, które do niej nale .

I tak, s d powszechny w Argentynie postanowił, e umowa ameryka skiego eksportera

i argenty skiego nabywcy zawarta w sytuacji, kiedy Konwencja weszła w ycie
i przyst piły do niej Argentyna i USA, podlega re imowi postanowie tej e Konwencji.
W tym kontek cie rozwa a o

zastosowaniu postanowie prawa mi dzynarodowego

w krajowym porz dku prawnym, odnosz c si do ródeł prawa obowi zuj cych
w Polsce, nale y wskaza Art. 87 i 91 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. Nr
78, poz. 483). Reasumuj c, ratyfikowana umowa mi dzynarodowa, po jej ogłoszeniu
w Dzienniku Ustaw RP, stanowi ju cz

polskiego porz dku prawnego i jest stosowana

bezpo rednio, chyba, e jej stosowanie jest uzale nione od wydania ustawy.
Artykuł 6 Konwencji stanowi, e strony kontraktu mog wykluczy ze swoich stosunków
zastosowanie Konwencji i skorzysta z zasady swobodnego zawierania umów.
W pocz tkach XIX wieku zasada swobody umów stała si głównym elementem
przepisów o zobowi zaniach. Zasada ta ma w prawie cywilnym kilka znacze tj.:

1/ podmioty zawieraj ce umow maj pełn swobod , co do tego, czy chc zawi za mi dzy

sob stosunek obligacyjny,

2/ istnieje pełna swoboda wyboru kontrahenta,

3/ strony mog ukształtowa tre umowy według swojego uznania - powoła taki rodzaj

stosunku zobowi zaniowego, który najbardziej odpowiada ich potrzebom, interesom.

Praktyka obrotu gospodarczego i rozwój handlu wykształciły na przełomie XIX i XX wieku
pewne odst pstwa od zasady swobody umów. W stosunkach gospodarczych i handlowych
w gał ziach wymiany tworz si zwyczaje obrotu, odzwierciedlane we wzorcowych
formularzach gotowych wzorów dla ró nego rodzaju umów. W miar rozwoju wymiany
zrzeszenia kupców ustalały tzw. ogólne warunki umów - reguły uzupełniaj ce przepisy
prawa cywilnego. Te reguły stosowane w praktyce oddziaływały na prawo gospodarcze,
narzucaj c standaryzacj tre ci wielu zobowi za .
Szczególna rola w handlu zagranicznym przypada wykształconym w tym procesie
kontraktom typowym, które s zawierane na gotowych formularzach kontraktowych -
opracowywanych i publikowanych przez mi dzynarodowe zrzeszenia bran owe. Pewn role
odgrywa tu równie Europejska Komisja Gospodarcza ONZ.
Du e znaczenie dla transakcji handlowych w mi dzynarodowym obrocie towarowym ma
prawo umowne, w tym formuły handlowe. Ujednolicon wykładni terminów
handlowych wykształconych w praktyce obrotu mi dzynarodowego stanowi Incoterms.
Kontrakt odzwierciedla zgodno o wiadcze woli (stanowi przejaw consensu). Nale y
podkre li , e termin „kontrakt” nie jest terminem polskiego j zyka prawnego
okre lonym w Kodeksie cywilnym. Jest poj ciem zbiorczym, pod którym rozumiemy
wiele okre le ró nych form stosunku cywilno-prawnego oraz okre lenie praw

i obowi zków stron wynikaj cych z ró norodno ci handlowych czynno ci prawnych,
które powoduj powstanie zobowi zania. Jest synonimem umowy obligacyjnej.
Kontraktem wi c b dzie kontrakt barterowy, umowa sprzeda y, umowa dostawy, ale
tak e umowa przewozu towaru

414

. Kontraktem zagranicznym b dzie np. umowa kupna-

sprzeda y (towarów lub usług) zawarta np. przez stron polsk z kontrahentem
zagranicznym (osob fizyczn lub osob prawn ), które odpowiednio do zobowi za
okre lonych w postanowieniach kontraktu nazwane s sprzedaj cym (sprzedawc ,
eksporterem) i kupuj cym (nabywc , importerem).
Zawarcie kontraktu - o wiadczenie woli mo e zosta zło one w formie ustnej, pisemnej,
lub jakiejkolwiek innej. Istnieje jednak zwyczaj potwierdzania kontraktów ustnych
i telegraficznych w formie pisemnej. Uzasadnieniem zastosowania formy pisemnej mo e
by przywołanie Art. 75§1 k.c., zgodnie z którym czynno prawna (zawarcie kontraktu)
obejmuj ca kwot 2000 PLN powinna zosta zawarta na pi mie dla celów dowodowych
(ad probationem).
Kontrakt mo e dotyczy jednej czynno ci prawnej, wi za strony przez czas potrzebny
na dokonanie tej czynno ci i z chwil jej dokonania wygasn . Kontrakt sprzeda y 1000
ton w gla, w wietle prawa polskiego zgodnie z Art. 535 k.c.

415

, z chwil przeniesienia

własno ci i wydania w gla nabywcy na warunkach kontraktu i przyj ciu za zapłaty
wyga nie. Kontrakt mo e te obejmowa wielokrotn czynno , która zobowi e strony
w dłu szej perspektywie czasu. Umowa dostawy polegaj ca na tym, e - „...dostawca
zobowi zuje si do wytworzenia rzeczy (...) oraz do ich dostarczenia cz ciami lub
periodycznie..”. - Art. 605 k.c. Sugeruje to dokonanie w pewnych odst pach czasu kilku
czynno ci prawnych zwi zanych z tym samym zobowi zaniem, przy czym dla jego
okre lenia, nie potrzeba zawiera kilku umów - wystarczy sformułowanie: „dostawca
A zobowi zuje si do wytworzenia i dostarczenia odbiorcy B towaru T w ilo ci 10 ton.
Dostawca dostarczy w miesi cu 1 ton towaru T”. Horyzont czasu, w którym strony s
zwi zane w złem obligacyjnym mo e wynika z charakteru czynno ci stanowi cej
przedmiot zobowi zania (dostawa realizowana w okre lonych ilo ciach i odst pach
czasu), lub oprócz tego mo e by okre lony w samej umowie. Je eli do wykonania
umowy potrzebny jest czas, którego okre li nie mo na, strony mog ustali , kiedy
umowa wyga nie. Czas trwania umowy mo e, wi c by oznaczony lub nieoznaczony.
Umowa komisu zobowi zuj ca komisanta do sprzeda y rzeczy ruchomej na rachunek
wstawiaj cego rzecz do komisu (daj cego zlecenie) dojdzie do skutku, kiedy zastawiona
rzecz zostanie sprzedana i dokonane płatno ci z uwzgl dnieniem prowizji komisanta.
W umowie tej mo na jednak b dzie okre li , e umowa została zawarta na okres np.

miesi ca i zosta zawarta na czas oznaczony, okre lony w umowie, po upływie, którego
wyga nie.
W handlu zagranicznym mo emy wyró ni wiele rodzajów kontraktów. Mo e on by
sporz dzony:

1) w formie jednego dokumentu, w którego tre ci zawarte s wszystkie warunki transakcji,

prawa i obowi zki stron;

2) jako wielodokumentowy, kiedy powy sze elementy zawarte s w ofercie, kontrofercie,

zamówieniu, potwierdzeniu zamówienia

416

.

