ZŁAMANIA KOŚCI 

ZŁAMANIE

to uraz mechaniczny, którego siła prze-

wyższa fizjologiczną wytrzymałość kości i jej zdolności 
amortyzacyjne, powoduje przerwanie jej ciągłości. Może 
ono być następstwem urazów bezpośrednich i pośred-
nich. Przerwanie ciągłości może być niecałkowite i po-
wodować tylko powstanie niewielkich pęknięć i szczelin

(złamanie bez przemieszczenia)

albo jest całkowite i do-

prowadza do powstania odłamów, które mogą prze-
mieścić się bocznie, kątowo, obrotowo albo podłużnie ze 
skróceniem lub wydłużeniem osi

(złamanie z przemie-

szczeniem)

. Jeśli złamaniu towarzyszy rana powłok, wte-

dy złamanie nazywa się

otwartym

, jeśli nie –

zamknię-

tym

. Do  najczęstszych przyczyn złamań należą uderze-

nia, zmiażdżenia, upadki, przygniecenia i postrzały. 

ZŁAMANIA KOŚCI 

Klasycznymi objawami złamania są: zniekształcenie w o-
kolicy złamania, wylew krwi w okolicy złamania, niepra-
widłowa ruchomość w tym miejscu ze słyszalnym czasem 
tarciem odłamów, zaburzenie czynności oraz ból. Niekie-
dy przy złamaniu otwartym widoczne są w ranie odłamki 
kostne. Niezależnie od typu złamania, proces dotyczy nie 
tylko kości, ale i narządów związanych anatomicznie z 
nią, a więc okostnej, mięśni, ścięgien, torebek stawowych, 
a czasem także naczyń krwionośnych i nerwów, rdzenia 
kręgowego, mózgu, narządów klatki piersiowej czy mied-
nicy. Wymienione struktury anatomiczne mogą ulec w 
wyniku urazu jednoczesnemu uszkodzeniu z kością lub 
też sama złamana kość swym ostrym brzegiem może spo-
wodować uraz bardzo groźny w swej konsekwencji. 

ZŁAMANIA KOŚCI 

Okoliczności te mogą powodować wystąpienie szeregu 
powikłań, które w zależności od objawów i czasu na-
zywa się wczesnymi (krwotok zewnętrzny lub wewnę-
trzny, porażenie nerwu, porażenie rdzenia kręgowego) 
lub późnymi (zakażenie, wadliwy zrost, zaburzenie 
czucia, zaburzenie funkcji, stawy rzekome, opóźnienie 
zrostu, przykurczę, zaniki mięśniowe, skostnienia poza-
szkieletowe i zrosty okołostawowe, ubytki kości). Jak 
więc widać, złamanie to wiele problemów dotyczących 
nie tylko pojedynczej kości i należy je właściwie roz-
wiązywać począwszy od zasad pierwszej pomocy.
Do cech pewnych złamania należą: nieprawidłowe usta-
wienie, lub patologiczna ruchomość, której oczywiście 
nie wolno prowokować. 

ZŁAMANIA KOŚCI 

Cechami domniemanymi złamania są: bolesność i o-
brzęk, ograniczenie ruchomości lub jej zniesienie.  Do-
datkowymi zagrożeniami przy złamaniach mogą być:
• wstrząs wynikający z utraty krwi (dodatkowo ból jest 
czynnikiem wstrząsorodnym),
• uszkodzone kości mogą spowodować dodatkowe wew-
nętrzne zranienia,
• rzadko występującym, ale bardzo groźnym jest zator 
tłuszczowy - powstaje on przeważnie przy dużych zmia-
żdżeniach, często kilka dni po wypadku (drobne cząs-
teczki tłuszczu zatykają drobne naczynia krwionośne, 
zaburzając ukrwienie mózgu i płuc)
• zakażenie - przy złamaniach otwartych.

ZŁAMANIA KOŚCI 

Udzielający pierwszej pomocy powinien się stosować do 
poniższych zaleceń ogólnych:

• Nie podawać pacjentowi nic do jedzenia i picia.
• W razie obecności rany, założyć opatrunek jałowy, bez 
penetracji rany, płukania, wyciągania z niej ciał obcych.
• Złamanie unieruchomić w takiej pozycji, w jakiej je 
zastano, nie korygować ustawienia, nie prostować osi 
kończyny, nie ruszać nią dla stwierdzenia tarcia 
odłamów.
• Nie trzeba zdejmować ubrania, jeśli nie podejrzewa się
dodatkowych urazów, często wystarczy ubranie rozciąć
czy rozchylić.

