Poradnik_Wos

upkn

SPIS TREŚCI

1. KORUPCJA ............................................................................... 3

1.1

EORIA KORUPCJI

...................................................................................................... 3

1.2

EFINICJE LEGALNE

.................................................................................................... 3

1.3

ARUNKI SPRZYJAJĄCE KORUPCJI

.................................................................................. 4

1.4

EGATYWNE SKUTKI

................................................................................................... 4

1.5

ODZAJE NADUśYĆ

.................................................................................................... 6

1.6

RANSPARENCY

NTERNATIONAL

.................................................................................... 7

1.7

ROGRAM

RZECIW

ORUPCJI

...................................................................................... 9

2. PRAWA CZŁOWIEKA.............................................................. 10

2.1

PROWADZENIE

..................................................................................................... 10

2.2

ISTORIA

.............................................................................................................. 10

2.3

RAWA CZŁOWIEKA W

UJĘCIU

ARTY

NZ ....................................................................... 15

2.4

ATEGORIE PRAW CZŁOWIEKA

..................................................................................... 16

2.5

RAWA CZŁOWIEKA TRZECIEJ GENERACJI

....................................................................... 18

2.6

NSTRUMENTY PRAWNE DOTYCZĄCE PRAW CZŁOWIEKA

...................................................... 20

2.7

CHRONA PRAW CZŁOWIEKA W SYSTEMIE

ONZ ............................................................... 23

2.8

OWSZECHNA

EKLARACJA

RAW

ZŁOWIEKA

................................................................ 25

2.7

OZARZĄDOWE ORGANIZACJE PRAW CZŁOWIEKA

.............................................................. 25

3. OPOZYCJA W PAŃSTWIE....................................................... 31

3.1

EFINICJA

............................................................................................................. 31

3.2

ABINET CIENI

....................................................................................................... 31

3.3

POZYCJA PRZED

1989

. .......................................................................................... 31

4. OCHRONA ŚRODOWISKA ...................................................... 34

4.1

EFINICJA

............................................................................................................. 34

4.2

ISTORIA

.............................................................................................................. 34

4.3

ODA NA OCHRONĘ ŚRODOWISKA

................................................................................ 36

4.4

IELONA POLITYKA

................................................................................................... 36

4.5

ASNOZIELONI I CIEMNOZIELONI

.................................................................................. 37

4.6

RGANIZACJE I KONFERENCJE NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA

......................................... 39

4.7

KUTKI ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA

....................................................................... 39

4.8

ROTOKÓŁ Z

IOTO

................................................................................................. 40

4.9

ANIECZYSZCZENIA W

OLSCE

.................................................................................... 40

4.10

RZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM

..................................................................... 41

4.11

GLOBALNE

OCIEPLENIE ...................................................................................... 41

4.12

RÓBY JĄDROWE

................................................................................................... 42

4.14

YCINANIE LASÓW

................................................................................................ 44

5. WPŁYW KULTURY NA śYCIE SPOŁECZNE .............................. 46

5.1

EFINICJA KULTURY

................................................................................................. 46

5.2

ODZAJE SEGMENTÓW KULTURY

.................................................................................. 46

5.3

ULTURA WYSOKA

................................................................................................... 46

5.4

ULTURA MASOWA

................................................................................................... 46

5.5

ULTURA WYSOKA I KULTURA NISKA

............................................................................. 47

5.6

PŁYW KULTURY MASOWEJ NA KULTURĘ ELITARNĄ

........................................................... 47

5.7

UBKULTURA

.......................................................................................................... 47

5.8

ONTRKULTURA

...................................................................................................... 47

5.9

ULTURA ALTERNATYWNA

.......................................................................................... 47

5.10

PŁYW KULTURY NA śYCIE SPOŁECZNE

........................................................................ 48

upkn

1. KORUPCJA

„formy, przejawy, zwalczanie. Temat często drąŜony przez media”

1.1 Teoria korupcji

Korupcja (łac. corruptio - zepsucie) – naduŜycie stanowiska publicznego w celu uzyskania

prywatnych korzyści. Korupcja moŜe w praktyce powstawać niezaleŜnie od formy rządów.
Poziom korupcji moŜe być bardzo róŜny, od drobnych przypadków wykorzystania wpływu lub
faworyzowania w celu wyświadczenia lub oddania przysługi, przez zinstytucjonalizowane
łapówkarstwo aŜ do skrajnej postaci - kleptokracji (rządów złodziei), gdzie porzucone zostają
nawet zewnętrzne pozory uczciwości.

Powszechnie mówimy, Ŝe to łapówkarstwo, czyli przekupstwo. W rzeczywistości jest to

bardziej złoŜony proceder. MoŜe być to zawłaszczenie majątku publicznego, na przykład
powieszenie na ścianie prywatnego domu drogocennego obrazu z publicznego muzeum. Albo
jeŜdŜenie słuŜbowym samochodem na prywatne wakacje.