Wyró ni mo na równie kontrakty:

1) krótkoterminowe - podlegaj ce realizacji w okresie nie dłu szym ni rok;

2)

długoterminowe - z horyzontem realizacji od roku do kilku lat.

Przyjmuj c za kryterium termin (sposób dostawy) dostawy opisanym w kontrakcie
dokonamy podziału na:

1) kontrakty natychmiastowe (spot),

2) kontrakty terminowe (forward): na dostaw , na przybycie towaru, na załadowanie.

Kontraktami z pó niejszym terminem dostawy s równie kontrakty nierzeczywiste
(futures)

417

.

W zale no ci od sposobu zawierania kontrakty podzielimy na:

1) swobodne - zawarte w trakcie porozumienia stron w nieformalnych okoliczno ciach

(spotkania, nie wywołana oferta),

2) sformalizowane - zawarte na rynkach formalnych, zorganizowanych (giełdy, aukcje,

przetargi, targi).

Ze wzgl du na przyj ty przez strony sposób zapłaty, wynikaj cy z transakcji opisanej
kontraktem dokonamy podziału na kontrakt:

1) gotówkowe - płatno realizowana jest gotówk , czekiem, lub w formach płatno ci

uwarunkowanych (inkaso, akredytywa),

2) kredytowe - kiedy termin zapłaty jest pó niejszy (wynika np. z wystawienia weksla

płatnego w ci gu 90 dni. Dochodzi wtedy do sytuacji, kiedy importer równocze nie

posiada towar eksportera i niezapłacony weksel, eksporter natomiast do oznaczonego na

wekslu dnia płatno ci pozostaje niezaspokojony - przy zastosowaniu inkasa typu D/A -

documents against acceptance - importer akceptuje weksel płatny w ci gu 30 dni,

otrzymuje towar, który jest ju jego własno ci , pozostawiaj c eksportera do czasu

płatno ci weksla „wzawieszeniu” - bez towaru i pieni dzy),

3) barterowe - bezpieni ne, kiedy form płatno ci za otrzymany towar jest równie

przekazanie towaru,

4) kooperacyjne - maj ce zastosowanie przy wymianie praw, patentów, znaków firmowych

kiedy zapłata nast puje w towarze,

5)

wi zane - (wymienne), kiedy zakup lub sprzeda jednego dobra jest uzale niona od zakupu

lub sprzeda y innego.

6) switchowe - przenosz ce nale no clearingow przysługuj c wierzycielowi

(eksporterowi z tytułu sprzeda y towarów) na innego partnera, który w zamian oferuje

towar lub dewizy. Zawieraj c kontrakt switchowy eksporter odsuwa od siebie gro b

przesuni cia terminu rozliczenia (zamro enia przysługuj cych mu nale no ci). Forma ta

jest niedopuszczeniem do przej cia na nast pny okres rozrachunkowy salda

clearingowego.

418

Dokonuj c podziału kontraktów według ró nych kryteriów, nale y wspomnie
o przykładowych kontraktach reguluj cych szczególne formy handlu zagranicznego.
B d to np.: kontrakt barterowy, kompensacja trójk tna, transakcje wzajemne, transakcje
buy-back, kontrakt offsetowy, zaliczane do handlu zagranicznego wi zanego (zobacz
rozdział 1).

9.3 Budowa kontraktu

Kontrakt - główny dokument precyzuj cy prawa i obowi zki stron transakcji,
z punktu widzenia prawa, zawiera:

1)

elementy przedmiotowe istotne umowy (essentialia negotii), które definiuj umow

w systemie prawnym. Je eli wi c przykładowo, prawem wła ciwym dla kontraktu

sprzeda y, który zawarł polski eksporter b dzie prawo polskie, to elementy przedmiotowe

istotne tego zobowi zania okre li Kodeks cywilny Art. 535 i nast pne, przy umowie

dostawy te elementy zostan okre lone w Art. 605 i nast pnych Kodeksu cywilnego. Te

elementy to okre lenie stron umowy, miejsca i data zawarcia umowy, przedmiotu umowy,

ceny.

2)

elementy podmiotowo istotne umowy (accidentalia negotii) s elementami dodatkowymi

okre laj cymi terminy wydania i dostawy sprzedanych towarów, sposoby i terminy

płatno ci, opakowanie, oznakowanie towaru itd.

Kontrakt składa si z nast puj cych elementów:

1) postanowienia zasadnicze (precyzuj rodzaj, gatunek, ilo , jako towaru, opakowanie,

cen , warunki płatno ci, terminy, odbiór);

2)

postanowienia uzupełniaj ce (okre laj zasady reklamacji, kary umowne, precyzuj

poddanie kontraktu prawu okre lonego kraju, arbitra );

3)

elementy formalnoporz dkowe (dotycz daty i miejsca sporz dzenia kontraktu, numerów

ewidencyjnych, nazw firm i ich adresów)

4)

zał czniki (specyfikacja wyrobu - dokładny opis wzoru, cech, materiałów).

Elementy składowe kontraktu dzieli si na elementy:

1)

niepodlegaj ce negocjacjom (miejsce podpisania kontraktu, data podpisania, okre lenie

stron kontraktu podpisy stron lub ich pełnomocników, numerowanie kontraktu),

2)

podlegaj ce negocjacjom.

Elementów podlegaj cych negocjacjom jest znacznie wi cej, zostały one w teorii prawa
kontraktowego podzielone na dwie grupy

419

:

–

postanowienia zasadnicze kontraktu:

• przedmiot kontraktu,
• termin dostawy kontraktowego towaru,
• cena kontraktowa,
• warunki odbioru towaru,
• warunki płatno ci.

–

kontraktowe klauzule uzupełniaj ce:

• klauzula siły wy szej,
• klauzula kar umownych,
• klauzula arbitra owa,
• klauzula prorogacyjna,
• klauzula warunków odbioru towaru,
• klauzula nienaruszalno ci znaku towarowego,
• klauzula wa no ci kontraktu,

• reklamacje.

Towar w kontrakcie (towarem mo e te by usługa) - podstaw ci le sprecyzowanego
kontraktowo zobowi zania jest okre lenie, czego kontrakt ma dotyczy . Zakładaj c, e
przedmiotem kontraktu jest ruch towaru przez granic pa stwa i granic celn , konieczne
jest okre lenie wszystkich niezb dnych cech tego towaru. Przy obrocie
wystandaryzowanym towarem, który stanowi przedmiot obrotu na giełdzie towarowej
wystarczy zapisa w kontrakcie nazw i standard tego towaru. Obrót towarem, który
znany jest na podstawie próbek, odbywa si tak, e próbki otrzymuj strony kontraktu
a tak e podmiot zajmuj cy si próbobiorstwem

420

.

