2. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE l ORGANIZACYJNE INWENTARYZACJI
KRAJOZNAWCZEJ

2.1. CELE INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Podstawowym celem inwentaryzacji krajoznawczej jest uzyskanie pełnych, aktualnych i
sprawdzonych informacji o obecnym zasobie oraz stanie obiektów i walorów krajoznawczych
na określonym terenie.

Uzyskanie dzięki inwentaryzacji krajoznawczej wiarygodnych materiałów może stanowić
podstawę właściwego zagospodarowania turystycznego terenu, planowego kierowania
ruchem turystycznym, wytyczania kierunków rozwoju zarówno znanych, jak też nowo
tworzonych rejonów i miejscowości turystycznych o walorach krajoznawczych, a także
lepszego wytyczania znakowanych szlaków turystycznych. Wyniki inwentaryzacji stanowić
będą ponadto cenne źródło wiadomości dla autorów publikacji krajoznawczo-turystycznych,
dla działaczy krajoznawczych i turystycznych przy organizowaniu wszelkiego rodzaju
imprez, wreszcie jako materiały szkoleniowe dla instruktorów krajoznawstwa, przewodników,
przodowników i organizatorów turystyki PTTK.

Ważny jest też inny cel działalności inwentaryzatorskiej: oddziaływanie społeczne i
wychowawcze, mobilizujące samych krajoznawców - inwentaryzatorów. Inwentaryzacja
krajoznawcza powinna stać się rzeczywistą szkołą patriotycznego wychowania, przyczynić
się do silniejszej więzi z własnym regionem, rozbudzić dumę narodową przez bezpośredni i
żywy kontakt z historią, kulturą i przyrodą. Powinna również wyzwolić nowe jakościowo
działania w zakresie regionalizmu, stając się wyrazem konkretnego działania dla regionu,
dostarczając usystematyzowanej o nim wiedzy.

Realizacja programu inwentaryzacji krajoznawczej w PTTK będzie służyć aktywizacji
społecznej szerokich kręgów krajoznawców. Pozwoli też na rozszerzenie i pogłębienie pracy
oddziałowych komisji (klubów) krajoznawczych PTTK, stawiając przed nimi określone
zadania organizacyjne i programowe.

2.2. PROGRAM

Program inwentaryzacji krajoznawczej obejmuje:



prace przygotowawcze,



penetrację terenu,



opracowanie zebranych materiałów,



udostępnianie i rozpowszechnianie wyników inwentaryzacji np. poprzez wydanie
opracowań gminnych lub powiatowych, wydanie opracowań multimedialnych.

2.3. ZAŁOŻENIA ORGANIZACYJNE

Koordynatorem inwentaryzacji krajoznawczej Polski jest Komisja Krajoznawcza Zarządu
Głównego PTTK, działająca z upoważnienia Prezydium Zarządu Głównego. W celu
usprawnienia działań w tym zakresie Komisja Krajoznawcza ZG PTTK powołała Zespół do
Spraw Inwentaryzacji Krajoznawczej Polski, zwany dalej Zespołem, odpowiedzialny za
poczynania organizacyjne i programowe. Do zadań Zespołu należy:



przygotowanie niniejszych wytycznych w konsultacji z szerokim aktywem
krajoznawczym,



przeprowadzanie szkolenia przedstawicieli oddziałowych zespołów do spraw
inwentaryzacji krajoznawczej,



koordynacja i konsultacja realizacji inwentaryzacji na terenie poszczególnych
regionów,



przygotowanie redakcyjne wojewódzkich inwentarzy krajoznawczych.

Zasadnicze prace inwentaryzacyjne prowadzone będą na szczeblu powiatowym. Do ich
prowadzenia przy zarządach Oddziałów PTTK powołane będą zespoły do spraw
inwentaryzacji krajoznawczej. W skład tych zespołów (3-7 osobowych) powinni wejść
członkowie oddziałowych komisji krajoznawczych PTTK, instruktorzy krajoznawstwa,
przodownicy, przewodnicy. Do zadań zespołów należy:



organizacja i koordynacja realizacji inwentaryzacji krajoznawczej na terenie powiatu,



powołanie grup inwentaryzacyjnych,



zebranie niezbędnych materiałów źródłowych,



opracowanie zestawu podstawowej literatury niezbędnej do prac przygotowawczych,



sprawdzenie kart inwentaryzacyjnych,



przygotowanie do druku wyników inwentaryzacji całego powiatu lub poszczególnych
gmin,



dbałość o właściwe przechowywanie inwentarza.

Penetrację terenu (gmin lub miast) prowadzić powinny grupy inwentaryzacyjne (2-5
osobowe), tworzone przede wszystkim z aktywu krajoznawczego miejscowych jednostek
PTTK (kół, oddziałów). Pożądane jest, aby wszyscy członkowie grup przeszli odpowiednie
przeszkolenie; dla kierowników grup jest to obowiązkowe.

3. POJĘCIA PODSTAWOWE

3.1. DEFINICJA INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Inwentaryzacja krajoznawcza jest to spisywanie obiektów i walorów krajoznawczych z
natury. Inwentaryzację krajoznawczą charakteryzują trzy cechy:



przedmiot,



wnikliwość,



zakres

3.2. PRZEDMIOT INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Przedmiotem inwentaryzacji krajoznawczej są obiekty i walory krajoznawcze.

Obiektami krajoznawczymi są przedmioty nieruchome interesujące ze względów na swoje
wartości historyczne, religijne, naukowe, artystyczne, kulturalne, techniczne i gospodarcze
(np. pomniki przyrody, zabytki sztuki, tablice pamiątkowe, wybrane obiekty współczesne).

Dwa lub więcej obiektów krajoznawczych, tworzących zwartą całość pod względem
krajoznawczym, stanowią zespół krajoznawczy (np. zespół klasztorny: kościół, klasztor i

cmentarz ze starodrzewem; zespół pałacowy: pałac, park przypałacowy, altana, pomnik; ulica
o jednolitej zabudowie).

Walorami krajoznawczymi są cechy środowiska me będące obiektami, lecz przedstawiające
określoną wartość krajoznawczą (np. piękno krajobrazu, punkt widokowy, bogactwo flory,
obfitość zwierząt - związana z daną miejscowością oraz tradycyjne imprezy, festiwale,
zwyczaje regionalne).

3.3. WNIKLIWOŚĆ INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Wnikliwość inwentaryzacji krajoznawczej jest to sposób opisu inwentaryzowanego obiektu
(waloru), w celu uchwycenia i utrwalenia jego cech charakterystycznych, istotnych dla
krajoznawstwa.

Kolejność elementów opisu powinna być następująca:



rodzaj, typ, nazwa,



położenie (jeżeli adres nie określa go jednoznacznie),



rozwój (historia),



charakterystyka (wymiary, opis bryły),



wnętrze,



stan zachowania (jeżeli stan jest dobry - nie podawać),



związane z obiektem (walorem) wydarzenia dziejowe, ludzie, legendy, zwyczaje,
imprezy, folklor, odbicie w sztuce lub literaturze,



udostępnienie i zagospodarowanie turystyczne (jeżeli wymaga ujęcia).

3.4. ZAKRES INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

Zakres inwentaryzacji - to umieszczenie jej w przestrzeni i czasie.

Zakresem przestrzennym jest obszar całego kraju w podziale administracyjnym,
obowiązującym w Polsce od l stycznia 1999 r., tj. w podziale na 16 województw i na
jednostki stopnia podstawowego: powiaty i gminy.

Zakresem czasowym jest okres między faktami najdawniejszymi a dniem penetracji
terenowej. Należy w przeszłość sięgnąć jak najdalej, aby inwentaryzacja objęła wszystkie
fakty, które pozostawiły po sobie dostrzegalne ślady lub żyją w miejscowej tradycji, a także
wszystkie obiekty i walory wg stanu na dzień przeprowadzenia penetracji terenowej.

3.5. KARTOTEKA INWENTARYZACYJNA

Kartoteka inwentaryzacyjna jest zbiorem kart inwentaryzacyjnych oraz dokumentacji
inwentaryzacyjnej: ikonograficznej, kartograficznej i protokołów - notatek. Kartoteka utrwala
wyniki inwentaryzacji krajoznawczej, zgromadzone przez inwentaryzatorów w trakcie pracy
ze źródłami i w czasie penetracji terenu. Karta inwentaryzacyjna zawiera opis obiektu lub
waloru krajoznawczego oraz jego dokumentację bibliograficzną. Do karty inwentaryzacyjnej
dołącza się dokumentację ikonograficzną i kartograficzną obiektu lub waloru
krajoznawczego.

Każdy obiekt, walor krajoznawczy lub zespół krajoznawczy jest zinwentaryzowany na
oddzielnej karcie inwentaryzacyjnej. Czasami do opisu obiektu (zespołu) koniecznym będzie
zastosowanie kilku kart (spiętych, połączonych ze sobą).

Karty w kartotece powinny być uszeregowane według zasad klasyfikacji topograficznej,
natomiast w ramach ostatniego członu klasyfikacji, topograficznej - zgodnie z klasyfikacją
rzeczową.

4. KLASYFIKACJA INWENTARYZACJI KRAJOZNAWCZEJ

4.1. UWAGI OGÓLNE

Klasyfikacja inwentaryzacyjna jest to sposób uszeregowania obiektów i walorów
krajoznawczych wg ich cech szczególnych i lokalizacji w terenie; ma ona za zadanie
ułatwienie odszukania właściwej karty inwentaryzacyjnej. Rozróżnia się klasyfikacje:



topograficzną, opartą na podziale administracyjnym kraju,



rzeczową, związaną z cechami inwentaryzowanego obiektu (waloru).