Lekarz, który kaŜe sobie zapłacić za przyjęcie pacjenta do szpitala. Urzędnik, który czeka na

prezent w zamian za szybsze rozpatrzenie sprawy. Kierowca starego samochodu, który
proponuje w stacji diagnostycznej, Ŝe dodatkowo zapłaci za pozytywny przegląd samochodu,
choć ten jest niesprawny. Poseł, który domaga się zmiany przepisów ustawy, tak by były one
korzystne dla firmy, w której jest pracownikiem, albo członkiem rady nadzorczej. Dyrektor
przedsiębiorstwa, który zatrudnia swoich krewniaków poza przyjętymi procedurami (uprawia
nepotyzm). Albo poseł, który "wstawia" się (czyli uprawia kumoterstwo) za swoimi przyjaciółmi.
Ktoś moŜe chcieć uzyskać dodatkową korzyść z tego powodu, iŜ bank udzieli nam kredytu na
wyjątkowych warunkach, albo prezes spółdzielni mieszkaniowej spowoduje, Ŝe kupimy
mieszkanie na preferencyjnych warunkach. Nasza firma moŜe starać się o dotację, zamówienie
publiczne, czy komercyjne, Ŝeby je zdobyć staramy się nieformalnie dotrzeć do informacji jakie
oferty złoŜyli inni oferenci, Ŝeby dać lepsze warunki - korupcja występuje więc takŜe w sferze
Ŝycia gospodarczego.

Zawsze wtedy gdy ktoś wykorzystuje swoją funkcję lub pozycję by zaspokoić

czyjeś oczekiwania, a w zamian za to otrzymuje jakieś nienaleŜne korzyści, mamy
do czynienia z korupcją. W szczególności dotyczy to funkcjonariuszy publicznych i
osób zawiadujących środkami publicznymi.

W wyborach parlamentarnych największe poparcie społeczne uzyskały właśnie partie, które

ograniczenie korupcji uznały za jedno z najpilniejszych zadań.
Rząd Premiera Kazimierza Marcinkiewicza podjął akcje, których celem było drastyczne
zmniejszenie skali korupcji w Polsce. Jako instrument umoŜliwiający realizację takich działań
powołane zostało Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA). Do zadań Biura naleŜy wykrywanie i
zwalczanie naduŜyć w instytucjach państwowych i samorządzie terytorialnym oraz walka z
korupcją powiązaną z obrotem gospodarczym i obrotem papierami wartościowymi.

Ogromną rolę w procesie walki z korupcją poprzez ujawnianie jej przypadków

oraz w kształtowaniu postaw społecznej dezaprobaty pełnią w Polsce wolne i
niezaleŜne media.

1.2 Definicje legalne

W rozumieniu art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze

Antykorupcyjnym (Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 708)

korupcją jest obiecywanie,

proponowanie, wręczanie, Ŝądanie, przyjmowanie przez jakąkolwiek osobę, bezpośrednio lub
pośrednio, jakiejkolwiek nienaleŜnej korzyści majątkowej, osobistej lub innej, dla niej samej lub
jakiejkolwiek innej osoby, lub przyjmowanie propozycji lub obietnicy takich korzyści w zamian za
działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu funkcji publicznej lub w toku działalności
gospodarczej.

upkn

W rozumieniu art. 2 cywilnoprawnej konwencji o korupcji sporządzonej w Strasburgu dnia 4

listopada 1999 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 244, poz. 2443) korupcją jest Ŝądanie, proponowanie,
wręczanie lub przyjmowanie, bezpośrednio lub pośrednio, łapówki lub jakiejkolwiek innej
nienaleŜnej korzyści lub jej obietnicy, które wypacza prawidłowe wykonywanie jakiegokolwiek
obowiązku lub zachowanie wymagane od osoby otrzymującej łapówkę, nienaleŜną korzyść lub
jej obietnicę.

Z kolei prawnokarna konwencja o korupcji sporządzona w Strasburgu dnia 27

stycznia 1999 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 29, poz. 249) nakłada na strony konwencji obowiązek
przyjęcia środków koniecznych do uznania przez prawo wewnętrzne za przestępstwo szereg
zachowań związanych z przekupstwem:
- krajowych i zagranicznych funkcjonariuszy publicznych,
- funkcjonariuszy organizacji międzynarodowych,
- członków krajowych i zagranicznych zgromadzeń przedstawicielskich sprawujących władzę -
ustawodawczą lub wykonawczą,
- członków międzynarodowych zgromadzeń parlamentarnych,
- sędziów i funkcjonariuszy sądów międzynarodowych,
- a takŜe: handel wpływami, przekupstwa w sektorze prywatnym, pranie pieniędzy
pochodzących z przestępstw korupcyjnych i przestępstwa księgowe.