W obrocie produktami pochodzenia ro linnego stosuje si nast puj ce oznaczenia jako ci
dostarczanego towaru:

1) FAQ (fair average quality) - rednia jako b d ca normaln dla danego towaru;

2) TQ (tale quale) - towar „taki jaki jest”. Sprzedaj cy ma obowi zek załadowania np. na statek

towaru zdrowego (pomidory), których jako w czasie odbioru w porcie wyładunku (TQ)

mo e by gorsza ni w momencie załadunku;

3) Sound Delivered - gwarancja sprzedaj cego, e w miejscu dostawy towar zachowa jako

miejsca załadunku (dostarczenie dobrego towaru) - przeciwie stwo TQ;

4) RT (rye terms) - sprzedaj cy daje gwarancj jako ci do portu wyładowania (bez tej cz ci,

która uległa uszkodzeniu ju na l dzie).

Opakowanie towaru umo liwiaj ce dostarczenie do miejsca przeznaczenia w stanie nie
naruszonym, mo e by okre lone jako zwyczajowe i zale ne od typu i charakteru towaru
lub strona mo e za yczy , aby transportowany towar miał inne, okre lone, co do kształtu
i barwy opakowanie. W Incoterms 2000 stwierdza si , e towar powinien by przez
sprzedawc opakowany, chyba, e zwyczajowo jest przewo ony bez opakowania.
Opakowanie towaru nie pełni jedynie roli ozdobnej dla przewo onego towaru
i oznaczenia charakterystycznego dla przewo nika czy sprzedawcy. Na opakowaniu
przesyłek oznacza si , bowiem cechy towaru (łamliwo ), sposób posługiwania si
przesyłk w drodze oraz sposób jej składowania, co ma niebagatelne znaczenie dla
znajduj cego si wewn trz towaru. I tak symbol:

• A - towar mo e by składowany na wolnym powietrzu,
• B - przesyłka przechowywana pod zadaszeniem,
• C - przesyłka przechowywana w pomieszczeniu zamkni tym,
• D - przesyłka przechowywana w pomieszczeniu o okre lonej temperaturze podanej na

opakowaniu tego towaru.

Ilo towaru powinna by oznaczona w kontrakcie w sposób niebudz cy w tpliwo ci.
Kiedy kontrakt jest zawarty na towar policzalny (100 kontenerów) rzeczywi cie tak jest.
W tpliwo ci mog powsta , kiedy miar towaru podlegaj cego obrotowi jest miara nie
stosowana w kraju jednej ze stron kontraktu (Amerykanin i Brytyjczyk przeliczaj c na
galony t sam ilo np. 10 litrów towaru A, otrzymaj dwa ró ne wyniki z powodu
ró nych miar galonu ameryka skiego i brytyjskiego). Podobne nie cisło ci mo e budzi
okre lenie „tona długa” i „tona krótka”, wyra aj ce ró ne wielko ci tj. 1016,047 kg.
i 907,185 kg. Pomocne staj si wówczas mi dzynarodowe ujednolicenia wynikaj ce np.
z systemu metrycznego (System International SI).
Istotn kwesti dla prawidłowej realizacji postanowie kontraktu jest otrzymanie towaru
przez importera w stanie nie pogorszonym, o ile umowa nie stanowi inaczej. Jak wiemy
miejsce, do którego eksporter dostarczy towar mo e by okre lone jako (np. Gdynia,
siedziba firmy X), lub okre lenie tego miejsca mo e wynika z formuły Incoterms (np.
strony zawarły kontrakt na bazie formuły FOB Gdynia).
Eksporter zazwyczaj d y do ustalenia takiego miejsca, które jest poło one w granicach
jego kraju, podczas, gdy importer d y do okre lenia tego miejsca tak, aby znajdowało si
ono najbli ej miejsca przeznaczenia (magazyn importera, jego hurtownia, port
przeładunkowy - kiedy importer dokonuje dalszego przekazania zakupionego towaru itd.).
Jest to ewidentna rozbie no interesów, która sprowadza si do manipulacji gesti
transportow (opisane w postanowieniach kontraktu prawo i obowi zek zorganizowania
transportu towaru oraz pokrycia jego kosztów. Posiadanie gestii transportowej ł czy si
z prawem wyboru gał zi transportu, rodzaju transportu, trasy przewozu, spedytora, rodka
przewozowego, portu załadunku i wyładunku, terminu dostawy lub odbioru kiedy nie jest
on dokładnie okre lony). Z gesti transportow ł czy si granica odpowiedzialno ci za
jako towaru (patrz reguły Incoterms)

421

.

Zasad jest, e dostarczony towar musi charakteryzowa si wszystkimi cechami
wyspecyfikowanymi w kontrakcie

422

. Stanowi o tym Art. 35 Konwencji wiede skiej

z 1980 roku. Sprzedaj cy jest zobowi zany dostarczy towar w ilo ci, jako ci i rodzaju
przewidzianym w kontrakcie oraz umieszczony i opakowany w sposób w nim okre lony.
Zgodnie z Art. 36 sprzedaj cy jest odpowiedzialny za wszelki brak zgodno ci, który
istnieje w chwili przej cia ryzyka na kupuj cego, nawet, je li taki brak ujawni si
pó niej. Przepisy te maj zwi zek z nało eniem na stron kupuj c - importera
obowi zek zbadania otrzymywanego towaru, zawiadomienia sprzedaj cego
o zaobserwowanych niezgodno ciach - Art. 38. Dokonane to musi by w rozs dnym
terminie od chwili wykrycia niezgodno ci. Stanowi o tym Art. 39 ust. 1 Konwencji
wzbogacony bogatym orzecznictwem s dowym.

Je eli wi c brak wspomnianej zgodno ci (realizacja kontraktu przez eksportera nie jest
zgodna z jego postanowieniami) importer ma prawo domaga si dostarczenia
zast pczego towaru wolnego od zaistniałych nie cisło ci (czy wad). Poniewa powtórne
dostarczenie towaru mo e powodowa po stronie sprzedaj cej nieproporcjonalny wzrost
kosztów, godz cy w jej interesy, zdarza si cz sto, e pierwszorz dno lub
drugorz dno niezgodno ci towaru z postanowieniami kontraktu musi stwierdzi
wi

co s d.

