opiekun_w_domu_pomoc_społ_346[04].Z1.02

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Charakterystyka modeli i metod pracy socjalnej

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Charakterystyka narzędzi pracy socjalnej: obserwacja, wywiad, analiza

dokumentów, badania ankietowe, kontrakt socjalny

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Charakterystyka diagnozy społecznej oraz sposoby monitorowania pracy

socjalnej

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Projektowanie działań nastawionych na zmianę sytuacji podopiecznego

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Sposoby nawiązywania kontaktu z podopiecznym i jego otoczeniem

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Charakterystyka celów i zadań polityki społecznej w Polsce

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Zasady etyki

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o metodach, modelach, technikach

pracy socjalnej oraz ich zastosowaniu w kontakcie z podopiecznym w domu pomocy
społecznej i jego otoczeniem.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,

–

cele kształcenia programu jednostki modułowej,

–

materiał nauczania zawiera informacje niezbędne do realizacji zaplanowanych
w jednostkach modułowych szczegółowych celów kształcenia.

Ponadto zawiera:

–

pytania sprawdzające wiedzę uczniów niezbędną do wykonania ćwiczeń,

–

ćwiczenia zawierające: polecenie, sposób wykonania oraz wyposażenie stanowiska
pracy,

–

sprawdzian postępów, który umożliwi sprawdzenie poziomu wiedzy po wykonaniu
ćwiczeń,

–

sprawdzian  osiągnięć  wiadomości  i  umiejętności  opanowanych  przez  Ciebie  podczas
realizacji  programu  jednostki  modułowej.  Sprawdzian  opracowany  jest  w  formie  testu
zawierającego  treści  objęte  programem  jednostki  modułowej.  Wykonując  sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że albo opanowałeś
materiał, albo nie.

Jeśli masz trudności ze zrozumieniem tematu albo ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz dane zadanie.

W czasie zajęć zobowiązany jesteś przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
ćwiczeń. Przepisy te poznasz w czasie nauki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

346[04].Z1

Działalność opiekuńcza

346[04].Z1.01

Planowanie

i organizowanie pracy

opiekuńczej

346[04].Z1.02

Stosowanie metod pracy

socjalnej

346[04].Z1.03

Rozpoznawanie potrzeb

i problemów podopiecznych

346[04].Z1.04

Wykonywanie zabiegów

higieniczno-pielęgnacyjnych

346[04].Z1.05

Pomaganie osobom

niepełnosprawnym w korzystaniu

z programów rehabilitacyjnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

–

przestrzegać przepisów bhp, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,

–

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu pracy socjalnej (praca socjalna,
rewalidacja, profilaktyka, klient, podopieczny),

–

posługiwać się Internetem, prasą w celu wyszukiwania aktualnych ofert spędzania czasu
wolnego przez podopiecznych w domu pomocy społecznej,

–

wskazywać możliwości własnego rozwoju, uprawiania sportu czy podjęcia pracy przez
podopiecznego,

–

nawiązywać kontakt z innymi ludźmi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

–

posłużyć się terminologią z zakresu pracy socjalnej,

–

scharakteryzować modele pracy socjalnej,

–

określić rodzaje i typy diagnozy społecznej,

–

scharakteryzować metodę indywidualnych przypadków, metodę pracy grupowej oraz
metodę organizowania społeczności lokalnej,

–

dobrać metody i techniki pracy socjalnej,

–

nawiązać kontakt z podopiecznym i jego otoczeniem,

–

zastosować w działalności opiekuńczej wybrane narzędzia pracy socjalnej,

–

ocenić sytuację życiową podopiecznego na podstawie przeprowadzonych badań,

–

określić wartość kontraktu socjalnego w działalności opiekuńczej,

–

skonstruować projekt działania opiekuńczego,

–

dokonać oceny realizacji indywidualnego programu opieki,

–

określić przedmiot, cele i zadania polityki społecznej w Polsce,

–

wykonać zadania zgodnie z zasadami etyki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Charakterystyka modeli i metod pracy socjalnej

4.1.1. Materiał nauczania

Praca socjalna jest procesem złożonym, który podlega licznym przeobrażeniom. Wśród

linii rozwoju pracy socjalnej wyróżniamy trzy modele pracy socjalnej:
1. Model pracy socjalnej, w którym główny przesłaniem jest wiara w człowieka, w siebie

jako przedstawiciela profesji społecznej i wiara w warunki zewnętrzne, sprzyjające
człowiekowi i jego rozwojowi.

2. Model pracy socjalnej zracjonalizowanej, ukierunkowanej na identyfikację problemu i na

rozwiniętą diagnozę zróżnicowanych społecznie grup ryzyka (np. kobiet samotnych,
rodzin wielodzietnych, bezrobotnych).

3. Model pracy socjalnej nadziei w możliwość zmian, w możliwość przekształceń i respektu

dla  wspólnych  reguł  życia  społecznego.  Podstawową  kategorią  pojęciową  jest  w  tym
modelu relacja społeczna, relacja pomocy relacja opieki. Celem zaś tak pojmowanej pracy
socjalnej  jest  ułatwienie  podopiecznemu,  klientowi  nawiązanie  właściwych  relacji
z  samym  sobą,  z  pracownikiem  socjalnym,  z  innymi  ludźmi,  ze  światem  zewnętrznym
[15, s. 42].

Metody pracy socjalnej
Metoda pracy z indywidualnym przypadkiem

Pionierką pracy z przypadkiem była Mary Richmond. Twierdziła ona, że „na pracę

z przypadkiem składają się procesy, które przez świadome dokonywanie indywidualnych
aktów dostosowania się jednostki do otoczenia – rozwijają osobowość” [23, s. 98-99].

Metodę pracy z indywidualnym przypadkiem można zdefiniować jako pomoc jednostce

w  przezwyciężaniu  jej  trudności  [28,  s.  44].  Polega  na  pomocy  jednostkom  w  sprawach
zarówno  zewnętrznych,  dotyczących  otoczenia,  jak  i  indywidualnych,  dotyczących  wnętrza
osoby. Koncentruje się na jednostce, nie ignorując jednak dobra społecznego. A zatem można
przyjąć,  że  praca  z  przypadkiem  jest  sposobem  pomocy,  który  powinien  prowadzić  do
opracowania  diagnozy  przypadku  oraz  planu  powstania  i  podjęcia  działań  profilaktycznych,
kompensacyjnych  lub  terapeutycznych,  angażując  jednostkę  w  cały  proces  pomocy  dla  jej
dobra oraz dobra społecznego.
Metoda indywidualnych przypadków

Studium przypadku (case study) składa się na charakterystykę jednostkowych losów

ludzkich oraz diagnozę społeczną.

Praca z przypadkiem (case work) to opracowanie planu pracy i prowadzenie przypadku.

Etapy pracy z przypadkiem

Praca z przypadkiem musi obejmować dwa podstawowe komponenty:

−

studium przypadku – (case study) – tzw. rozpoznanie, obejmuje charakterystykę losów,
sytuację wewnętrzną lub zewnętrzną jednostki w kontekście problemów, które ma
prowadzić do diagnozy społecznej i stać się podstawą opracowania planu pracy,

−

praca przypadkiem (case work) – winna być oparta na sformułowanym wspólnie
z podopiecznym planu pracy, obejmować działania o charakterze ratowniczym,
kompensacyjnym lub terapeutycznym [9, s. 260].

Niezależnie od modelu pracy z przypadkiem sprowadza się ona do czterech etapów:

−

etap skoncentrowany  na rozpoznaniu, które prowadzi do diagnozy przypadku polega na
identyfikacji  i  analizie  sytuacji  jednostki  w  kontekście  problemu,  z  którym  się  boryka.
Poszerzony  nie  tylko  o  informacje  uzyskane  od  samego  podopiecznego,  ale  także

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

potwierdzone przez osoby z jego najbliższego otoczenia. Na podstawie krytycznej
analizy zebranego materiału pracownik socjalny formułuje wnioski diagnostyczne,

−

etap opracowywania  planu  postępowania  z  przypadkiem  –  powinien  określać  co,  kiedy
i jak ma czynić pracownik socjalny w odniesieniu do podopiecznego i jego rodziny, aby
uruchomić  proces  pomocy,  rewalidacji,  terapii.  Powinien  być  ukierunkowany  zarówno
na  wzmocnienie  istniejących  systemów  wsparcia  w  otoczeniu  społecznym
podopiecznego, korygowaniu korzystnych jego elementów, udzielanie instytucjonalnych
form,  jak  również  kształtowanie  korzystniejszych  z  punktu  widzenia  pomocy  postaw
i zachowań  podopiecznego.  Plan  powinien  zawierać  aspekty  zmian,  które  mają  być
efektem działań pomocowych,

−

etap  prowadzenia  przypadku  według  opracowanego  planu  –  nie  ma  określonych  ram
czasowych,  są  określone  cele  terapii  przez  podopiecznego  w  porozumieniu
z pracownikiem  socjalnym.  Sposób  prowadzenia  przypadku  wynika  z  potrzeb
podopiecznego.  Winno  przebiegać  w  sposób  elastyczny  i  dopuszczać  korygowanie
diagnozy, aby uzyskać najlepszy skutek,

−

etap zakończenia – jest on sygnałem, że pracownik ma zaufanie do zdolności
samodzielnego rozwoju podopiecznego, sam zaś pracownik staje się zasobem, który
służy podopiecznemu w ukierunkowaniu jego funkcjonowania w określonym środowisku
[10, s. 92].

W pracy socjalnej z przypadkiem wyróżniamy następujące modele:

Model  psychospołeczny  (twórczynią  tego  modelu  jest  Mary  Richmond)  uwzględnia  on
z jednej  strony  strukturę  psychologiczną  człowieka,  z  drugiej  kontekst  społeczny,  w  którym
jednostka  żyje.  Kontekst  społeczny  w  pracy  z  przypadkiem  musi  być  postrzegany  szeroko,
a więc  nie  tylko  rodzina,  ale  i  sąsiedzi,  przyjaciele,  pracodawcy  oraz  instytucje  o  wymiarze
lokalnymi  globalnym,  organizacje  społeczne,  placówki  służby  zdrowia,  pomocy  społeczne
i inne instytucje państwowe. [10, s. 96]
Model  funkcjonalny  (stworzony  przez  Jessie  Taft  i  Wirginię  Robinson)  zakłada,  że
jednostka  odgrywa  dużą  rolę  w  dokonywaniu  wyborów  i  nawiązywaniu  takich  relacji
z  otoczeniem,  które  sprzyjają  kreowaniu  samego  siebie.  Ujmuje  metodę  indywidualnego
przypadku jako metody takiego administrowania usługami społecznymi, by zostały one w jak
najlepszy sposób użyte dla dobra  jednostki i społeczeństwa. Traktuje  case work jako proces,
w którym zadania i świadczenia społeczne są udostępnione jednostce [10, s. 97].
Model  zorientowany  na  rozwiązywanie  problemów  (rozwinięty  przez  Helen  Perlman)
koncentruje  się  na  osobie,  która  ma  problem,  poszukiwaniu  możliwych  jego  rozwiązań,
podjęciu decyzji i działaniu ukierunkowanym na pokonaniu problemu. Ważne jest, aby osoba
potrzebująca  pomocy  wskazała  problem,  a  pracownik  socjalny  wspomógł  ją  jedynie
w identyfikacji  problemu  i  ewentualnym  ukierunkowaniu  oraz  wsparciu  w  procesie  jego
rozwiązywania.
Model  modyfikacji  zachowań  (rozwinięty  przez  Edwina  Thomasa)  przyjmuje,  że
zachowania  jednostki  przypadają  głównie  na  dziedzinę  reakcji,  zostały  one  wyuczone
w procesie  wytwarzania  odruchów,  a więc podlegają  tym  samym prawom  uczenia  się  i tzw.
zachowania  normalne.  Ponadto  zachowania  jednostki  podatne  są  na  modyfikację  poprzez
staranne zastosowanie tego, co wiadomo o uczeniu się i modyfikacji [10, s. 98].

W stosowaniu metod indywidualnych przypadków wyróżnia się następujące zasady:

−

zasadę akceptacji – polegającą na respektowaniu podopiecznego jako osoby ze
wszystkimi jego problemami, trudnościami, praz zrozumienie jego nieporadności
szacunek dla jego osobistych wyborów i decyzji,

−

zasada komunikacji – pracownik socjalny i podopieczny, mają prawo się nie zgadzać czy
też prezentować odmienne preferencje co do sposobu postrzegania lub rozwiązywania
problemu, ale muszą się rozumieć,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zasada indywidualizacji – pracownik socjalny winien dostrzegać, ze każdy podopieczny
jest wyjątkowy i ma specyficzne potrzeby i ograniczenia,

−

zasada  uczestnictwa  –  podopieczny powinien  być w stanie  przełamać  swoją  niechęć  do
aktywności  i  odzyskać  równowagę  psychiczną  oraz  zaangażować  wszystkie  swoje  siły
w  procesie  działań  korygujących  i  naprawczych,  musi  od  samego  początku  aktywnie
i świadomie uczestniczyć w ty procesie,

−

zasada zaufania i poszanowania prywatności – podopieczny musi mieć świadomość, ze
wszystkie informacje jakich udziela podczas wywiadu zostaną użyte wyłącznie do
rozwiązania jego problemów i w takim zakresie w jakim on sobie życzy,

−

zasada samoświadomości – zarówno pracownik socjalny jak i podopiecznemu mają
własny system motywacji i oceny zjawisk. Należy jednak umieć oddzielić stosunki
z podopiecznym od osobistych preferencji i przeżyć [10, s. 99-100].

Opracowywanie diagnozy indywidualnego przypadku

Procedura opracowania diagnozy indywidualnego przypadku jest złożona i obejmuje

kolejne etapy działań zgodnie z metodologią pracy z indywidualnym przypadkiem, poddając
analizie określone elementy sytuacji indywidualnej i społecznej jednostki. Schemat diagnozy
podopiecznego instytucji opiekuńczej powinien zawierać:

−

dane osobowe (nazwisko, wiek, miejsce zamieszkania),

−

zdefiniowanie  problemu,  który  dotyczy  podopiecznego  (w  początkowej  fazie  warto
nadmienić,  co  zadecydowało  o  zainteresowaniu  się  tym  przypadkiem  poprzez,
np. ujawnione  w  ostatnim  czasie:  trudności  adaptacyjne,  materialne,  zdrowotne,
interpersonalne  np.  ciągłe  konflikty  z  personelem  lub  współmieszkańcami,
manifestowanie wrogości, kłamstwa, itp.),

−

określenie  technik  i  narzędzi  gromadzenia  materiału  diagnostycznego  o  jednostce  –
chodzi  o  wskazanie  wykorzystywanych  technik  i  narzędzi  używanych  do  opisu
przypadku  np.  skorzystanie  z  analizy  dokumentu  (karty  leczenia  szpitalnego),
przeprowadzanie  rozmów  z  ludźmi z  najbliższego otoczenia  – współlokatorem,  rodziną
sąsiadami itd., wykorzystywanie danych znajdujących się w wywiadzie środowiskowym,
zastosowanie zaplanowanej bądź spontanicznej obserwacji.

