156

Opracowa³: Stanis³aw Rudnik

Æwiczenie 18

SURÓWKI I ¯ELIWA

1. CEL ÆWICZENIA

Celem æwiczenia jest zapoznanie siê z typowymi strukturami surówek i ¿eliw; po-

lega ono na obserwacji mikroskopowej struktur surówek bia³ych i ró¿nych gatunków

¿eliwa szarego.

2. WIADOMOŒCI PODSTAWOWE

Surówki albo ¿eliwa s¹ to stopy ¿elaza z wêglem o teoretycznej zawartoœci od 2,11

do 6,67% wêgla. Poza tym stopy te zawieraj¹ jeszcze takie sk³adniki, jak: krzem,

mangan, fosfor i siarkê, a niekiedy tak¿e dodatki stopowe, jak: nikiel, chrom, molibden,

aluminium i inne.

Polska terminologia rozró¿nia surówki i ¿eliwa, przy czym ró¿nica pomiêdzy tymi

stopami dotyczy wy³¹cznie technologii ich otrzymywania. Surówki s¹ bezpoœrednim

produktem wielkiego pieca, natomiast ¿eliwa otrzymuje siê po przetopieniu surówki

w piecach odlewniczych. Odnoœnie do struktury nie ma ró¿nicy pomiêdzy surówkami

i ¿eliwami, tote¿ wszystko co dotyczy surówek bia³ych i szarych dotyczy równie¿

odpowiednich gatunków ¿eliwa.

W zale¿noœci od postaci wystêpowania wêgla i uwarunkowanego tym zabarwie-

nia prze³omu rozró¿nia siê surówki i ¿eliwa bia³e i szare. Ponadto istniej¹ równie¿

¿eliwa ci¹gliwe otrzymane po specjalnej obróbce cieplnej odlewów z ¿eliwa bia³ego.

2.1. Surówki bia³e

W surówkach bia³ych wêgiel wystêpuje tylko pod postaci¹ cementytu; dlatego te¿

prze³om ich jest jasny. W zale¿noœci od zawartoœci wêgla i struktury rozró¿nia siê

nastêpuj¹ce rodzaje surówek bia³ych:

1) surówki podeutektyczne o zawartoœci 2,11 - 4,3% wêgla,

2) surówki eutektyczne o zawartoœci 4,3% wêgla,

3) surówki nadeutektyczne o zawartoœci 4,3 - 6,67% wêgla..

Surówki bia³e podeutektyczne sk³adaj¹ siê w zakresie temperatur 1148 - 727°C

z dendrytów austenitu z cementytem wtórnym na tle ledeburytu, a poni¿ej 727°C z per-

litu, cemntytu wtórnego i ledeburytu przemienionego. Surówki bia³e eutektyczne zbu-

157

dowane s¹ w wysokich temperaturach z ledeburytu, a poni¿ej 727°C z ledeburytu

przemienionego. Surówki zaœ bia³e nadeutektyczne w zakresie 1148 - 727°C sk³adaj¹

siê z ledeburytu i cementytu pierwotnego, a poni¿ej 727°C z cementytu pierwotnego

i ledeburytu przemienionego. Poniewa¿ podczas ch³odzenia po zakrzepniêciu ¿eliwa

wszelkie przemiany zachodz¹ tylko wewn¹trz ziarn austenitu, forma (kszta³t) poszcze-

gólnych sk³adników strukturalnych nie zmienia siê. Dlatego te¿ ¿eliwa bia³e maj¹ przy

temperaturze otoczenia podobn¹ strukturê, jak bezpoœrednio po zakrzepniêciu.

Z uwagi na du¿¹ iloœæ cementytu, surówki i ¿eliwa bia³e s¹ bardzo twarde i kruche,

i praktycznie nieskrawalne. Równie¿ i w³asnoœci odlewnicze surówek bia³ych s¹ z³e

i z tego powodu s¹ one stosowane do dalszego przerobu na stal. Nie stosuje siê odle-

wów z ¿eliwa bia³ego na czêœci konstrukcyjne. Wyj¹tek stanowi ¿eliwo ci¹gliwe, któ-

re otrzymuje siê przez obróbkê ciepln¹ odlewów z ¿eliwa bia³ego.