Ochrona kupuj cego w obrocie mi dzynarodowym, w wietle prawa mi dzynarodowego
- Konwencji wiede skiej si ga daleko, bowiem zgodnie z zapisem Art. 39 okres
ochronny kupuj cego trwa 2 lata od dnia, w którym towary zostały mu wydane przez
sprzedaj cego. Jest to jednak teoria prawa mi dzynarodowego, gdy w kontraktach
zazwyczaj umowny okres gwarancji na sprzedane towary skraca si , o ile kupuj cy
w trakcie negocjacji na to si zgodzi.
Najbardziej dotkliwym w swej radykalno ci jest jednak dla eksportera, prawo
kupuj cego do odst pienia od umowy, na podstawie Art. 49 wspomnianej Konwencji.
Wykorzystanie tego prawa nast puje w cisłym zwi zku z zaistnieniem przesłanek
okre lonych w innych przepisach Konwencji. Generalizuj c kupuj cy mo e rozwi za
jednostronnie kontrakt tylko przy braku dostawy w oznaczonym terminie lub w sytuacji,
kiedy sprzedaj cy powiadomił, e nie wykona dostawy w oznaczonym terminie.
Cena w kontrakcie jest strategicznie jednym z istotniejszych elementów oferty
sprzedaj cego (eksportera) stanowi c dla jego partnerów handlowych o atrakcyjno ci,
konkurencyjno ci i strategii rynkowej eksportera

423

. Jej okre lenie w ofercie, zgoda na

warunki ewentualnej kontroferty i ostateczne zapisanie jej w postanowieniach kontraktu
mog zach ci do realizacji transakcji lub całkowicie j zniweczy . Cena - jak wiemy,
w odniesieniu do poznanych ju formuł handlowych, przedstawiona w kontrakcie
odzwierciedla ró ne składniki kosztów, które mog by ponoszone przez jedn lub drug
stron kontraktu. Dlatego te dla przejrzysto ci „podziału” kosztów okre leniu ceny
towarzyszy wskazanie formuły handlowej, w oparciu o któr realizowany b dzie
kontrakt.
Ze wzgl du na ró ne rodzaje obrotu w handlu zagranicznym i wielo szczebli
uczestnicz cych w obrocie (producent-hurtownik-po rednik itd.), cena mo e by
hurtowa, cennikowa, gotówkowa, bazowa, fakturowa, ryczałtowa, stała

424

.

W zmieniaj cym si wiecie finansów mi dzynarodowych, w dobie globalizacji rynków
finansowych i rozwini ciu nadzwyczaj sprawnych powi za i przepływu informacji
pomi dzy głównymi finansowymi centrami wiata, zdarza si , e błahe dla „przeci tnych

miertelników” wydarzenie (np. wypowied premiera rz du dla lokalnej gazety), mo e

spowodowa skutki, których nikt by si nie spodziewał (błyskawiczne reakcje rynków
finansowych skutkuj ce spadkiem kursów akcji, osłabieniem kursu waluty itd). W tym
mechanizmie trudno jest przewidzie w dłu szym horyzoncie czasu, jaki zwykle zajmuje
realizacja transakcji zagranicznej jak ukształtuje si cena umowna na towar w okresie
trwania zobowi zania. Strony kontraktu asekuruj c si przed powy szym wprowadzaj
do niego klauzul zmienno ci ceny. Zawiera ona postanowienia o mo liwo ci zmiany
ustalonej ceny kontraktowej, kiedy dojdzie do znacznego wzrostu lub obni enia
zwi zanych z transakcj cen rynkowych (np. na półprodukty składaj ce si na towar
kontraktowy). W podobnej sytuacji mo e doj do zmiany umowy lub jej rozwi zania na
zasadzie porozumienia stron. W wietle prawa zobowi za jest to klauzula rebus sic
stantibus. Przejawem uregulowania tej klauzuli w prawie polskim był Art. 269 Kodeksu
zobowi za z roku 1933, w którym zapisano, e „Gdyby z powodu nadzwyczajnych
wypadków wojen, kl sk ywiołowych (...) wiadczenie (...) groziłoby jednej ze stron
ra c strat , czego strony nie mogły przewidzie przy zawieraniu umowy, s d mo e (...)
nawet rozwi za umow ”. W dobie niepewno ci zwi zanej z naturalnymi prawami rynku
i ryzykiem wynikaj cym z procesu globalizacji umieszczenie tej klauzuli w przepisach
prawa, nawet, je eli przeczy ona zasadzie dotrzymywania umów, ma swoje uzasadnienie.
Polski ustawodawca dokonał tego w nowelizacji Kodeksu cywilnego z 28 lipca 1990
roku. Klauzul rebus sic stantibus zawiera Art. 357

1

k.c., zgodnie, z którym, je eli

z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie wiadczenia byłoby poł czone
z nadmiernymi trudno ciami albo groziłoby jednej ze stron ra c strat , czego strony nie
przewidywały przy zawarciu umowy, s d mo e po rozwa eniu interesów stron, zgodnie
z zasadami współ ycia społecznego, oznaczy sposób wykonania zobowi zania,
wysoko wiadczenia lub nawet orzec o rozwi zaniu umowy

425

.

Uzgodnieniom ceny kontraktowej towarzysz cz sto odst pienia przez sprzedaj cego od
pierwotnie danej wielko ci zapłaty. Odbywa si to w ramach:

1)

opustów (np. przy nabyciu wi kszej ilo ci towaru ni wcze niej sprzedawca si

spodziewał, z tytułu „bycia stałym klientem”, itd.).

Udzielanie opustów odbiorcom, jako element polityki strategicznej eksportera

(sprzedawcy, wierzyciela), przyczynia si do skracania okresu kredytowania nale no ci.

Opust poza tym stanowi zach t dla odbiorcy do uregulowania rachunków zwi zanych

z transakcj w krótszym czasie ni to wynika z faktury

426

.

2)

rabatów (wiele rodzajów - zmniejszenie ceny dóbr ze wzgl du na zakres transakcji, „bycie

stałym klientem”, dokonanie transakcji w okre lonym przez sprzedawc okresie itd.).

3)

skont opustów od ceny towaru zwi zanych z gotówkowym rozliczeniem transakcji lub

rozliczeniem w terminie wcze niejszym ni ustalony w kontrakcie termin regulacji

nale no ci przez nabywc . W drugim przypadku obliczenie skonta nast puje przez

ustalenie terminu płatno ci kredytowej i okre leniu wysoko ci stopy procentowej

przyznanej w skali rocznej dla zakupów kredytowych oraz podzieleniu jej wielko ci przez

okres, w którym miała nast pi płatno kredytowa.

4)

bonifikat - obni ania ceny towaru, w sytuacji, kiedy mo na z góry przewidzie (i zapisa

to w kontrakcie), e sprzedawany towar w momencie osi gni cia miejsca przeznaczenia,

dotrze tam w pogorszonym stanie jako ciowym lub wyka e ubytki naturalne.

5)

refakcji – potr cania z nale no ci za towar z powodu jego uszkodzenia lub przysługuj ca

odbiorcy towaru zni ka przy zamówieniu du ych ilo ci towaru.