−

opis (charakterystykę) podopiecznego:

a) w kontekście cech psychospołecznych, fizycznych lub zdrowotnych, np.:

–

ocena stanu zdrowia,

–

ocena wyglądu (zadbany, czysty, brudny, zaniedbany,

–

ujawnione potrzeby (manifestacja zewnętrzna potrzeb, np. chęć zwrócenia na
siebie uwagi),

b) w kontekście placówki w której jednostka przebywa:

–

krótka charakterystyka dotychczasowego zachowania,

–

pozycja podopiecznego wśród innych mieszkańców placówki, pełnione funkcje
lub role placówce,

c) w kontekście środowiska rodzinnego:

–

sytuacja socjalno-bytowa rodziny, liczba dzieci,

–

status społeczny rodziny ( w oparciu o dotychczasowe osiągnięcia),

–

ewentualny opis sytuacji trudnych w rodzinie (np. bezrobocia, alkoholizmu,
powodów dla których podopieczny znalazł się w placówce),

–

postawa najbliższej rodziny w stosunku do podopiecznego (częstotliwość
odwiedzin, wsparcie psychiczne, materialne),

–

opis  możliwości  i  zasobów  własnych  podopiecznego,  które  mogą  być
wykorzystane  do  rozwiązania  jego  trudnej  sytuacji  życiowej  (zainteresowania,
hobby,  zakres  czynności  wykonywanych  samodzielnie,  poziom  sprawności
fizycznej itp.),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

d) wnioski diagnostyczne wynikające z dogłębniejszej charakterystyki jednostki – na

podstawie  analizy  przypadku  wynikającej  ze  zgromadzonych  danych  o  kliencie
możemy  przypuszczać,  że  podopieczny  może  przejawia  trudności  (jakie?)
i zaburzenia (jakie?) przyczyną ujawnionego problemu  mogą być:... (stawiamy  nasz
wniosek diagnostyczny),

e) dotychczas zastosowane formy pracy z podopiecznym zależą od specyfiki problemu,
f) plan pracy z przypadkiem – powinien opierać się na ocenie dotychczas

zastosowanych form pracy pod kątem ich efektywności np. Czy zaobserwowano
jakieś pozytywne zmiany? W oparciu o efekty pracy uzupełniamy pracę
z przypadkiem i staramy się wdrożyć, np.:
–

skierowanie na zajęcia terapeutyczne o charakterze indywidualnym lub
grupowym,

–

nawiązanie współpracy z osobami, które mają kontakt z podopiecznym i mogą
wspomóc nasze działania (lekarz, terapeuta, ksiądz),

–

skierowanie na inne zajęcia specjalistyczne i nawiązanie współpracy
z instytucjami mającymi kontakt z podopiecznym lub jego rodziną w kierunku
koordynacji planowanych działań (np. szpital, hospicjum),

–

inne propozycje oparte na zdiagnozowanych systemach wsparcia, potencjalnych
możliwościach podopiecznego lub jego otocznia (11, s. 101-104).

Metoda pracy grupowej

Prekursorką pracy z grupą była Clara A. Kaiser. Do niniejszego opracowania za wiodącą

przyjmiemy  definicję  Allana  Browna,  który  twierdzi,  ze  praca  grupowa  stwarza  kontekst,
w którym  jednostki pomagają  sobie  nawzajem  i  może dawać  jednostkom i grupom  możność
wpływu  i  zmian  w  zakresie  problemów  osobistych,  grupowych,  organizacyjnych
i  społecznych.  Praca  z  grupą  jest  metodą  łagodzenia  i  eliminowania  przeszkód  na  drodze
interakcji  społecznej  oraz  osiągania  społecznie  pożądanych  celów.  Jednostka  pozostaje  tu
głównym przedmiotem troski, grupa zaś narzędziem rozwoju i zmian [21].

Rodzaje grup stosowanych w metodzie pracy grupowej:

– grupy rozwojowo-wychowawcze – znajdują zastosowanie głównie w pracy wśród dzieci,

młodzieży i dorosłych (w domach kultury, klubach, świetlicach, dziennych domach
pomocy oraz internatach czy domach dziecka),

– grupy rewalidacyjne mają zastosowanie wśród grup dzieci, młodzieży i dorosłych

zagrożonych dewiacjami, nieprzystosowaniem lub już dotkniętych tymi zjawiskami.
Mogą być organizowane w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, ogniskach
wychowawczych, świetlicach środowiskowych, domach pomocy społecznej,

– grupy psychoterapeutyczne – nastawione na poczynania ratownicze i opiekuńcze

w  stosunku  do  osób  nieprzystosowanych  społecznie,  przejawiających  zachowania
dewiacyjne  o  zabarwieniu  patologicznym.  Mogą  one  być  prowadzone  w  poradniach
specjalistycznych,  świetlicach  terapeutycznych  i  innych  placówkach  opiekuńczo-
wychowawczych, resocjalizacyjnych [10, s. 108-109].

Etapy pracy z grupą

Tworzenie grupy – na tym etapie jednostki z różnymi oczekiwaniami i doświadczeniami

społecznymi wkraczają do nieznanej sobie zbiorowości, by stworzyć grupę. Nowi uczestnicy
szukają osób, do których od „pierwszego wejrzenia” mogą poczuć sympatię lub z którymi
mogą poczuć sympatię lub z którymi mogliby się „trzymać”. Inni ostrożnie badają jak dalece
mogą zbliżyć się z innymi i zaangażować w pracę z grupą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prowadzący pracę metodą grupową może wykorzystać znane i wskazywane na tym etapie
techniki, a przede wszystkim:
–

ułatwić poznanie się uczestników grupy, stwarzając od samego początku okazje do
współdziałania poszczególnych osób z innymi (np. stosując ćwiczenia typu „poznajmy
się”),

–

wyraźnie omówić cel tworzenia grupy i przeprowadzić dyskusję, w której wszyscy
mogliby się do tego ustosunkować oraz ujawnić i poznać swoje oczekiwania,

–

ustalić i omówić pewne „prawa” obowiązujące w grupie oraz wzajemne zobowiązania,

–

przedstawić własną koncepcją swojej roli i sposobów pracy z grupą,

–

zadbać o to, aby wszyscy mogli „zaistnieć w grupie” i dać poznać innym swoje silne
strony,

–

uruchomić swoją wzajemną pomoc i współodpowiedzialność oraz poczucie
bezpieczeństwa,

–

stworzyć atmosferę zrozumienia (opartą także na pewnych technikach prawidłowej
komunikacji) [10, s. 112].

Stabilizacja struktury i norm grupy

Na tym etapie prowadzący grupę powinien świadomie podejmować działania:

–

ukierunkowujące określenie pożądanego miejsca każdego z członków grupy w jej
strukturze,

–

podtrzymujące własną indywidualność członków grupy z jednoczesną identyfikacją jej
normami i celami funkcjonowania,

–

korygujące zachowania niezgodne z przyjętymi wcześniej zasadami,

–

intensyfikowanie współpracy w grupie, prowadzące do pierwszych wspólnych sukcesów.
Techniki pracy z grupą wykorzystywane na tym etapie to przede wszystkim sprawna

komunikacja:  poznawanie  elementów  komunikacji  werbalnej  i  niewerbalnej,  stosowanie
informacji  zwrotnej  –  umiejętność  parafrazowania,  dzielenie  się  wrażeniami  i  uczuciami
dotyczącymi  wspólnych  spraw.  Ważnym  zadaniem  jest  też  orientowanie  grupy  do  różnych
reakcji stosunku do problemu przemyślenie konsekwencji danych zachowań. W pracy z grupą
na tym etapie wskazane jest używanie sformułowań warunkowych, trybu przypuszczającego,
które  sygnalizują  swobodę  decyzji  i  różnorodność  wyborów,  a  prowadzącemu  grupę
umożliwiają stymulowanie procesu.

Modelowanie, trenowanie i kształtowanie to techniki, których wspólną cechą jest

nauczanie  pożądanych  zachowań.  Modelowanie  to  zachowanie,  które  ma  być  wzorem  dla
innych członków  grupy.  Trenowanie  to  kierowanie  i  instruowanie w  procesie  wykonywania
zadań,  które  mają  udoskonalić  pewne  umiejętności,  np.  aktywizacja  mniej  aktywnych
członków grupy, przez  wzmacnianie u nich tych  zachowań, w których ożywiają się. Na tym
etapie  mogą  być  także  wykorzystywane  techniki  inscenizacyjne  (psychodrama,  socjodrama)
[10, s. 112].
Realizacja  celu  grupowego  to  najbardziej  produktywny  etap  procesu  grupowego.  Można
przyjąć,  że  na  tym  etapie  uczestnicy  procesu  grupowego  umieją  już  współdziałać,  znają  się
i rozumieją  na tyle dobrze  by  mieć zapewnione poczucie bezpieczeństwa, przynależności do
niej.  Grupa  powinna  być  samorządna  i  działać  na  zasadzie  odpowiedzialnej  autonomii  oraz
powinna  być  zdolna  do  wytworzenia  środków  i  ustalenia  granic  swoich  własnych  zmian.
W związku powyższym techniki pracy będą uwarunkowane przez charakter grupy.
Ocena  pracy  z  grupą  i  decyzja  o  jej  dalszym  losie  jest  stałym  elementem  korygującym
działania  w  grupie  ze  względu  na  cele  i  realizuje  się  sprawnie  dzięki  informacji  zwrotnej
i  wielokrotnej  weryfikacji  pewnych  działań  w  danym  cyklu  procesu  grupowego.  Jest  także
nieodzownym  elementem  pracy  grupowej  w  momencie  osiągania  przez  nią  planowanych
rezultatów lub w momencie konieczności zakończenia procesu grupowego. Ewaluację należy
przeprowadzić  nie  tylko  podczas  dyskusji,  ale  także  pisemnie,  wykorzystując

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kwestionariusze,  opracowane  specjalnie  do  tego  celu  przez  uczestników  lub  prowadzącego
grupę,  opinię  uczestników  lub  prowadzącego  grupę,  opinie  uczestników,  ich  wytwory,  itp.
Zakres  i  wyniki  oceny  powinny  być  przedyskutowane  ze  wszystkimi  uczestnikami  grupy.
Ogólnie  rzecz  ujmując  należy  dążyć  do  tego,  aby  jak  najszybciej  uczestnicy  grupy  zaczęli
radzić  sobie  sami.  Ma  ich  to  przygotować  do  zakończenia  pracy  grupy  jako  naturalnego
środowiska [10, s. 114-115].
Modele pracy z grupą
Model  celów  społecznych  –  praca  z  grupą  według  tego  modelu  przybiera  charakter  zajęć
kreatywnych,

rekreacyjno-sportowych,

rozwojowo

wychowawczych,

umiejętności

rekreacyjnych itp.
Model celów naprawczych – oznacza to, że jednostki będące uczestnikami zajęć grupowych
już przejawiają określone dewiacje lub patologie i są nośnikami określonych problemów
indywidualnych. Model ten może mieć szerokie zastosowanie w instytucjach
resocjalizacyjnych

wychowawczo-opiekuńczych,

poradniach

specjalistycznych,

świadczeniach  rodzinnych,  ośrodkach  terapeutycznych,  a  realizowany  jest  przez  grupy
rewalidacyjne, resocjalizacyjne, socjalizacyjne, terapeutyczne.
Model  celów  opartych  na  wzajemności  –  podstawą  pracy  grupowej  według  tego  modelu
staje  się  wzajemny  system  pomocy  w  grupie.  Przyjmuje  on,  że  jednostkę  można  zbadać,
zrozumieć  i  leczyć  tylko  w  kontekście  licznych  systemów  i  podsystemów  społecznych,  do
których ona należy [10, s. 116-117].
Zasady pracy grupowej:

−

zasada kształtowania autonomii grupy,

−

zasada stosowania wiedzy naukowej w organizacji procesu grupowego,

−

zasada świadomego i intencjonalnego kierowania interakcją w grupie,

−

zasada samowiedzy i świadomego czerpania z własnych zasobów,

−

zasada akceptacji grupy i rozumnej empatii,

−

zasada uznania autonomii grupy,

−

zasada konstruktywnego stosowania ograniczeń,

−

zasada indywidualizacji,

−

zasada świadomego równoważenia konfliktów w grupie,

−

zasada komunikacji [10, s. 118-119].

Metoda organizowania środowiska

W szerokim ujęciu może ona odnosić się do pracy socjalnej, opiekuńczej

i  wspomagającej  rozwój,  a  polega  na  ulepszaniu  sytuacji  społeczności  lokalnej
zjednoczonymi  wysiłkami  instytucji  społecznych  i  organizacji,  mobilizujących  wszelkie  siły
społeczne  do  działań  opartych  na  wspólnym  planie,  wypracowanych  za  pomocą
odpowiednich badań kompleksowych [9, s. 260].

W wąskim rozumieniu metoda organizowania środowiska to sposób pobudzania

i organizowania środowiska w sytuacji, gdy na użytek pracy socjalnej jest uruchamiana jakaś
akcja.  W  wąskim  sensie  metoda  ta  ma  zwykle  zastosowanie  w  odniesieniu  do  jednej  grupy
podopiecznych  (ludzi  starych,  chorych,  niepełnosprawnych,  itp.)  Zasadniczym  celem
organizowania  środowiska  jest  w  każdym  przypadku  wspomaganie  jego  rozwoju,
aktywizowanie,  inspirowanie  do  pozytywnych  zmian,  przekształcanie  wadliwych  struktur
i elementów zachowań, postaw w tym środowisku [9, s. 121].
Etapy organizowania środowiska:
a)  rozpoznawanie,  diagnoza  potrzeb,  braków  i  zagrożeń  danego  środowiska,  na  rzecz

którego  podejmujemy  działanie.  Rozpoznanie  dotyczy  tu  nie  tylko  diagnozy  instytucji
i  organizacji  zdolnych  do  prowadzenia  samodzielnej  pracy  społecznej,  ale  także
nieprofesjonalnych  sił  społecznych  (np.  wolontariuszy,  którzy  mogą  być  włączeni  do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

planowanych działań). Odrębnego rozpoznania wymagają potrzeby, braki i zagrożenia
środowiska, na rzecz którego działania mają być ukierunkowane,

b) organizowanie zespołu pracy, które polega na podziale zadań między instytucje, zespoły

ludzi  oraz  zorganizowanie  sprawnego  systemu  przepływu  informacji.  Jest  to  przede
wszystkim  włącznie  do  działań  wszystkich  tych  profesjonalistów  i  nieprofesjonalistów,
którzy  na  etapie  rozpoznania  zostali  wyłonieni  jako  osoby  właściwie  umotywowane
i  kompetentne  do  realizacji  planów  ulepszeń.  Ważną  rolę  odgrywa  tu  sprawny  system
komunikacji i przekazywania informacji np. czasu i miejsca spotkań zespołu itp.,

c) planowanie

koordynacja

działań

opiekuńczo-wspomagająco-rozwojowych

systematyczne  rejestrowanie  i  analizowanie  potrzeb  środowiska,  na  rzecz  którego
podejmujemy  działania.  Planowanie  wymaga  zdefiniowania  już  skonkretyzowanych
celów  działań  oraz  wskazanie  realnych  sposobów  realizacji.  Na  tym  etapie  następuje
zasadniczy podziała zadań i zaangażowanie sił środowiska,

d) wtórne pobudzanie – czyli ciągła, dalsza inspiracja i umacnianie zespołu pracy oraz

poszczególnych  jego  ogniw.  Ten  etap  wydaje  się  uzasadniony  ze  względu  na  fakt,  iż
w miarę obejmowania działalnością wspierającą lub rozwojową osób i grup w środowisku
lokalnym  narastają trudności  i  bariery. W wyniku pierwszych  niepowodzeń  lub  frustracji
niektórzy  członkowie  zespołu  tracą  chęć  do  działania  i  chcą  się  wycofać.  W  związku
z tym musi  występować weryfikacja ludzi,  ich  motywacji i realnych  możliwości. Bardzo
pomocne  może  tu  okazać  się  jakieś  przedsięwzięcie,  którego  efekty  będą  szybko
widoczne i odczuwane przez uczestników działania,

e) systematyczne ulepszanie środowiska, czyli poprawianie warunków życia w najszerszym

rozumieniu. Można tutaj dokonywać takich przedsięwzięć jak usuwanie barier
architektonicznych

dla

niepełnosprawnych,

stworzenie

środowiskowego domu

samopomocy bądź zorganizowanie imprezy otwartej dla całej społeczności lokalnej
(np. festynu, ogniska),

f) kontrola i doskonalenie – rejestracja zjawisk, zdarzeń, wskaźników, które świadczą

o jakości  celowości  podejmowanych  działań.  Nieodzownym  etapem  zakończenia  każdej
akcji  socjalnej  jest  kompleksowa  jej  ocena.  Może  być  zrealizowana  w  postaci
skumulowanych  danych  o  kolejnych  etapach  działań  i  udziale  poszczególnych  osób.
Winna  również  obrazować  opinie  od  adresatów  działań  w  środowisku  lokalnym
[10, s. 123-125].