2.2. ¯eliwa szare

W ¿eliwach szarych wêgiel wystêpuje czêœciowo w postaci zwi¹zanej jako ce-

mentyt, a czêœciowo w postaci wolnej jako grafit. Skutkiem obecnoœci grafitu prze³om

tego rodzaju ¿eliwa jest matowo-szary, st¹d te¿ i ich nazwa. Praktycznie maksymalna

iloœæ wêgla zwi¹zanego nie przekracza zawartoœci wêgla w perlicie (0,8% C).

2.2.1. Proces grafityzacji

Grafit jest odmian¹ alotropow¹ wêgla i krystalizuje, jak to przedstawia rys. 18.1,

w uk³adzie heksagonalnym. Ma on budowê warstwow¹; atomy wêgla w poszczegól-

nych równoleg³ych do siebie warstwach tworz¹ heksagonalne pierœcienie.

Ze wzglêdu na z³o¿ony charakter, zagadnienie

grafityzacji (czyli powstanie kryszta³ów grafitu w ¿e-

liwie) do chwili obecnej nie zosta³o ca³kowicie wyja-

œnione. Rozpatruj¹c strukturê i sk³ad chemiczny au-

stenitu, cementytu i grafitu mo¿na stwierdziæ, ¿e

istnieje pewne podobieñstwo budowy krystalicznej

austenitu i cementytu, podczas gdy struktury krysta-

liczne austenitu i grafitu s¹ zasadniczo ró¿ne.

Równie¿ pod wzglêdem sk³adu chemicznego au-

stenit (2,11% wêgla) i cementyt (6,67% wêgla) mniej

ró¿ni¹ siê od siebie ni¿ austenit i grafit (100% wêgla).

Z tych wzglêdów wydzielanie cementytu z austenitu

lub z cieczy przebiega ³atwiej ni¿ wydzielanie grafi-

tu. Z drugiej strony grafit jest faz¹ bardziej trwa³¹

ni¿ cementyt, tzn. mieszanina austenit-grafit ma mniejszy zapas energii swobodnej ni¿

mieszanina austenit-cementyt, jak to przedstawia rys. 18.2.

Rys. 18.1.

Budowa krystaliczna grafitu

1,42 A°

3,

40

A°

158

Czynniki termodynamiczne sprzyja-

j¹ wiêc wydzielaniu siê nie cementytu

lecz grafitu. Rozwa¿aj¹c proces grafi-

tyzacji nale¿y uwzglêdniæ oba te czyn-

niki. Jak widaæ z rys. 18.2, linie przed-

stawiaj¹ce zmianê energii swobodnej

roztworu ciek³ego (F

L

) i mieszaniny au-

stenit-cementyt (F

A + C

) przecinaj¹ siê

przy temperaturze 1148°C, natomiast li-

nia zmiany energii swobodnej trwalszej,

termodynamicznej mieszaniny austenit-

grafit (F

A + G

) przebiega poni¿ej linii ener-

gii swobodnej mieszaniny asustenit-ce-

mentyt i przecina liniê energii swobodnej

cieczy przy temperaturze 1154°C.

Poni¿ej temperatury 1148°C krystalizacja przebiegaæ bêdzie z wytworzeniem ce-

mentytu, poniewa¿ z podanych ju¿ wzglêdów wydzielanie cementytu zachodzi ³atwiej

pomimo faktu, ¿e mieszanin¹ faz o mniejszej energii swobodnej jest ciecz + grafit.

W zakresie temperatur 1148-1154°C wydzielanie z cieczy mieszaniny austenit-cementyt

nie jest w zasadzie mo¿liwe, w warunkach równowagi powinna siê wydzielaæ miesza-

nina austenit-grafit.