Istotne jest, e w razie braku zgodno ci towaru z przedstawiaj cymi go dokumentami,
kupuj cy, bez wzgl du na to czy cena została ju zapłacona czy nie, mo e obni y cen
kontraktow towaru w wysoko ci odpowiadaj cej ró nicy warto ci kontraktowej
i rzeczywistej. Oczywi cie, jak w ka dym przypadku, kiedy mamy do czynienia
z „suchym” przepisem prawa, dla bli szego poznania, jak funkcjonuj one w praktyce
handlu zagranicznego nale y skorzysta z orzecznictwa s dowego.
Mówi c o cenie kontraktowej nie sposób nie wspomnie o walucie rozliczenia transakcji.
Towary podlegaj ce silnej konkurencji jak np. wyroby AGD, odzie oraz towary masowe
jak np. papier, szkło fakturowane s i rozliczane przewa nie w walucie kraju importera,
podczas, gdy towary charakteryzuj ce si wysokim poziomem przetworzenia
i nowoczesn technologi np. urz dzenia, samochody w walucie kraju eksportera.
Brak pewno ci, co do ukształtowania w przyszło ci kursów walutowych - siły nabywczej
walut pa stwa eksportera i importera, wynikaj ce z nieuchronnych procesów
zachodz cych w finansach mi dzynarodowych, o czym ju była powy ej mowa,
spowodowały, e partnerzy i kontrahenci pragn ograniczy to ryzyko w swoich
stosunkach. Fakturowanie cen kontraktowych w walucie kraju importera lub eksportera
zale y od siły nabywczej tych walut, ich stabilno ci i siły przetargowej partnerów.
W przypadku jednak zapisania w kontrakcie eksportowym waluty kraju importera -
ryzyko kursowe ponosi eksporter. Kiedy walut kontraktow b dzie waluta kraju
trzeciego ryzyko kursowe rozkłada si na strony kontraktu: eksportera i importera
równomiernie. W kontrakcie strony mog ustali , e płatno nast pi według kursu

waluty kontraktu do okre lonej innej waluty z dnia, w którym płatno stanie si
wymagalna. Ustalenie to nosi nazw klauzuli waloryzacyjnej.
W praktyce mi dzynarodowego finansowania transakcji handlowych, fakturowania
eksportu i importu, wykształciło si kilka walut, które ch tnie s wykorzystywane do
tego celu. W funkcji transakcyjnej wyst puje ci gle zaufanie do dolara ameryka skiego,
z czego wynika przewaga tej waluty nad innymi walutami. Dolar poza tym stosowany
jako waluta przej cia na rynkach dewizowych. Mo na powiedzie , e w charakterze
walut transakcyjnych wyst puje na wiecie około 25 walut wymienialnych

427

, m.in. dolar

ameryka ski, funt brytyjski, frank szwajcarski, jen japo ski, oraz waluta euro zast puj ca
waluty narodowe 12 pa stw nale cych do Unii Gospodarczej i Walutowej. Waluty
słu ce do fakturowania importu i eksportu tworz tzw. struktur walutow handlu

wiatowego.

Z cen kontraktow i rozliczeniem transakcji opisanej w kontrakcie zwi zane s
postanowienia dotycz ce warunków płatno ci. Formy zapłaty w mi dzynarodowych
rozliczeniach finansowych stanowi tre innego rozdziału, tu nie b dziemy si nimi
zajmowali. Wspomnie trzeba, e okre lenie sposobu i terminu zapłaty z tytułu realizacji
kontraktu (o ile oczywi cie nie jest to wymiana barterowa lub kompensacja) s istotnym
elementem dla obu stron. Na realizacj płatno ci i dotrzymanie jej umówionego terminu
ma wpływ wiele czynników takich, jak: solidno partnera, stopie liberalizacji
transgranicznych przepływów pieni nych, sytuacja polityczna w regionie partnera,
wreszcie jego sytuacja w rodzimym kraju jako podmiotu gospodarczego. Zawieraj c
kontrakt nale y te czynniki bra pod uwag i tak negocjowa postanowienia i warunki,
aby zagwarantowa sobie otrzymanie nale no ci kontraktowych bez zwłok
przynosz cych straty.
W tym miejscu koniecznie nale y wspomnie o mo liwo ci, z której skorzysta eksporter,
aby zabezpieczy otrzymanie płatno ci od importera, która jest zwi zana z wykonaniem
dostawy kontraktowego dobra przez eksportera (w ramach form podstawowych handlu
zagranicznego).
Zabezpieczenie wierzytelno ci eksportera dokonuje si w formie trójstronnej transakcji
specjalnej rynku usług finansowych – factoringu, który jest zakupem przez firm
factoringow nale no ci przysługuj cych eksporterowi od importera, z tytułu wykonania
przez eksportera zobowi za kontraktowych.
Kolejnym elementem kontraktu s kontraktowe klauzule uzupełniaj ce. Korzystanie
z nich wynika z faktu, e bior c pod uwag formuły franco, dystans pomi dzy miejscem
wytworzenia towaru, jego składowania, usytuowania w zła komunikacyjnego, portu
morskiego i siedziby odbiorcy, stwarza wiele zagro e dla towaru, którego droga

transportu niejednokrotnie znacznie si wydłu a. Wzrasta, wi c ryzyko wyst pienia np.
zjawisk meteorologicznych, politycznych o skali krajowej (demonstracje, blokady dróg)
jak i mi dzynarodowej (embargo, wojna handlowa), dalej awarii rodka transportu,
kilometrowego karambolu - jednym słowem wielo zdarze w transporcie l dowym,
których wyst pienie mo e nie tylko opó ni (a wi c spowodowa straty finansowe
w wyniku zwłoki), ale i zniweczy wła ciwe wykonanie kontraktu.
Gro ba skazania na niepowodzenie realizacji kontraktu zagranicznego wobec istniej cego
ryzyka finansowego (np. nagłe niekorzystne zmiany kursu walutowego - eksporter
otrzymuje mniejsze wpływy), ryzyka kredytowego (np. niewypłacalno odbiorcy)
i ryzyka politycznego (np. przewrót, kl ski ywiołowe, itd. skutkuj ce zamro eniem
przepływów pieni nych), mo e zosta oddalona. Funkcje odpłatnego przej cia ryzyka
oferuje factoring, forfaiting oraz ubezpieczenie transakcji.
W Polsce od 1991 roku działa Korporacja Ubezpiecze Kredytów Eksportowych S.A.,
w której Skarb Pa stwa posiada 87,65% udziałów, a Narodowy Bank Polski 9,23% (dane
z 2001 roku). KUKE udziela ochrony przed utrat nale no ci eksportowych
spowodowanych utrat płynno ci finansowej zagranicznych kontrahentów prywatnych.
Ubezpieczeniem mo na obj ryzyko handlowe (niewypłacalno ) i niehandlowe
(polityczne, katastrof). Z EUROPOLISY korzystaj eksporterzy, których roczny obrót
eksportowy nie przekracza 1 mln PLN.
W klauzulach uzupełniaj cych mo na zidentyfikowa zawczasu te zagro enia, i tak s to:

1)

klauzula siły wy szej (vis major) przewiduje zwolnienie od odpowiedzialno ci stron kontraktu

za niewykonanie jego postanowie , niezale ne od stron kontraktu, wynikaj ce z wyst pienia

zdarze : zamach stanu, brak zezwolenia władz na realizacj zobowi za , bankructwo

i zaprzestanie produkcji dobra podlegaj cego eksportowi, trz sienie ziemi, strajk itd. Z definicji

wynika, e „siła wy sza” dzieli interesy stron kontraktu, tj. rozszerzenie zakresu tego poj cia

le y w interesie eksportera natomiast zaw enie w interesie importera.