Zasady organizowania środowiska:

−

organizacja społeczności na rzecz pomocy społecznej zajmuje się ludźmi i ich
potrzebami. Jej celem jest wzbogacenie ludzkiego życia przez coraz skuteczniejsze
dostosowywanie zasobów do potrzeb pomocy społecznej,

−

głównym podopiecznym organizacji społeczności jest społeczność rozumiana jako
osiedle, miasto, gmina, kraj, naród. Ponadto w szybkim tempie wzrasta społeczność
międzynarodowa,

−

organizacja społeczności wychodzi z założenia, że społeczność należy rozumieć
i akceptować w jej obecnym miejscu i stanie,

−

świadczenia zdrowotne i socjalne dotyczą wszystkich członków społeczności,

−

zmienność  ludzkich  potrzeb  i  rzeczywistość  związków  między  ludźmi,  wśród  ludzi
i grup  stanowi  dynamikę  procesu  organizacji  społeczności.  Podstawową  wartością  jest
akceptacja  pojęcia  zmiany  rozumianego  jako  trwały  proces  ulepszania,  doskonalenia,
dojrzewania,  jako  celu  organizacji  społeczności  [26,  s.  96].  Jednocześnie  należy
pamiętać, że wybierając środowisko jako cel zmiany musimy wspólnie ze społecznością
lokalną zdecydować, na jakich jego elementach skoncentrują się ich działania [4, s. 99],

−

podstawową prawdą jest współzależność wszystkich wątków organizacyjnej „tkaniny”
pomocy społecznej. Żadna instancja nie może skutecznie funkcjonować sama dla siebie,
lecz spełnia swe funkcje w odniesieniu do innych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

organizacja społeczności dla celów pomocy społecznej należy do trzonu pracy socjalnej
[26, s. 96].

Praca socjalna ze społecznością opiera się na pewnych podstawowych przesłankach:

−

społeczności ludzkie wypracowują umiejętność radzenia sobie ze swoimi problemami,

−

ludzie chcą i potrafią zmienić siebie i otoczenie,

−

ludzie powinni mieć swój udział w przygotowaniu i nadzorowaniu zmian
wprowadzanych w ich społeczności,

−

samodzielne, podmiotowe zmiany w życiu społeczności mają większe znaczenie
i żywotność niż zmiany narzucone,

−

podejście całościowe może uporać się z problemami, którym działania cząstkowe nie są
w stanie zaradzić,

−

demokracja wymaga współudziału w sprawach społeczności i ludzie muszą posiąść
odpowiednie umiejętności,

−

społeczności ludzkie często potrzebują pomocy w zorganizowaniu się do zaspokojenia
swoich potrzeb tak samo jak jednostki potrzebują w zaspokojeniu swoich. [26, s. 97]

Komitet  ds.  organizacji  Społeczności  Krajowego  Stowarzyszenia  Pracowników  Socjalnych
określił kilka konkretnych technik przydatnych w pracy ze społecznością:
1)  strukturalizacja,
2)  akcja socjalna,
3)  zarządzanie,
4)  opracowanie formalne,
5)  konsultacje z ekspertami,
6)  edukacja i promocja,
7)  pokazy,
8)  przygotowanie planów [26. s. 111].
Niebezpieczeństwem  metody  jest  przyjęcie  założenia,  że  społecznością  lokalną  można
sterować,  oraz  że  politykę  socjalną  można  tworzyć  poprzez  organizacje  i  instytucje,  a  nie
przez konkretnych  ludzi. Teoria pracy socjalnej nie formułuje jasnej koncepcji posługiwania
się  tą  metodą.  Wiadomo  jednak,  że  jest  to  działanie  wymagające  inicjatywy  grupowej
[15, s. 69]. Jednocześnie  należy pamiętać, iż posługując się opisywaną metodą uruchamiamy
siły  i  procesy,  których  prawdziwe  źródła  nie  są  nam  znane.  Dlatego  powinno  działaczowi
towarzyszyć poczucie realizmu oraz wyobraźnia socjologiczna [32, s. 156].
Techniki pracy socjalnej

We wstępnym etapie kontaktów z podopiecznym wykorzystuje się różnorodne techniki

badawcze,  tj.  wywiad  (służy  do  zebrania  informacji  o  kliencie  i  jego  sytuacji  podczas
bezpośredniej rozmowy z nim), obserwacja (ukierunkowane, zamierzone oraz systematyczne
postrzeganie  badanego  przedmiotu,  procesu  lub  zjawiska),  badanie  dokumentów,  techniki
socjometryczne  (stosowane  w  pracy  z  grupami),  lustracja  (stosowana  w  pracy  na  rzecz
społeczności  lokalnej  –  mapy  zasobów).  Za  ich  pomocą  zmierza  się  do  poznania,  jakim
człowiekiem  jest  podopieczny  i  co  jest  jego  problemem,  w  jakich  warunkach  żyje,  jak
wpływa  na  niego rodzina, środowisko, w jakiej  sytuacji prawnej  się znajduje, co należy  brać
pod uwagę w związku z jego problemem [21].

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie znasz 3 podstawowe modele pracy socjalnej?
2.  Jakie są główne założenia modeli pracy socjalnej?
3.  Jakie znasz metody pracy socjalnej?
4.  Co oznaczają zwroty: „case study” i „case work”?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.  Jakie znasz modele pracy z przypadkiem?
6.  Jakie znasz modele pracy z grupą.
7.  Jakie można wyróżnić 5 zasad organizowania środowiska?
8.  Jakie znasz techniki pracy socjalnej?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj podstawowe założenia metod pracy socjalnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
3)  zaplanować tok postępowania,
4)  przygotować tabelę według podanego wzoru,
5)  wpisać do tabeli nazwy metod pracy socjalnej ich podstawowe założenia,
6)  zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

poradnik dla ucznia,

–

arkusz papieru A4,

–

przybory do pisania,

–

linijka,

–

wzór tabeli:

Lp. Nazwa metody

Podstawowe założenia

1. Jest skierowana do……………………………………….
……………………………………………………………...
……………………………………………………………...
2. Ma na celu………………………………………………...
……………………………………………………………....
……………………………………………………………....
3. Charakteryzuje się ……………………………………….
………………………………………………………………
………………………………………………………………

1. Jest skierowana do……………………………………….
……………………………………………………………...
……………………………………………………………...
2. Ma na celu……………………………………………….
……………………………………………………………...
……………………………………………………………...
3. Charakteryzuje się ………………………………………
………………………………………………………………
……………………………………………………………...

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Uzupełnij poniższe zdania:

1. Model pracy socjalnej ukierunkowanej na identyfikację problemu i na rozwiniętą

diagnozę zróżnicowanych społecznie grup ryzyka to model pracy socjalnej.......................

2. Model funkcjonalny zakłada, że ............................................................................................
3. Grupy rozwojowo – wychowawcze znajdują zastosowanie głównie w pracy w takich

placówkach jak ......................................................................................................……..

4. Grupy

rewalidacyjne

mogą

mieć

zastosowanie

placówkach

(jakich?)

…………………………………………………………..…………………………………..

5. Grupy psychoterapeutyczne mogą być prowadzone w..........................................................
……………………………………………………………………………………..….................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zaplanować tok postępowania,
3)  uzupełnić zdania,
4)  zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przybory do pisania,

–

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wymień w punktach znane ci techniki pracy socjalnej. Która z wymienionych technik

jest według ciebie niezbędna w pracy z podopiecznym? Uzasadnij swój wybór.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zaplanować tok postępowania,
3)  wymienić techniki pracy socjalnej,
4)  określić technikę niezbędną w pracy z podopiecznym,
5)  zapisać wnioski i uzasadnić wybór,
6)  zaprezentować wyniki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru A4,

–

kserokopie tekstu przewodniego dotyczącego technik pracy socjalnej,

–

przybory do pisania,

–

poradnik dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) wymienić metody pracy socjalnej?

□

2) scharakteryzować metody pracy socjalnej?

□

3) scharakteryzować modele pracy socjalnej?

□

4) określić do kogo skierowane są poszczególne metody pracy socjalnej?

□

5) podać przykłady zastosowania w praktyce poszczególnych metod pracy

socjalnej?

□

6) zastosować pracę z konkretnym typem grupy w odpowiedniej placówce

bądź instytucji do tego przeznaczonej?

□

7) wymienić podstawowe techniki pracy socjalnej?

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Charakterystyka narzędzi pracy socjalnej:

obserwacja,

wywiad, analiza dokumentów, badania ankietowe, kontrakt
socjalny

4.2.1. Materiał nauczania

Metoda jest to powtarzalny i skuteczny sposób rozwiązywania ogólnego problemu

badawczego.  Pod  tym  pojęciem  rozumiemy  świadomie  stosowany  sposób  postępowania,
który zmierza do określonego celu w danych warunkach. Natomiast technika to szczegółowy
sposób  wykonywania  danego  rodzaju  zadań  badawczych,  sposób  gromadzenia  materiałów
i jest ona elementem metody. Narzędzia są ściśle związane ze sposobem zbierania informacji,
danych,  w  oparciu  o  które  weryfikuje  się  hipotezy  robocze  i  operacyjne  oraz  problem
badawczy  (np.  kwestionariusz  obserwacji,  wywiadu,  ankieta).Należy  pamiętać,  że  metoda
jest jedynie sposobem, .a nie celem samym w sobie. W pracy socjalnej metoda jest sposobem
działania,  lecz  nie  definiuje  celów  ani  wartości,  do  których  się  odnosimy.  Metoda  jest
instrumentem  służącym  do  osiągnięcia  wcześniej  określonych  celów  i  musi  być
podporządkowana tym wartościom i celom [2, s. 86].
Kontrakt socjalny  to  pisemna  umowa zawarta  z osobą ubiegającą  się  o pomoc,  określająca
uprawnienia  i  zobowiązania  stron  umowy,  w  ramach  wspólnie  podejmowanych  działań
zmierzających  do  przezwyciężenia  trudnej  sytuacji  życiowej  osoby  lub  rodziny  [31].
Pracownik socjalny  może zawrzeć kontrakt z osobą lub rodziną w trudnej sytuacji życiowej.
Kontrakt  będzie  określał  zasady  współdziałania  tych  osób  z  ośrodkiem  pomocy  społecznej.
Odmowa  zawarcia  kontraktu  socjalnego  lub  niedotrzymywanie  jego  postanowień  mogą
stanowić  podstawę  do  odmowy  przyznania  świadczenia,  uchylenia  decyzji  o  przyznaniu
świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.

Cristina de Robertis definiuje kontrakt socjalny jako umowę z podopiecznym, polegającą

na wspólnym uzgodnieniu celów i projektu działania między pracownikiem socjalnym
a podopiecznym, na wyjaśnieniu i wspólnej negocjacji wyboru możliwych rozwiązań pożądanej
zmiany trudnej sytuacji oraz określaniu na jej podstawie form i czasu trwania pracy [2, s. 154].
Etapy kontraktu socjalnego
1. Ustalenie wspólnych celów. Cel musi być możliwy do weryfikacji w trakcie pracy nad

przezwyciężeniem trudności osoby/rodziny. Prawidłowo sformułowany cel musi być:
–  osiągalny,
–  jasno sprecyzowany,
–  pozytywnie sformułowany,
–  możliwy do zmierzenia,
–  wspólny dla realizatorów.
Cele  szczegółowe  kontraktu  socjalnego  muszą  być  ponumerowane  według  kolejności
realizacji – muszą być wyznaczone priorytety [22, s. 15].

2. Zdefiniowanie problemów i celów operacyjnych – należy wybrać problem, który przez

podopiecznego jest odczuwany jako życiowy i do którego rozwiązania ma on szczególną
motywację oraz wybrać problemy, które są możliwe do przynajmniej częściowego
rozwiązania [2, s. 72].

3. Opracowanie planu pracy i jej strukturalizacja w czasie – na tym etapie dokonuje się

podziału  zadań,  form  pracy  lub  podejmowanej  przez  obie  strony  umowy  aktywności,
ustalenia częstotliwości spotkań, czasu trwania. Na tym etapie wskazanie efektów działań
pozwala  osobie,  z  którą  zawarty  jest  kontrakt,  zrozumieć  do  czego  dąży,  realizując
określony  cel  szczegółowy. Działania  natomiast są to konkretne zaplanowane czynności,
których podejmowanie zapewnia realizację celów kontraktu socjalnego [31, s.16-17].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Ewaluacja realizacji uzgodnień i wyników pracy – umowa staje się cennym narzędziem

na  etapie  dokonywania  oceny  sytuacji  podopiecznego  w  czasie  trwania  kontraktu,  gdyż
uprzednio  ustalone  –  za  obopólną  zgodą  –  cele  zmiany  oraz  całkowity  czas  trwania
działania  umożliwiają  ewaluację  zmian,  jakie  zaszły  i  celów,  które  zostały  osiągnięte.
Chcąc ocenić, musimy odpowiedzieć sobie na pytania:

– po co chcemy oceniać i dla kogo?
– co chcemy oceniać (działania, sposób ich realizacji, zaangażowanie w wykonanie

zadania)?

–  kto ma oceniać i jak?
–  kiedy będziemy oceniać?
–  jak wykorzystujemy wyniki oceny?

Biorąc pod uwagę realizację działań, oceniać możemy np.:

– czy zaplanowane w kontrakcie socjalnym działania zostały wykonane, a jeśli nie to co

jest tego powodem?

–  czy metody realizacji działań były właściwie dobrane?
–  umiejętność wykonania jakiegoś zadania,
–  zaangażowanie osoby w realizację działania [31, s. 17-18].
Rozporządzeniem  Ministra  Polityki  Społecznej

z dnia 1 marca 2005 r. w sprawie

wzoru kontraktu socjalnego (Dz.U. Nr 42, poz. 409) ustalono jego wzór, który zamieszczono
poniżej.

Wzór kontraktu socjalnego

(pieczęć ośrodka

pomocy społecznej)

Data zawarcia kontraktu socjalnego:
....................................

KONTRAKT SOCJALNY
określający sposób współdziałania między osobą/rodziną a ośrodkiem pomocy
społecznej w zakresie rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej
(art. 108 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593,
z późn. zm.))

CZĘŚĆ I
USTALENIA KONTRAKTU SOCJALNEGO

I. Strony kontraktu socjalnego
1. Dane osoby/rodziny

zawierającej kontrakt socjalny:

1 Nazwisko

2 Imię

3 Adres zamieszkania/pobytu

4 PESEL

1 Nazwisko

2 Imię

3 Adres zamieszkania/pobytu

4 PESEL

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Dane pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej:

Nazwisko

Imię

Nr telefonu kontaktowego

II. Ocena sytuacji życiowej osoby/rodziny i ustalone w związku z tą sytuacją cele (plan pracy
socjalnej):
1. Przyczyny trudnej sytuacji życiowej: ......................................................................................
  .....................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
  .....................................................................................................................................................
  .....................................................................................................................................................
2.  Możliwości  osoby/rodziny  pozwalające  na  rozwiązanie  trudnej  sytuacji  życiowej:
.......................................................................................................................................................
  .....................................................................................................................................................
  .....................................................................................................................................................
  .....................................................................................................................................................
  .....................................................................................................................................................
3.  Ograniczenia  osoby/rodziny  lub  bariery  w  środowisku  powodujące  utrudnienia
w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej: ...............................................................................
  .....................................................................................................................................................
  .....................................................................................................................................................
  .....................................................................................................................................................
  .....................................................................................................................................................
4.  Cele,  które  ma  osiągnąć  osoba/rodzina,  umożliwiające  przezwyciężenie  trudnej  sytuacji
życiowej:
  4.1. Cel lub cele główne

...........................................................................................................