Na rys. 18.3 przedstawiono nietrwa³y uk³ad równowagi fazowej (Fe-Fe

3

C) oraz

uk³ad stabilny (Fe-C

grafit

). Linie uk³adu stabilnego w stosunku do uk³adu metatrwa³ego

s¹ przesuniête w kierunku wy¿szych temperatur. Grafit mo¿e wiêc krystalizowaæ bez-

poœrednio z cieczy przy ch³odzeniu w w¹skim zakresie temperatur pomiêdzy liniami

wykresów równowagi trwa³ej i nietrwa³ej, tj. gdy stopieñ przech³odzenia cieczy jest

ma³y lub niewielkie s¹ szybkoœci ch³odzenia.

Grafit powstawaæ mo¿e ponadto w wyniku rozk³adu cementytu w stanie sta³ym.

Proces ten ma charakter dyfuzyjny i praktycznie przebiega tylko przy temperaturach

podwy¿szonych. Przy temperaturze poni¿ej linii P’S’K’ fazami trwa³ymi s¹ ferryt

i grafit, dlatego te¿ w tym zakresie temperatur cementyt rozk³ada siê wg reakcji:

Fe

3

C

→

F + C

grafit

gdzie: F – ferryt

Bior¹c pod uwagê, ¿e rozpuszczalnoœæ wêgla w ferrycie jest nieznaczna, proces

ten mo¿e prowadziæ praktycznie do ca³kowitej grafityzacji, tj. do przemiany ca³ej iloœci

cementytu w grafit. Przy temperaturze powy¿ej linii P’S’K’ fazami trwa³ymi s¹ au-

stenit i grafit i dlatego cementyt w tym zakresie temperatur rozk³ada siê wed³ug reakcji:

Fe

3

C

→

A + C

grafit

gdzie: A – austenit.

Rys. 18.2.

Zmiana energii swobodnej roztworu ciek³ego (F

L

),

mieszaniny austenitu z cementytem (F

A + C

)

i mieszaniny austenitu z grafitem (F

A + G

) w za-

le¿noœci od temperatury

temperatura, °C

1148 1154

en

er

gi

a s

w

ob

od

na

F

FL

FA+C

FA+G

159

Wytworzony w wyniku grafityzacji austenit ³¹cznie z istniej¹cym ju¿ poprzednio au-

stenitem ulega przy ch³odzeniu przemianom zgodnie z uk³adem Fe-Fe3C na perlit

wzglêdnie ferryt i perlit, zale¿nie od iloœci wêgla w austenicie. Gdy ch³odzenie poni¿ej

linii PSK by³o bardzo powolne, mo¿e ulec grafityzacji w tym czasie równie¿ cementyt

eutektoidalny (zawarty w perlicie).

Ogólnie bior¹c szybkie ch³odzenie sprzyja tworzeniu siê ¿eliwa bia³ego, natomiast

powolne ch³odzenie powoduje powstawanie grafitu i tym samym ¿eliwa szarego.

2.2.2. Mikrostruktura ¿eliwa szarego

W ¿eliwie szarym rozró¿nia siê nastêpuj¹ce sk³adniki strukturalne: osnowê meta-

liczn¹, grafit, eutektykê fosforow¹ oraz wtr¹cenia niemetaliczne.

W zale¿noœci od osnowy metalicznej podzia³ ¿eliwa szarego jest nastêpuj¹cy:

1) ¿eliwa ferrytyczne (ferryt i grafit),

2) ¿eliwa ferrytyczno-perlityczne (ferryt, perlit i grafit),

3) ¿eliwa perlityczne (perlit i grafit),

4) ¿eliwa nadeutektoidalne (perlit, cementyt wtórny i grafit) – praktycznie nie stoso-

wane.

Jak widaæ osnowa metaliczna ¿eliwa szarego jest podobna do stali.