Przewa nie w ci gu 10 dni od wyst pienia przeszkód zwi zanych z sił wy sz strona,
której wykonanie zobowi zania stało si przez to niemo liwe, informuje partnera
i potwierdza zaistnienie zdarzenia wła ciwymi dokumentami (w warunkach polskich
mo e to by np. o wiadczenie Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej
potwierdzaj ce zaistnienie powodzi). Polski Kodeks cywilny np. nie obja nia poj cia siły
wy szej. W nauce prawa cywilnego istniej dwie teorie - subiektywna L. Goldschmidta
i obiektywna A. Exnera. Uj cie obiektywne zwi zane jest z cech zewn trzno ci siły
wy szej. Tak wi c siła wy sza to zdarzenie nadzwyczajne, zewn trzne i niemo liwe do

zapobie enia oraz cz sto niemo liwe do przewidzenia. Cecha zewn trzno ci powoduje,

e wył cza si sił wy sz przy zdarzeniach zachodz cych np. w wewn trznym

organizmie - w przedsi biorstwie, kiedy dojdzie do wybuchu maszyny nie
spowodowanego przyczyn z zewn trz.

2) klauzula kar umownych zwi zana jest z zapewnieniem bezpiecze stwa realizacji kontraktu

428

.

Zawieraj c kontrakt nie mo na bezgranicznie ufa kontrahentowi. Skala obrotów w wymianie

zagranicznej gdzie zaanga owane s wysokie kwoty przepływów pieni nych, kilka

podmiotów realizuj cych jedn transakcj , gdzie ka da działalno podmiotu gospodarczego

musi spełnia kryteria opłacalno ci, nie trudno o niesolidnego kontrahenta. Jego działanie mo e

doprowadzi do niewykonania postanowie kontraktu w ogóle.

Podstawowym odniesieniem do okre lenia odpowiedzialno ci ex contracto w prawie
polskim jest Art. 471 Kodeksu cywilnego, zgodnie, z którym dłu nik jest obowi zany do
naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienale ytego wykonania
zobowi zania, chyba, e niewykonanie lub nienale yte wykonanie jest nast pstwem
okoliczno ci, za które dłu nik odpowiedzialno ci nie ponosi. Dalsze artykuły Kodeksu
rozszerzaj i uszczegółowiaj to brzmienie, jednak na obecnym etapie rozwa a ich
analiza nie jest nam potrzebna.
Kieruj c si zasad swobody umów i maj c na uwadze postanowienie art. 483§1 k.c.
(mo na zastrzec w umowie, e naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub
nienale ytego wykonania zobowi zania niepieni nego nast pi przez zapłat okre lonej
sumy-kary umownej) strony kontraktu mog z góry przewidzie mo liwo jego
niewła ciwego wykonania i zastrzec, e w tym przypadku naprawienie szkody powstałej
u partnera nast pi poprzez wiadczenie pieni ne w okre lonej wysoko ci, która
odzwierciedli jego kompensacyjny, motywacyjny lub represyjny charakter. Swobodne
kształtowanie wysoko ci kary umownej doznaje ograniczenia np. w tre ci Art. 484§2 k.c.
( danie przez dłu nika zmniejszenia kary umownej, kiedy wykonał on wiadczenie
w znacznej cz ci lub, kiedy wysoko kary umownej jest ra co wygórowana),
poniewa jednak dokonuje si w drodze akceptacji drugiej strony (dłu nika) stosowanie
go mija si z celem, gdy podpisanych umów nale y dotrzymywa (pacta sunt servanda).

3)

klauzula arbitra owa umieszczona w kontrakcie pozwala jego stronom w ramach consensu

podda ewentualne, wynikłe w trakcie realizacji kontraktu spory czy roszczenia

rozstrzygni ciu w post powaniu arbitra owym.

4)

klauzula prorogacyjna zwi zana jest z faktem, e eksporter i importer realizuj cy kontrakt

zagraniczny pochodz z ró nych krajów i nale do ró nych systemów prawnych.

Podporz dkowanie realizacji kontraktu dwóm systemom prawnym, wła ciwym dla obu

stron kontraktu nie jest mo liwe. Tak, wi c klauzula ta stanowi kolizyjno-prawn

autonomi woli stron kontraktu. Tworz tak przesłanki podporz dkowania

mi dzynarodowych zobowi za wynikaj cych z kontraktu prawu kraju, w którym kontrakt

ma miejsce wykonania, lub kraju zawarcia kontraktu

429

.

5)

klauzula warunków odbioru towaru wskazuj ca, jakim badaniom, atestom i certyfikatom

jako ciowym ma podlega kontraktowy towar. Klauzula ta zawiera równie wskazania

miejsca przeprowadzenia kontroli. Ogólnie kontrola mo e by urz dowa (dokonana

obligatoryjnie) lub przeprowadzona na zlecenie strony kupuj cej (fakultatywna).

6)

klauzula nienaruszalno ci znaku towarowego precyzuj ca, e kupuj cemu zabrania si

zmienia marki, znaku towarowego nabytego towaru.

7)

klauzula wa no ci kontraktu stanowi ca o utracie wa no ci kontraktu / uzale niaj ca jego

wa no od uzyskania przez któr ze stron kontraktu licencji eksportowej lub importowej.

8)

reklamacje, których mo liwo zgłoszenia zapisuje si w kontrakcie, i jak wiemy zwi zane

s one z niewła ciwym wykonaniem pewnych postanowie kontraktu skutkuj cych np.

niedostarczeniem opisanej ilo ci towaru, niedotrzymaniem zgodno ci jako ci towaru

z postanowieniami, szkod powstał w czasie transportu itd.

Elementy formalno-porz dkowe kontraktu pozwalaj na ułatwion i precyzyjn
identyfikacj kontraktu oraz dokumentów zwi zanych z jego realizacj . Wła ciwe
oznaczenie partii towarów, tak e dane charakteryzuj ce strony kontraktu (adresy firm),
data i miejsce zawarcia kontraktu, numer ewidencyjny kontraktu, pod którym znajduje
si cała dokumentacja transakcji.
W Polsce obowi zuje jednolita numeracja kontraktu. Oznaczenie składa si z 17 znaków.
Pierwsze dwa to litery PL (znaczenie Polski), kolejne to numer REGON, kolejne dwa to
ko cowe cyfry roku (np. 99) i cztery ko cowe to kolejny numer kontraktu. I tak np. 16
z kolei kontrakt firmy o numerze REGON 891683481 z roku 1998 b dzie miał numer

PL

891683481 98 0016.
W obrocie sprz tem inwestycyjnym i towarami masowymi istniej

specyficzne klauzule

kontraktowe

429

dotycz ce dokumentacji technicznej, gwarancyjna i dotycz ca monta u.