4.2. Cele szczegółowe i przewidywane efekty działania:
a) ................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

b) ................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

c) ................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

d) ................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

e) ................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

III. Dla osiągnięcia celów, o których mowa w pkt. II.4, strony podejmują następujące
działania

Pani/Pan

...............................
(imię i nazwisko)

działanie

w terminie:

Pracownik socjalny działanie

w terminie:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pani/Pan

...............................
(imię i nazwisko)

działanie

w terminie:

Pracownik socjalny działanie

w terminie:

IV.  W  przypadku  braku  możliwości  wynegocjowania  kontraktu  socjalnego  stronom
przysługuje  prawo  do  wystąpienia  do  kierownika  ośrodka  pomocy  społecznej
o rozstrzygnięcie kwestii spornych.
V.  Ocena  realizacji  działań  ustalonych  w  kontrakcie  socjalnym  nastąpi  w  dniu
..................................................................................................................................................... .
VI.  Strony  kontraktu  socjalnego  mogą,  przed  dniem  oceny  realizacji  ustalonych  w  nim
działań, uzgodnić konieczność wprowadzenia zmian kontraktu socjalnego.
VII.  Ustalenia  dotyczące  sposobu  przekazywania  ewentualnych  świadczeń,  w  tym  pomocy
pieniężnej, korespondencji i innych:
    ...................................................................................................................................................
    ...................................................................................................................................................
    ...................................................................................................................................................
    ...................................................................................................................................................
VIII.  Osoba/rodzina  zawierająca  kontrakt  socjalny  została  zapoznana  z  treścią  art.  11  ust.  2
oraz art. 109 ustawy z dnia 12  marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593,
z późn. zm.).
IX.  Kontrakt  socjalny  został  sporządzony  w  dwóch  jednobrzmiących  egzemplarzach,  po
jednym dla każdej ze stron.

.............................................................

........................................................................

        (data i podpis osoby                                                          (data, podpis i pieczątka
zawierającej kontrakt socjalny)                                                 pracownika socjalnego)

CZĘŚĆ II
OCENA REALIZACJI DZIAŁAŃ USTALONYCH W KONTRAKCIE SOCJALNYM

I.  Ocena  dokonana  przez  strony  oraz  wnioski  z  realizacji  poszczególnych  postanowień
kontraktu socjalnego ustalonych w dniu ..............:

  ....................................................................................................................................................
  ....................................................................................................................................................
  ....................................................................................................................................................
  ....................................................................................................................................................
  ....................................................................................................................................................
1.  Kontrakt  socjalny  jest  realizowany  zgodnie  z  ustaleniami  –  nie  wymaga  dokonywania

zmian.

2. Kontrakt socjalny wymaga wprowadzenia zmian i podjęcia przez strony następujących

działań:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pani/Pan
...............................

(imię i nazwisko)

działanie

w terminie:

Pracownik socjalny działanie

w terminie:

Pani/Pan
...............................

(imię i nazwisko)

działanie

w terminie:

Pracownik socjalny działanie

w terminie:

II.  W  przypadku  braku  możliwości  wynegocjowania  zmian  kontraktu  socjalnego  stronom
przysługuje  prawo  do  wystąpienia  do  kierownika  ośrodka  pomocy  społecznej
o rozstrzygnięcie kwestii spornych.
III.  Ocena  realizacji  zmian  wprowadzonych  do  kontraktu  socjalnego  nastąpi  w  dniu
...................................................................................................................................................

IV. Strony kontraktu  socjalnego  mogą, przed  dniem  oceny  realizacji  zmian  wprowadzonych
do  kontraktu  socjalnego,  uzgodnić  konieczność  wprowadzenia  dodatkowych  zmian
w kontrakcie socjalnym.
V. Osoba/rodzina zawierająca kontrakt socjalny została zapoznana z treścią art. 11 ust. 2 oraz
art. 109 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593, z późn.
zm.).
VI. Sporządzono w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze stron.

............................... ………………………….     …………………………............................
   (data i podpis osoby                                                                    (data, podpis i pieczątka
zawierającej kontrakt socjalny)                                                       pracownika socjalnego)

_________

W przypadku rodziny wpisać w kolejnych rubrykach dane wszystkich członków rodziny, których będą

dotyczyć postanowienia kontraktu socjalnego.

W odniesieniu do podstawowej przyczyny powodującej trudną sytuację życiową, z uwzględnieniem

indywidualnych cech osoby (osób) podpisujących kontrakt socjalny.

Wpisać osoby będące stronami, z którymi zawiera się kontrakt socjalny, zgodnie z tabelą w pkt I.

W kolejnych rubrykach wpisać zobowiązania odnośnie do celów szczegółowych, o których mowa w pkt
II.4.2: a), b), c), d),e).

Wypełnić w odniesieniu do celów określonych w kontrakcie socjalnym.

W kolejnych rubrykach wpisać zobowiązania odnośnie do celów szczegółowych, o których mowa w części I
w pkt II.4.2: a),b), c), d), e).

Do kolejnej oceny stosuje się część II wzoru kontraktu socjalnego. Gdy przedmiotem oddziaływań staje się
jednostka,  grupa  społeczna  czy  rodzina  istotnym  źródłem  informacji  staje  się:  rozmowa,  wywiad,
obserwacja,  analiza  dokumentów  osobistych  lub  urzędowych.  Stwarzają  one  szansę  bardziej
wszechstronnego  głębokiego  rozpoznanie  sytuacji  życiowej  klienta,  przyczyn,  które  skłoniły  go  do
poszukiwania  pomocy,  oczekiwań  w  radzeniu  pod  adresem  instytucji,  dotychczasowych  doświadczeń
w radzeniu sobie z trudnościami oraz ważne jest właściwe zdefiniowanie problemu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podstawowym narzędziem poznawania podopiecznego jest tzw. wywiad środowiskowy

(społeczny). Wywiad to jedna z najbardziej rozpowszechnionych w badaniach socjologiczno-
-psychologicznych  technik  uzyskiwania  informacji  o  opiniach,  postawach,  przekonaniach
dotyczących  życia  badanych  osób.  Umiejętnie  prowadzona  rozmowa  i  właściwie
przygotowany wywiad jest nieocenionym źródłem wiedzy o kliencie. Istnieją pewne warunki,
od których zależy to czy wywiad spełni swoje funkcje:
1)  od przygotowania wywiadu,
2)  okoliczności  w których dochodzi do kontaktu między podopiecznym a opiekunem, gdzie

istotne jest kto był inicjatorem rozmowy czy jest to pierwsze czy kolejne spotkanie,

3) miejsce, w którym wywiad się odbywa – obecność osób trzecich możliwość zachowania

dyskrecji, komfort fizyczny i psychiczny,

4) wcześniejsze

pozytywne

doświadczenia

kontaktach

między

opiekunem

a podopiecznym [21].

Kwestionariusz wywiadu środowiskowego jest podstawowym narzędziem pracy

pracownika  socjalnego.  Kwestionariusz  wywiadu  pozwala  na  poruszenie  zagadnień
dotyczących  samego  podopiecznego,  jego  rodziny,  dotykających  go  problemów,  a
jednocześnie  dane  demograficzne,  informacje  o  sytuacji  zawodowej,  mieszkaniowej,
zdrowotnej, itp.
Wzór  kwestionariusza  wywiadu  środowiskowego  zawarty  jest  w  Dzienniku  Ustaw  z  dnia
4 maja  2005  r.  nr  77  poz.672  (Rozporządzenie  Ministra  Polityki  Społecznej  z  dnia
19 kwietnia 2005 r. w sprawie przeprowadzenia wywiadu środowiskowego).

Kwestionariusz wywiadu środowiskowego składa się z IX części, które odpowiednio

dotyczą:

–

osób ubiegających się o przyznanie świadczeń pomocy społecznej oraz dziecka
kierowanego do placówki opiekuńczo-wychowawczej (część I);

–

osób o których mowa w art. 103 ustawy z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej
(część II);

–

osób o których mowa w art. 103 ustawy z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej
(część III);

–

osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej (część IV);

–

osób zgłaszających gotowość do pełnienia funkcji rodziny zastępczej (część V);

–

rodziny zastępczej ubiegającej się o przyznanie pomocy pieniężnej na częściowe
pokrycie kosztów utrzymania dziecka (część VI);

–

oceny sytuacji opiekuńczo-wychowawczej dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej
(część VII);

–

osób ubiegających się o pomoc pieniężną na usamodzielnienie, pomoc pieniężną na
kontynuowanie nauki (część VIII);

–

osób, które posiadają status uchodźcy (część IX).

Obserwacja  to  celowe,  ukierunkowane,  zamierzone  oraz  systematyczne  postrzeganie
badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska [29, s. 52].
Cechy  obserwacji  to:  celowość,  planowość,  premedytacja,  aktywność,  systematyczność.
W  zależności  od  sposobów  dokonywania obserwacji  w  badaniach  społecznych  wyróżnia  się
następujące rodzaje obserwacji:
–  bezpośrednia – badacz sam zbiera dane, np. podczas wywiadu,
–  pośrednia  –  badacz  nie  uczestniczy  w  zbieraniu  danych  i  nie  ma  wpływu  na  ich

powstawanie np. korzysta z akt,

–  uczestnicząca – obserwuje wchodząc do grupy,
–  nieuczestnicząca (z zewnątrz),
–  kontrolowana – w oparciu o kwestionariusz,
–  niekontrolowana – prowadzona swobodnie w sposób ustalony przez badacza,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–  jawna – badani wiedzą, że są obserwowani,
–  ukryta – badani nie wiedzą, że są obserwowani [20, s. 78].
Obserwacja  dostarcza  informacji,  których  nie  udałoby  się  uzyskać  w  inny  sposób.  Pozwala
uzupełnić  wiedzę  o  podopiecznym,  wychwycić  problem,  który  osoba  chciałaby  ukryć,  np.
przemoc, co ma ogromny wpływ na ukierunkowanie pracy socjalnej [14, s. 64].
Analiza dokumentów

Analiza – (gr. analysis – rozbiór), myślowe lub fizyczne rozkładanie jakiejś całości na

części składowe w celach poznawczych, tj. w celu poznania tych części i związków między
nimi, lub w celach praktycznych [18, s. 26].

Analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści

pod  kątem  problemu  badawczego  lub  także  hipotezy  roboczej.  Charakterystyczną  jej  cechą,
jest  to,  że  dotyczy  ona  w  dużej  mierze  nie  tylko  materiału  otrzymanego  w  procesie
zainicjowanych  specjalnie  badań,  lecz także w wyniku działań nie  związanych  bezpośrednio
z  podejmowanym  procesem  badawczym.  Zależy  to  od  dokumentu  poddanego  analizie.
Chodzi  tu  o  dokumenty  szeroko  rozumiane,  obejmujące  nie  tylko  dokumenty  archiwalne
w ścisłym znaczeniu tego słowa, lecz także o aktualne wytwory podopiecznych, jak: rysunki,
listy, pamiętniki, twórczość literacka [18, s. 66].
Rozróżniamy typy dokumentów:
a)  dokumenty zebrane w sposób systematyczny:

−

dokumenty naukowe – dokumenty, na które składają się artykuły w czasopismach

naukowych itp. Są bardzo ważnym materiałem źródłowym dla badacza, jednak trzeba
sprawdzić czy są godne zaufania, czy są aktualne i czy są kompletne,

−

opracowania statystyczne – to wszelkiego rodzaju zestawienia danych statystycznych,

np. roczniki, okresowe sprawozdania, zestawienia itp.,

−

dokumenty kompilacyjne – kompilacjami nazywamy takie dzieła, które składają się

z wielu fragmentów. Są to najczęściej zbiory danych metodycznych, np. książka
adresowa, książka telefoniczna, katalog biblioteczny, rozkład jazdy pociągów itd.,

b) dokumenty okolicznościowe:

−

dokumenty osobiste – dokumenty, które wyrażają osobiste odczucia i spostrzeżenia

autora. Są to między innymi: listy, autobiografie, pamiętniki, dzienniki, wywiady,
wyznania,

−

notatki – pozwalają na względnie dokładne i bezpośrednie odtworzenie danych

wydarzeń. Zaliczamy tutaj: protokoły, stenogramy, zapisy, utrwalone na taśmach
magnetofonowych,

−

sprawozdania – przedstawiają fakty z pewnym opóźnieniem, ponieważ mogą to być

sprawozdania z wydarzeń tygodnia, miesiąca a nawet z kilku miesięcy. Należą tutaj:
doniesienia, meldunki, raporty, itp. Im dłuższy okres od wydarzenia do sporządzenia
dokumentu tym zapiski mogą być mniej dokładne.

Problem wiarygodności danych zawartych w dokumentach.

Sprawa wiarygodności dokumentów jest bardzo ważna, bo wiąże się z nią wartość

poznawcza.  W  przypadku  dokumentów  systematycznych  można  o  ich  wiarygodności sądzić
na  podstawie,  np.  zasadności  ich  założeń  metodologicznych,  sposobów  gromadzenia  danych
i  rzetelności  źródeł,  na  jakich  się  opierają  [21].  Inaczej  sprawa  się  opiera  na  dokumentach
okolicznościowych.  Tutaj  sprawa  jest  skomplikowana,  bo  trzeba  brać  pod  uwagę
wiarygodność autora dokumentu. Autor mógł wyolbrzymić pewne sprawy dla „podniesienia”
rangi swojej osoby [21].
Badania ankietowe

To badania przeprowadzane na zasadzie wywiadu pisemnego, w którym istotną rolę

odgrywa ankieta. Stosuje się je w celu możliwie szybkiego przebadania dużej zbiorowości
ludzi. Badania te są oszczędnością czasu i środków, ponieważ nie potrzeba tu respondenta,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

który prowadzi badanie i zadaje pytania każdej osobie osobno, lecz rozprowadza albo rozsyła
odpowiednią  ilość  ankiet  do  badanych  ludzi,  które  są  wypełniane  bez  jego  udziału.  Rola
badającego w tej metodzie ogranicza się jedynie do opracowania ankiety i wyboru osób, które
zmierza  przebadać.  Analizą  ankiet  przeważnie  zajmuje  się  już  inna  osoba.  Ankieta  ma
charakter bezosobowy i anonimowy, co pozwala na bardziej szczere odpowiedzi badającego,
niż w wywiadach ustnych. Ankietę od wywiadu odróżniają 3 cechy:
1.  stopień standaryzacji pytań,
2.  zasady  jej  przeprowadzania  związane,  w  tym  różnice  dystansu  społecznego  pomiędzy

badanym a badającym,

3. zakres i „głębokość” problematyki [20, s. 86].

Pomimo wszystkich zalet ankieta ma też wady [22]:

a) w bezpośrednich rozmowach można uwzględnić indywidualne różnice respondentów,

natomiast w badaniach ankietowych jest to nie możliwe. Trudno byłoby dostosować
ankietę do każdego z bliżej nieznanych nam respondentów,

b) w każdej badanej grupie są tacy ludzie, którzy z różnych przyczyn nie umieją dobrze

wypełnić ankiety. Im bardziej złożona ankieta tym tych ludzi będzie więcej. Dużo ludzi
ma też problemy z pisemnym formułowaniem swoich myśli,

c) w każdej ankiecie pojawiają się pytania, które mogą wywoływać różne skojarzenia

u poszczególnych osób. Powoduje to rozbieżności w interpretowaniu odpowiedzi,

d) ankieta nie daje możliwości notowania co respondent mówi, jak gestykuluje, jaką ma

mimikę w chwili wypełniania ankiety. Nie daje odebrać przejawów uczuć respondenta,
skupia się tylko na zbieraniu danych o charakterze ilościowym,

e) zdarza się że, duży odsetek ankiet, najczęściej, pocztowych po prostu przepada.