L

K

F

1

0

2

3

4

5

6

7

Fe

C, %

738°C

1154°C

2,08

1148°C

727°C

C

C’

E

γ

A

B

J

N

L +

γ

D

Fe3C

L + Fe3C

E’

G

P

S

S’

M

0

γ

+ Fe3C

α

+ Fe3C

te

m

per

at

ur

a,

°C

200

400

600

800

1000

1200

1400

1394

1538

Rys. 18.3. Metatrwa³y uk³ad równowagi fazowej (Fe-Fe

3

C) oraz uk³ad stabilny (Fe-C

grafit

)

160

2.2.3. Wp³yw grafitu na w³asnoœci mechaniczne ¿eliwa

Grafit obni¿a mechaniczne w³asnoœci ¿eliwa, przy czym wp³yw ten jest zale¿ny od

iloœci, wielkoœci, kszta³tu i rozmieszczenia. Przy zachowaniu pozosta³ych warunków

niezmiennych, wp³yw grafitu na w³asnoœci ¿eliwa jest tym wiêkszy, im jest go wiêcej;

dlatego te¿ w praktyce stosuje siê ¿eliwa o niezbyt du¿ej zawartoœci wêgla (zazwyczaj

nie wiêcej ni¿ 4% wêgla ca³kowitego, w czym 3 % w postaci grafitu). Oprócz iloœci

grafitu na w³asnoœci ¿eliwa maj¹ równie¿ wp³yw wielkoœæ, kszta³t i rozmieszczenie

grafitu.

Grafit mo¿e wystêpowaæ w ¿eliwach jako grafit mia³kowy, grafit krêtkowy, grafit

sferoidalny oraz jako wêgiel ¿arzenia (grafit k³aczkowy). Wydzielenia grafitu powinny

byæ drobne i równomiernie roz³o¿one. W takim ¿eliwie os³abienie osnowy metalicznej

wywo³ane obecnoœci¹ grafitu jest najmniejsze. Obecnoœæ grafitu sferoidalnego po-

zwala na uzyskanie ¿eliwa o wysokiej wytrzyma³oœci i dobrych w³asnoœciach pla-

stycznych.

2.2.4. Sk³adniki chemiczne ¿eliwa szarego

Jednym z najwa¿niejszych sk³adników ¿eliwa szarego jest krzem; jest to typowy

pierwiastek sprzyjaj¹cy grafityzacji. Przez odpowiedni dobór zawartoœci wêgla i krze-

mu oraz szybkoœci ch³odzenia mo¿na regulowaæ stopieñ grafityzacji oraz wp³ywaæ na

strukturê osnowy metalicznej. Wykres zale¿noœci struktury odlewu ¿eliwnego o gru-

boœci œcianki 50 mm od zawartoœci wêgla i krzemu w ¿eliwie przedstawiono na rys.18.4.

Na rys. 18.5 zamieszczono wykres ujmuj¹cy zale¿noœæ struktury odlewu ¿eliwnego

od ³¹cznej zawartoœci wêgla i krzemu oraz od gruboœci œcianki odlewu (która decyduje

o szybkoœci ch³odzenia). Zawartoœæ krzemu w ¿eliwach odlewniczych waha siê od

Rys. 18.4.

Wykres Maurera zale¿noœci struktury odlewu ¿e-

liwnego o gruboœci œcianki 50 mm od zawartoœci

wêgla i krzemu w ¿eliwie: I – ¿eliwa bia³e, II – ¿e-

liwa szare perlityczne, III – ¿eliwa szare ferry-

tyczne

Rys. 18.5.

Wykres Greigera - Klingensteina zale¿noœci struk-

tury odlewu ¿eliwnego od ³¹cznej zawartoœci wêgla

i krzemu oraz gruboœci œcianki odlewu: I – ¿eliwa

bia³e, II – ¿eliwa szare perlityczne, III – ¿eliwa szare

ferrytyczne

1

2

1

3

4

5

0

2

3

4

5

6

7

C, %

I

II

III

5,0

4,0

6,0

7,0

25

0

50

75

I

II

III

gruboœæ œcianki, mm

C+S

i, %

161

0,5 do 3,5%. Zwiêkszaj¹c zawartoœæ krzemu mo¿na os³abiæ wp³yw szybkoœci ch³o-

dzenia, otrzymuj¹c ¿eliwo szare nawet przy du¿ych szybkoœciach ch³odzenia.