1.3 Warunki sprzyjające korupcji

•

Relatywnie wysoki udział własności państwowej, gospodarka etatystyczna

•

Brak jasnych zapisów prawnych i duŜa uznaniowość decyzji stąd wynikająca;
skomplikowane i regulujące zbyt wiele dziedzin Ŝycia prawo

•

Słaba władza sądownicza

•

DuŜo władzy w rękach urzędników; brak lub niewielka odpowiedzialność karna za
podejmowane przez nich decyzje

•

Brak przejrzystości w podejmowaniu decyzji przez rząd; nieuregulowanie prawne
kwestii lobbingu

•

Interakcje w ramach wspólnych przedsięwzięć gospodarczych pomiędzy państwem a
przedsiębiorstwami prywatnymi; niejasne zasady przeprowadzania przetargów
publicznych; nieprzejrzyście prowadzone procesy prywatyzacyjne

•

Obecność licznych świadczeń, dotacji i zasiłków wypłacanych przez państwo

•

Skupienie mocy podejmowania decyzji, reŜimy niedemokratyczne (centralizacja)

•

ZaangaŜowanie znacznych środków publicznych w pojedyncze projekty

•

Zamknięte kliki dbające o własne interesy, sieci kolesiowskie ("old-boy" networks)

•

Źle opłacani urzędnicy państwowi

•

Apatyczny i niezainteresowany lub bezkrytyczny i łatwo dający się prowadzić

demos

niewystarczająco zaangaŜowany w monitorowanie sfery działań politycznych

•

Słabe więzy społeczne

•

Brak wolności słowa; brak pluralistycznych, niezaleŜnych mediów monitorujących
poczynania władz

•

Brak społecznych programów prewencyjnych

1.4 Negatywne skutki

•

zakłóca funkcjonowanie mechanizmów rynkowych

•

ogranicza potencjał inwestycyjny firmy

•

szkodzi finansom publicznym

upkn

•

deformuje strukturę wydatków publicznych

•

zmniejsza rentowność inwestycji publicznych

•

nieewidencjonowany przepływ pieniędzy, obniŜa dochody państwa

•

odstrasza zagranicznych inwestorów

•

ogranicza poziom zaufania społeczeństwa do organów władzy państwowej, a nawet
podmiotów prywatnych (np. spadek kursu spółki na giełdzie papierów wartościowych)

•

ogranicza wzrost gospodarczy

•

ogranicza realizacje celów społecznych

•

sprzyja naruszaniu praw człowieka

•

zagroŜenie dla demokracji

•

korzyści wynikające z korumpowania ułatwiają funkcjonowanie zorganizowanej
przestępczości

Demokracja

Korupcja stanowi powaŜne zagroŜenie dla rozwoju. W dziedzinie polityki, podkopuje

demokrację i dobre zarządzanie przez naruszanie procesów formalnych. Korupcja w czasie
wyborów i w ciałach ustawodawczych skutkuje nierówną dystrybucją dóbr i usług. Bardziej
ogólnie, na skutek korupcji zmniejsza się zdolność instytucji do wykonywania procedur,
wypompowane zostają zasoby a urzędnicy są zatrudniani i awansują bez uwzględniania ich
sprawności. Jednocześnie korupcja narusza takie wartości demokratyczne jak zaufanie i
tolerancja.

Ekonomia

Korupcja podkopuje równieŜ rozwój ekonomiczny, generując powaŜne wypaczenia i

niesprawność. Dla przedsiębiorców prywatnych, korupcja zwiększa koszty prowadzenia
działalności, dodając same pozaprawne opłaty, koszty prowadzenia negocjacji z urzędnikami,
ryzyko złamania uzgodnień i ryzyko wykrycia. ChociaŜ niektórzy utrzymują, Ŝe korupcja
zmniejsza koszty przez redukcję biurokracji, to ogólnie w coraz większym stopniu przyjmuje się,
Ŝe dostępność łapówek nakłania urzędników do wymyślania nowych zasad i opóźnień. Poza
zwiększaniem kosztów, korupcja wprowadza nierówne zasady, chroniąc firmy mające
powiązania przed konkurencją i pośrednio promując firmy mało efektywne.

Korupcja wykoślawia równieŜ sektor publiczny, przenosząc inwestycje publiczne do projektów

oferujących więcej łapówek. Urzędnicy mogą zwiększać techniczną złoŜoność projektów
publicznych, Ŝeby ukryć takie układy, w ten sposób jeszcze głębiej zakłócając przebieg
inwestycji. Korupcja osłabia teŜ zgodność z wymaganiami konstrukcyjnymi, ochrony środowiska
itp., obniŜa jakość usług państwowych i infrastruktury oraz zwiększa cięŜar budŜetu.

Dobrobyt narodowy

Korupcja ma znaczący ujemny wpływ na poziom Ŝycia obywateli. Rządy mają wtedy

tendencje do stosowania zasad, które faworyzują dających łapówki, a nie ogół. Inny przykład to
konstruowanie praw chroniących wielkie korporacje, a jednocześnie krzywdzących drobne
przedsiębiorstwa. Politycy

promujący

w ten sposób przedsiębiorczość, oddają po prostu

przysługi korporacjom, które miały duŜy wkład w ich kampanie wyborcze.

upkn

1.5 Rodzaje naduŜyć

Defraudacja

Defraudacja jest przestępstwem polegającym na przywłaszczeniu mienia, które zostało

sprawcy powierzone.
Przestępstwo defraudacji (sprzeniewierzenia) jest przestępstwem indywidualnym. Oznacza to,
Ŝe moŜe go popełnic jedynie osoba, której została powierzona cudza rzecz ruchoma.

Skutkiem przestępstwa jest utrata przez właściciela (posiadacza) rzeczy ruchomej powierzonej

sprawcy.