ZŁAMANIA KOŚCI 

Udzielający pierwszej pomocy powinien się stosować do 
poniższych zaleceń ogólnych:

• W przypadku okoliczności sugerujących możliwość
urazów wielomiejscowych, należy pacjenta rozebrać i 
obejrzeć, aby nie pominąć istotnych obrażeń wymaga-
jących natychmiastowej interwencji. Należy robić to de-
likatnie, odzież z rękawami czy nogawkami zdejmować
w kolejności: najpierw ze zdrowej kończyny, potem z 
chorej; (przy zakładaniu - odwrotnie).
• Do unieruchomienia można użyć każdego przedmiotu 
znalezionego w pobliżu, który nadaje się do eliminacji 
dodatkowych ruchów w miejscu złamania, a tym samym 
dodatkowych powikłań i bólu.

ZŁAMANIA KOŚCI 

W złamaniach kości długich

kończyn zasadą jest unieru-

chamianie 2 sąsiednich stawów, pomiędzy którymi znajdu-

je się złamanie. W przypadku złamań okolicy barku i ra-

mienia (obojczyk, kość ramienna) należy unieruchomić

całą kończynę od barku i łopatki do końca palców. Koń-

czyna powinna być odwiedziona o ok. 30° od klatki pier-

siowej i zgięta w stawie łokciowym pod kątem ok. 90°, rę-

ka zwrócona dłonią do klatki piersiowej, a kciuk do góry. 

Tak ustawioną kończynę należy unieruchomić za pomocą

chusty trójkątnej, bandaża elastycznego (opatrunek typu

Desoulta) albo na szynie - jeśli tak, to dodatkowo należy 

założyć temblak lub przybandażować kończynę do klatki 

piersiowej. Szyna powinna być wyścielona watą i owinięta 

bandażem, aby nie uciskała i nie kaleczyła (należy to robić

poza złamaną kończyną) i założona tak, aby nie była zbyt 

luźna lub zbyt ciasna. Takie modelowanie szyny dopaso-

wujące ją do wymiarów kończyny należy wykonać poza 

chorą kończyną, aby jej dodatkowo nie uszkadzać.

ZŁAMANIA KOŚCI 

Złamania w okolicy stawu łokciowego i górnej części 
przedramienia

należy unieruchomić od wysokości bar-

ków do palców dłoni na podobnych zasadach; dobrze 
jest ustawić palce w tzw. zgięciu fizjologicznym – lekkim 
zgięciu we wszystkich stawach palców (podłożyć np. wa-
łek z bandaża) i uwidocznić do obserwacji opuszki pal-
ców (obrzęk, zasinienie, ciepłota). 

W złamaniach kości dolnej części przedramienia

unieru-

chomienie obejmuje przedramię na całej jego długości 
wraz z palcami ustawionymi w okolicy barku i ramienia 
za pomocą chusty trójkątnej w pozycji fizjologicznej.

Złamane kości palców

można unieruchomić za pomocą

np. drewnianych szpatułek czy szynek aluminiowych 
wyściełanych gąbką.

ZŁAMANIA KOŚCI 

W złamaniach kończyny dolnej

: w obrębie stawu bio-

drowego, kości udowej i stawu kolanowego unierucho-
mienie obejmuje całą długość kończyny razem z bio-
drem po stopę i palce, z odsłonięciem opuszek w celu 
umożliwienia kontroli zabarwienia, ciepłoty i obrzęku. 
Jeśli nie ma innej możliwości, można przybandażować
kończynę do kończyny. 

W złamaniu kości podudzia

unieruchomienie obejmuje całe udo, podudzie i stopę z 
odsłonięciem opuszek. W obrębie stawu kolanowego, 
podudzia i stawu skokowego złamania unieruchamia się
co najmniej od połowy uda, przez podudzie i stopę. 

W 

złamaniach

, skręceniach i stłuczeniach okolicy 

stawu 

skokowego i stopy

unieruchomienie obejmuje dolną

część podudzia i stopę z odsłonięciem palców.

ZŁAMANIA KOŚCI 

W urazach miednicy

różnorodność objawów zależy od 

rodzaju uszkodzenia i jego skutków. Mogą to być lekkie, 
nie zagrażające życiu urazy, choć czasem bardzo bolesne 
i wymagające leczenia operacyjnego (np. oderwanie przy-
czepów mięśni u sportowców), a mogą też być wielona-
rządowe urazy, w których na skutek przejechania, ściś-
nięcia, zmiażdżenia, upadku z wysokości następuje nie 
tylko złamanie kości miednicy, ale uszkodzenie otacza-
jących mięśni, powięzi i/lub narządów znajdujących się w 
miednicy (moczowody, pęcherz moczowy, jelita, naczynia 
krwionośne). Z objawów klinicznych mogą wystąpić: ból 
samoistny, uciskowy i/lub przy próbie ruchów 
kończynami dolnymi, obrzęk, otarcia, stłuczenia powłok 
w okolicy miednicy, widoczne rany powłok. 