Siarka w ¿eliwie szarym jest domieszk¹ szkodliw¹; pogarsza ona w³asnoœci odlew-

nicze ¿eliwa i sprzyja jego zabieleniu. Dlatego te¿ siarki w ¿eliwach winno byæ jak

najmniej.

Mangan jest wprawdzie pierwiastkiem wêglikotwórczym i utrudnia grafityzacjê,

jednak jego obecnoœæ w ¿eliwach szarych w zawartoœciach 0,4 - 1,2% jest po¿¹dana

ze wzglêdu na fakt, ¿e mangan wi¹¿e siarkê, przeciwdzia³aj¹c jej szkodliwemu dzia³a-

niu, a ponadto odtlenia ¿eliwo.

Fosfor wystêpuje w ¿eliwach w zawartoœciach 0,1 - 1,5 % i jest po¿¹danym sk³ad-

nikiem, gdy¿ obni¿a temperaturê topnienia ¿eliwa i podnosi jego rzadkop³ynnoœæ. Fos-

for wystêpuje w ¿eliwie w postaci potrójnej eutektyki fosforowej Fe

3

C-Fe

3

P-Fe, zwanej

steadytem o temperaturze topnienia 960°C. Ze wzglêdu na to, ¿e eutektyka fosforo-

wa jest sk³adnikiem twardym i kruchym w ¿eliwach maszynowych zawartoœæ fosforu

nie powinna jednak przekraczaæ 0,5%, a eutektyka powinna byæ mo¿liwie równomier-

nie rozmieszczona w postaci drobnych wydzieleñ.

O ile ¿eliwo zawiera jeszcze inne specjalnie wprowadzone dodatki, to takie ¿eliwo

nazywamy stopowym.

2.2.5. ¯eliwa szare niestopowego

Ocenê jakoœci ¿eliwa szarego dokonuje siê na podstawie próby rozci¹gania. Wg

normy PN-EN 1561: 2000 (zast¹pi³a ona normê, PN-92/H-83101), obejmuj¹cej po-

szczególne klasy ¿eliwa szarego niestopowego, poszczególne klasy ¿eliwa oznacza

siê symbolem EN-GJL oraz trzycyfrow¹ liczb¹ okreœlaj¹c¹ minimaln¹ wytrzyma³oœæ

na rozci¹ganie, okreœlon¹ na próbkach wykonanych z wa³ków o œrednicy 30 mm np.

EN-GJL 150. ¯eliwo o wy¿szej wytrzyma³oœci uzyskuje siê w drodze modyfikacji.

Polega ona na wprowadzeniu przed odlewaniem do ciek³ego ¿eliwa niewielkiej iloœci

modyfikatorów, np. ¿elazo-krzemu lub wapnio-krzemu w iloœci 0,1 - 0,5%. Modyfika-

tor powoduje rozdrobnienie struktury, a zw³aszcza grafitu i umo¿liwia otrzymanie jed-

norodnej struktury odlewu nawet przy przekrojach znacznie siê od siebie ró¿ni¹cych

gruboœci¹.

2.2.6. ¯eliwo sferoidalne

W ¿eliwie sferoidalnym grafit ma postaæ kulek, osnowa metaliczna mo¿e byæ fer-

rytyczna, ferrytyczno-perlityczna lub perlityczna. Sferoidyzacjê grafitu uzyskuje siê

przez wprowadzenie do ciek³ego ¿eliwa magnezu lub jego stopów wzglêdnie ceru lub

jego stopów. Tego rodzaju ¿eliwa wykazuj¹ nie tylko dobre w³asnoœci wytrzyma³o-

œciowe, lecz tak¿e i pewn¹ elastycznoœæ, której miar¹ jest wyd³u¿enie. Klasyfikacjê

¿eliwa sferoidalnego ujmuje norma EN-PN 1563: 2000 wprowadzona zamiast normy

PN-92/H-83123.