Podstaw dla regulacji kontraktu sprzeda y mi dzynarodowej mog równie by wzorce,
których przywołanie w kontrakcie staje si prawem dla jego stron. S to np. „Zasady
mi dzynarodowych umów handlowych” przyj te w 1994 roku przez UNIDROIT czy

„Ogólne warunki kontraktów” przygotowane przez Europejsk komisj gospodarcz
ONZ dla ró nego rodzaju towarów (np. „Ogólne warunki kontraktów na dostaw
urz dze i maszyn na eksport”, „Ogólne warunki sprzeda y eksportowo-importowej
wyrobów metalowych produkcji seryjnej”).
W obrocie mi dzynarodowym funkcjonuje te du a liczba ró nych wzorów kontraktów
opracowanych przez mi dzynarodowe organizacje kupców i producentów np. Brytyjska
Konfederacja Wełny, Stowarzyszenie Rafinowanego Cukru itp.

Przykładowy wzór umowy sprzeda y/dostawy w obrocie mi dzynarodowym mo na przedstawi nast puj co:

U M O W A S P R Z E D A Y

zawarta dnia...............................w ..................................

pomi dzy...................................,

maj cym

siedzib

w ......................................,

reprezentowanym

przez

....................................., zwanym dalej Sprzedaj cym / Sprzedawc ,

a

.............................................,

maj cym

siedzib

w ...........................................,

reprezentowanym

przez.......................................,

zwanym dalej Kupuj cym.

§ 1

1.

Przedmiotem

sprzeda y/dostawy

jest............................................................................................................................................

2. Sprzedany/dostawiony towar powinien odpowiada wymaganiom jako ciowym okre lonym w zał czniku nr 1 do

niniejszej umowy.

§ 2

1. Umówiona cena wynosi........................................................................................................(waluta kontraktu cyfr

i słownie).

2. W cen wliczono warto opakowania towaru.

§ 3

1.

Towar

zostanie

dostarczony

za

po rednictwem

przewo nika

(spedytora)

..................................................................................

2. Przygotowanie i dostarczenie towaru przewo nikowi (spedytorowi), o którym mowa w ust. 1 nast pi na

koszt......................

§ 4

Towar b dzie dostarczony Kupuj cemu zgodnie z terminami zawartymi w zał czniku nr 2 do niniejszej umowy.

§ 5

1. Towar powinien by opakowany i oznakowany zgodnie z instrukcj , stanowi c integraln cz niniejszej umowy.

2. W przypadku, kiedy dostawa towaru nie b dzie odpowiadała wymaganiom instrukcji, o której mowa w ust. 1,

Kupuj cy ma prawo odmówi przyj cia towaru na koszt Sprzedaj cego/Sprzedawcy.

§ 6

1. W razie przesyłki towaru za po rednictwem spedytora, o którym mowa w § 3 ust. 1 niniejszej umowy, Sprzedawca

zastosuje si do wymaga okre lonych przez spedytora i dostarczy mu niezwłocznie komplet dokumentów wysyłkowych.

2. W razie dostarczenia towaru bez wymaganych dokumentów, b dzie on przechowywany w magazynie

w ............................ na koszt Sprzedawcy/Sprzedaj cego, a do uzupełnienia.

§ 7

1.

Zapłata

za

dostarczony

towar

nast pi

na

konto

Sprzedawcy

Nr..............................................................................................., w.............................................nie pó niej ni w ci gu 14 dni,

licz c od daty otrzymania przez Kupuj cego faktury zapłaty.

2. Zapłata nast pi za po rednictwem Banku ............................................

3. W tym celu Sprzedawca/Sprzedaj cy przedstawi w Banku, o którym mowa w ust.2 wymagane dokumenty niezwłocznie

po przekazaniu umówionego towaru do przesyłki.

§ 8

Reklamacje Kupuj cego dotycz ce jako ci towaru b d uwzgl dnione przez Sprzedaj cego/Sprzedawc w terminie nie

dłu szym ni 6 miesi cy od daty dostawy, analogiczne reklamacje za dotycz ce braków ilo ciowych - w terminie

3 miesi cy.

§ 9

1. Wszelkie zmiany niniejszej umowy wymagaj zgody obu stron i mog by skutecznie dokonane jedynie przy zachowaniu

formy pisemnej.

2. Rozwi zanie umowy mo e nast pi za porozumieniem stron jedynie przed przyst pieniem przez któr kolwiek ze stron do

jej wykonania.

§ 10

W razie niewykonania lub nienale ytego wykonania niniejszej umowy przez któr kolwiek ze stron, ka da zapłaci

odszkodowanie umowne (kar umown ), a mianowicie:

- Sprzedaj cy/Sprzedawca:

a/ .........% warto ci towaru nie dostarczonego w terminie, za ka dy dzie zwłoki,

b/.........% warto ci towaru z powodu odst pienia od umowy z przyczyn, za które ponosi on odpowiedzialno ,

c/.........% warto ci towaru za dostarczenie towaru z wadami lub w ilo ci nie odpowiadaj cej zawartej umowie (braki

ilo ciowe);

- Kupuj cy:

a/ .........% warto ci towaru w razie odst pienia od umowy z przyczyn, za które ponosi on odpowiedzialno ,

b/ .........% warto ci towaru w razie opó nienia w odbiorze towaru, za ka dy dzie zwłoki.

§ 11

1. Strony mog zwolni si od odpowiedzialno ci z tytułu niewykonania lub nienale ytego wykonania niniejszej umowy, w

razie, kiedy to niewykonanie lub nienale yte wykonanie jest nast pstwem zdarzenia siły wy szej.

2. Przez poj cie siły wy szej strony rozumiej zdarzenie, którego nie mo na było przewidzie przy zachowaniu staranno ci

wymaganej w stosunkach kupieckich (Art. 355§2 k.c.) *, które jest zewn trzne zarówno w stosunku do

Sprzedaj cego/Sprzedawcy, jak i do Kupuj cego i któremu nie mogli si oni przeciwstawi działaj c z nale yt

staranno ci .

3. Zdarzeniami siły wy szej w rozumieniu niniejszej umowy s w szczególno ci: strajk generalny, walki wewn trz pa stwa

Sprzedaj cego/Sprzedawcy lub Kupuj cego, blokada portów lub innych powszechnie u ywanych miejsc wjazdowych lub

wyjazdowych, zakazy importu lub eksportu, trz sienie ziemi, powodzie, epidemia i inne zdarzenia elementarnych sił przyrody,

których strony nie mog przezwyci y , a których ponadto nie przewidziały i nie mogły przewidzie i które s zewn trzne

w stosunku do nich samych i ich działalno ci.

§ 12

Strony

czyni

integraln

cz ci

niniejszej

umowy

nast puj ce

formuły

Incoterms

2000.........................................................................

§ 13

Zobowi zania

wyra nie

nie

uregulowane

w niniejszej

umowie

strony

poddaj

prawu.*

..........................................................................

§ 14

1.

Powstałe

spory

strony

poddaj

rozstrzygni ciom

s du

polubownego

(arbitra owego)

w ....................................................................