Klasyfikacje - topograficzna i rzeczowa - pozwalają dokładnie oznaczyć położenie każdego
obiektu lub waloru krajoznawczego oraz jego charakter za pomocą symbolu klasyfikacyjnego.

Jednostką podstawową klasyfikacji topograficznej jest szeroko pojęta miejscowość, a więc
miasto, wieś, osiedle, a także przysiółek, kolonia, leśnictwo (leśniczówka), gajówka itp., czyli
teren zabudowany i zamieszkany.

Należy spisywać przede wszystkim obiekty krajoznawcze, następnie walory (jeżeli są). W
przypadku obiektu fizjograficznego wykraczającego poza teren jednej miejscowości, np. duże
jezioro, chroniony kompleks leśny, należy dać jeden całościowy opis tego obiektu przy jednej
miejscowości, np. tej, na terenie której leży większa lub atrakcyjniejsza część obiektu; a w
innych miejscowościach spisać tylko tamtejsze obiekty lub walory krajoznawcze (np. przy
jeziorze: wysoki brzeg z odkrywką geologiczną, punkty widokowe) i dać odsyłacz do opisu
całościowego. Obiekty i walory krajoznawcze w lasach spisuje się pod symbolem najbliższej
leśniczówki, gajówki, wsi lub miasta.

Jednostką podstawową klasyfikacji rzeczowej jest inwentaryzowany obiekt lub walor
krajoznawczy.

4.2. KLASYFIKACJA TOPOGRAFICZNA

4.2.1. Symbol klasyfikacji

Symbol klasyfikacji topograficznej składa się z dwóch (miasta na prawach powiatu
grodzkiego bez dzielnic administracyjnych) lub trzech członów cyfrowych oraz członu
tekstowego. Poszczególne człony oddzielamy kropkami.

W przypadku zmian w podziale administracyjnym skreśla się znak skasowanej jednostki i
nadaje nowy znak wg nowego podziału (kraju, województwa, powiatu, gminy).

4.2.2. Pierwszy człon symbolu klasyfikacji topograficznej

jest dwucyfrowym oznaczeniem województwa wg kolejności alfabetycznej:

01 - Dolnośląskie

09 - Podkarpackie

02 - Kujawsko-Pomorskie

10 - Podlaskie

03 - Lubelskie

11 - Pomorskie

04 - Lubuskie

12 - Śląskie

05 - Łódzkie

13 - Świętokrzyskie

06 - Małopolskie

14 - Warmińsko-Mazurskie

07 - Mazowieckie

15 - Wielkopolskie

08 - Opolskie

16 - Zachodniopomorskie

4.2.3. Drugi człon symbolu klasyfikacji topograficznej

jest dwucyfrowym oznaczeniem powiatu w danym województwie. W pierwszej kolejności
uwzględniamy powiaty ziemskie w kolejności alfabetycznej. Numerację miast na prawach
powiatów grodzkich rozpoczynamy od nr 61 stosując kolejność alfabetyczną. Jako przykład
podajemy wykaz powiatów w województwie śląskim.

Powiaty ziemskie

01 - będziński
02 - bielski
03 - cieszyński
04 - częstochowski
05 - gliwicki
06 - kłobucki

07 - lubliniecki
08 - mikołowski
09 - myszkowski
10 - pszczyński
11 - raciborski
12 - rybnicki

13 - tarnogórski
14 - tyski
15 - wodzisławski
16 - zawierciański
17 - żywiecki

Miasta - powiaty grodzkie

61 - Bielsko-Biała
62 - Bytom
63 - Chorzów
64 - Częstochowa
65 - Dąbrowa
Górnicza
66 - Gliwice
67 - Jastrzębie-
Zdrój

68 - Jaworzno
69 - Katowice
70 -
Mysłowice
71 - Piekary
Śląskie
72 - Ruda
Śląska
73 - Rybnik

74 - Siemianowice
Śląskie
75 - Sosnowiec
76 - Świętochłowice
77 - Tychy
78 - Zabrze
79 - Żory

4.2.4. Trzeci cyfrowy człon symbolu klasyfikacji topograficznej

jest dwucyfrowym oznaczeniem gminy w danym powiecie. Stosujemy kolejność alfabetyczną
uwzględniając w pierwszej kolejności gminy miejskie, a później pozostałe gminy (miejsko-
wiejskie i wiejskie).

W kilku przypadkach siedziba gminy stanowi odrębny powiat grodzki i wówczas
rozpoczynamy odliczanie gmin począwszy od samodzielnych miast. Jako przykład podajemy
wykaz gmin w powiatach będzińskim i rybnickim (woj. śląskie) oraz w powiecie
wołomińskim (woj. mazowieckie).

Powiat będziński

01
02
03
04
05
06
07

Będzin
Czeladź
Wojkowice
Bobrowniki
Mierzęcice
Psary
Siewierz

miasto - siedziba starostwa
miasto
miasto
gmina wiejska
gmina wiejska
gmina wiejska
gmina miejsko-wiejska

Powiat rybnicki

01
02
03
04
05

Czerwionka-Leszczyny
Gaszowice
Jejkowice
Lyski
Świerklany

gmina miejsko-wiejska
gmina wiejska
gmina wiejska
gmina wiejska
gmina wiejska

Powiat wołomiński

01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12

Kobyłka
Marki
Ząbki
Zielonka
Dąbrówka
Jadów
Klembów
Poświętne
Radzymin
Strachówka
Tłuszcz
Wołomin

miasto
miasto
miasto
miasto
gmina wiejska
gmina wiejska
gmina wiejska
gmina wiejska
gmina miejsko-wiejska
gmina wiejska
gmina miejsko-wiejska
gmina miejsko-wiejska

Odrębny podział administracyjny zastosowano dla miasta stołecznego Warszawy: jest to
powiat warszawski (31) z podziałem na 11 gmin (dzielnic).

4.2.5. Tekstowy człon symbolu klasyfikacji topograficznej

stanowi:



nazwę miejscowości (miasta, wsi, przysiółka, kolonii itp.),



nazwę ulicy lub placu i numeru posesji (jeśli występuje).

W przypadku większych miast dopuszcza się podawanie nazwy osiedla lub dzielnicy (w
nawiasie za nazwą miasta).

Kolejność miejscowości w obrębie gminy ustala się w porządku alfabetycznym. W przypadku
wątpliwości można uzyskać odpowiednie dane w Urzędach Statystycznych lub Starostwach.
Należy zwrócić uwagę na prawidłowy zapis nazwy miejscowości.

Stosujemy nazwy urzędowe, a nie zwyczajowe (np. przystanek kolejowy Bezchlebie w
miejscowości Przezchlebie, Park Krajobrazowy "Cysterskie Kompozycje Rud Wielkich" -
siedziba dyrekcji w Rudach, Sobiszowice - a nie Szobiszowice). Proponujemy nazwę miasta
pisać "wersalikami".

Przykłady:

12.69. KATOWICE (Giszowiec), ul. Karolinki 2 oznacza Woj. Śląskie (człon -12), miasto
Katowice (człon - 69 - miasto na prawach powiatu), dzielnica Giszowiec, ul. Karolinki, nr
posesji 2.

07.31.04. WARSZAWA-Centrum, Al. Jana Pawła II 2 oznacza Woj. Mazowieckie (człon -
07), powiat warszawski (człon - 31), Centrum miasta Warszawy (człon 04), Al. Jana Pawła II,
nr posesji 2.

07.32.01. BŁONIE, ul. Słowackiego 4 oznacza Woj. Mazowieckie (człon - 07), powiat
warszawski zachodni (człon - 32), gminę Błonie (człon - 01), miasto Błonie, ul. Słowackiego,
nr posesji 2.

08.04.01. KĘDZIERZYN-KOŹLE (Sławięcice) ul. Drzymały 4 oznacza Woj. Opolskie
(człon - 08), powiat kędziersko-kozielski (człon - 04), miasto Kędzierzyn-Koźle (człon - 01),
dzielnicę Sławięcice, ul. Drzymały, nr posesji 2.

12.66. GLIWICE, ul. Krzywoustego 2 oznacza Woj. Śląskie (człon - 12), centrum miasta
Gliwice (człon - 66 - miasto na prawach powiatu), ul. Krzywoustego (Bolesława), nr posesji
2.

12.66. GLIWICE (Trynek), ul. ks. Jana Dzierżona 45 oznacza Woj Śląskie (człon - 12),
miasto Gliwice (człon - 66), dzielnicę Trynek, ul. ks. Jana Dzierżona, nr posesji 45.

12.01.03. WOJKOWICE, ul. Jana Sobieskiego 8 oznacza Woj. śląskie (człon -12), powiat
będziński (człon - 01), miasto Wojkowice (człon - 03), ul. Jana Sobieskiego, nr posesji 8.

12.01.02. CZELADŹ (Piaski), ul. Tuwima 6 oznacza Woj. Śląskie (człon - 12), powiat
będziński (człon - 01), miasto Czeladź (człon - 02), dzielnicę Piaski, ul. Tuwima, nr posesji 6.

12.12.01. CZERWIONKA-LESZCZYNY (Czerwionka), ul. Hallera l oznacza Woj.
Śląskie (człon - 12), powiat rybnicki (człon - 12), gminę Czerwionka-Leszczyny (człon - 01),
miasto Czerwionka-Leszczyny, dzielnicę Czerwionka, ul. Hallera, nr posesji l.