Nepotyzm

Nepotyzm – faworyzowanie członków rodziny przy obsadzaniu stanowisk i przydzielaniu

godności.

Określenie powstało w średniowieczu, gdy papieŜe i biskupi starali się zapewnić pozycję

społeczną i majątek swoim nieślubnym synom, określanym za pomocą eufemizmu
"siostrzeniec". Niekiedy przybierało to formę podnoszenia do godności kardynalskiej, co miało
zapewnić kontynuację "dynastii" papieskiej. Przykładem jest PapieŜ Kalikst III z rodziny Borgia,
który uczynił kardynałami dwóch swoich siostrzeńców; jeden z nich, Rodrigo, został papieŜem
Aleksandrem VI. Aleksander, jeden z najbardziej skorumpowanych papieŜy, podniósł Alessandro
Farnese, brata swojej kochanki, do godności kardynała; Farnese został potem papieŜem Pawłem
III. Paweł z kolei mianował kardynałami dwóch siostrzeńców w wieku lat czternastu i szesnastu.

Praktykom tym kres połoŜyła bulla papieŜa Innocentego XII z 1692, która raz na zawsze

zakazała papieŜom nadawania urzędów i godności jakimkolwiek krewnym.

W dzisiejszych czasach o nepotyzm są niekiedy oskarŜane potęŜne politycznie rody, jak

rodziny Kennedych czy Bushów (gubernator Jeb Bush w stanie Floryda) w amerykańskiej
polityce. W 2002 nowo wybrany gubernator Alaski, Frank Murkowski, wyznaczył swą córkę Lisę
Murkowski na opuszczony przez siebie fotel senatora.

Nepotyzm jest powszechny w krajach Trzeciego Świata, gdzie lojalność wobec rodziny jest

nakazem kulturowym i gdzie faworyzowanie krewnych przybiera nierzadko karykaturalne formy.

W skrajnie dyktatorskich reŜimach zdarza się "dziedziczenie" najwyŜszych stanowisk w

państwie, czego przykładem jest Korea Północna, gdzie pozycję przywódcy państwa i partii po
Kim Ir Senie objął jego syn, Kim Dzong Il.

Łapownictwo

Łapownictwo (inaczej: korupcja, przekupstwo) - w prawie polskim przestępstwo polegające

na wręczaniu, braniu, lub Ŝądaniu korzyści majątkowej lub osobistej. Łapownictwo klasyfikujemy
na:

•

łapownictwo bierne - polega na przyjmowaniu jako osoba pełniąca funkcję publiczną
korzyści majątkowych, osobistych, lub ich obietnic. W Polsce to przestępstwo jest
zagroŜone karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

•

łapownictwo czynne - polega na udzieleniu osobie będącą funkcjonariuszem
publicznym korzyści majątkowej, osobistej, lub jej obietnicy. W Polsce to przestępstwo
jest zagroŜone karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Polskie prawo karze surowiej za takie formy łapownictwa jak:

•

jeŜeli łapówkę bierze lub daje osoba pełniąca funkcję związaną ze szczególną
odpowiedzialnością

•

wzięcie korzyści majątkowej wielkich rozmiarów,

•

Ŝądanie łapówki

upkn

Płatna protekcja

Kiedy uprzejmość i protekcja staje się przestępstwem?

Sprawcą płatnej protekcji jest kaŜdy, “kto powołując się na wpływy w instytucji państwowej,

samorządowej, organizacji międzynarodowej albo krajowej lub w zagranicznej jednostce
organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi albo wywołującymi przekonanie innej osoby
lub utwierdzającej ją w przekonaniu o istnieniu takich wpływów, podejmuje się pośrednictwa w
załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę” (art. 230
KK).

Tego typu "usługi" moŜe świadczyć np. instruktor przygotowujący do egzaminu na prawo

jazdy, gdy zapewni, Ŝe moŜe nam pomóc zdać egzamin, pod warunkiem, Ŝe zostanie za to
dodatkowo wynagrodzony. Porozmawia wówczas z egzaminatorem. Ktoś moŜe nam obiecać, iŜ
na pewno nasze dziecko dostanie się do wymarzonej szkoły, jeśli skorzystamy z jego
znajomości, albo, Ŝe nie będziemy musieli czekać na decyzję 30 dni, tylko dostaniemy ją za
tydzień... ale "to kosztuje".

Płatna protekcja polega więc na tym, Ŝe ktoś chce być opłacony w zamian za swoje

wstawiennictwo.

Podobnie jak w przypadku przekupstwa istnieje pojęcie czynnej płatnej protekcji (art. 230 a

KK). To przestępstwo popełniają ci, którzy szukają u innych protekcji i ofiarowują za nią
korzyści. Jeśli więc ktoś szuka pośrednika, by w ten sposób szybciej załatwić jakąś sprawę i
ofiarowuje lub obiecuje za to pośrednictwo określone korzyści popełnia przestępstwo z tego
paragrafu.