Ze względu na sposób rozprowadzenia ankiet, wyróżnia się typy:

1) środowiskowe – rozprowadzane przez ankietera w wybranym środowisku, np. wśród

pracowników,

2) prasowe – załączone do gazet, czasopism osobno lub na ich łamach,
3) pocztowe – respondent rozsyła ankiety na dane adresy poszczególnych osób wybranych

do badania. Tutaj jednak trzeba się przygotować na fakt, iż duży odsetek ankiet nie wróci,
co wiąże się większym nakładem sił i środków.

Oprócz wymienionych typów ankiet można wyróżnić także:

−

ankiety jawne – to takie, które wskazują na osobę respondenta, np. imienne bądź mogą
wskazywać na osobę ze względu na zawarte w nich pytania, np. pytania o zawód ojca,
miejsce urodzenia itp.,

−

ankiety anonimowe – nie są podpisywane jak i nie zawierają pytań, które mogłyby
ujawnić osobę respondenta.

Zasady opracowywania ankiet.

Ankieta dobrze i poprawnie przygotowana budzi zaufanie i prowadzi do jej wypełnienia.

W przeciwnym razie na pewno nie będzie wypełniona i trafi do kosza. Aby dobrze się
przygotować do stworzenia ankiety, na początek trzeba zadać sobie pytania:

–

z jakich elementów powinna się składać ankieta?

–

jaką formę i treść powinny mieć jej poszczególne elementy?

–

jaki wygląd zewnętrzny powinna mieć, aby zachęcała do rozwiązania? [21]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to jest kontrakt socjalny?
2.  Jakie znasz etapy kontraktu socjalnego?
3.  Jaki powinien być prawidłowo sformułowany cel?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.  Na jakie pytania powinniśmy odpowiedzieć, chcąc dokonać oceny?
5.  Jak zdefiniujesz termin „działania” zawarty w kontrakcie socjalnym?
6.  Ile jest części kwestionariusza wywiadu środowiskowego?
7.  Co to są badania ankietowe?
8.  Jakie znasz typy dokumentów?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie1

Zapoznaj się z przygotowanym tekstem dotyczącym analizy dokumentów, a następnie

wykonaj planszę ukazującą: strukturę, formę i treść ankiety, rodzaje pytań, a także jej wygląd.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zaplanować tok postępowania,
3)  zapoznać się z tekstem,
4)  wybrać i zapisać najważniejsze elementy ankiety,
5)  wykonać planszę,
6)  zaprezentować efekty ćwiczenia,
7)  wziąć udział w dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

brystol dowolnego formatu,

–

przybory do pisania,

–

linijka,

–

tekst przewodni.

Ćwiczenie 2

Do sformułowanych poniżej celów zawartych w kontrakcie socjalnym zaplanuj

odpowiednie działania (pkt. III kontraktu socjalnego).
4. Cele, które ma osiągnąć osoba/rodzina, umożliwiające przezwyciężenie trudnej sytuacji
życiowej:
4.1. Cel lub cele główne Bezradność w prowadzeniu gospodarstwa domowego.........................
…………………………………………………………………………………………………...
4.2. Cele szczegółowe i przewidywane efekty działania:
a) nabycie umiejętności dbania o higienę osobistą.......................................................................
.......................................................................................................................................................
b) nabycie umiejętności sporządzania posiłków…......................................................................
.......................................................................................................................................................
c) nabycie umiejętności dbania o wygląd mieszkania..................................................................
.......................................................................................................................................................
d) nabycie umiejętności organizowania wolnego czasu...............................................................
.......................................................................................................................................................
e) nabycie umiejętności gospodarowania środkami finansowymi……………………………… ....
...... ......................................

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przewidywane efekty działań:
Ad. a) Pani X ciało umyte, włosy uczesane, dłonie czyste, paznokcie obcięte.
Ad.  b)  Pani  X  potrafi  przygotować  śniadanie,  kolację  oraz  dwudaniowy  obiad,  potrafi
odpowiednio  dobrać  produkty  żywnościowe,  podać  posiłki  w  czystych  naczyniach  oraz
porach dnia wyznaczonych do ich spożycia.
Ad. c) W domu  jest czysta podłoga, brak śladów kurzu na  meblach, odkurzony dywan, brak
pajęczyny  na  ścianach,  naczynia  pozmywane,  ułożone  w  miejscu  dla  nich  przeznaczonym,
ubrania złożone w szafie, stół czysty.
Ad. d) Pani X dzieli obowiązki domowe pomiędzy wszystkich członków rodziny, zaprzestaje
ciągłego  oglądania  TV,  podczas  wykonywania  prac  domowych  koncentruje  się  na
wykonywanej  czynności,  nie  przerywa  jej  na  obejrzenie  serialu,  poświęca  czas  wolny  na
odpoczynek na świeżym powietrzu, zabawę z dziećmi, bądź swoje hobby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zaplanować tok postępowania,
3)  zapoznać się z powyżej sformułowanymi celami kontraktu socjalnego,
4)  zaplanować odpowiednie działania,
5)  zaprezentować efekty ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

poradnik dla ucznia,

–

przybory do pisania,

–

przykładowy wypełniony kontrakt socjalny.

Ćwiczenie 3

Posługując się Internetem, bądź korzystając z biblioteki zapoznaj się z zamieszczonymi

w Dzienniku Ustaw z dnia 4 maja 2005 r., nr 77 poz. 672 wzorami kwestionariusza wywiadu
środowiskowego. Następnie skopiuj jedną z części i przedstaw na zajęciach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zaplanować tok postępowania,
4)  udać się do biblioteki, bądź skorzystać z Internetu,
5)  skopiować jedną część kontraktu socjalnego,
6)  przedstawić kopię dokumentu na zajęciach,
7)  wziąć udział w dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru A4,

–

Dziennik Ustaw z dnia 4 maja 2005 r., nr 77 poz. 672,

–

komputer z dostępem do Internetu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) określić czym jest kontrakt socjalny?

□

2) scharakteryzować prawidłowo sformułowany cel?

□

3) sformułować zawierane w kontrakcie socjalnym cele główne

i szczegółowe na podanym przykładzie?

□

4) sformułować działania jakie ma wykonać osoba, z którą zawiera się

kontrakt socjalny?

□

5) scharakteryzować wzór kwestionariusza wywiadu środowiskowego

zawarty w Dzienniku Ustaw z dnia 4 maja 2005 nr 77 poz. 672?

□

6) określić strukturę ankiety, formę i treść, rodzaje pytań, a także

jej wygląd zewnętrzny?

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Charakterystyka

diagnozy

społecznej

oraz

sposoby

monitorowania pracy socjalnej

4.3.1. Materiał nauczania

Termin „diagnoza” zapożyczony jest z języka medycznego i oznacza „poznanie”

(diagnosis),  definiowany  jest  jako  „rozpoznanie  jakiejś  choroby  poprzez  jej  symptomy”
[2, s. 141]. Współczesna interpretacja tego terminu podkreśla dwa jego składniki:
–  zebranie potrzebnych danych,
–  krytyczne ich opracowanie w drodze rozumowania.

Diagnoza jest obecnie terminem rzadko używanym w pracy socjalnej. Termin ocena

wydaje się bardziej odpowiedni do wyjaśnienia postępowania podejmowanego w pracy
socjalnej. Diagnoza stawia podopiecznego w postawie

biernej,

a pracownika

w zaangażowanej. Ocena zakłada, natomiast uczestnictwo podopiecznego, czyli jest to
pojęcie bardziej adekwatne dla pracy socjalnej, która stawia na partnerstwo [2, s. 141].

W zależności od fazy działania wyróżnia się następujące oceny (P. Vinter) [2, s. 141]:

Ocena  wstępna  –  to  pierwsza  ocena  podopiecznego  i  jego  sytuacji.  Ma  ona  charakter
intuicyjny,  spontaniczny.  W  większym  stopniu  oparta  jest  na  odniesionym  wrażeniu,  niż  na
faktach.  Jej  celem  jest  ocena  czy  samodzielnie  będzie  się  prowadzić  daną  sprawę,  czy  też
kieruje się daną osobę do kompetentnej instytucji.
Ocena operacyjna – służy wskazaniu celów i stworzeniu projektu działania. Dokonuje się jej
w trakcie pierwszych kontaktów i pierwszych działań. Ocena operacyjna zakłada konieczność
uprzedniego  zapoznania  się  z  problemem  przy  udziale  podopiecznego.  Następuje  po
przeprowadzeniu  analizy  sytuacji.  Oceny  operacyjne  dokonuje  się  w  miarę  podejmowania
działań. Poddaje się ją weryfikacji i uaktualnieniu.
Ocena  końcowa  rezultatów  działania  –  to  przybliżony  pomiar  zmian,  jakie  się  dokonały.
Ocena  ta  zmierza  do  zakończenia  metodycznego  działania  oraz  doprowadzenia  do  końca
podjętych zobowiązań. Jest ona konsekwencją oceny rezultatów działania.

Cechy charakteryzujące ocenę:

–

skupia się na trudnościach, które należy rozwiązać,

–

jest procesem ciągłym i dynamicznym, jest zawsze prowizoryczna,

–

subiektywność,

–

aspekt ideologiczny,

–

uczestniczy w niej podopieczny [2, s. 134-139].
Diagnoza społeczna – oznacza rozpoznanie warunków życia jednostki i rodziny na

podstawie objawów, w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości w danej dziedzinie,
a następnie rozpoznanie sił jednostki i jej najbliższego środowiska tak, aby terapia,
kompensacja, profilaktyka lub ratownictwo było racjonalne i skuteczne [13, s. 23].

Grupy błędów diagnostycznych:

1. Błędy obserwacji:

–

niespostrzeganie istniejących cech,

–

nie wywoływanie przez diagnozę objawów,

–

spostrzeganie objawów w zmienionej ilościowej lub jakościowej postaci,

–

spostrzeganie objawów nieistniejących.

2. Błędy rozumowania:

–

niezupełna eliminacja – odrzucanie elementów nieistotnych,

–

błąd fałszywej przyczyny – mylenie ze skutkami,

–

błąd atrybucji – przypisywanie osobie cech, których nie posiada,

–

nieprawidłowe odczytywanie objawów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Błędy techniczne:

–

np. źle skonstruowany wywiad [21].

Diagnoza zawiera w sobie szereg aspektów, które S. Ziemski nazywa „diagnozami

cząstkowymi”. Diagnoza rozwinięta ma pięć etapów, które wzajemnie się uzupełniają:
1. Aspekt identyfikacyjny – diagnoza przyporządkowująca, diagnoza klasyfikacyjna albo

typologiczna.

2.  Aspekt genetyczny – diagnoza genetyczna – skupia się na przyczynach trudności.
3.  Aspekt celowościowy – diagnoza znaczenia.
4.  Aspekt fazy – diagnoza fazy.
5.  Aspekt rozwojowy, czyli prognostyczny – diagnoza prognostyczna [21].
A zatem aby zdiagnozować daną sytuację:
1.  Zbiera  się  dane  i  na  tej  podstawie  określa  stan  rzeczy,  dążąc  do  jego  wielokrotnego

wyjaśnienia  –  szuka  się  odpowiedzi  na  pytanie  –  do  jakiego  znanego  (z  literatury  lub
doświadczenia  praktycznego)  typu  należy  badany  stan  rzeczy  –  diagnoza
przyporządkowująca  (klasyfikacyjna,  typologiczna);  diagnoza  ta  zaszeregowuje  badane
zjawiska  do  pewnego  etapu,  jest  ona  wstępnym  określeniem  badanego  stanu  rzeczy  –
klasyfikację podopiecznego do  jednej z grup dyspanseryjnych, np.: alkoholizm –  nie  jest
to problem lecz klasa co jeszcze niczego nie wyjaśnia.

2. Jakie są przyczyny danego stanu rzeczy – diagnoza genetyczna, czyli kazualna-

przyczynowe wyjaśnianie danej sytuacji, poszukiwanie, wyjaśnianie uwarunkowań
objawów spotykanych w środowisku – ustalanie jaka jest przyczyna danego zjawiska.

3. Jaki ma znaczenie dany składnik/czynnik badanego stanu rzeczy dla jego całokształtu-

diagnoza celowościowa – szczególnie ważna w tych przypadkach, gdy rozpoznajemy stan
rzeczy,  który  zawiera  w  sobie  lub  jest  uwarunkowany  zjawiskami  sprzężonymi:  inaczej
diagnoza  znaczenia  –  wyjaśnia  znaczenie  dla  danego  układu  –  jednostki,  rodziny,
występujących  objawów  dysfunkcyjnych  oraz  ustala  stopień  jego  szkodliwości,  np.:  czy
niepełnosprawność podopiecznego jest zasadniczą przyczyną jego bezrobocia, czy też ma
znaczenie minimalne, gdyż faktycznie posiada on bardzo niskie kwalifikacje zawodowe.

4. W jakiej fazie przebiegu znajduje się badany stan rzeczy – diagnoza fazy – ważna ze

względu na zmienność przedmiotu działania: ustala się, w jakim stadium znajduje się
badane zjawisko – wstępnym, rozwiniętym, końcowym.

5. Jak dalej będzie rozwijał się dany stan rzeczy – diagnoza rozwojowa, prognostyczna –

wskazuje co się będzie działo dalej, w jakim kierunku zjawisko się rozwija lub rozwinie.
Należy pamiętać, że nie w każdym przypadku diagnozowania występują wszystkie
aspekty diagnozy i nie zawsze wszystkie są jednakowo ważne. Jednak przynajmniej dwa,

spośród ww., powinny być w każdym przypadku uwzględnione w czynnościach
diagnostycznych, a mianowicie: diagnoza przyporządkowująca, diagnoza genetyczna lub
przyczynowa [2, s. 143-152].

Zakres diagnozy społecznej (wg M. Richmond):
–  wiek, płeć (cechy zdeterminowane przez naturę),
–  sytuacja zawodowa,
–  sytuacja materialna,
–  sytuacja rodzinna,
–  sytuacja bytowa,
–  sytuacja zdrowotna,
–  zainteresowania,
–  możliwości samodzielnego pokonania trudności.
Konieczne jest badanie tzw. ścieżek życia:
–  ścieżka rodzinna,
–  ścieżka edukacyjna,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–  ścieżka zawodowa,
–  ścieżka aktywności społecznej,
–  ścieżka systemu wartości.

Podsumowując można powiedzieć, że diagnoza – ocena sytuacji podopiecznego –

powinna składać się z następujących elementów:
–  przyczyny trudnej sytuacji życiowej oraz źródła tych przyczyn,
–  mocne strony osoby, rodziny i zasoby środowiska,
–  słabe strony osoby/rodziny oraz ograniczenia, bariery i przeszkody w środowisku.

Trzeba zaznaczyć, ze diagnoza nie jest czymś ostatecznym. W miarę budowania

prawidłowej współpracy między podopiecznym a opiekunem w domu pomocy społecznej
zmienia się również diagnoza. Zdarza się również, że w życiu podopiecznego nagle następują
takie wydarzenia, które powodują całkowitą zmianę diagnozy – oceny [30, s. 5].
Monitorowanie działań pracy socjalnej

Monitorowanie zawiera w sobie kilka działań, które mają na celu zastosowanie wobec

podopiecznego pewnych środków przymusu i nadzoru. Do takich zaliczamy:
a)  kontynuowanie pracy,
b)  narzucanie wymogów i ograniczeń,
c)  nadzorowanie.