ZŁAMANIA KOŚCI 

W urazach miednicy

jednym z następstw może być

wstrząs. Wyrazem wstrząsu może być blada skóra, z zim-
nym lepkim potem, dreszcze, obniżenie ciśnienia tętni-
czego krwi, przyspieszenie tętna, zaburzenia oddechowe. 
Udzielając pierwszej pomocy należy:
• położyć pacjenta na plecach, jeśli to możliwe - z lekkim 
odwiedzeniem kończyn dolnych, zgiętych w stawach kola-
nowych, pod które można położyć wałeczek
• opanować ewentualny krwotok zewnętrzny
• założyć opatrunek na ranę
• jeśli widoczne są jelita, przykryć je jałowym opatrun-
kiem (nie próbować wprowadzać jelit do brzucha) 
• przykryć ciepło poszkodowanego 
• wezwać fachową pomoc.

ZŁAMANIA KOŚCI 

Zależnie od okolicy i specyfiki złamania oraz możliwych 
powikłań z tym związanych należy brać pod uwagę ko-
nieczność specyficznego działania. Przy złamaniu żeber i 
bólu związanego z ruchami oddechowymi należy położyć
pacjenta na bolącym boku (eliminacja ruchów złama-
nych odłamów). Przy urazach żuchwy, zwłaszcza połą-
czonych z krwawieniem, wybiciem zębów, bólem – nie-
przytomnego należy ułożyć na brzuchu opierając czoło 
na skrzyżowanych przedramionach, natomiast przytom-
nego bez dodatkowych urazów posadzić z pochyleniem 
głowy do przodu (w celu eliminacji możliwości zachłyś-
nięcia się krwią).

ZŁAMANIA KOŚCI 

ZŁAMANIA KOŚCI 

ZŁAMANIE KRĘGU, 

USZKODZENIE RDZENIA KRĘGOWEGO

Objawy:

Ból w plecach zwiększający się przy próbie ruchu, 

wyprostowanie się sprawia trudność albo jest niemożliwe; przy 

uszkodzeniu rdzenia kręgowego występuje brak czucia w 

nogach, mimowolne oddawanie moczu i stolca 

Pomoc:

Jeżeli ratowanemu przytomnemu nie zagraża  żadne 

dodatkowe niebezpieczeństwo (np. nie znajduję się w rozbitym 

samochodzie w którym istnieje ryzyko powstania pożaru) naj-

lepiej nie ruszać rannego. Czekając na przyjazd karetki obser-

wować czy zachowuje przytomność. W razie utraty przytom-

ności występuje dodatkowe zagrożenie dla życia w postaci za-

chłyśnięcia się. W tym przypadku należy z zachowaniem naj-

większej ostrożności ułożyć ratowanego na bok. W zasadzie 

ułożenie boczne nie powoduje urazu rdzenia. W przypadku 

konieczności przeniesienia rannego należy to robić w kilka o-

sób w ten sposób aby podtrzymywane były takie części ciała 

jak: głowa, kark, klatka piersiowa, lędźwie oraz miednica.

ZŁAMANIE ŻUCHWY

Objawy:

Ból i nierówność w okolicy żuchwy, dodatkowo 

wybite zęby i krew 

Pomoc:

Należy rannego ułożyć w pozycji siedzącej ze skło-

nem tułowia a w razie silnego krwawienia z ust na brzu-
chu, opierając czoło na skrzyżowanych przedramionach.

ZŁAMANIE ŻEBER

Objawy:

Ból przy oddychaniu, bolesność powoduje 

spłycenie oddechu 

Pomoc:

Zapewnić choremu jak najbardziej dogodną

pozycje. Można ucisnąć złamane  żebra w celu ulżenia 
rannemu lub ułożyć ratowanego na chorym boku. Ma to 
na celu zmniejszenie ruchów klatki piersiowej jak i 
ruchów względem siebie połamanych części żeber.