Oszustwo

Oszustwo - przestępstwo polegające na doprowadzeniu innej osoby do niekorzystnego

rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo
wyzyskania jej błędu lub niezdolności do naleŜytego pojmowania przedsiębranego działania, w
celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

Wprowadzenie w błąd

polega na podjęciu przez sprawcę zabiegów mających na celu

wytworzenie w świadomości pokrzywdzonego nieprawdziwego obrazu rzeczywistości. Błąd moŜe
przejawiać się w postaci urojenia nieistniejącego faktu lub nieświadomości prawdziwego stanu
rzeczy. Przedmiot błędu musi obiektywnie stanowić przyczynę dokonania rozporządzenia i
powinien ściśle wiązać się z jego niekorzystnością. Zachowanie sprawcy moŜe polegać na
działaniu (nieprawdziwe zapewnienie o pewnych okolicznościach) lub zaniechaniu (zatajenie
pewnych okoliczności).

Sprawca

wyzyskuje błąd

, gdy wie o błędnym przekonaniu pokrzywdzonego co do określonego

fragmentu rzeczywistości, ale nie czyni nic, by go z tego błędu wyprowadzić.

Zamiarem sprawcy objęte jest uzyskanie korzyści majątkowej dla siebie lub dla kogoś innego.

Najpopularniejsze oszustwa:

•

oszustwo komputerowe

•

oszustwo podatkowe

•

oszustwo ubezpieczeniowe

•

oszustwo kredytowe

1.6 Transparency International

Transparency International (TI, ang.

transparency

–

przejrzystość) – międzynarodowa, niezaleŜna i pozarządowa
organizacja badająca, ujawniająca i zwalczająca praktyki korupcyjne,
przede wszystkim w Ŝyciu publicznym. Została załoŜona w 1993 roku
przez Petera Eigena. Posiada oddziały w 90 krajach. Międzynarodowy

upkn

2. PRAWA CZŁOWIEKA

„Temat zawsze aktualny. Dodatkowo w tym roku obchodzimy 60 rocznicę przyjęcia

Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.”

2.1 Wprowadzenie

Prawa człowieka zostały formalnie uznane za jeden z priorytetów społeczności

międzynarodowej 50 lat temu, w grudniu 1948 roku, kiedy przyjęto Powszechną Deklarację
Praw Człowieka. Zyskały one wówczas miano uniwersalnych zasad obejmujących wszelkie
aspekty Ŝycia ludzkiego. Od czasu swego utworzenia, Organizacja Narodów Zjednoczonych
nadzorowała tworzenie regulacji prawnych w dziedzinie praw człowieka, dokładając wszelkich
starań, aby normy te przestały być jedynie etycznymi wskazówkami, lecz stały się powszechnie
obowiązującym prawem. Kodyfikacja w dziedzinie praw człowieka została juŜ w duŜej mierze
przeprowadzona. Obecnie ONZ koncentruje swoje wysiłki na wdraŜaniu ustanowionych przez
siebie uregulowań. Organizacja, stawiając sobie za cel zwiększenie aktywności państw
członkowskich na polu praw człowieka i efektywnej promocji globalnego systemu praw
człowieka, stworzyła następujące strategie działań:

•

Praca grup roboczych i ekspertów nad rozwojem badań, ustanawianiem standardów,
kodyfikacją w dziedzinie praw człowieka i rozpoznawaniem przeszkód stojących na
drodze do realizacji tych praw;

•

Rozwijanie mechanizmów kontroli przestrzegania praw człowieka poprzez tworzenie
komitetów i komisji; nacisk na międzynarodową opinię publiczną w celu przyjęcia przez
poszczególne państwa standardów praw człowieka, a takŜe pomoc rządom państw
w stosowaniu postanowień tych aktów;

•

Rozwijanie współpracy technicznej na polu praw człowieka oraz programów
szkoleniowych w wymiarze sprawiedliwości; wspieranie członków ONZ w budowaniu
krajowych programów pomocowych oraz stanowieniu prawa na poziomie lokalnym
i regionalnym.

Narody Zjednoczone dostosowują swoje działania do wymogów, jakie stawia przed ludzkością

dzisiejszy świat: gwałtownie wzrastającej liczby naruszeń praw człowieka, politycznego ucisku
czy złoŜonych form dyskryminacji - jeśli moŜna wymienić tylko niektóre z nich.

Odpowiedzialność za szerzenie wiedzy o prawach człowieka oraz za ich ochronę spoczywa na

członkach ONZ. Z tego powodu, aby wzmocnić ochronę praw człowieka w poszczególnych
państwach, Narody Zjednoczone poszerzyły swoją działalność o utworzenie stanowiska
Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka. Poprzez Biuro Wysokiego
Komisarza, ONZ pomaga rządom państw oraz innym narodowym i międzynarodowym partnerom
w promocji oraz ochronie praw człowieka.

Propagowanie przestrzegania praw człowieka i zwiększanie odpowiedzialności jednostek oraz

państw-członków stanowią decydujący krok na drodze ku wprowadzeniu przyjętych standardów
w Ŝycie i stworzeniu globalnego systemu praw człowieka.