Wszystkie one narzucają działanie przy użyciu autorytetu. Źródłem autorytetu są przepisy

prawa,  instytucje  społeczne,  kompetencja  i  doświadczenie  zawodowe  pracownika.  Na  tym
etapie  pracy  z  podopiecznym  nie  można  zapomnieć,  że  ma  on  prawo  do  decydowania
o  własnym  życiu  zgodnie  z  własną  wolą  i  nikt  nie  może  nakłonić  go  do  zmodyfikowania
wyboru jego drogi życiowej jeśli on sam tego nie chce [2, s. 200].

Ad. a) kontynuacja pracy – rozumiemy tu spotkania i wizyty domowe z podopiecznymi,

z którymi już nie prowadzi się stałej pracy, ale u których pojawia się obawa o pojawienie się
okresowych trudności. Spotkania te mają na celu sprawowanie dyskretnego nadzoru. Tę
formę stosuje się przede wszystkim wobec jednostek lub rodzin rzadziej wobec grupy
podopiecznych.

Ad. b) narzucanie wymagań i ograniczeń – działania te wywodzą się z modelu relacji

między rodzicami i dziećmi. Rodzice posiadają autorytet, w jaki wyposaża ich pełniona przez
nich rola, stosują ograniczenia  i  nakazy oraz mają wymagania w stosunku do swoich dzieci.
Ten  typ  działania  jest  często  używany  w  celu  pobudzania  i  mobilizacji  podopiecznego,
nakłonienia  go  do  działania.  Nakładane  na  podopiecznego  wymagania  muszą  być
współmierne  do  jest  dla  niego  możliwe  do  wykonania  pod  względem  fizycznym,
intelektualnym i emocjonalnym. Narzucanie ograniczeń przybiera pewne aspekty zbliżone do
stawiania wymagań. Chodzi o stworzenie pewnych ram, w których praca jest możliwa.

Ad. c) działanie mające na celu odcięcie podopiecznego od pewnych zachowań lub

szybkie wykrycie trudności podopiecznego. Mają one na celu normalizację, to znaczy
doprowadzenie do tego, aby podopieczny respektował normy społeczne (nie kradł, nie pił,
wydatkował rozsądnie pieniądze pochodzące z zasiłku rodzinnego) [2 s. 201-207].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to jest diagnoza?
2.  Jakie znasz cechy dobrej diagnozy?
3.  Z jakich trzech podstawowych elementów powinna składać się diagnoza społeczna?
4.  Jaki jest zakres diagnozy społecznej?
5.  Jakie są grupy błędów diagnostycznych?
6.  Jakie znasz środki przymusu i nadzoru?
7.  Jakie są cechy środków przymusu i nadzoru?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zdefiniuj pojęcie diagnozy społecznej, określ jej etapy i cechy. Określ grupy błędów

diagnostycznych. Uzupełnij tabelę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zaplanować tok postępowania,
4)  zdefiniować pojęcie diagnozy,
5)  przygotować tabelę wg wzoru,
6)  wpisać do tabeli etapy i cechy diagnozy oraz grupy błędów diagnostycznych,
7)  zaprezentować wyniki pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przykładowo opracowana diagnoza dowolnego przypadku,

–

wzór tabeli:

Diagnoza społeczna
Etapy diagnozy

Grupy błędów diagnostycznych Cechy dobrej diagnozy

2.
3.
4.

– papier formatu A0.

Ćwiczenie 2

Dokonaj charakterystyki działań mających na celu zastosowanie wobec podopiecznego

środków przymusu i nadzoru. Podaj cechę wspólną wszystkich opisanych działań. Sformułuj
wnioski.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zaplanować tok postępowania,
4)  scharakteryzować działania mające na celu zastosowanie wobec podopiecznego środków

przymusu i nadzoru,

5)  zapisać cechę wspólną łączącą opisane działania,
6)  zapisać wnioski,
7)  zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4,

–

przybory do pisania i rysowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zdefiniować pojęcie diagnozy?

□

2) określić czym charakteryzuje się diagnoza?

□

3) rozpoznać typy błędów diagnostycznych?

□

4) dokonać diagnozy na podstawie opisu sytuacji?

□

5) określić jakie działania zaliczamy do środków przymusu i nadzoru?

□

6) scharakteryzować działania zaliczane do środków przymusu i nadzoru?

□

7) podać cechę wspólną łączącą działania zaliczane do środków przymusu

i nadzoru?

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Projektowanie działań nastawionych na zmianę sytuacji

podopiecznego

4.4.1. Materiał nauczania

Projekt socjalny jest to ograniczone w czasie i przestrzeni społecznej przedsięwzięcie

o  charakterze  pomocowym.  Zwykle  jest  on  kojarzony  z  określonym  programem  pomocy,
zmian  lub  akcją  socjalną  w  ramach  danej  instytucji  lub  środowiska.  Projekt  powstaje
w następujących fazach:
1.  Konceptualizacji – spojrzenie na projekt z punktu racjonalnego działania.
2.  Operacjonalizacji – konkretyzacja celu głównego i celów szczegółowych.
3.  Ewaluacji – nie tylko ocena celów i metod realizacji projektu, lecz również ocenia zamian

u tych, do których działanie zostało skierowane, a także wszystkich pozostałych
uczestników projektu [10, s. 138].
Opiekun w domu pomocy społecznej jest jednym z elementów biorących udział

w  projekcie,  obok  instytucji,  która  go  zatrudnia,  prowadzenia  swojej  polityki  socjalnej,
podopiecznych,  którymi  mogą  być:  jednostka,  grupa,  rodzina,  społeczność  oraz  instytucje
współpracujące  w  jego  realizacji.  Prowadzi  on  działania  metodyczne,  tzw.  profesjonalne
i  świadome  formy  aktywności,  które  nastawione  są  na  pozytywną  modyfikację  sytuacji,
w której znajduje się podopieczny. Złożona realizacja projektu wiąże się z przyjęciem pewnej
strategii  działania,  którą  można  zdefiniować  jako  sztukę  zaangażowania  całego  zbioru
środków  na  rzecz  osiągnięcia  celów.  W  określeniu  strategii  można  brać  pod  uwagę  takie
komponenty  jak:  zasoby  ludzkie,  materialne,  instytucjonalne  i  czasowe,  cechy
osobowościowe i predyspozycje indywidualne osób biorących udział w projekcie.

Generalnie projekt socjalny nastawiony jest na dokonywanie zmian jednostkowych,

grupowych i środowiskowych, które są ściśle związane z realizacją zadań pomocy społecznej
[10, s. 140].
Socjologiczne, psychologiczne i pedagogiczne wymiary projektu

Aspekt socjologiczny projektu wiąże się z założeniem, że współczesne społeczeństwo

akceptuje projekty nastawione na pobudzanie inicjatyw i aktywności jednostkowych
i środowiskowych, które warunkują rozwój społeczny.

Aspekt psychologiczny wiąże się ze stawianiem pytań, co do psychologicznych źródeł

czy  zasadności  projektu,  jak  i  jego  skutków,  które  za  sobą  pociągnie,  zwłaszcza  zaś  zmian
osobowościowych.  Zastosowanie  podejścia  psychologicznego  sprawi,  że  w  projektowaniu
działania  metodycznego  opiekun  musi  uwzględniać  pragnienia,  potrzeby,  oczekiwania
i  indywidualne  predyspozycje  jednostki  lub  grupy  i  świadomie  ukierunkowuje  je  w  ten
sposób,  by  jednostka  lub  grupa  poczuła  się  wzmocniona  i  dowartościowana  w  swej
autonomii.

Aspekt pedagogiczny polega na uruchamianiu czynników „siły społecznej”, na

ulepszaniu  środowiska  życia.  Wyraża  się  ona  w  takich  cechach  jak:  globalność
(wykorzystywanie  całokształtu  wiedzy  o  człowieku),  dynamice  (aktywny  stosunek  do
rzeczywistości),  kompensacji  (uzupełnianiem  braków),  wartościowaniu  (wychowawcze
podejście do pracy socjalnej).
Powstawanie projektu i jego realizacja

Na projekt socjalny składają się: analizy problemu społecznego – sytuacji jednostki,

grupy, instytucji; teorie stanowiące uzasadnienie podjętych działań; cele wywoływania zmian
jednostkowych, grupowych, środowiskowych ukierunkowane na działalność pomocniczo-
-wychowawczą [10, s. 144].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Etapy projektu socjalnego
1. Zdefiniowanie problemu socjalnego jednostki (grupy, środowiska lokalnego), który staje

się  potencjalnym  obiektem  działań  socjalnych,  np.  dotychczasowe  formy  pomocy
społecznej  niepełnosprawnemu  podopiecznemu  w  formie  wsparcia  terapeuty,
pracowników  domu  pomocy  społecznej,  innych  podopiecznych  nie  dają  rezultatów,
a  wręcz  następuje  pogorszenie  funkcjonowania  jednostki  w  domu  pomocy  społecznej.
Dla opiekuna w domu pomocy społecznej  może stanowić to problem i pewne wyzwanie
do zmiany dotychczasowych działań.

2. Wstępna analiza problemu może dotyczyć rozmiaru pojawiającego się problemu

i działań, które dotychczas były podejmowane.

3. Usytuowanie problemu w kontekście teorii społecznych, stanowiących uzasadnienie

projektowanych zmian.

4. Określenie celu projektu oraz zadań, którym jego wdrażanie ma służyć. Celem projektu

usprawniania pomocy osobom niepełnosprawnym może być stworzenie punktu
konsultacyjno-terapeutycznego dla osób niepełnosprawnych, w którym radą służyliby nie
tylko specjaliści, ale także inne osoby niepełnosprawne, które radzą sobie znacznie lepiej
z podobnym problemem.

5. Opracowanie założeń metodologicznych:

a) związanych z diagnozowaniem potrzeb jednostek, grup – które są podmiotem działań

socjalnych  (opracowanie  metod,  technik,  narzędzi  badawczych,  służących  analizie
sytuacji,  np.  studium  przypadku  jednego  niepełnosprawnego  podopiecznego,
wzbogacona  wywiadami  z  innymi  osobami  niepełnosprawnymi,  pensjonariuszami
domu pomocy społecznej, wywiadami z najbliższą rodziną, personelem domu pomocy
społecznej, czy też analizą zgromadzonej dokumentacji, statystyk, itp.),

b) związanych z realizacją projektu (dobór metody).

6. Analiza założeń metodologicznych w kontekście potrzeb jednostkowych i społecznych

zgodnie z możliwościami realizacyjnymi. Muszą być uwzględnione warunki lokalowe,
zasoby personelu, i akceptacja samych członków projektu, do których jest on skierowany.

7. Ustalenie planu pracy:

a) zdefiniowanie kolejnych etapów działań metodycznych podejmowanych w ramach

projektu,

b) przyjęcie i uzgodnienie z osobami biorącymi udział w projekcie form i metod

realizacji,

c)  określenie kompetencji i zadań osób i instytucji uczestniczących w projekcie,
d)  sprecyzowanie materialnych i strukturalnych aspektów projektu,
e)  określenie ram czasowych projektowanego działania.

8. Wdrażanie projektu, w ramach którego powinno następować systematyczne

weryfikowanie przyjętych założeń i ich zgodności z planem w formie wymiany informacji
między osobami biorącymi udział w projekcie.

9. Analiza recepcji projektu przez jego uczestników, która powinna następować w końcowej

fazie realizacji. Może być dokonana na podstawie wypowiedzi, frekwencji, obserwacji
zajęć.

10. Opracowanie wniosków dotyczących: recepcji projektu, czynników sprzyjających

i utrudniających proces realizacji oraz rekomendacji praktycznych, które mogą być
wykorzystane w doskonaleniu profesjonalnego działania socjalnego w następnych
projektach [10, s. 145-148].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to jest projekt socjalny?
2.  Jaki jest cel projektu socjalnego?
3.  Jakie są etapy projektu socjalnego?
4.  Na  czym  polegają  fazy  konceptualizacji,  operacjonalizacji  i  ewaluacji  w  projekcie

socjalnym?

5. Na czym polegają poszczególne wymiary projektu socjalnego?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj projekt pomocy podopiecznemu domu pomocy społecznej, na podstawie

przykładowego projektu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  zapoznać się z podanym przykładem projektu,
4)  zaplanować tok postępowania,
5)  napisać swój własny projekt,
6)  zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusze papieru,

–

przybory do pisania,

–

przykład projektu socjalnego (Załącznik 1).

Załącznik 1. Przykład projektu socjalnego

Tytuł: Projekt działań samopomocowych dla osoby niepełnosprawnej poruszającej się na

wózku inwalidzkim.

Wstęp
Celem projektu jest wzajemna wymiana doświadczeń w zakresie samoobsługi osoby

poruszającej  się  na  wózku  inwalidzkim  oraz  wzajemne  wsparcie  w  rozwiązywaniu
codziennych  problemów  związanych  z  niepełnosprawnością  oraz  wsparcie  psychologiczne
w momentach  trudnych  dla  Pana  X.  Projekt  będzie  realizowany  przez  co  najmniej  12
miesięcy.

Charakterystyka problemu

Pan X uległ w IV 2007 roku wypadkowi samochodowemu na skutek, którego porusza się na
wózku inwalidzkim. Przeżywa chwile załamania, zniechęcenia do życia, nie potrafi odnaleźć
się  w  obecnej  sytuacji.  Nie  wychodzi  z  domu,  nie  wykonuje  żadnych  podstawowych
czynności  samoobsługowych  typu:  jedzenie,  mycie  itp.  Jest  w  bardzo  złym  stanie
psychicznym.  Dotychczas  podejmowane  działania  tj.  rozmowy  z  psychologiem,  zażywanie
leków uspakajających, wsparcie rodziny nie przynoszą rezultatów.

Projekt oparto na założeniach teorii socjologicznych i psychologicznych, według których

społeczeństwo akceptuje projekty nastawione na pobudzanie inicjatyw i aktywności

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jednostkowych i środowiskowych. Natomiast uwzględnienie indywidualnych potrzeb,
pragnień i oczekiwań, wzmocni osobę w jej poczynaniach.

Adresaci projektu

Projekt adresowany jest do osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim.

Partnerzy przy realizacji projektu

Osoba poruszająca się na wózku inwalidzkim od kilku lat, znakomicie funkcjonująca
w środowisku, psycholog, rodzina adresata projektu, wolontariusz.

Sposób oceny projektu
Zebranie informacji zwrotnych od uczestników spotkań, zebranie anonimowych

informacji zwrotnych od samego Pana X oraz jego rodziny na temat jego funkcjonowania po
przeprowadzeniu projektu.

Harmonogram zadań

Lp. Zadania

Realizator

Termin

Dogłębna analiza problemów Pana X oparta
na zebranym materiale.

Opiekun

Od 9.IX-20.IX.07

Rozmowy z Panem X, jego rodziną
wolontariuszem, psychologiem,

Opiekun

Od 22.IX-
29.IX.07

Spotkania Pana X z wolontariuszem

wolontariusz

1 x w tygodniu
w okresie od 2.XI
do VIII.
Częstotliwość
spotkań może być
dostosowywana do
potrzeb.

Spotkania Pana X z psychologiem

Psycholog
Rodzina Pana X

1 x w tygodniu
w okresie od 2.XI
do VIII.
Częstotliwość
spotkań może być
dostosowywana do
potrzeb.

Dyskusja – wzajemna wymiana spostrzeżeń
co do efektów działań

Opiekun
Psycholog
Rodzina Pana X
Pan X
Wolontariusz

1 raz w miesiącu
przez okres
realizacji projektu

Spotkanie podsumowujące efekty podjętych
działań – ocena realizacji projektu.

jw.