12.13.06. Zendek, ul. Okrężna 11a oznacza Woj. Śląskie (człon - 12), powiat tar-nogórski
(człon - 13), gminę Ożarowice (człon - 06), wieś Zendek, nr posesji l la.

12.13.06. Zendek-Ostrowy 6 oznacza Woj. Śląskie (człon - 12), powiat tamogórski (człon -
13), gminę Ożarowice (człon - 06), wieś Zendek, kolonię Ostrowy, nr posesji 6.

12.12.04. Nowa Wieś 11 oznacza Woj. Śląskie (człon - 12), powiat rybnicki (człon - 12),
gminę Lyski (człon - 04), wieś Nowa Wieś, nr posesji 11.

4.3. KLASYFIKACJA RZECZOWA

4.3.1. Symbol klasyfikacji

Symbol klasyfikacji rzeczowej składa się z dwóch członów jednocyfrowych, przedzielonych
kropkami.

4.3.2. Pierwszy człon symbolu klasyfikacji rzeczowej

jest jednocyfrowym oznaczeniem grup obiektów lub walorów inwentaryzacyjnych wg
następującej kolejności:

1. środowisko przyrodnicze

2. obiekty archeologiczne

3. zabytki architektury i urbanistyki

4. upamiętnione miejsca historyczne

5. zabytki techniki

6. muzea, archiwa, zbiory

7. obiekty i ośrodki kultury ludowej

8. obiekty współczesne (powstałe po 1945 r.), imprezy

4.3.3. Drugi człon symbolu klasyfikacji rzeczowej

jest oznaczeniem podgrupy. W przypadku zespołu krajoznawczego podaje się symbol
właściwy dla obiektu dominującego oraz dodatkowo w nawiasie symbole pozostałych
elementów zespołu.

1. Środowisko przyrodnicze

1.1. obiekty związane z budową geologiczną (np.

odkrywki, jaskinie), charakterystyczne formy rzeźby
terenu (np. ostańce, grzędy skalne)

1.2. krajobraz, punkty i ciągi widokowe

1.3.

wody powierzchniowe (rzeki, jeziora, bagna, źródła
itp.)

1.4.

parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki
krajobrazowe

1.5. pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej

1.6. parki, ogrody (botaniczne, zoologiczne,

dendrologiczne, palmiarnie)

1.7. grupy starodrzewu, aleje, okazy drzew

egzotycznych, głazy narzutowe oraz inne obiekty
godne uznania za pomniki przyrody

Wyjaśnienie



Obiekty fizjograficzne, np. szczególne ukształtowanie terenu (charakterystyczne
wzgórza, doliny, wąwozy, sieć wodna, strumień, wyróżniający się odcinek rzeki,
jezioro), położone na obszarze miejscowości - należy klasyfikować pod symbolem
topograficznym tej miejscowości.



W przypadku obiektu fizjograficznego wykraczającego poza obszar jednej
miejscowości (duże jezioro, park krajobrazowy i in.) należy go klasyfikować i
sporządzać jeden całościowy opis tego obiektu przy jednej miejscowości, np. tej, na
której obszarze leży większa lub atrakcyjniejsza część obiektu, w innych zaś
miejscowościach spisywać tylko tamtejsze obiekty lub walory krajoznawcze (np. przy
jeziorze: wysoki brzeg z odkrywką, punkty widokowe) i dać odsyłacz do opisu
całościowego.



Obiekty lub walory krajoznawcze klasyfikuje się pod symbolem najbliższej
miejscowości.



Nie należy tworzyć odrębnych kart poświęconych wszystkim obiektom
fizjograficznym, tzn. nie rejestrować każdej góry, wzgórza, doliny, wąwozu, jeziora
itp., z wyjątkiem, gdy z tym obiektem fizjograficznym jest związany konkretny obiekt
lub walor krajoznawczy.

Przykłady:

1.1. (1.2.) Ostrzyca - wzgórze 501 m n.p.m., wys. względna 200-250 m, regularny stożek
wulkaniczny o stromych zboczach, pokryty gęstym lasem. W pobliżu wierzchołka i na
samym szczycie gołoborze bazaltowe. Punkty widokowe.

1.5. (2.5.) Święty Kamień - głaz narzutowy pomnik przyrody, granit o zaawansowanym
wietrzeniu na pow., obw. 13,8 m, wys. nad pow. ziemi 2,2 m, z tego ok. 0,7 m zanurzony w
wodach Zalewu Wiślanego. D. miejsce kultowe, legendy miejscowe.

2. Obiekty archeologiczne

2.1. grodziska, pozostałości osad prehistorycznych

2.2. rezerwaty archeologiczne

2.3.

cmentarzyska, groby pojedyncze o znaczeniu
archeologicznym

2.4. dawne miejsca produkcji (np. kopalnia krzemienia,

pozostałości dawnego hutnictwa)

2.5. miejsca i zabytki kultowe

Wyjaśnienia



Należy tylko inwentaryzować obiekty archeologiczne widoczne w terenie.



Nie należy spisywać miejsc po zniwelowanych grodziskach, cmentarzysk nasypanych
po przeprowadzeniu badań archeologicznych, także miejsc występowania
domniemanych grodzisk i osad itp.

Przykłady:

2.1. Łysa Góra (Szwedzka Góra), grodzisko wczesnośredniowieczne, dwuczłonowe,
wymiary ok. 120 x 120 m, w części pd. wydzielony stożek wys. ok. 6 m i pow. ok. 10 x 10 m
na szczycie, otoczony od pn. koliście wałem i fosą. Część pn. (podgrodzie) niższa, o
rozmiarach 40 x 60 m, otoczona wałem ok. 3 m wys. i fosą; wał przytyka do stożka od strony
wsch.

2.1. Góra Bony, grodzisko czworoboczne; pod niewielką warstwą ziemi gruzowisko ceglane
z d. zamku Oborskich lub Czemiochowskich. XVI.

3. Zabytki urbanistyki i architektury

3.1. założenia miejskie

3.2. budynki mieszkalne

3.3. pałace, dwory

3.4. obiekty i zespoły sakralne

3.5. obiekty użyteczności publicznej

3.6. obiekty obronne, warowne i in.

3.7. budynki gospodarcze

3.8. obiekty tzw. małej architektury (pawilony,

ogrodzenia, fontanny itp.)

Wyjaśnienia



Wyrażenie "założenia miejskie" odnosi się zarówno do miast, jak i do wsi, które
utraciły prawa miejskie, ale zachowały dawny miejski układ przestrzenny.



Pod wyrażeniem "budynki mieszkalne" należy rozumieć budynki w miastach
(miejskie i wiejskie w obrębie miast) i we wsiach, z wyjątkiem budynków o
charakterze ludowym.



Do obiektów sakralnych należy zaliczyć zarówno świątynie i klasztory różnych
wyznań, jak również wolno stojące posągi i figury świętych oraz inne obiekty, jak
dzwonnice, plebanie, organistówki lub kanonie.



Do grupy "obiekty użyteczności publicznej" należy zaliczyć: ratusze, kramy, hale
targowe, sukiennice, karczmy, poczty, szkoły, szpitale, domy zdrojowe, hotele i in.



Pod nazwą "obiekty obronne, warowne i in." należy rozumieć obiekty służące do
obrony i walki: obiekty fortyfikacyjne różnego rodzaju, twierdze, zamki, mury
obronne, także umocnienia polowe z l i II wojny światowej; do tej grupy należy
zaliczać także inne obiekty militarne, np. arsenały, koszary lub kordegardy (odwachy).



Grupa "budynki gospodarcze" nie obejmuje obiektów budownictwa ludowego, które
klasyfikowane są w grupie 7.



W przypadku budynków o połączonej funkcji, np. budynki mieszkalne i gospodarcze,
mieszkalne i rezydencjonalne, rezydencjonalne i obronne (zamki), należy zaznaczyć
funkcję dominującą przez podanie odpowiedniego symbolu klasyfikacyjnego na
pierwszym miejscu.



W przypadku budynków o zmienionej funkcji, np. kościół przebudowany na szkołę
lub odwrotnie, należy w pierwszej kolejności zaznaczyć funkcję pierwotną i podać
datę zmianę funkcji obiektu.

Przykłady:

3.3. (l.6., 4.6.) Pałac Zygmunta Opackiego, podkomorzego warszawskiego i wojewody, ob.
Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, mur., renesansowy. ok. 1620, letnia rezydencja
Zygmunta III, przebud. po 1784, arch. Szymon Bogumił Zug, po zniszczeniach 1809
odrestaurowany i rozbud. 1852-57, arch. Franciszek Maria Lanci, przebud. 2 poł. XIX,
uszkodzony 1944, odbud. arch. Feliks Kanclerz, neorenesansowy.

Tablica upamiętniająca bitwę pod Raszynem, 19.IV.1809.
Oficyna pd., połączona z pałacem galerią arkadową, mur., neorenesansowa, 1852-57, arch.
F. M. Lanci
Oficyna pn. mur., 1951.
Oranżeria mur., 1852-57, arch. F. M. Lanci.
Brama z kordegardą mur., neogotycka 1852-57.
Park krajobrazowy, ok. poł. XVIII, przekształcony po 1874. arch. Sz. B. Zug i ok. 1951,
arch. Barbara Chrzanowska; staw, pozostałości posągów kamiennych z XIX.