Powszechne respektowanie praw człowieka, w tym prawa politycznego wyboru oraz

zrzeszania się, prawa do wyraŜania własnej opinii, prawa do zatrudnienia i godnego poziomu
Ŝycia oraz praw kulturalnych, jak równieŜ zapewnienie wolności od strachu oraz od wszelkich
form dyskryminacji i uprzedzeń - są istotne na drodze do osiągnięcia trzech globalnych celów:
Pokoju, Rozwoju i Demokracji.

2.2 Historia

Jeszcze na początku XX wieku uznawanie praw człowieka leŜało w gestii poszczególnych

państw. Nie istniał Ŝaden uniwersalny i prawnie wiąŜący katalog praw człowieka. Dopiero II
wojna światowa skłoniła zwycięzców do podjęcia próby utworzenia międzynarodowego forum
rozmów, aby wspólnymi siłami sprostać wyzwaniom powojennej rzeczywistości, ale przede

upkn

wszystkim aby nie dopuścić do powtórzenia błędów historii w przyszłości. Owym forum
dyskusyjnym stała się Organizacja Narodów Zjednoczonych.

Na Konferencji w San Francisco, gdzie 26 czerwca 1945 roku podpisano Kartę Narodów

Zjednoczonych, blisko 40 organizacji pozarządowych zaapelowało o poświęcenie większej uwagi
przestrzeganiu praw człowieka.

Karta Narodów Zjednoczonych stanowi, iŜ ludy Narodów Zjednoczonych są zdecydowane

między innymi: "chronić następne pokolenia przed klęską wojny" oraz "przywrócić wiarę
w podstawowe prawa człowieka". Artykuł 1 Karty głosi, Ŝe jednym z celów Organizacji Narodów
Zjednoczonych będzie dąŜenie do osiągnięcia międzynarodowej współpracy w "popieraniu praw
człowieka oraz zachęcaniu do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich
bez względu na róŜnice rasy, płci, języka lub wyznania ".

Treść artykułów Karty ma moc prawa międzynarodowego, a więc jest dokumentem prawnie

wiąŜącym jego strony. Zawarte w Karcie zobowiązania wszyscy członkowie Narodów
Zjednoczonych powinni wypełniać w dobrej wierze. Szczególnie godne uwagi jest przyjęcie
zasady bezwarunkowego poszanowania praw człowieka oraz daleko idąca współpraca
z Narodami Zjednoczonymi i innymi państwami w tym zakresie. Karta nie wyszczególnia praw
człowieka i nie zawiera Ŝadnych wyraźnych wskazówek odnośnie wdroŜenia jej postanowień do
krajowego porządku prawnego państw - członków.

W 1946 roku, Narody Zjednoczone utworzyły w obrębie swojego systemu Komisję Praw

Człowieka, główne ciało legislacyjne ds. praw człowieka i organ pomocniczy Rady Gospodarczej
i Społecznej. Pierwotnie Komisja składała się z 18 państw-członków; obecnie liczy 53. Odbywa
corocznie regularne sesje w Genewie w celu omówienia najwaŜniejszych problemów, kodyfikacji
międzynarodowych norm oraz tworzenia zaleceń dla rządów państw - członków. Aktywną rolę
w tym procesie odgrywają organizacje pozarządowe.

Nowo powstała Komisja, pod przewodnictwem Eleonory Roosevelt (USA), aktywistki

w dziedzinie praw człowieka oraz wdowie po byłym prezydencie USA Franklinie Roosevelcie,
podjęła się zdefiniowania praw człowieka i podstawowych wolności. Współautorami projektu byli
Rene Cassin (Francja), Charles Malik (Liban), Peng Chun Chang (Chiny), Hernan Santa Cruz
(Chile), Alexandre Bogomolov/Alexei Pavlov (Związek Radziecki), Lord Dukeston/Geoffrey Wilson
(Wielka Brytania), William Hodgson (Australia) i John Humphrey (Kanada).

Gruntownej analizie poddano praktycznie kaŜde słowo i paragraf, o czym świadczy

przeprowadzenie 1400 rund głosowania. Projekt Deklaracji skierowano poprzez Radę
Gospodarczą i Społeczną do Komitetu Zgromadzenia Ogólnego ds. Społecznych, Humanitarnych
i Kulturalnych (tzw. III Komitet). Został on przez tenŜe Komitet pozytywnie rozpatrzony
i przekazany do Zgromadzenia Ogólnego, celem podjęcia ostatecznej decyzji. 10 grudnia 1948
roku, Zgromadzenie Ogólne, w nowowybudowanym Palaise de Chaillot w ParyŜu, przyjęło
Powszechną Deklarację Praw Człowieka.

Wskazując na przyrodzoną godność ludzką oraz niezaprzeczalność prawa do wolności

i równości, Deklaracja była aktem bezprecedensowym. Stworzyła pierwszy filar praw człowieka
oraz stanowiła swego rodzaju kamień węgielny, w oparciu o który dokonywał się proces
ewolucyjnego powstawania międzynarodowego prawa specjalizującego się w ochronie praw
człowieka.