162

Poszczególne gatunki ¿eliwa sferoidalnego oznaczone s¹ symbolem EN-GJS oraz

liczb¹ cztero lub piêciocyfrow¹, z której trzy pierwsze oznaczaj¹ minimaln¹ wytrzy-

ma³oœæ na rozci¹ganie (R

m

), a jedna lub dwie nastêpne minimalne wyd³u¿enie (A

5

) np.

¿eliwo gatunku EN-GJS-600-3 winno mieæ minimalne R

m

≥

600 MPa/mm

2

i A

5

 

≥

3%.

Produkowane gatunki ¿eliwa sferoidalnego w zale¿noœci od struktury osnowy

metalicznej posiadaj¹ w³aœciwoœci mechaniczne mieszcz¹ce siê w zakresie:

R

m

 = 350-900 MPa i wyd³u¿enie  A

5

≥

22-2%.

Je¿eli podczas procesu sferoidyzacji wprowadzona zostanie do ¿eliwa mniejsza

iloœæ sferoidyzatora powstaj¹cy grafit uzyska postaæ poœredni¹ pomiêdzy p³atkowym

a sferoidalnym. ¯eliwo o takim graficie nosi nazwê ¿eliwa wermikularnego. Nie jest

ono do tej pory znormalizowane.

2.2.6. ¯eliwo ci¹gliwe

¯eliwo ci¹gliwe otrzymuje siê przez wy¿arzenie grafityzuj¹ce odlewów z ¿eliwa

bia³ego. W czasie wy¿arzania nastêpuje rozk³ad cementytu na austenit wzglêdnie fer-

ryt i wolny wêgiel zwany wêglem ¿arzenia. Wêgiel ¿arzenia ma kszta³t zaokr¹glonych

skupieñ na tle osnowy metalicznej. Taka postaæ wystêpowania grafitu zmniejsza nie-

ci¹g³oœæ osnowy metalicznej i dlatego ¿eliwo ci¹gliwe wykazuje dobr¹ plastycznoœæ.

Im drobniejsze s¹ wydzielenia wêgla ¿arzenia, tym w³asnoœci mechaniczne ¿eliwa

ci¹gliwego s¹ wy¿sze. Rozró¿nia siê ¿eliwo ci¹gliwe bia³e i ¿eliwo ci¹gliwe czarne.

¯eliwo ci¹gliwe bia³e otrzymuje siê przez wy¿arzanie odwêglaj¹ce przy tempera-

turze 950-1000°C przez okres 60-90 godzin z nastêpnym studzeniem. Podczas wy¿a-

rzania odlewy znajduj¹ siê w specjalnych skrzyniach wype³nionych pokruszon¹ rud¹

¿elaza lub zgorzelin¹. W wyniku wy¿arzania powierzchniowa warstwa odlewów ule-

ga odwêgleniu i ma strukturê ferrytyczn¹ bez wêgla ¿arzenia, natomiast w rdzeniu

wystêpuje wêgiel ¿arzenia na tle osnowy perlityczno-ferrytycznej. Prze³om takiego

¿eliwa jest bia³y.

¯eliwo ci¹gliwe czarne otrzymuje siê przez wy¿arzanie odlewów w warunkach

„obojêtnych”, którymi zwykle jest piasek kwarcowy, rozdrobniony ¿u¿el itp. Wy¿arza-

nie to przeprowadza siê w dwu etapach:

1) pierwszy okres wy¿arzania przy temperaturze 950-1000°C przez czas konieczny

do roz³o¿enia swobodnego cementytu,

2) drugi okres przy temperaturach poni¿ej linii PSK dla roz³o¿enia cementytu wtórne-

go i eutektoidalnego.