4. Upamiętnione miejsca historyczne

4.1. miejsca bitew

4.2. miejsca innych wydarzeń historycznych

4.3. miejsca męczeństwa z czasów II wojny światowej

4.4. cmentarze, mauzolea, samotne mogiły

4.5. pomniki

4.6. tablice pamiątkowe, epitafia

4.7. miejsca związane z wybitnymi ludźmi

4.8. kamienne pomniki dawnego prawa (np. kapliczki i

krzyże pokutne, pręgierze), kamienie graniczne

Wyjaśnienia



Wyrażenie "miejsca innych wydarzeń historycznych" odnosi się do wydarzeń
związanych np. z działalnością organizacji patriotycznych, politycznych, społecznych,
kulturalnych, "miejsca męczeństwa" zaś - do obozów zagłady, obozów jenieckich,
katowni, miejsc egzekucji i in.



Do pomników zalicza się obeliski, kolumny, także wolno stojące płyty, głazy i m. z
okolicznościowymi napisami.

Przykłady:

4.1. Pole bitwy maciejowickiej, stoczonej 10 X 1794 przez korpus polski pod wodzą gen.
Tadeusza Kościuszki z wojskami carskimi gen. I. Fersena.

4.3. (4.5., 4.6.) Miejsca obozów hitlerowskich. Karny obóz pracy Treblinka I (Ar-beitslager
Treblinka I): wyrobisko wielkiej żwirowni i tablica upamiętniająca miejsce pracy
niewolniczej (1941-44 zginęło tu ok. 7000 więźniów); na polanie śródleśnej fundamenty d.
baraków obozowych; na miejscu straceń symboliczny cmentarz i pomnik pomordowanych,
odsłonięty 10.V.1964, proj. Franciszek Strynkiewicz. Obóz zagłady Treblinka II (Sonder
lager SS Treblinka II); betonowe podkłady symbolizujące bocznicę kolejową, u jej końca
płyta na miejscu d. rampy i fikcyjnego dworca, 1942-43 pomordowano tu ok. 800 000 ofiar,
głównie Żydów z Polski i 9 innych krajów Europy; symboliczny cmentarz z 17 000 złomów
granitu, wmurowanych w betonowe płyty; w centrum, na miejscu d. komór gazowych
pomnik ku czci pomordowanych, odsłonięty 10.V.1964; całość mauzoleum proj. Adam
Haupt i Franciszek Duszenko.

4.5. Pomnik Władysława Broniewskiego, brąz, proj. Gustaw Zemła, odsłonięty 25. VI.1972
w 75 rocznicę urodzin i 10 rocznicę śmierci poety.

5. Zabytki techniki

5.1.

obiekty przemysłowe i rzemieślnicze

5.2.

obiekty transportu i komunikacji

5.3.

budowle hydrotechniczne i wiatrowe

5.4.

obiekty górnictwa

5.5.

zegary słoneczne i wieżowe

Wyjaśnienia



Pod nazwą "obiekty techniki" należy rozumieć budowle wyróżniające się ciekawą
formą architektoniczną lub rozwiązanymi konstrukcyjnymi (np. mosty), stanowiące w
przeszłości istotne elementy rozwoju techniki, (np. ujęcia hydrotechniczne), lub
reprezentujące dawne gałęzie produkcji (np. cegielnie, warzelnie soli, browary lub
folusze). a nawet różne budowle i urządzenia pomiarowe (np. do odmierzania czasu -
zegary słoneczne), lub do odmierzania odległości - stupy milowe i drogowskazy.

Przykłady:

5.3. Młyn wodny, mur., 3-kondygnacyjny, ob. budynek mieszkalny, d. w przyziemiu młyn
zbożowy, nieczynny od 1933, zdemontowany, zachował się zgniatacz walcowy, jagielnik
korkowy, fragment koła młyńskiego i elementy różnych maszyn. Grobla i urządzenia
spiętrzające wodę w dobrym stanie; staw zarybiony. Właściciel Kazimierz Rybarczyk.

5.3. Wiatrak, koźlak drewniany, 1854, budowniczy Wacław Skolimowski, przeniesiony z ul.
Górczewskiej w Warszawie, 1916, z zachowanym wyposażeniem mechanicznym, bez
śmigieł. Właściciel Stefan Klimek.

6. Muzea, archiwa, zbiory

6.1. muzea i zbiory ponadregionalne

6.2. muzea i zbiory regionalne

6.3. skanseny (parki etnograficzne)

6.4. izby regionalne, izby pamięci narodowej, izby

tradycji i historii

6.5. zbiory prywatne o wartości krajoznawczej

Wyjaśnienia



Prawdopodobnie inwentaryzator nie uzyska zgody na inwentaryzację zbiorów, dlatego
należy ograniczyć się do katalogu, informatora lub informacji kustosza. Należy
wymienić działy (grupy eksponatów) i scharakteryzować je. Wskazane jest podanie
terminów i warunków zwiedzania.

Przykłady:

6.2. (3.4.) Kościół ewangelicki, gotycki, murowany, XIV-XV, zniszczony 1945, odbud. i
przebud. 1960, ob. Muzeum Regionalne 1961 (działy: archeologiczny, historyczny,
etnograficzny).

6.1. Muzeum zapoczątkowane 1892 przez dr Jarosława Opatrznego i Władysława Mazura,
początkowo w Bibliotece Miejskiej, 1902 w Towarzystwie Szkoły Ludowej, 1936 w zamku;
1945 zamek wraz z większą częścią zbiorów spłonął. Reaktywowane 1948 (archeologia,
historia, sztuka polska XIX i XX).

7. Obiekty i ośrodki kultury ludowej

7.1. rozplanowanie przestrzenne wsi

7.2. obiekty i zespoły sakralne

7.3. chałupy, zagrody

7.4. budynki gospodarcze, przemysłowe i rzemieślnicze

7.5. czynne ośrodki sztuki ludowej

7.6. folklor, np. obyczaje ludowe, obrzędy, zespoły

pieśni i tańca, stałe imprezy folklorystyczne

Wyjaśnienia



Przedmiotem inwentaryzacji jest tu ludowa kultura materialna, duchowa, społeczna,
sztuka ludowa i folklor (twórczość ludowa).



Pod nazwą "sztuka ludowa" należy rozumieć artystyczną wytwórczość,
uwarunkowaną rodzimą tradycją kulturową.



Budownictwo ludowe, będące samorodnym dorobkiem kulturalnym ludu, jest
zwłaszcza w regionach o żywej kulturze ludowej dziedziną sztuki ludowej (chałupy
budowane z drewna, gliny i innych materiałów, także inne zabudowania wiejskie,
wspólne z nimi pod względem konstrukcyjnym i plastycznym).



Do twórczości ludowej zalicza się także młyny wodne, wiatraki, folusze i inne obiekty
przemysłowe i rzemieślnicze, dworki drewniane, karczmy i zajazdy, kościółki i
cerkwie drewniane, kapliczki i figury przydrożne oraz małomiasteczkowe
budownictwo drewniane.



Budynki wiejskie nie będące wynikiem twórczości ludowej należy klasyfikować w
grupie 3.



Nie należy inwentaryzować twórców ludowych jako obiektów krajoznawczych, ale
należy umieszczać ich działalność pod hasłem: ośrodki sztuki ludowej.



Spółdzielnie przemysłu ludowego i artystycznego nie są zwykle ośrodkami sztuki
ludowej; powielają one, czasem masowo, gotowe wzory bez indywidualnej inwencji
wykonawcy.

Przykłady:

7.1. Założenia starszych zagród. Stodoły ustawione kalenicą wzdłuż drogi w przedniej
części siedliska, chałupy i inne zabudowania równoległe w głębi działki siedliskowej.

7.1. (7.3.) Budownictwo kurpiowskie drewniane, m.in. chałupa nr 111, 1850, ze szczytami
ubijanymi "teblami". Właściciel Franciszek Biełczak.

7.5. (7.6.) Ośrodek kołbielskiej sztuki ludowej: tkactwo, stroje regionalne - Stefania
Jedynak, Maria Matoskowa, Helena Piętka, Weronika Baran; tańce i pieśni kołbielskie -
Maria i Leokadia Matoskowe.

8. Obiekty współczesne (powstałe po 1945 r.), imprezy

8.1. założenia przestrzenne

8.2. obiekty użyteczności publicznej (np. obiekty

sakralne, kulturalne, szkolne, naukowe, sportowe,
administracyjne)

8.3. budynki mieszkalne

8.4. budownictwo przemysłowe

8.5. obiekty transportu i komunikacji

8.6. obiekty rolnicze

8.7.

tradycyjne imprezy kulturalne, sportowe, festiwale,
targi, wystawy i in.

Wyjaśnienia



Należy inwentaryzować tylko obiekty charakterystyczne dla określonego regionu, a
także wyróżniające się swoją formą i treścią, np. budowle o ponad przeciętnych
walorach architektonicznych, o nowoczesnych rozwiązaniach konstrukcyjnych,
obiekty przemysłowe o unikatowej produkcji lub nowatorskiej technologii.



Nie należy rejestrować automatycznie wszystkich zakładów pracy, obiektów
rolniczych, szkół, domów kultury, domów towarowych (hipermarketów), stadionów,
kąpielisk, domów wczasowych, szpitali, sanatoriów itp.



Zakłady produkcyjne związane z przetwórstwem i hodowlą (np. gospodarstwa rybne,
młyny) należy zaliczać do obiektów rolniczych.



Podczas inwentaryzowania obiektów współczesnych należy szczególnie przestrzegać
wszystkich obowiązujących zakazów. W przypadku występowania jakichkolwiek
przeszkód należy zrezygnować z inwentaryzowania tych obiektów.