VIII 2008

Koszty realizacji projektu

Rodzaj wydatku

jednostka

Koszt w zł

Ilość jednostek

Udział własny

Psycholog

godzina

1200 zł

Opiekun w domu
pomocy społecznej

godzina

1600 zł

Telefon

Impuls

0,35

100

35,00

Koszt dojazdu

Bilet

2,00

160

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pożądane rezultaty projektu

Systematyczny udział w spotkaniach z wolontariuszem, psychologiem, poprawa

samopoczucia psychicznego Pana X, poprawa funkcjonowania fizycznego, większa
samodzielność w wykonywaniu codziennych czynności, nabycie motywacji do dalszej pracy
nad sobą, ogólna poprawa relacji z rodziną i najbliższymi.

Możliwość kontynuacji projektu

Po zakończeniu projektu z Panem X, może on zostać wykorzystany do pomocy innej

osobie w podobnej sytuacji. Może mieć miejsce zamiana ról Pana X – to On tym razem
będzie pomagał.

Ćwiczenie 2

Określ fazy projektu socjalnego i połącz je z właściwymi definicjami (np. 1c, 2a, itd.).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zorganizować stanowisko pracy,
3)  posiadać powyższą rozsypankę definicyjną,
4)  zaplanować tok postępowania,
5)  połączyć odpowiednio definicje z nazwami faz projektu socjalnego,
6)  zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–  arkusz papieru formatu A4,
–  przybory do pisania i rysowania,
–  karta ćwiczeń (rozsypanka definicyjna):

1)  konceptualizacji,
2)  operacjonalizacji,
3)  ewaluacji,
a)  konkretyzacja celu głównego i celów szczegółowych;
b)  nie tylko ocena celów i metod realizacji projektu, lecz również ocenia zamian u tych,

do których działanie zostało skierowane, a także wszystkich pozostałych
uczestników projektu

c) spojrzenie na projekt z punktu racjonalnego działania.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) określić etapy projektu socjalnego?

□

2) podać przykład projektu pomocy osobie niepełnosprawnej?

□

3) scharakteryzować podstawowe cechy projektu socjalnego?

□

4) określić fazy projektu socjalnego?

□

5) określić czym jest konceptualizacja, operacjonalizacji i ewaluacja

w projekcie socjalnym?

□

6) opracować projekt socjalny?

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Sposoby nawiązywania kontaktu z podopiecznym i jego

otoczeniem

4.5.1. Materiał nauczania

Pracownicy domu pomocy społecznej muszą zdawać sobie sprawę z niszczącego wpływu

braku

aktywności

społecznej

człowieka

zaburzenia

zdrowia

emocjonalnego

i somatycznego oraz poczucie dyskomfortu psychicznego [11, s. 127].

Aby zapobiec takiemu stanowi rzeczy, niezwykle istotne jest nawiązanie właściwego

kontaktu z mieszkańcami DPS. Środkiem do tego jest nabycie umiejętności właściwego
komunikowania się.

Dom pomocy społecznej świadczy całodobowe szeroko pojęte usługi opiekuńcze. Istotą

tej  opieki  jest  kontakt  pomiędzy  opiekunem,  a  podopiecznym.  Jest  on  oparty  na
porozumiewaniu się, na rozmowie, której wartość jest często niedoceniana, a personel nie jest
przygotowany do jej prowadzenia. Specyfika domu pomocy społecznej polega na tym, że:
–  mieszkańcy przebywają tu najczęściej do końca życia,
–  stan psychofizyczny mieszkańców jest bardzo zróżnicowany,
–  personel pracuje przez wiele lat, czasami przez cały okres swej aktywności zawodowej,
–  przygotowanie  personelu,  jego  wiedza,  umiejętności  i  predyspozycje  są  bardzo

zróżnicowane,

– życie domu regulują akty prawne, rozporządzenia, regulaminy,
– jest to skupisko ludzi, w którym dochodzi niemalże ciągle do wielu interakcji na

poziomie: mieszkaniec-mieszkaniec, mieszkaniec-personel, personel-personel,

– podporządkowując

się

wymogom

instytucji,

mieszkańcy

ulegają

procesowi

instytucjonalizacji, objawiającym się przede wszystkim utratą aktywności, wycofaniem
się z życia społecznego, biernością [8, s. 73].

Chcąc zapobiegać powyższym objawom personel musi być przygotowany do prowadzenia
rozmów zarówno z osobami łatwymi w kontakcie i poszukującymi go, jak i osobami
wyraźnie izolującymi się.

Komunikując się z osobą w podeszłym wieku możemy napotkać bariery często

spowodowane chorobą:
–  demencje,
–  głuchota,
–  afazja (w zależności od uszkodzeń człowiek może: rozumieć, ale nie móc nic powiedzieć;

mówić, ale mieć kłopoty z budowaniem poprawnych wypowiedzi, doborem słów; nie
rozumieć),

– dyzartria (człowiek mówi z trudnością, dźwięki są zniekształcone, rozumie) [8, s. 78].

Podstawowe zasady rozmowy z osobą w podeszłym wieku:

– czasu na rozmowę musi być tyle, by nie wprowadzać atmosfery pośpiechu,
– koncentrujemy się na teraźniejszości i przyszłości. Tylko motywując osobę do planowania

sobie życia mamy szansę utrzymać ją w stanie aktywności,

– pozostawiamy osobie możliwość decydowania o sobie, np. poprzez wykorzystywanie jej

sprawności w organizowaniu życia codziennego,

– w rozmowach dbamy, by wysłuchać mieszkańca i pomóc mu w rozwiązaniu jego

problemu,

–  w przypadku osób wycofujących się dbamy o wyznaczenie celu życia [8, s. 80].
Przykładowy schemat rozmowy:
–  podejdź do mieszkańca i uśmiechnij się, wymień spojrzenie,
–  usiądź jeśli on siedzi, usiądź przy jego łóżku jeśli on leży,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–  okaż zainteresowanie słowami: np. wygląda Pan na przygnębionego,
–  rozpocznij rozmowę od tematu obojętnego np. pogoda,
–  jeśli  rozmowa  przybiera  formę  rozmowy  problemowej  unikaj  barier,  aktywnie  słuchaj,

pozwól mówić,

–  podtrzymuj rozmowę przez: dawanie sygnałów, że słuchasz, parafrazowanie,
–  okaż empatię, powiedz coś o sobie,
–  dostosuj zachowanie do stanu mieszkańca,
–  reaguj  na  każde  zmiany,  zmiana  nastroju  mieszkańca  powinna  być  dla  nas  sygnałem  do

dalszej rozmowy [8, s. 81].

Rozmowa z mieszkańcem agresywnym
Bywają mieszkańcy sprawiający personelowi szczególne problemy. Są to osoby stosujące
przemoc fizyczną, używające wulgaryzmów, narzekające, ciągle niezadowolone.

Podstawowe zasady rozmowy z osobą agresywną:

–  rozmawiaj jak najczęściej z tą osobą, gdy jest ona w dobrym nastroju,
–  w wypadku wybuchu agresji zerwij chwilowo kontakt i poczekaj aż opadną emocje,
–  wróć do wydarzenia i poproś mieszkańca o analizę tego, co się stało,
–  przedstaw to co ty czułeś i widziałeś, nazwij emocje własne i emocje mieszkańca,
–  pozwól mu przedstawić jego punkt widzenia, nie oceniaj ani nie krytykuj,
–  jeśli  w  związku  z  agresywnymi  zachowaniami  mieszkańca  podejmowane  są  jakieś

działania, wyjaśnij mu czemu one służą,

– jeśli zawodzą wszelkie próby skutecznego porozumiewania, należy szukać wsparcia

w zespole, a zespół ma obowiązek takiego wsparcia udzielić.

Najważniejsze jest, by w swoim rozmówcy widzieć drugiego człowieka, a nie tylko
mieszkańca domu pomocy społecznej [8, s. 85].

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie błędy popełnia najczęściej personel podczas komunikowania się z podopiecznymi

DPS?

2.  Jakie podstawowe zasady obowiązują podczas rozmowy z osobą agresywną?
3.  Jakie bariery napotyka personel w kontaktach z podopiecznymi DPS?
4.  Jakie zasady obowiązują podczas rozmowy z osobą w podeszłym wieku?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie artykułu Celiny Jurkiewicz: „Jak komunikować się z mieszkańcami domu

pomocy społecznej”, zamieszczonego w Kwartalniku Praca Socjalna 2006, nr 3 s. 66-85,
określ błędy personelu popełniane podczas komunikacji z mieszkańcami DPS.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z artykułem,
3)  wypisać błędy personelu popełniane podczas komunikacji z mieszkańcami DPS,
4)  dokonać analizy zapisów,
5)  zapisać wnioski,
6)  zaprezentować wyniki i wziąć udział w dyskusji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

kserokopia artykułu z czasopisma: Praca Socjalna 2006, nr 3, s. 66-85.

Ćwiczenie 2

Korzystając ze schematu rozmowy zamieszczonego w Poradniku dla ucznia, przeprowadź

symulację rozmowy z mieszkańcem DPS.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania zamieszczonym w Poradniku dla ucznia,
2)  dobrać się w pary,
3)  określić temat rozmowy,
4)  zaplanować przebieg rozmowy,
5)  zaprezentować symulację rozmowy,
6)  wziąć udział w dyskusji podsumowującej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– poradnik dla ucznia,
– rekwizyty potrzebne do odegrania scenki.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) określić błędy najczęściej popełniane przez personel podczas

komunikacji z mieszkańcami DPS?



2) przeprowadzić rozmowę z mieszkańcem DPS?



3) określić podstawowe zasady rozmowy z osobą agresywną?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Charakterystyka celów i zadań polityki społecznej w Polsce

4.6.1. Materiał nauczania

Polityka społeczna – przyjęty i realizowany przez władzę publiczną i organizacje

pozarządowe zespół długofalowych działań na rzecz zaspokajania potrzeb i rozwiązywania
problemów społecznych. W zakres zainteresowań polityki społecznej wchodzą zagadnienia
prawne, polityczne, socjologiczne, ekonomiczne w następujących obszarach:

−

polityka demograficzna (ludnościowa) i polityka rodzinna,

−

polityka edukacyjna (oświatowa),

−

polityka kulturalna,

−

polityka ochrony zdrowia,

−

polityka mieszkaniowa,

−

polityka migracyjna,

−

polityka zatrudnienia (przeciwdziałanie bezrobociu, kształtowanie płac i warunków

bezpieczeństwa pracy),

−

polityka zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej (szeroko rozumiana pomoc

społeczna),

−

polityka ochrony środowiska naturalnego,

−

polityka prewencji i zwalczania zjawisk patologii [6].

Julian Auleytner określa politykę społeczną jako działalność państwa i samorządowych

organizacji pozarządowych, których celem jest wyrównanie szans życiowych grup
społeczeństw ekonomicznych i socjalnie najsłabszych [1, s. 20].
Cele polityki społecznej:
1)

zwalczanie niedomagań w dziedzinie procesu dystrybucji,

wspieranie lub tłumienie pewnego systemu gospodarczego lub jego części,

zwalczanie sprzeczności (antagonizmów) społecznych,

wspieranie dobra wspólnego poprzez wpływ na stosunki klas społecznych należących
do wspólnoty,

zapewnienie trwałego osiągania celów społecznych,

dążenie do równowagi między wymogami etycznymi i politycznymi,

kształtowanie położenia różnych warstw społecznych (w szczególności potrzebujących
ochrony),

utrzymanie i wzmocnienie wewnętrznych, materialnych powiązań w społeczeństwie,

integracja grup społecznych w społeczeństwo jako całość,

10)  regulowanie stosunków między grupami społecznymi,
11)  wspieranie wolności i godności ludzi pracy,
12)  dążenie do porządku życia zbiorowego ludzi,
13)  ochrona grup społeczno-ekonomicznych, które wskutek swojej zależności ekonomicznej

są szczególnie narażone na szkody, krzywdy, niebezpieczeństwa i kłopoty,

14)  zapobieganie i łagodzenie zaburzeń i konfliktów w przebiegu procesów społecznych,
15)  poprawa gospodarczej i społecznej pozycji większości osób,
16)  zapewnienie minimalnych standardów socjalnych,
17)  poprawa warunków pracy i bytu szerokich warstw ludności,
18)  eliminowanie źródeł powstawania i przeciwdziałanie przejawom patologii społecznej,
19)  zapewnienie  bezpieczeństwa  socjalnego,  zaspokojenie  potrzeb  wyższego  rzędu,

zapewnienie ładu społecznego [7, s. 10-11].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wśród wszystkich tych celów polityka społeczna jako działalność wyróżnia takie cele

jak:
– wyrównywanie warunków życia i pracy poprzez zaspokajanie potrzeb ludności w różnym

wieku,

–  tworzenie równego dostępu w korzystaniu z obywatelskich praw,
–  usuwanie nierówności społecznych,
–  asekurowanie przed ryzykiem życiowym [5, s. 12].

W przypadku wyrównywania szans chodzi tu przede wszystkim o równy dostęp do

wyżywienia, zdrowia, mieszkania, edukacji oraz pomocy materialnej w przypadku zdarzeń
losowych i niezdolności do pracy.

Polityka społeczna zajmuje się zarówno warunkami życia społeczeństwa, jak

i stosunkami międzyludzkimi w środowisku pracy i środowisku zamieszkania.

W zakres zainteresowań nauki o polityce społecznej wchodzą różnego rodzaju polityki

szczegółowe, np. polityka ludnościowa, rodzinna, polityka zatrudnienia, edukacji, płac
i dochodów z pracy, polityka ochrony pracy, ochrony środowiska, zabezpieczenie społeczne,
polityka zdrowia, mieszkaniowa, migracyjna, pomoc społeczna, planowanie i prognozowanie
społeczne.

Istotny w definiowaniu polityki społecznej jest fakt zawierania w nich podstawowych

wartości socjalnych: wolność, równość, godność osoby ludzkiej i sprawiedliwość. A także
wpływ realizowanej polityki społecznej na cztery sfery życia: pracę, dobrobyt, kulturę
społeczną i ład społeczny [5, s. 10-12].

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jak można zdefiniować pojęcie polityki społecznej?
2.  Jakie są cele polityki społecznej?
3.  Jakie są cele polityki społecznej definiowanej jako działanie?
4.  Jakie znasz polityki szczegółowe?
5.  Jakie wartości socjalne zawierają definicje polityki społecznej?
6.  Na jakie sfery życia ma wpływ realizowana polityka społeczna?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wybierz spośród podanych celów polityki społecznej cele definiowane jako działalność.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zaplanować tok postępowania,
3)  przeanalizować listę wybranych celów,
4)  wypisać na arkuszu papieru właściwe cele,
5)  dokonać analizy zapisów,
6)  zaprezentować efekty ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

– lista celów polityki społecznej:

-  zwalczanie niedomagań dziedzinie procesu dystrybucji,
-  tworzenie równego dostępu w korzystaniu z obywatelskich praw,
-  utrzymanie i wzmocnienie wewnętrznych, materialnych powiązań w społeczeństwie,
-  wyrównywanie  warunków  życia  i  pracy  poprzez  zaspokajanie  potrzeb  ludności

w różnym wieku,

-  integracja grup społecznych w społeczeństwo jako całość,
-  usuwanie nierówności społecznych,
-  wspieranie lub tłumienie pewnego systemu gospodarczego lub jego części,
-  asekurowanie

przed ryzykiem życiowym.