ChociaŜ Deklaracja jest wyrazem woli politycznej, a nie prawnie wiąŜącym dokumentem

o randze traktatu czy konwencji, uzyskała ona powszechną akceptację ze strony państw
członkowskich. Wiele z nich cytowało Deklarację albo włączało jej treść do swoich
podstawowych aktów prawa wewnętrznego. Podobnie, zawierane po 1948 roku umowy
dwustronne i wielostronne dotyczące praw człowieka, opierały się na podstawowych załoŜeniach
zawartych w Deklaracji.

Uchwalając Deklarację, Zgromadzenie Ogólne zwróciło się do Rady Gospodarczej i Społecznej

oraz do Komitetu Praw Człowieka, aby w następnej kolejności skupiły się na przygotowaniu
projektu Paktu Praw Człowieka i propozycjach jego implementacji, dąŜąc tym samym do
realizacji idei Międzynarodowej Karty Praw (

International Bill of Rights

) i stworzenia systemu

praw człowieka. Mimo, iŜ Zgromadzenie Ogólne stało na stanowisku, Ŝe "korzystanie z wolności

upkn

obywatelskich i politycznych oraz z praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych jest
wzajemnie powiązane i współzaleŜne", przygotowanie tak wszechstronnego i ujednoliconego
projektu okazało się w praktyce niemoŜliwe. Ostatecznie wyŜej wymienione kategorie praw
człowieka zostały ujęte w formie dwóch dokumentów: Międzynarodowego Paktu Praw
Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych
i Kulturalnych.

Oba Pakty zostały przyjęte w 1966 roku i weszły w Ŝycie w roku 1976. Stosunkowo długi czas

oczekiwania na spełnienie wymogu 35 ratyfikacji, niezbędnego dla wejścia Paktów w Ŝycie,
wynikał w duŜej mierze z wyraŜanych przez państwa obaw o ograniczenie przez Pakty
moŜliwości swobodnego uznania przez państwo odnośnie tego czy prawa człowieka są na jego
terytorium przestrzegane. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych wymaga
ochrony i realizacji praw w nim zawartych bez Ŝadnych warunków i w pełnym wymiarze.
Natomiast strony Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych są
zobowiązane podjąć odpowiednie kroki indywidualnie i w ramach pomocy i współpracy
międzynarodowej, wykorzystując maksymalnie dostępne im środki, w celu stopniowego
osiągnięcia pełnej realizacji praw uznanych w tym Pakcie. Na powyŜsze obawy nałoŜyły się
rozbieŜności wynikające ze stanu zimnej wojny między Wschodem a Zachodem.

Kontrowersje ZSRR budziło między innymi zaliczenie do podstawowych praw i wolności prawa

do strajku oraz nieskrępowanej działalności związków zawodowych czy prawa do pracy
w godnych warunkach i odpowiedniego poziomu Ŝycia. Sytuacja uległa polepszeniu w latach 70-
ch w związku z przygotowaniami do Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Próby
odejścia od blokowej konfrontacji ku poszukiwaniu moŜliwości "pokojowego współistnienia"
musiały zostać oparte na pewnych formach współpracy dla rozwiązywania róŜnych, wspólnych
problemów, w tym praw człowieka. Państwa zachodnie zastosowały taktykę tzw.

linkage

, czyli

w zamian za własne ustępstwo w jednej sprawie, uzyskiwano koncesję drugiej strony w innej
dziedzinie. ZSRR, któremu bardzo zaleŜało na przyjęciu pewnych postanowień w sferze
gospodarczej i bezpieczeństwa, skłonny był do ustępstw w sferze tzw. III koszyka,
obejmującego postanowienia z zakresu praw człowieka. Na fali tego odpręŜenia w stosunkach
międzynarodowych, ratyfikacja i wejście w Ŝycie Paktów stało się moŜliwe. Akty te stanowią
prawnie wiąŜące międzynarodowe instrumenty ochrony praw człowieka. Z uwagi na fakt, Ŝe
większość państw jest stroną tych dwóch Paktów, praktyczna kontrola przestrzegania praw
człowieka moŜe zostać urzeczywistniona.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw

Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych wraz z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka,
tworzą Międzynarodową Kartę Praw Człowieka.

W uniwersalnym systemie NZ, obok praw o charakterze powszechnym powstały teŜ regulacje

partykularne, chroniące pewne kategorie podmiotów i szczegółowe przedmiotowo. Ich
instytucjonalnym wsparciem stały się nowoutworzone agencje wyspecjalizowane i komitety.
Powołano je w celu monitorowania i wprowadzania w Ŝycie standardów praw człowieka
zajmujących się specyficznymi zagadnieniami, takimi jak prawa uchodźców, prawa pracowników
oraz specjalne prawa dzieci.