Nie wolno opisywać, fotografować i szkicować obiektów wojskowych, a także innych
objętych tajemnicą państwową

Przykłady:

8.1. (8.3.) Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM), 1949-52. proj. Stanisław
Jankowski, Jan Knothe, Józef Sigalin i Zygmunt Stępiński, między ul. Wilczą, Lwowską,
Polną, Armii Ludowej, Koszykową i Kruczą; pow. 30 ha, 22 tys. mieszk.

8.2. Kościół paraf. p.w. Narodzenia NMP, żelbetowy, 1964, arch. Mieczysław Giszczyński,
wystrój wnętrza nowoczesny, ołtarz główny z barwionej ceramiki, 1966, Krzysztof Henisz,
freski Jan Zamoyski.

8.2. Hotel "Metropol", 1965, arch. Zygmunt Stępiński, budynek 10-piętrowy. żelbetowy z
ogrzewanym sufitem, pow. użytkowa ok. 11 000 m

2

. 254 miejsca noclegowe, restauracja,

kawiarnia, bar bistro.

8.2. Stadion Dziesięciolecia, proj. Jerzy Hryniewiecki, Marek Leykam, Czesław Rajewski,
80 000 miejsc siedzących. Obok budynek administracyjny z szatnią, natryskami i gabinetem
lekarskim, boczne boisko treningowe. Rzeźba "Sztafeta"' Adama Romana. Ob. największe
targowisko Europy Środkowej.

5. PRACE INWENTARYZACYJNE

5.1. PRZYGOTOWANIE

Wstępne prace przygotowawcze należą do obowiązków zespołów powiatowych
(wojewódzkich - jeśli są), wykonawcą zaś powinna być regionalna pracowania krajoznawcza
(jeśli istnieje na terenie danego województwa). Odpowiednie przygotowanie inwentaryzacji
jest podstawowym gwarantem powodzenia tego zamierzenia krajoznawczego.

Prace występne obejmują przygotowania zestawień wszelkich dostępnych materiałów
źródłowych informujących o obiektach i walorach krajoznawczych na terenie
inwentaryzowanego terenu i dotyczących:



zabytków sztuki, architektury, urbanistyki i archeologii według danych
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, konserwatorów miejskich lub
powiatowych, katalogów zabytków, ewidencji parków, cmentarzy,



miejsc pamięci narodowej według danych Wojewódzkiego Obywatelskiego Komitetu
Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa (lub odpowiednika),



zespołów folklorystycznych i warsztatów twórców ludowych według danych wydziału
kultury urzędu wojewódzkiego,

a także materiałów pomocniczych:



spisu literatury krajoznawczej dotyczącej inwentaryzowanego terenu,



map w skali od 1:100 000 do 1:10 000 (w przypadku inwentaryzowania gminy
dogodne są mapy w skali 1:25 000 lub 1:10 000, dla potrzeb inwentaryzacji większych
miast wystarczy skalowany plan miasta lub mapa w skali l:5000).

Skompletowanie materiałów źródłowych oraz uzupełnienie i wzbogacenie ich
wiadomościami zaczerpniętymi z literatury dotyczącej całego kraju (zamieszczonej w
załączniku l) oraz literatury regionalnej pozwoli zorientować się w tematyce.

Materiały źródłowe oraz mapy należy rozdzielić według istniejących w obrębie
inwentaryzowanego województwa jednostek administracyjnych (miasta, gminy), a następnie
przekazać grupom inwentaryzacyjnym przed ich wyruszeniem w teren. Niedopuszczalne jest
rozpoczęcie penetracji terenowej bez przygotowania materiałów źródłowych.

Grupy inwentaryzacyjne po zapoznaniu się z materiałami źródłowymi oraz na podstawie map
terenu inwentaryzowanego powinny opracować plan penetracji siedlisk ludzkich z
uwzględnieniem czasu penetracji, dojazdów oraz ewentualnych noclegów.

5.2. PENETRACJA TERENU

Celem penetracji jest zweryfikowanie wszystkich zebranych informacji źródłowych przez ich
konfrontację ze stanem faktycznym na miejscu oraz "odkrywanie" obiektów lub walorów
krajoznawczych dotąd nieznanych lub nie zaznaczonych w uprzednio zgromadzonych
materiałach źródłowych. W przypadku stwierdzenia rozbieżności między danymi źródłowymi
a stanem faktycznym na kartę inwentaryzacyjną nanosi się dane aktualne (lub sporządza
notatkę).

Inwentaryzatorzy wyruszający w teren powinni być zaopatrzeni w zaświadczenia
wystawione przez właściwy Zarząd Oddziału PTTK, upoważniające do prowadzenia
czynności inwentaryzatorskich na określonym terenie i w określonym czasie. Zaleca się, aby
te zaświadczenia zostały złożone (i potwierdzone) w odpowiednich Urzędach (Miasta,
Gminy). W załączniku 8 pokazujemy przykładowy wzór takiego zaświadczenia.

Inwentaryzatorzy po przybyciu do danej miejscowości powinni porozumieć się z osobami
mogącymi udzielić potrzebnych informacji, a zwłaszcza z sołtysem, duchowieństwem,
nauczycielami i służbą leśną.

Załącznik Nr 7

PRZYKŁAD ZAŚWIADCZENIA INWENTARYZACYJNEGO

Pilica, dnia .......... 2000 r.

Miejsce na pieczęć Urzędu

ZAŚWIADCZENIE

Zaświadcza się, że Ob. ...................................................... leg. się dowodem osobistym nr ....
........................... wyd. przez ..................................... reprezentujący Oddział PTTK
.......................... przeprowadza inwentaryzację krajoznawczą Gminy (nazwa).

Uprasza się instytucje państwowe i spółdzielcze, duchowieństwo i osoby prywatne o
udzielenie pomocy i przekazanie informacji dotyczących:



historii miejscowości wchodzących w skład gminy,



środowiska przyrodniczego,



zabytków świeckich i kościelnych,



kultury ludowej,



miejsc pamięci narodowej,



zabytków techniki,



innych ciekawostek związanych z inwentaryzowanym terenem.

Prosi się także o umożliwienie wykonania dokumentacji fotograficznej inwentaryzowanych
obiektów (w tym zabytkowych wnętrz mieszkalnych i sakralnych) zgodnie z obowiązującą
Ustawą o Tajemnicy Państwowej i Służbowej.

5.3. OPRACOWANIE ZEBRANYCH MATERIAŁÓW

5.3.1. Założenia ogólne

Rzeczowe i formalne opracowanie wyników inwentaryzacji krajoznawczej polega na
sporządzeniu opisów wszystkich obiektów i walorów, ustaleniu prawidłowości merytorycznej
poszczególnych opisów, niekiedy sprawdzeniu wiarygodności oraz w miarę potrzeby
uzupełnieniu danych brakujących.

5.3.2. Karta inwentaryzacyjna

Karta inwentaryzacyjna jest to karta gładkiego papieru formatu A-5 (w układzie poziomym
210 x 148 mm), na której umieszcza się opis obiektu lub waloru krajoznawczego. Do
wypełniania kart stosuje się komputery lub maszyny do pisania. Schemat układu karty oraz
przykład jej wypełnienia podano poniżej.

Symbol klasyfikacji topograficznej
Symbol klasyfikacji rzeczowej (obiekty w zespole)

Sporządzający kartę
Data penetracji terenowej
(daty aktualizacji)

Opis obiektu lub waloru krajoznawczego wg zasad podanych w p. 3.3 i 5.3.3

Bibliografia wg zasad podanych w p. 5.3.4

12.11.04. Orzeszkowo
4.4. (4.5., l.7)

W. Łęcki

1986-08-27

4.4. D. cmentarz kalwiński, przy szosie nr 24 Pniewy-Skwierzyna, w zach. cz. wsi. Od XVII
chowano polską szlachtę kalwińską z Wielkopolski. Opuszczony i zdewastowany po 1945,
uporządkowany 1983-85. Pow. ok. 0,5 ha. Nagrobki XIX, kamienne, betonowe, żeliwne, cz.
zrekonstruowane.
4.5. Nagrobek Jana Wilhelma Kassyusza (1787 - 1848), pastora, pedagoga, działacza
patriotycznego; żeliwny obelisk, pół. XIX, wys. ok. 4 m.
4.5. Grobowiec Kurnatowskich, pół. XIX, mur., neogotycki.
4.5. Nagrobek Adama Kurnatowskiego (zm. 1818), mur.
1.7. Drzewostan liściasty, ok. 100-letni, m.in. lipy, klony.

K.Z.S. w P.: t. V, zesz. 13, 1968, str. 14.
Słowiński L.: ... Nie damy pogrześć mowy. Wyd. Pozn. Poznań 1982, str. 42-57.

Na przedniej stronie karty, w odległości ok. 30 mm od górnego brzegu, nanosi się poziomą
czerwoną linię dzielącą kartę na dwa pola: górne i dolne. Pole górne dzieli się następnie
pionową czerwoną linią nakreśloną w odległości 140 mm od lewego brzegu (70 mm od
prawego). Pole górne lewe przeznacza się na umieszczenie symbolu karty, czyli tzw.
adresu. Symbol karty przypomina ułamek: nad kreską znajduje się symbol klasyfikacji
topograficznej, pod kreską - symbol klasyfikacji rzeczowej, np.:

12.66.01. GLIWICE, ul. Krzywoustego 2

8.2(4.6,6.2)

W pole górne prawe wpisuje się pierwszą literę imienia i nazwisko osoby dokonującej
penetracji w terenie a następnie sporządzającej tę kartę oraz datę penetracji.