–  arkusze papieru,
–  przypory do pisania,
–  poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Spośród podanych wartości wybierz te, które są wartościami socjalnymi w rozumieniu

polityki społecznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zaplanować tok postępowania,
3)  wypisać na arkuszu papieru wartości socjalne w rozumieniu polityki społecznej,
4)  dokonać analizy ćwiczenia
5)  zaprezentować efekty ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– foliogram lub plansza z wartościami polityki społecznej:

-  wolność,
-  braterstwo,
-  pokój,
-  jedność,
-  równość,
-  godność osoby ludzkiej,
-  sprawiedliwość,
-  miłość.

– rzutnik,
– poradnik dla ucznia.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) określić cele polityki społecznej definiowanej jako działanie?

 

2) określić wartości socjalne zawarte w definicji polityki społecznej?

 

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Zasady etyki

4.7.1. Materiał nauczania

Wartości to wewnętrznie wyznawane i zewnętrznie manifestowane idee, które jakaś

grupa ceni sobie jako idealne lub preferowane. Wartości obejmują normy, standardy
zachowań oraz zasady, które kierują zachowaniem. W konsekwencji wartości determinują,
które cele i sposoby postępowania uważane są za „dobre” [3, s. 97].

Można wyróżnić trzy poziomy wartości:

–

wartości abstrakcyjne: demokracja, sprawiedliwość, samostanowienie, wolność,

–

wartości pośrednie: „cechy odpowiednio funkcjonującej osoby, dobrej rodziny, grupy
oddziałującej pozytywnie na wzrost, dobrej społeczności”,

–

wartości instrumentalne charakteryzujące dobrze funkcjonujące instytucje, rządy lub
profesjonalistów [3, s. 97].

Etyka zawodowa, to spisane normy odpowiadające na pytanie, jak ze względów

moralnych  przedstawiciele  danego  zawodu  powinni,  a  jak  nie  powinni  postępować.  Etyka
zawodowa  występuje  w  postaci  norm  zinstytucjonalizowanych  (kodeksy,  przysięgi,
ślubowania) oraz norm formułowanych jako indywidualne propozycje, luźne lub stanowiące
indywidualny  zespół  postulatów  [18,  s.  40].  Etyczna  praktyka  pracy  socjalnej  obejmuje
składniki indywidualne, instytucjonalne oraz społeczne.

Postulaty etyczne w pracy socjalnej to:

–

nie krzywdź,

–

nieś efektywną pomoc tam gdzie pomoc ta jest niezbędna,

–

wspieraj takie przemiany w świecie społecznym, których efektem będzie mniej krzywdy
i więcej konieczności pomocy [22, s. 77].
Wartości pracy socjalnej i jej zasady dadzą się przełożyć na strategie wzmacniające

i promujące kompetencje. Jeżeli takiego przełożenia nie potrafi się osiągnąć, to dokonywane
zmiany mogą być nieefektywne, a nawet tym bardziej czynić z ludzi ofiary, i to z takich osób,
które już postrzegają siebie jako jednostki nieefektywne i niezdolne do niczego. Efekty
działania wartości i zasad pracy socjalnej ukazuje tabela.

Tabela 1. Efekty działania wartości i zasad pracy socjalnej [3, s. 132]

Wzmocnienie

Wiktymizacja

Potencjalne

skutki

Pozytywne

objawy

Wartości i zasady

pracy socjalnej

Bariery

Potencjalne skutki

Afirmacja
osobowości

Afirmacja
indywidualności,
docenianie
różnorodności

Podtrzymywanie
unikalności
i wartości

Stereotypowość,
oczernianie,
naznaczanie

Niezaradność,
samospełniające się
proroctwa

Efektywność,
kompetencja,
partnerstwo

Przygotowanie
alternatywy
określenie ról

Działanie na rzecz
samostanowienia

Kontrola, doradzanie,
manipulacja,
paternalizm

Niekompetencja
niepowodzenia
w dokonywaniu
zmiany
uzależnienie

Otwartość
obniżone reakcje
obronne

Perspektywa
wzmacniająca
aktywne
słuchanie empatia

Komunikowanie
wolne od oceniania,
pełne akceptacji

Obwinianie, litość,
współczucie,
koncentrowanie się
na brakach

Defensywność,
bezradność

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Afirmacja
racjonalności

Uzyskiwanie
perspektywiczneg
o spojrzenia

Zagwarantowanie
poufności

Nadmierne
identyfikowanie się,
oziębłość,
dystansowanie się

Tendencyjne
postrzeganie,
zniekształcenie

Zaufanie

Respektowanie
prywatności

Zapewnianie
dostępu do
zasobów

Niewłaściwa
komunikacja

Naruszenie
zaufania brak
zaufania

Zwiększone
możliwości

Budowanie więzi
Tworzenie
polityki
i programów
koordynacja
świadczeń

Osiąganie
odpowiedzialności

Zbędna nadmierna
biurokracja
opóźniająca
działanie; zasady
i przepisy
dyskryminowanie

Naznaczenie
(stygma) brak
możliwości

Sankcje
budowanie teorii

Ocena procesu
interwencji;
badania;
powtórzenie
badania

Brak oceny,
wypalenie

Wycofywanie się,
brak poczucia
odpowiedzialności

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jak można zdefiniować pojęcie wartości?
2.  Jak dzielimy wartości?
3.  Jakie są postulaty etyczne w pracy socjalnej?
4.  Jak można zdefiniować pojęcie etyki zawodowej?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj jeden z kodeksów etycznych zamieszczonych w artykule Anny Olech

„Etyka zawodowa w pracy socjalnej” (Praca Socjalna 2001, nr 3, s. 40-64).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zaplanować tok postępowania,
3)  zapoznać się z artykułem,
4)  dokonać charakterystyki wybranego kodeksu etycznego,
5)  zaprezentować efekty ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory do pisania,

–

artykuł A. Olech, „Etyka zawodowa w pracy socjalnej” (Praca Socjalna 2001, nr 3,
s. 40-64).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Dokonaj rozróżnienia między normami zinstytucjonalizowanymi, a formułowanymi.

Zapisz wnioski.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2)  zaplanować tok postępowania,
3)  zdefiniować i podać przykłady norm zinstytucjonalizowanych,
4)  zdefiniować i podać przykłady norm formułowanych,
5)  porównać zapisy i określić różnice,
6)  zaprezentować efekty pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

poradnik dla ucznia,

–

papier A4,

–

przybory do pisania.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:

1) zdefiniować pojęcie wartości?



2) zdefiniować pojęcie etyki zawodowej?



3) określić postulaty etyczne w pracy zawodowej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zdań testowych.
4.  Test  zawiera  20  zadań.  Do  każdego  zadania  dołączone  są  4  możliwości  odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie – tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Pod pojęciem opracowanie planu pracy i jego strukturalizacja w czasie rozumiemy

a) podział zadań, form pracy lub podejmowanie przez obie strony umowy aktywności,

ustalenia częstotliwości spotkań, czasu trwania.

b)  realizację uzgodnień i wyników pracy.
c)  umiejętność wykonania jakiegoś zadania.
d)  poprawę gospodarczej i społecznej pozycji większości osób.

2. Do narzędzi pracy socjalnej zaliczamy

a)  monografię.
b)  socjometrię.
c)  kwestionariusz obserwacji.
d)  kontrakt socjalny.

3. Kontrakt socjalny sporządza się w

a)  1 egzemplarzu.
b)  dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze stron.
c)  3 egzemplarzach.
d)  4 egzemplarzach.

4. Kontrakt socjalny określa

a) sposób współdziałania między osobą/rodziną a ośrodkiem pomocy społecznej

w zakresie rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej.

b)  zakres pomocy materialnej dla klienta.
c)  sytuację osobistą klienta.
d)  styl i tryb życia klienta.

5. Termin „diagnoza” w pracy socjalnej został zastąpiony terminem

a)  poznanie.
b)  rozpoznanie.
c)  ocena.
d)  oznaka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Ocena końcowa działania w pracy socjalnej służy do

a)  wyjaśnienia postępowania podejmowanego w pracy socjalnej.
b)  wskazania celów i stworzeniu projektu działania.
c)  zakończenia metodycznego działania.
d)  skierowania danej osoby do kompetentnej instytucji.

7. Do technicznych błędów rozumowania należy

a) spostrzeganie objawów w zmienionej ilościowej lub jakościowej postaci działania

socjalnego.

b)  źle skonstruowany wywiad.
c)  spostrzeganie objawów nieistniejących.
d)  błąd fałszywej przyczyny – mylenie ze skutkami.

8. Zakres diagnozy społecznej to m.in.

a) wiek, płeć, sytuacja zawodowa, materialna, rodzinna,

bytowa.

b)  poglądy polityczne, społeczne, system moralny.
c)  pochodzenie społeczne, rasa, narodowość.
d)  sytuacja zawodowa, system wartości, gust.

9. Monitorowanie pracy socjalnej zawiera m.in. działania

a)  ostateczne, modyfikujące.
b)  aksjologiczne, pejoratywne.
c)  podstawowe, zasadnicze.
d)  kontynuowanie pracy, narzucanie wymogów i ograniczeń.

10. Nadzorowaniem w procesie monitorowania działań pracy socjalnej określamy

a) działanie mające na celu odcięcie podopiecznego od pewnych zachowań lub szybkie

wykrycie trudności podopiecznego.

b) spostrzeganie objawów w zmienionej ilościowej lub jakościowej postaci działania

socjalnego.

c) nakładane na podopiecznego wymagania.
d) spotkania i wizyty domowe z podopiecznymi.

11. W projekcie socjalnym działania konceptualizacji polegają na

a)  ocenie celów i metod realizacji projektu.
b)  spojrzeniu na projekt z punktu racjonalnego działania.
c)  operacjonalizacji.
d)  destrukcji.

12. Aspekt socjologiczny projektu wiąże się

a) ze stawianiem pytań, co do źródeł czy zasadności projektu, jak i jego skutków, które

za sobą pociągnie.

b) z ulepszeniem środowiska życia.
c) z akceptacją projektów nastawionych na pobudzanie inicjatyw i aktywności

jednostkowych i środowiskowych, które warunkują rozwój społeczny.

d) z prowadzeniem działań metodycznych, tzw. profesjonalnych i świadomych form

aktywności, które nastawione są na pozytywną modyfikację sytuacji w której
znajduje się podopieczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Aspekt pedagogiczny projektu wyraża się w takich cechach jak

a)  globalność, dynamika, kompensacja, wartościowanie.
b)  zmiany osobowościowe, moralne, charakterologiczne.
c)  ocenie celów i metod realizacji projektu.
d)  paradygmaty, uniformizacja, monotyp.

14. Obserwacją nazywamy

a) celowe, ukierunkowane, zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego

przedmiotu, procesu lub zjawiska.

b) nie

posiadającą

odpowiedniego

uregulowania

prawnego

procedurę

przyporządkowywania podopiecznych.

c) dowolne spostrzeganie pojawiających się zjawisk.
d) zapisywanie faktów z życia podopiecznego wg kalendarza spotkań.

15. Badania ankietowe to badania przeprowadzane na zasadzie wywiadu pisemnego,

w którym istotną rolę odgrywa
a)  kwestionariusz wywiadu.
b)  ankieta.
c)  kontrakt socjalny.
d)  projekt socjalny.

16. Według J. Auleytnera polityka społeczna to

a) działalność państwa i samorządowych organizacji pozarządowych, których celem

jest wyrównanie szans życiowych grup społeczeństw ekonomicznych i socjalnie
najsłabszych.

b) przyjęty i realizowany przez władzę publiczną i organizacje pozarządowe zespół

długofalowych działań na rzecz zaspokajania potrzeb i rozwiązywania problemów
społecznych.

c) przeciwdziałanie bezrobociu, kształtowanie płac i warunków bezpieczeństwa pracy.
d) ochrona grup społeczno-ekonomicznych, które wskutek swojej zależności

ekonomicznej są szczególnie narażone na szkody, krzywdy, niebezpieczeństwa
i kłopoty.

17. Usuwanie nierówności społecznych oraz integracja grup społecznych w społeczeństwo

jako całość to
a)  cele polityki społecznej.
b)  zadania.
c)  funkcje.
d)  zasady.

18. Elementem diagnozy społecznej nie są

a)  przyczyny trudnej sytuacji życiowej oraz źródła tych przyczyn.
b)  mocne strony osoby, rodziny i zasoby środowiska.
c)  słabe strony osoby/rodziny oraz ograniczenie, bariery i przeszkody w środowisku.
d)  koncentrowanie się wyłącznie na deficytach środowiska.

19. Kontrakt socjalny jest

a)  narzędziem pracy socjalnej.
b)  metodą pracy socjalnej.
c)  metodą diagnozowania środowiska.
d)  metodą badań pedagogicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ..........................................................................................................................

Stosowanie metod pracy socjalnej

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1.  Auleytner J.: Polityka społeczna. Teoria a praktyka. Warszawa 1997
2.  De Robertis C.: Metodyka działania w pracy socjalnej. BPS, Katowice 1998
3.  Du Bois B., Milej K.K.: Praca socjalna: zawód, który dodaje sił. BPS, Katowice 1999
4.  Garvin  Ch.,  Seabury  B.:  Działania  interpersonalne  w  pracy  socjalnej.  BPS,  Katowice

1998

5. Głąbicka K.: Polityka społeczna państwa polskiego u progu członkostwa w Unii

Europejskiej. ITeE, Radom 2004

6. http://www.wtzbarwice.imax.com.pl/Uslugi/uslugi.html
7. Jurkiewicz C.: Jak komunikować się z mieszkańcami domu pomocy społecznej. Praca

Socjalna 2006, nr 3

8.  Kamiński A.: Funkcje pedagogiki społecznej. PWN, Warszawa 1982
9.  Kantowicz E.: Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001
10.  Kwaczyńska-Butrym  Z.:  Niepełnosprawność  –  specyfika  pomocy  społecznej.  BPS,

Katowice 1998

11. Lalak D., Pilch T. (red.): Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej.

Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999

12.  Łobocki M.: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków 1999
13.  Maciejewska J.:  Jaka Integracja. Edukacja i Dialog, 2006, nr 8
14.  Mikołajewicz W.: Praca socjalna jako działanie wychowawcze. BPS, Katowice1999
15.  Murynowicz-Hatka  E.:  Modele  pracy  socjalnej  i  profesje  społeczne  [w]:  Praca  socjalna

w poszukiwaniu metod i narzędzi, red. Małgorzata Orłowska, L. Malinowski. Wyd.
„Żak”, Warszawa 2000

16.  Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 2001
17.  Olech. A.: Etyka zawodowa w pracy socjalnej. Praca socjalna 2001, nr 3
18.  Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1998
19.  Podstawy pracy socjalnej – Materiały ze szkolenia dla aspirantów pracy socjalnej MOPS

w Radomiu, Radom 2006

20. Praca socjalna w Polsce – Materiały z VII Zjazdu Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy

Socjalnej, Katowice 1999

21. Rainko S.: Jakiej etyki potrzebujemy. Praca socjalna w poszukiwaniu metod i narzędzi.

Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2000

22. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 kwietnia 2005 r. w sprawie

rodzinnego wywiadu środowiskowego. (Dz.U. Nr 77, poz. 672)

23. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 1 marca 2005 r. w sprawie wzoru

kontraktu socjalnego (Dz.U. Nr 42, poz. 409)

24. Skidmore R., Thackeray M.: Wprowadzenie do pracy socjalnej. BPS, Katowice 1998
25. Szmagalski J.: Praca socjalna w poszukiwaniu skutecznych metod [w]: Praca socjalna –

służbą człowiekowi. Wyd. Akad. „Żak”, Warszawa 1998

26. Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 1999
27. Ustawa z 26 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu

osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776)

28. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. Nr 64, poz. 593)
29. Włoch A., Domaradzki P.: Kontrakt socjalny. Przewodnik dla pracowników socjalnych

ośrodków pomocy społecznej. Praca socjalna 2005, nr 4, s. 21-100

30. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. BPS, Katowice 1998