Wy¿arzanie to, którego schemat podaje rys.18.6, trwa 70-80 godz. G³ównymi sk³ad-

nikami strukturalnymi tego ¿eliwa s¹: wêgiel ¿arzenia, ferryt i ma³e iloœci perlitu. Wskutek

obecnoœci wêgla ¿arzenia prze³om tego ¿eliwa jest czarny. Przy szybszym stygniêciu

poni¿ej linii PSK (np. w powietrzu) cementyt eutektoidalny nie ulega grafityzacji i struk-

tura ¿eliwa bêdzie siê sk³ada³a z wêgla ¿arzenia i perlitu. Takie ¿eliwo zwie siê ci¹gli-

wym ¿eliwem perlitycznym.

163

Klasyfikacja produkowanego w Polsce ¿eliwa ci¹gliwego, ich oznaczenia i klasy-

fikacjê podaje norma PN-EN 1562:2000, która zast¹pi³a normê PN-92/H-83221. Zgod-

nie z t¹ norm¹ rozró¿nia siê:

1) ¿eliwo ci¹gliwe bia³e o symbolu EN-DJMW

2) ¿eliwo ci¹gliwe czarne o symbolu EN-GJMB

Oprócz symbolu ka¿dy gatunek ¿eliwa ci¹gliwego jest oznaczony liczb¹ czterocy-

frow¹ lub piêciocyfrow¹, z której trzy pierwsze cyfry oznaczaj¹ minimaln¹ wytrzy-

ma³oœæ na rozci¹ganie w MPa, ), a jedna lub dwie nastêpne minimalne wyd³u¿enie

(A

3

) np. EN-GJMB-450-6.

3. MATERIA£Y I URZ¥DZENIA

Mikroskopy metalograficzne, komplet zg³adów metalograficznych, atlas metalo-

graficzny.

4. PRZEBIEG ÆWICZENIA

Æwiczenie polega na dok³adnej obserwacji zg³adów ró¿nego rodzaju surówek i ¿e-

liw pod mikroskopem. Ogl¹dane struktury nale¿y starannie przerysowaæ na arkusz

bia³ego papieru, zwracaj¹c uwagê na poprawne pokazanie charakterystycznych cech

danej struktury. Na rysunku nale¿y zaznaczyæ sk³adniki strukturalne, a ponadto podaæ

powiêkszenie mikroskopu, przy którym ogl¹dano opisywan¹ strukturê i odczynnik,

którym próba zosta³a wytrawiona.

5. WYTYCZNE DO OPRACOWANIA SPRAWOZDANIA

Sprawozdanie z æwiczenia winno zawieraæ:

1) Klasyfikacjê ¿eliw wed³ug norm,

Rys. 18.6.

Wykres wy¿arzania ¿e-

liwa ci¹gliwego czarnego

70-80 godz.

czas, godz.

A1

te

m

per

at

ur

a,

°

C

20-26 godz 15 godz.

30 godz.

950-1000°C

140°C

6-12 godz.

.

164

2) Rysunki ogl¹danych mikrostruktur wraz z opisami.

3) Klasyfikacjê postaci grafitu dla próbki wybranej próbki wg PN-75/H-04661.

4) Przyk³ady zastosowania ¿eliwa ci¹gliwego i sferoidalnego.

6. LITERATURA UZUPE£NIAJ¥CA

[1] Dobrzañski L.A.: Metaloznawstwo i obróbka cieplna stopów metali. Wyd.

Pol.Œl., Gliwice 1993.

[2] Gulajew A.P.: Metaloznawstwo. „Œl¹sk”, Katowice 1967.

[3] Polskie normy:

PN-EN 1561: 2000, PN-EN 1562: 2000, PN-EN 1563: 2000.

PN-75/H-04663: ¯eliwo szare, sferoidalne i ci¹gliwe. Badania metalograficzne.

Okreœlenie struktury.

[4] Rudnik S.: Metaloznawstwo. PWN, Warszawa 1986.

[5] Staub F: Metaloznawstwo. Œl.W.T., Katowice 1994.

[6] Weso³owski K: Metaloznawstwo. T. 2. WNT, Warszawa 1969.