Pole dolne służy jako miejsce dla opisu obiektu lub waloru krajoznawczego, czyli dla zapisu
jego dokumentacji. Jeżeli opis nie mieści się na jednej karcie, należy przenieść ciąg dalszy
opisu na przednie strony dodatkowych kart. Dodatkowa karta jest opatrywana tym samym
symbolem (adresem), co karta zasadnicza, zaś w adresie po prawej stronie otrzymuje cyfrę 2,
a w miarę potrzeby kolejne dalsze cyfry.

Zaleca się stosowanie papieru o powiększonej grubości (np. 140 mg/dm

2

).

5.3.3. Opis obiektu lub waloru krajoznawczego

Opis obiektu lub waloru krajoznawczego, zamieszczony na karcie inwentaryzacyjnej,
powinien być podany w sposób zwięzły, jasny i jednoznaczny. Wiadomości zawarte w opisie
powinny być ścisłe i pewne, potwierdzone przez źródła i autopsję.

Należy unikać zbędnych ogólnikowych określeń, jak np. przepiękny, uroczy, stary, nowy (tu
podać okres powstania lub szacunkowy wiek, np. 50 lat). Opis nie powinien zawierać zbył
wielu szczegółów. Przy opisie historycznym podać datę powstania obiektu i daty tylko
najważniejszych wydarzeń (np. gruntownej przebudowy, zmiany przeznaczenia). W opisie
wyposażeniu wnętrza kościołów podać ogólną informację, np. barokowe, gł. XVIII (kilka
rzeźb gotyckich XV), lub wymienić tylko najcenniejsze elementy o dużej wartości
historycznej lub artystycznej. Jeżeli obiekt krajoznawczy jest prawnie uznanym zabytkiem
(urbanistyki, architektury, archeologu, techniki), to na końcu opisu tego obiektu należy
umieścić wyraz "zabytek" (i ewentualnie nr rejestru). Nie podawać wymiarów opisywanych
obiektów, chyba że jest to niezbędne do ich scharakteryzowania, np. pierśnicy lub obwodu
drzew pomnikowych. Należy zwrócić uwagę na prawidłowość nazw opisywanych obiektów
lub walorów. Można, jeżeli jest to uzasadnione, podawać inne nazwy: lokalne, zwyczajowe,
gwarowe. Jeżeli występuje obok siebie kilka podobnych obiektów, np. kamienice z jednego
okresu dziejowego, należy je opisywać razem jako zespół obiektów. Uzupełnieniem opisu jest
odnośnik literaturowy.

Opis obiektu lub waloru krajoznawczego należy zweryfikować pod względem językowym i
redakcyjnym. Treść i kolejność poszczególnych elementów opisu podano w p. 3.3.

Przykłady opisów na kartach walorów i obiektów krajoznawczych podane są w Zeszycie nr l
materiałów pomocniczych (Robert Respondowski, Przykłady opisów obiektów i walorów
krajoznawczych, 1987).

5.3.4. Dokumentacja inwentaryzacyjna

Dokumentacja inwentaryzacyjna obejmuje: dokumentację bibliograficzną, ikonograficzną i
kartograficzną.

Dokumentacja bibliograficzna

Dokumentacja bibliograficzna potwierdza wszelkie istotne elementy opisu obiektu lub
waloru naniesione na kartę inwentaryzacyjną oraz rozszerza informacje o obiekcie lub
walorze. Przy kilku pozycjach literatury należy podawać najnowszą z nich, ewentualnie z
dawniejszych najbardziej szczegółową. Bibliografię należy podawać wg następującego
układu:



Prace zwarte (książki):

Nazwisko autora i pierwsza litera imienia z kropką i dwukropkiem. Tytuł. Wydanie i numer
liczbami rzymskimi. Wydawca (może być czytelnym skrótem). Miejsce i rok wydania.
Stronica z opisem obiektu.

Przykład:
Kręglewska E.: Sztuka Leszna. Wyd. Pozn. Poznań 1981.



Prace zbiorowe zwarte:

Tytuł. Pod red. (pierwsza litera imienia i nazwisko) lub adnotacja "praca zbiorowa".
Wydawca. Miejsce i rok wydania. Stronica z opisem obiektu.

Przykład:
Studia z dziejów Ziemi Mogileńskiej. Pod red. C. Łuczaka. Uniwersytet im. Adama
Mickiewicza. Poznań - Mogilno 1978. Str. 374.



Uwaga: W przypadku Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce należy stosować
następujący zapis:

K.Z.S. w P.: t. a, zesz. b, rok wydania, str. c. gdzie a - numer tomu, b - numer zeszytu, c -
numer stronicy, np.

K.Z.S. w P.: t. V. zesz. 13, 1968, str. 14.



Artykuły w czasopismach:

Nazwisko autora i pierwsza litera imienia z kropką i dwukropkiem. Tytuł artykułu. Tytuł
czasopisma, tom lub rocznik (dla roczników, półroczników i kwartalników) w skrócie małą
literą t. lub rocz., numer lub zeszyt (dla półroczników, kwartalników, miesięczników,
tygodników) w skrócie nr lub zesz., po przecinku rok wydania (dla miesięczników,
dwutygodników i tygodników), po przecinku stronica z opisem obiektu w skrócie małymi
literami str. W przypadku dziennika podaje się po tytule czasopisma i przecinku datę
wydania.

Przykłady:

dla rocznika -
Bystrzycki A.: Twierdza Dęblin (1837-1916). Rocznik Mazowiecki, t. VI, 1976, str. 171:

dla tygodnika
Dziekańska A.: Warka - miasto ambicji. Stolica, nr 30, 1983, str. 12.

Dokumentację bibliograficzną zaś umieszcza się zwykle po opisie na dole karty lub na
ostatniej karcie, jeżeli opis obejmuje więcej kart. Można też sporządzić odrębną kartę
bibliograficzną z ponumerowanym wykazem literatury dotyczącej całej jednostki
administracyjnej (miasta, gminy), na kartach zaś umieszcza się w nawiasie kwadratowym
odpowiedni numer tego wykazu i ewentualnie numer strony dzielą.

Dokumentacja ikonograficzna

Dokumentacja ikonograficzna pożądana jest dla każdego obiektu lub waloru. Podstawą tej
dokumentacji są dokumentalne zdjęcia fotograficzne sporządzone podczas penetracji terenu.
Dla celów dokumentacyjnych stosuje się zwykle fotografie czarno-białe, jednakże coraz
trudniej wykonać zdjęcia w tej technice. Dlatego zwykle wykonywać będziemy zdjęcia
barwne. Mogą to być również zdjęcia dokumentalne wykonane w innych okolicznościach
(nie podczas penetracji inwentaryzacyjnej) pod warunkiem, że można z nich wykonać
reprodukcje lub odbitki z negatywów udostępnionych przez autora lub właściciela, oraz że
zdjęcia te obrazują stan obiektu lub waloru zgodny ze stanem stwierdzonym podczas

penetracji. Należy wykonywać odbitki w formacie 10 x l5 lub 13 x 18 cm (tj. zbliżonym do
formatu karty inwentaryzacyjnej).

Dokumentację ikonograficzną dołącza się do karty inwentaryzacyjnej obiektu stosując
koperty formatu 12 x 21 cm. Nie należy stosować spinaczy lub zszywek. Ewentualne
posiadane negatywy należy przechowywać oddzielnie, odpowiednio posegregowane i
zaopatrzone w symbol karty inwentaryzacyjnej.

Każda odbitka fotograficzna powinna być opatrzona podpisem, nazwiskiem autora oraz
symbolem identyfikującym zdjęcie (klasyfikacja topograficzna, rzeczowa, nr zdjęcia w
karcie), np. 32.50. Orzeszkowo /4.4 (4.5, 1.7)/ fot. l - oznacza pierwsze zdjęcie fotograficzne
dawnego cmentarza kalwińskiego w Orzeszkowie w województwie wielkopolskim, gmina
Kwilcz (przykład wypełnienia karty na str. 19). Numeracja fotografii jest oddzielna dla
każdego obiektu (zespołu obiektów). Zaleca się stosowanie specjalnych naklejek przylepnych
formatu 105 x 37 mm (obecne odbitki wykluczają stosowanie tuszu do pieczątek, atramentu,
ołówka, cienkopisów).

W przypadku niemożliwości uzyskania zdjęć dopuszcza się rysunek odręczny. Dobrą
dokumentację ikonograficzną stanowi rysunek techniczny. Dopuszcza się wykonanie zdjęć
cyfrowych lub filmów video (poza konkursem, bez zwrotu kosztów).

Ze względów finansowych wprowadza się ograniczenie: średnio jedno zdjęcie może
przypadać na jeden obiekt (licząc obiekty pojedyncze i wszystkie w zespołach).

Dokumentacja kartograficzna

Dokumentacja kartograficzna obejmuje wszelkie szkice map i planów. Zaleca się
wykonywanie szkiców (mogą być uproszczone) dla wszystkich zinwentaryzowanych gmin
oraz planów miast, większych wsi, a także cmentarzy, parków, zespołów kościelnych i
klasztornych z naniesieniem obiektów lub walorów objętych kartoteką inwentaryzacyjną. W
odniesieniu do obiektów, nie uwidocznionych dotąd na mapach lub planach, zwłaszcza
trudnych do odnalezienia w terenie, np. drzew pomnikowych w lesie, należy wykonywać
szkice topograficzne (nawet odręcznie) położenia tych obiektów lub walorów w terenie,
ułatwiające ich odszukanie.