ZŁAMANIE MIEDNICY

Objawy:

bóle w podbrzuszu w czasie poruszania nogami, 

niemożliwość wyprostowania się

Pomoc:

Czynności podobne jak przy złamaniu kręgów

ZŁAMANIE KOŚCI UDOWEJ  

Objawy:

nienormalna pozycja nogi ból, niemożliwość poruszania 

Pomoc:

unieruchomienie kończyny za pomocą przedmiotów np. 

zwinięty koc, poduszka , części ubrania itp.

ZŁAMANIE KOŚCI PODUDZIA

Objawy:

czasem w miejscu przypuszczalnego złamania nierówność

kości i nieprawidłową ruchomość; silny ból; często dochodzi w tym 
rodzaju urazu do tzw. złamań otwartych 

Pomoc:

unieruchomienie kończyny za pomocą przedmiotów np. 

zwinięty koc, poduszka , części ubrania itp.

ZŁAMANIE KOSTKI

Objawy:

W okolicy złamania występuje ból, obrzęk, czasem 

zniekształcenie lub nierówność kostki 

Pomoc:

unieruchomienie kończyny za pomocą przedmiotów np. 

zwinięty koc, poduszka , części ubrania itp.

ZŁAMANIE OBOJCZYKA

Objawy:

bark opada, schodek na kości, nieprawidłowa ruchomość

kości, bolesność

Pomoc:

do czasu udzielenia pomocy przez lekarz można unierucho-

mić rękę na tak zwanym temblaku wykonanym najlepiej za pomocą
chusty trójkątnej 

ZŁAMANIE KOŚCI RAMIENIOWEJ

Objawy:

ból, obrzęk, nierówność kości, nieprawidłowa ruchomość

Pomoc:

do czasu udzielenia pomocy przez lekarz można unierucho-

mić rękę na tak zwanym temblaku wykonanym najlepiej za pomocą
chusty trójkątnej 

ZŁAMANIE KOŚCI DŁONI

Objawy:

ból, obrzęk, nierówność kości, nieprawidłowa 

ruchomość

Pomoc:

do czasu udzielenia pomocy przez lekarz można 

unieruchomić rękę na tak zwanym temblaku wykonanym 
najlepiej za pomocą chusty trójkątnej 

ZŁAMANIE PODSTAWY CZASZKI

Objawy:

uderzenie w przednią część głowy, często sączenie się

krwi lub krwi zmieszanej z płynem mózgowo rdzeniowej z no-
sa, ust i uszu, krwiaki oczodołów (występują po około 2 godzi-
nach od wypadku), może dojść, choć nie zawsze do utraty 
przytomności

Pomoc:

Podobnie jak przy urazie czaszkowo-mózgowym z tym 

wyjątkiem,  że jeżeli występuje wyciek krwi z uszu, nosa, ust 
lub innych miejsc nie należy ich opatrywać lub nawet przy-
krywać. Wypływająca krew utrudnia dostanie się bakterii do 
wnętrza czaszki.

USZKODZENIA STAWÓW 

SKRĘCENIE
Objawy:

ból, ograniczenie ruchów, obrzęk

Pomoc:

unieruchomienie kończyny za pomocą przed-

miotów np. zwinięty koc, poduszka , części ubrania itp.

ZWICHNIĘCIE
Objawy:

ból, niemożliwość wykonywania ruchów w 

stawie 

Pomoc:

pozostawienie stawu w pozycji w jakiej się

znajduje, w tym przypadku nie jest wskazane 
unieruchomienie kończyny.

URAZY KRĘGOSŁUPA 

Do urazów kręgosłupa zalicza się stłuczenia części mięk-
kich około kręgosłupowych, uszkodzenia wiązadeł, krę-
gozmyki, wypadnięcia krążków międzykręgowych (dys-
ków), a przede wszystkim złamania. 
Najczęściej są to złamania trzonów kręgów typu zgnie-
ceniowego, czyli kompresyjnego. 
Rzadko powstają w wyniku urazu bezpośredniego; naj-
częściej mechanizm jest pośredni, a klasyczne przykłady 
przyczyn to skok do wody na głowę i upadek z konia. 
Często są to urazy współistniejące. Złamania odcinka 
szyjnego kręgosłupa często współistnieją z urazami 
głowy. 

URAZY KRĘGOSŁUPA 

Zasadą jest,  że 

każdy poważniejszy uraz głowy należy 

traktować jako współistniejącą możliwość uszkodzenia 
kręgosłupa szyjnego

, przede wszystkim u osób 

nieprzytomnych, nawet jeśli nie ma widocznych na 
zewnątrz obrażeń głowy i kręgosłupa.
Podejrzenie urazu kręgosłupa budzi ból samoistny 
nasilający się przy kaszlu, oddechu, próbie ruchu; ból 
uciskowy w obrębie wyrostków, przymusowe ustawienie 
głowy lub tułowia, niemożność wyprostowania się, 
mrowienie kończyn.