2. Rozstrzygni cie s du, o którym mowa w ust. 1 jest ostateczne w toku instancji.

3. Postanowienie ust. 2 nie uchybia mo liwo ci skargi strony niezadowolonej, je li mo liwo tak przewiduj przepisy

procedury cywilnej, obowi zuj ce w siedzibie s du orzekaj cego. (Art. 695-715 Kodeksu post powania

administracyjnego).*

§ 15

1. Umow sporz dzono w dwóch jednobrzmi cych egzemplarzach, ka dy w j zyku polskim oraz

w j zyku..................................... po jednym egzemplarzu dla ka dej strony.

2. Egzemplarz umowy sporz dzony w j zyku polskim i j zyku......................................ma jednakow moc prawn .

Sprzedaj cy/Sprzedawca

Kupuj cy

........................................

..........................................

Na odwrocie „ogólne warunki sprzeda y”!

ródło: Na podstawie: Kruczalak K., 2000, op cit, s. 67 i kolejne, Kaczmarek T.T. ,1998, op cit, s. 91 i kolejne

Przykładowe pytania sprawdzaj ce:

1. Czym s kontrakty typowe?

2. Jaka jest rola opakowania towaru?

3. Jakie jest znaczenie klauzuli rebus sic stantibus?

4. Czy jest klauzula prorogacyjna?

408

Zwrot “mi dzynarodowe prawo handlowe” został oficjalnie u yty w 1966 roku przez Komisj Mi dzynarodowego

Prawa Handlowego ONZ - UNCITRAL. Mi dzynarodowe prawo handlowe obejmuje normy mi dzynarodowe

o charakterze cywilnoprawnym, dotycz ce stosunków handlowych w mi dzynarodowej wymianie gospodarczej

i naukowo-technicznej, powstałe w drodze konwencji mi dzynarodowych oraz prawa zwyczajowego. – przyp. autora

409

Warunki ekonomiczne zmieniaj ce si pod wpływem rozwoju gospodarki towarowo-pieni nej spowodowały

potrzeb powstania nowych form w systemie kontraktowym: powstały realne kontrakty nienazwane – przyp. autora

410

szerzej na ten temat: Osuchowski W., 1981, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa, Rozdz. 6

411

szerzej na temat kontraktu kupna sprzeda y (Emptio-venditio) - Osuchowski W., op cit, Rozdz. 8 – przyp. autora

412

W redniowieczu, w Europie znaczenie w tworzeniu stosunków handlowych miało prawo zwyczajowe kupieckie lex

mercatoria – przyp. autora

413

W Konwencji za umow sprzeda y uwa a si dostaw towarów, które maj by wyprodukowane lub wytworzone.

Je eli czynno ci opisane umow b d polegały w przewa aj cej cz ci na wiadczeniu usług i robocizny,

postanowienia Konwencji nie b d miały zastosowania do takiej umowy. Szerzej na ten temat: Kaczmarek T.T., 1998,

op cit, str. 96 i kolejne – przyp. autora

414

Przykładowe wzory umów zawiera np. Białecki K.P., op cit, s. 242-262 – przyp. autora.

415

Wydaje si niemo liwe oderwanie kontraktu zagranicznego, którego jedn ze stron jest kontrahent polski od norm

polskiego prawa, dlatego te pomimo, e ten Rozdział dotyczy kontraktu zagranicznego powołuj si na odno ne

przepisy prawa polskiego – głównie Kodeksu cywilnego. Czytelnik musi równie wiedzie , e wiele instytucji prawa

cywilnego (m.in. z zakresu prawa zobowi za ) ma zbie ne unormowania w Kodeksach cywilnych np. Polski, Niemiec,

Francji, co wynika z dziedzictwa kulturowego Imperium Rzymskiego i ius civile – przyp. autora

416

Nale y zwróci uwag na rozumienie zakresów poj - kontrakt sprzeda y towaru za granic nie b dzie obejmował

swoimi postanowieniami całego procesu zwi zanego ze sprzeda . B dzie stanowił równie wa ny element wraz

z umow transportu, spedycji, ubezpieczenia itd. - dopiero wi c cały ten komplet dokumentów da cało ciowy obraz

transakcji sprzeda y – przyp, autora

417

Dla porównania zapoznaj si z opini – Małecki W., Terminowe rynki finansowe, BMiB Warszawa, s. 16 (na

terminowych rynkach finansowych futures istnieje mo liwo wykonania transakcji poprzez efektywn dostaw

danego instrumentu: waluty, papiery warto ciowe). – przyp. autora

418

szerzej na ten temat: Rymarczyk J., op cit, s. 199 i nast.

419

szerzej na ten temat m.in.: Białecki K. P. 2002, op. cit., str. 159 i nast.

420

Umowa sprzeda y według próbki (wzoru) polega na przedstawieniu kupuj cemu egzemplarza towaru lub jego

próbki albo opisu z zapewnieniem, e w razie zawarcia umowy dostarczona rzecz b dzie dokładnie odpowiada

wzorowi. Zapewnienie dotyczy jako ci i przeznaczenia rzeczy. Kolor i kształt mog by ustalone w czasie negocjacji.

Chwila zawarcia umowy zale y od obecno ci oferenta posiadaj cego próbk - nast puje poprzez o wiadczenie woli.

Szerzej na ten temat: Katner W.J., Stahl M., Nikiel W., 1996, op cit, s. 199 i kolejne – przyp. autora

421

szerzej o przepisach Konwencji o umowach mi dzynarodowej sprzeda y towarów odnosz cych si do miejsca

wykonania dostawy towaru, terminie, zgodno ci towaru z ustaleniami kontraktu patrz: Kaczmarek T.T., 1998, op cit, s.

97 i kolejne – przyp. autora

422

szerzej na ten temat: Kaczmarek T.T., 1998, op cit, s. 99 i kolejne, tak e Pazdan M., /red/, op cit, s. 125 i kolejne

oraz Kaczmarek T.T., 1996, op cit, s. 139 i kolejne – przyp. autora

423

Jak pami tamy, cena stanowi równie essentialia negotii umowy sprzeda y – przyp. autora

424

szerzej na ten temat: Białecki K.P., 2002, op cit, s. 156 i kolejne

425

szerzej na ten temat: Kodeks cywilny oraz W. Czachórski, 2002, s. 305, 313, 448.

426

Przykładowy wzór faktury handlowej w handlu zagranicznym Czytelnik odnajdzie w Rymarczyk J., /red/, 2002, op

cit, ANEKS-zał nr2 – przyp. autora

427

Zabielski K., 1999, Finanse mi dzynarodowe, PWN, Warszawa, s. 63

428

W sektorze budownictwa gwarancj dobrego wykonania kontraktu jest zabezpieczenie w formie gwarancji

bankowej. Zobacz te : Art. 391 k.c. oraz Rozdział 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe (Dz.U.Nr

140, poz.939 z pó n.zm.) – przyp. autora

429

szerzej o prawie wła ciwym dla oceny zawarcia kontraktu mi dzynarodowego patrz: Zalewski L. 1992, op cit, s.

7 i kolejne – przyp. autora

430

szerzej na ten temat: Białecki K.P., 2002, op cit, s. 167 i kolejne