Każdy plan lub szkic opatruje się podpisem, nazwiskiem autora oraz numerem złożonym z
symbolu klasyfikacji topograficznej oraz kolejnej liczby (podobnie jak w przypadku
dokumentacji ikonograficznej). Dla map i planów wziętych z odpowiednich publikacji należy
podać źródło wg zasad dokumentacji bibliograficznej. Przykłady map, planów i szkiców
wykonywanych dla potrzeb inwentaryzacji podane są w Zeszycie nr 2 materiałów
pomocniczych (Łęcki Paweł, Łęcki Włodzimierz: Mapy, plany i szkice w dokumentacji
inwentaryzacyjnej, 1987).

5.3.5. Protokół-notatka

Protokół-notatkę sporządza się podczas penetracji terenowej w przypadku stwierdzenia, że:

1. obiekt lub walor krajoznawczy znajdujący się w materiałach źródłowych przestał

istnieć (należy podać okoliczności jego unicestwienia),

2. występuje rażąca rozbieżność między danymi w materiałach źródłowych a stanem

faktycznym obiektu lub waloru krajoznawczego,

3. obiekt krajoznawczy znajdujący się w materiałach źródłowych nie przedstawia żadnej

wartości ze względów krajoznawczych (np. bezstylowy budynek z pocz. XX).

W przypadku "odkrycia" obiektu lub waloru krajoznawczego nie sporządza się protokółu-
notatki, lecz wykonuje się jego opis na karcie inwentaryzacyjnej.

Protokół-notatkę sporządzamy na papierze formatu A-5 i zaopatrujemy w adres (p. 5.3.2.),
datę penetracji i nazwisko inwentaryzatora oraz krótkie wyjaśnienie. Protokół-notatkę
umieszcza się w kartotece w miejscu wskazanym przez adres albo przy odpowiedniej karcie
inwentaryzacyjnej.

5.3.6. Przechowywanie kart inwentaryzacyjnych

Karty inwentaryzacyjne z dokumentacją powinny być przechowywane w regionalnej
pracowni krajoznawczej lub w biurze odpowiedniego Oddziału PTTK.

Komplety kart inwentaryzacyjnych powinny być starannie przechowywane w kartotece. Dla
ułatwienia odnalezienia w kartotece danej karty można wprowadzić tzw. "karty rozdzielcze" z
symbolem miasta lub gminy z kolorowego kartonu, wyższe o ok. l cm od kart
inwentaryzacyjnych, względnie inne oznaczenia.

Wymagania formalno-administracyjne w zakresie przechowywania kart precyzuje
Zarządzenie Sekretarza Generalnego PTTK podane w załączniku nr 3.

5.3.7. Metryka zbioru kart inwentaryzacyjnych

Metryka zbioru kart inwentaryzacyjnych stanowi dokumentację podsumowującą przebieg
prac nad inwentaryzacją krajoznawczą określonej jednostki administracyjnej. Zawiera ona
dane dotyczące m.in. nazwisk autorów, liczby kart, zdjęć, rysunków planów, także kosztów
poniesionych na prace inwentaryzacyjne. W załączniku 7 pokazujemy układ metryki zbioru.

Metrykę sporządza zespół przyjmujący dokumentację na kartach o specjalnym wzorze po
zakończeniu inwentaryzacji krajoznawczej określonej jednostki administracyjnej i przekazuje
ją po l egzemplarzu do: Komisji Krajoznawczej ZG PTTK, Centralnej Biblioteki PTTK im.
Kazimierza Kulwiecia w Warszawie oraz Zarządu Oddziału PTTK, na którego terenie
prowadzona była inwentaryzacja krajoznawcza. Jeden egzemplarz przechowuje odpowiednia
regionalna pracowania krajoznawcza.

5.3.8. Archiwizacja komputerowa kart inwentaryzacyjnych

Dzisiaj, gdy w każdym Oddziale PTTK znajduje się komputer, nadeszła pora na nowoczesne
archiwizowanie dokumentacji inwentaryzacyjnej. Najbardziej odpowiednim nośnikiem
informacji (na rok 2001) jest płytka CDR, na której "wypala się" w sposób trwały zarówno
pliki dokumentów tekstowych (kart inwentaryzacyjnych, sporządzonych za pomocą edytora
tekstowego), jak i zeskanowane fotografie i rysunki (mapki, plany) w jednym z popularnych
formatów graficznych (np. TIFF). Zaleca się stosowanie rozdzielczości skanowania 600 dpi
(lub większej), która zapewni późniejszy wydruk.

Zaletami takiego sposobu gromadzenia danych są:



gwarancja długotrwałego przechowania danych (po kilkunastu latach płytkę należy
przekopiować),



łatwy sposób kopiowania danych (w całości lub części),



proste wyszukiwanie odpowiednich informacji wg zadanego klucza,



możliwość łatwego opracowania katalogów gminnych i powiatowych,



po odpowiedniej obróbce udostępnianie danych poprzez internet.

Archiwizacja komputerowa nie może jednak zastąpić tradycyjnej metody sporządzania
dokumentacji inwentaryzacyjnej.

5.4. OKRESOWA AKTUALIZACJA DANYCH

Do zadań oddziałowych komisji krajoznawczych i regionalnych pracowni krajoznawczych
PTTK należy śledzenie zmian zachodzących w zasobie i stanie obiektów i walorów
krajoznawczych oraz aktualizacja danych w kartotekach inwentaryzacyjnych. Cała kartoteka
inwentaryzacyjna powinna być aktualizowana w drodze penetracji terenowej w okresach nie
dłuższych niż 10 lat, zaleca się aktualizację danych co 5 lat.

6. UDOSTĘPNIANIE I ROZPOWSZECHNIANIE WYNIKÓW INWENTARYZACJI

Wyniki prac inwentaryzacyjnych są udostępniane i rozpowszechniane w postaci:



zbioru kart inwentaryzacyjnych,



wykazu (z krótkim opisem) zinwentaryzowanych obiektów krajoznawczych.

Zbiór kart inwentaryzacyjnych powinien być bezpłatnie udostępniany wszystkim
zainteresowanym osobom prawnym i fizycznym.

Wyniki inwentaryzacji krajoznawczej każdego województwa powinny być opracowane do
druku przez zespoły powołane przez Komisję Krajoznawczą ZG PTTK. Opracowania te
zostaną wydane staraniem Komisji Krajoznawczej ZG PTTK przez Wydawnictwo PTTK
"KRAJ" w postaci serii inwentarzy krajoznawczych. W przypadku wydawania katalogów
wojewódzkich ze środków lokalnych Komisja Krajoznawcza zastrzega sobie prawa do
rozpoczętej serii, wydawniczej i może wymagać dostosowania się do konspektu
wojewódzkiego katalogu inwentaryzacyjnego.

Materiały dokumentacji ikonograficznej powinny być w poszczególnych województwach
wykorzystywane do popularyzacji wyników inwentaryzacji w formie wystaw fotograficznych

lub elementów wystroju krajoznawczego obiektów i pomieszczeń PTTK itp. Wskazane jest w
tym celu dokonanie powiększeń najlepszych zdjęć, wykonanych w czasie penetracji.
Wystawy takie powinny być eksponowane zarówno w jednostkach wykonujących
inwentaryzację, jak i na terenie jednostek administracyjnych objętych inwentaryzacją, np. w
gminnych czy miejskich domach kultury. Wystawy takie można łączyć z prelekcjami na
temat wyników inwentaryzacji.

Ujawnione w czasie inwentaryzacji nieznane dotychczas obiekty należy przeanalizować pod
kątem zasadności zgłoszenia ewentualnych wniosków o objęcie ich ochroną. Dotyczy to
szczególnie obiektów przyrodniczych, architektonicznych i techniki. Wszystkie obiekty
kwalifikujące się do objęcia ochroną należy zgłosić odpowiednim konserwatorom
wojewódzkim (lub Starostwom - w przypadku kandydatów na pomniki przyrody).

W załącznikach 5 i 6 podano konspekt opracowań (katalogów) inwentaryzacyjnych gmin i
powiatów.

7. WYKAZ SKRÓTÓW

W czasie opracowywania materiałów i przygotowywania ich do druku należy stosować niżej
podane skróty. Skróty te winny być stosowane konsekwentnie we wszystkich przypadkach;
stosowanie innych skrótów jest niedopuszczalne.

Ponadto należy stosować powszechnie używane skróty: AK, AL, BCh, GL, GS, "SChł", PKP,
PKS, RP, PTTK.

Przy datach: określając rok lub wiek nie podaje się słów ani skrótu rok (r.) lub wiek (w.), np.
1945, a nie 1945 r.; XV, a nie XV w.