URAZY KRĘGOSŁUPA 

Najgroźniejsze powikłanie towarzyszące złamaniu 
kręgosłupa to uszkodzenie rdzenia kręgowego 
przebiegającego w kanale kostnym kręgosłupa. 
Rdzeń kręgowy jako część ośrodkowego układu 
nerwowego jest odpowiedzialny za przekazywanie 
bodźców ruchowych i czuciowych na drodze mózg -
szyja, kończyny, tułów, miednica i odwrotnie. 
Zależnie od wysokości uszkodzenia rdzenia kręgowego 
pojawiają

się

najczęściej nieodwracalne objawy 

porażenia mięśni. 

URAZY KRĘGOSŁUPA 

Przy złamaniach kręgosłupa szyjnego i towarzyszącym 
im uszkodzeniu rdzenia w tym odcinku, występuje 
porażenie mięśni tułowia (zaburzenia oddechowe), 
mięśni wszystkich czterech kończyn (niedowłady 
czterokończynowe), porażenie zwieraczy odbytu i cewki 
moczowej (nietrzymanie moczu i stolca). 
Przy złamaniach odcinków: piersiowego i lędźwiowego 
kręgosłupa i towarzyszącym im uszkodzeniu tych 
odcinków rdzenia występują porażenia kończyn dolnych 
oraz zwieraczy.

URAZY KRĘGOSŁUPA 

Pierwsza pomoc musi zapewnić poszkodowanemu 
przede wszystkim właściwe ułożenie. Jeśli w trakcie 
urazu doszło do uszkodzenia rdzenia, właściwe ułożenie
odbarczy

miejsce urazu i nie pogłębi zmian 

patologicznych wskutek ucisku złamanej kości na rdzeń. 
Jeśli wystąpiło tylko izolowane złamanie kręgu bez 
uszkodzenia rdzenia, właściwe ułożenie i właściwy 
transport nie dopuszczą do trwałych uszkodzeń
powstałych wskutek możliwych wtedy przemieszczeń. 
Poszkodowany musi leżeć na twardym podłożu, 
zabezpieczony na poziomie tułowia pasami, przewiązany 
prześcieradłem itp., eliminującymi dodatkowe ruchy 
tułowia. 

URAZY KRĘGOSŁUPA 

Także głowa musi być zabezpieczona przed zbędnymi 
ruchami na boki, przed nadmiernym zgięciem i wypros-
tem, aby ewentualnie złamane kręgi szyjne nie uciskały 
na rdzeń, a więc trzymana rękami ratownika, umie-
szczona np. między wałkami czy woreczkami z piaskiem, 
przewiązana przez czoło do twardego podłoża, na któ-
rym jest pacjent umieszczony lub po prostu między uda-
mi ratownika.

URAZY KRĘGOSŁUPA 

Zdecydowanie nie wolno przenosić poszkodowanego w 
pojedynkę lub z pomocą tylko jednej osoby z trzy-
maniem chorego za głowę i nogi lub barki i miednicę, 
dopuszczając do chybotania się głowy i szyi w różnych 
kierunkach lub pogłębiania się przygięcia ku przodowi 
okolicy piersiowej i lędźwiowej kręgosłupa. 
Taki sposób przenoszenia zwiększa możliwość uszko-
dzenia rdzenia. Z tego samego powodu nie wolno pacjen-
ta sadzać ani stawiać na nogi. 
Jeśli pacjent wymaga przełożenia, należy to wykonać w 
zespole kilkuosobowym, starać się utrzymać chorego w 
linii poziomej podtrzymując jednocześnie za głowę, kark, 
klatkę piersiową, lędźwie i miednicę oraz kończyny 
dolne. 

URAZY KRĘGOSŁUPA 

Transport do szpitala musi być szybki, ale jednocześnie 
musi zapewnić bezpieczną pozycję, uniemożliwić dalsze 
przemieszczanie się złamania i narażenie rdzenia, zabez-
pieczyć podstawowe czynności życiowe. 

Nie ma tu więc mowy o transporcie przygodnym środ-
kiem lokomocji, np. właśnie nadjeżdżającą taksówką.

Do czasu wykonania badań diagnostycznych nawet po-
dejrzenie urazu kręgosłupa jest traktowane na równi z 
rozpoznaniem i obowiązuje właściwe postępowanie.