Przy nazwiskach (twórców, właścicieli) w miarę możności należy podawać pełne imiona, a
nie skróty. Przy powtarzaniu się tych samych osób w haśle należy stosować skróty imion.

al.
abp.
arch.
b.
bł.
bp
cm
cz.
czerw.
ćw.
d.
dł.
dow.
drew.
dyw.
fund.

aleja
arcybiskup
architekt
bardzo, były
błogosławiony
biskup
centymetr
część
czerwony
ćwierć
dawna, dawny
długość, długości
dowódca,
dowództwo
drewniany
dywizja

odl.
ok.
par.
poł.
piech.
pl.
płk
pn.
p.n.e.
pocz.
poł.
por.
pow.
ppłk
pr.
prawdop.

odległość
około
parafialny
południe,
południowy
piechoty
plac
pułkownik
północ, północy
przed naszą erą
początek
połowa
porucznik
powierzchnia
podpułkownik
prawy

gen.
gł.
głęb.
gm.
grub.
h
ha hr.
im.
jez.
k.
kier.
km
kol.
kpt.
ks.
l.
m
min.
m.in.
mieszk.
mjr
mur.
n.e.
nieb.
np.
n.p.m.
NMP
nr
ob.
obj.
obw.
odbud.

fundacji
generał
główny, głównie
głębokość
gmina
grubość
godzina
hektar hrabia
imienia
jezioro
koło
kierunek,
kierunku
kilometr
kolejowa,
kolejowy
kapitan
ksiądz
lewy, leo
metr
minuta
między innymi
mieszkańcy,
mieszkańców
major
murowany
naszej ery
niebieski
na przykład
nad poziomem
morza
Najświętszej
Marii Panny
numer
obecnie
objętość
obwód
odbudowany

proj.
przebud.
p.w.
rez.
rocz.
rozbud.
rz.
s
st.
str.
szer.
śr.
św.
t., T.
tj.
tzw.
ul.
ur.
wg
woj.
wsch.
wyd.
wys.
ziel.
zach.
zał.
zbud.
zesz.
zł
zm.
zn.
zw.

prawdopodobnie
projektował,
projekt
przebudowany
pod wezwaniem
rezerwat
rocznik
rozbudowany
rzeka
sekunda
stacja
stronica
szerokość
średnica
święty
tom
to jest
tak zwany
ulica
urodzony
według
województwo
wschód, wschodni
wydawnictwo,
wydanie
wysokość
zielony
zachód, zachodni
założony
zbudowany
zeszyt
złoty
zmarły
znaki
zwany

Załącznik nr 1

LITERATURA

Podano ważniejsze pozycje literatury ogólnej pomocniczej przy pracach przygotowawczych
oraz przy szkoleniu inwentaryzatorów. Wojewódzkie zespoły do spraw inwentaryzacji
krajoznawczej powinny przygotować podobne zestawy literatury dotyczące danego regionu.
Przewodników i informatorów turystycznych nie należy traktować jako materiałów
źródłowych.

1. Środowisko przyrodnicze



Aleksandrowicz Z., Drżał M., Kozłowski S.: Katalog rezerwatów i pomników
przyrody nieożywionej w Polsce. PWN. Warszawa 1975



Czamiecka-Chodkowska D.: Zabytkowe głazy narzutowe na obszarze Polski -
katalog. Cz. I-IV. Muzeum Ziemi PAN. Wyd. Geologiczne. Warszawa 1977-83



Dzieje lasów, leśnictwa i drzewiarstwa w Polsce. Praca zbiorowa. PWRiL.
Warszawa 1965



Flis J.: Szkolny słownik geograficzny. Wyd. II, WSiP. Warszawa 1982



Geomorfologia Polski. Pod red. M. Klimaszewskiego. T. 1-2. PWN. Warszawa 1972



Jarosz S.: Krajobrazy Polski i ich pierwotne fragmenty. Wyd. ID. Arkady.
Warszawa 1976



Kondracki J.: Geografia fizyczna Polski. Wyd. V. PWN. Warszawa 1981



Kostrowicki J.: Środowisko geograficzne Polski. Wyd. III. PWN. Warszawa 1968



Mała Encyklopedia Leśna. PWN. Warszawa 1980



Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego. Pod red. W. Michajłowa i K.
Zabierowskiego. T. 1-2. PWN. Warszawa 1978



Ochrona przyrody i jej zasobów. Pod red. W. Szafera. T. 1-2. PWN. Warszawa
1965



Pietkiewicz S., Żmuda S.: Słownik pojęć geograficznych. Wiedza Powszechna.
Warszawa 1973



Seneta W.: Dendrologia. PWN. Warszawa 1983



Seneta W.: Drzewa i krzewy liściaste. PWN. Warszawa 1981



Strojny W.: Nasze drzewa. PWRiL. Warszawa 1981



Szata roślinna Polski. Pod red. W. Szafera i K. Zarzyckiego. T. 1-2. Wydanie II.
PWN. Warszawa 1972



Zaręba R.: Puszcze, bory i lasy Polski. Wyd. III. PWRiL. Warszawa 1986

2. Obiekty archeologiczne



Gąssowski J., Kempisty A.: Przewodnik archeologiczny po Polsce. Wrocław 1973



Mapa grodzisk w Polsce. Pod red. W. Antoniewicza i Z. Wartołowskiej. Ossolineum.
Wrocław 1965



Słownik starożytności słowiańskich. T. 1-4. Ossolineum. Wrocław 1961-68

3. Urbanistyka i architektura



Guerquin B.: Zamki w Polsce. Wyd. U. Arkady. Warszawa 1985



Janicka-Krzywda U.: Atrybut Patron Symbol czyli co o świętych i błogosławionych
powinien wiedzieć przewodnik. Oddz. Akadem. PTTK. Kraków 1987



Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Oddzielne zeszyty dla województw i d.
powiatów, a po 1975 r. dla miast i okolic. WAiF. Warszawa 1951-89



Kębłowski J.: Dzieje sztuki polskiej. Arkady. Warszawa 1987



Łoza S.: Architekci i budowniczowie w Polsce. Budownictwo i architektura.
Warszawa 1954



Łoziński J. Z.: Pomniki sztuki w Polsce. T. I-III, Wyd. "Arkady". Warszawa 1985



Łoziński J. Z., Miłobędzki A.: Atlas zabytków architektury w Polsce. Wyd.
"Polonia". Warszawa 1967



Mały słownik urbanistyczny. Wiedza Powszechna. Warszawa 1970



Miłobędzki A.: Zarys dziejów architektury w Polsce. Wyd. III. Wiedza
Powszechna. Warszawa 1978



Pomorze w zabytkach sztuki. Wyd. Ossolineum (katalogi zabytków)



Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Wyd. II. PWN, Warszawa 1976



Szolginia W.: Architektura i budownictwo. Wyd. II. WNT. Warszawa 1982



Stępińska K.: Pałace i zamki w Polsce dawniej i dziś. KAW. Warszawa 1977



Sztuka sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Opr. T.
Dobrzeniecki. Ars Christiana. Warszawa 1976



Śląsk w zabytkach sztuki. Wyd. Ossolineum (katalogi zabytków)



Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Ośrodek Dokumentacji Zabytków.
Warszawa 1977-97



Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja. Pod. red.
W. Kalinowskiego. Arkady. Warszawa 1976-78



Zachwatowicz J.: Architektura polska. Arkady. Warszawa 1966



Zaleski W.: Sanktuaria polskie. Wydawnictwo Salezjańskie. Warszawa 1988



Zwolińska K.., Malicki Z.: Mały słownik terminów plastycznych. Wiedza
Powszechna. Warszawa 1974

4. Historia



Bruckner A.: Dzieje kultury polskiej. T. 1-3, Wyd. m. PWN. Warszawa 1957-58



Burchard P.: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa 1990



Dolata B., Jurga T.: Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939-1945. Wyd. II. Wyd.
MON. Warszawa 1977



Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r. Wyd. II. Wiedza Powszechna. Warszawa 1973



Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r. Wiedza Powszechna.
Warszawa 1981



Fajkowski J.: Wieś w ogniu - eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji. LSW.
Warszawa 1972



Mała encyklopedia wojskowa, T. 1-3. Wyd. MON. Warszawa 1967-71



Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny.
PWN. Warszawa 1979



Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-
1945. Wyd. IV. Sport i Turystyka. Warszawa 1988

5. Obiekty techniki



Pańków M., Schilling K.: Przewodnik astronomiczny po Polsce. Pojezierze. Olsztyn
1982



Historia kultury materialnej Polski. Pod red. W. Hensla i J. Pazdura. T. 1-6.
Ossolineum, Wrocław 1978-79

6. Muzea, archiwa, zbiory



Białoszewski N., Unger P.: Izby pamięci narodowej - informator. Sport i Turystyka.
Warszawa 1976



Cichy W.: Muzea i izby regionalne PTTK. Wydawnictwo PTTK "Kraj". Warszawa
1985



Informator nauki polskiej. Praca zbiorowa. CINTiE. Warszawa 1983



Kucza-Kuczyńska M.: Polskie muzea literackie. Wydawnictwo PTTK "Kraj".
Warszawa 1986



Lorentz S.: Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce. Wyd. II. Interpress.
Warszawa 1982



Muzea skansenowskie w Polsce. Pod red. F. Midury. PWRiL. Warszawa 1979



Pokropek M.: Przewodnik po izbach regionalnych w Polsce. LSW. Warszawa 1980

7. Kultura ludowa



Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej. T. l. Ossolineum. Wrocław 1976



Grabowski J.: Sztuka ludowa, formy i regiony w Polsce. Arkady. Warszawa 1967



Pokropek M.: Atlas sztuki ludowej i folkloru w Polsce. Arkady. Warszawa 1978



Pokropek M.: Budownictwo ludowe w Polsce. LSW. Warszawa 1976



Reinfuss R.: Ludowa rzeźba kamienna w Polsce. Ossolineum. Wrocław 1989



Remfuss R.: Ludowe kowalstwo artystyczne w Polsce. Ossolineum. Wrocław 1983



Tłoczek J.: Polskie budownictwo drewniane. Ossolineum. Wrocław 1980