Od 1948 roku, pod auspicjami ONZ, przyjęto blisko 60 traktatów i deklaracji. Oto niektóre

z nich:

KONWENCJE

•

1948 Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (Convention on the
Prevention and Punishment of the Crime of Genocide)

•

1951 Konwencja dotycząca statusu uchodźców (Convention Relating to the Status of
Refugees)

•

1965 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej
(International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination)

upkn

•

1973 Konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu (International Convention
on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid)

•

1979 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (Convention
on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women)

•

1984 Konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub
poniŜającemu traktowaniu lub karaniu (Convention against Torture and Other Cruel,
Inhuman or Degrading Treatment or Punishment)

•

1989 Konwencja o prawach dziecka (Convention on the Rights of the Child)

•

1990 Konwencja o ochronie praw wszystkich pracowników - migrantów i członków ich
rodzin (International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers
and Members of Their Families)

DEKLARACJE

•

1960 Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym
(Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples)

•

1967 Deklaracja w sprawie wszelkich form dyskryminacji kobiet (Declaration on the
Elimination of All Forms of Discrimination against Women)

•

1967 Deklaracja o azylu terytorialnym (Declaration on Territorial Asylum)

•

1984 Deklaracja o prawie ludów do pokoju (Declaration on the Right of Peoples to
Peace)

•

1986 Deklaracja o prawie do rozwoju (Declaration on the Right to Development)

•

1992 Deklaracja o prawach osób naleŜących do mniejszości narodowych lub
etnicznych, religijnych i językowych (Declaration on the Rights of Persons Belonging to
National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities)

W ramach systemu Narodów Zjednoczonych, istnieje siedem komitetów, których zadaniem

jest monitorowanie włączania do krajowego porządku prawnego uniwersalnych umów
międzynarodowych dotyczących praw człowieka i podstawowych wolności i przestrzegania
zawartych w nich postanowień:

•

Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej
(do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej)

•

Komitet Praw Człowieka
(do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych)

•

Komitet Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych
(do Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych)

•

Komitet przeciwko Torturom
(do Konwencji przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub
poniŜającemu traktowaniu lub karaniu)

•

Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet
(do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet)

•

Komitet Praw Dziecka
(do Konwencji o prawach dziecka)

•

Komitet do Ochrony Praw Wszystkich Pracowników - Migrantów i Członków ich Rodzin
(do Konwencji o ochronie praw wszystkich pracowników - migrantów i członków ich
rodzin)

20 grudnia 1993 roku, na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego zostało utworzone

stanowisko Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka. Do obowiązków
wynikających z pełnienia tej funkcji naleŜy: troska o powszechne respektowanie praw człowieka
i ich promowanie; świadczenie na prośbę państwa usług doradczych, pomocy technicznej

upkn

i udzielanie finansowego wsparcia na polu praw człowieka; koordynowanie programów
informacji publicznej i edukacji, poświęconych zagadnieniom praw człowieka; zaangaŜowanie
w dialog z rządami, mający na celu zapewnienie poszanowania praw człowieka; umacnianie
współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie.

Jako pierwszy stanowisko Wysokiego Komisarza objął 5 kwietnia 1994 roku, mianowany przez

Sekretarza Generalnego i zatwierdzony przez Zgromadzenie Ogólne, Jose Ayala Lasso
z Ekwadoru. Na kolejną kadencję 12 września 1997 roku wybrano Mary Robinson, byłą
prezydent Irlandii. Obecnie funkcję Wysokiego Komisarza pełni Sergio Vieira de Mello,
(Brazylia), którego kadencja rozpoczęła się 12 września 2002 roku.

W związku z radykalną zmianą sytuacji międzynarodowej, wynikającą z zakończenia zimnej

wojny i wzrastającej liczby konfliktów regionalnych, na przestrzeni lat 90-tych zaobserwowano
wzmoŜoną aktywność Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka. W sferze pokoju
i bezpieczeństwa, organizacja kładzie nacisk na zapobieganie sporom i konfliktom, a nie
reagowanie juŜ po ich wybuchu. Działania prewencyjne realizowane są przy pomocy misji
i operacji pokojowych, skierowanych na rozwiązywanie konfliktów regionalnych oraz pomoc
w budowaniu trwałych warunków pokoju wewnętrznego. Narody Zjednoczone udzielają równieŜ
pomocy humanitarnej osobom poszkodowanym w wyniku zmian politycznych czy klęsk
Ŝywiołowych. Zajmuje się problematyką uchodźctwa, działalnością edukacyjną, szkoleniową
i informacyjną. Tego typu działalność moŜemy obecnie zaobserwować w Abchazji/Gruzji,
Burundi, KambodŜy, Kolumbii, Strefie Gazy, Gwatemali, Haiti, Malawi, Mongolii, Demokratycznej
Republice Konga, Ruandzie i byłej Jugosławii.

Istotną rolę w pracach Narodów Zjednoczonych na rzecz kształtowania systemu praw

człowieka, odegrały równieŜ liczne organizacje pozarządowe, takie jak np.

Amnesty

International

czy

Human Rights Watch

będące nie tylko wiarygodnymi źródłami informacji, ale

i aktywnymi inicjatorami dalszych, znaczących zmian.

W 1968 roku, Narody Zjednoczone zwołały pierwszą Światową Konferencję Praw Człowieka

w Teheranie (Iran). Przyjęta Proklamacja Konferencji podkreślała powiązania między prawami
obywatelskimi i politycznymi oraz ekonomicznymi, socjalnymi i kulturalnymi. Dokonując oceny
realizacji prac związanych z ochroną praw człowieka, państwa uznały, Ŝe ustanowiono wiele
waŜnych międzynarodowych konwencji, natomiast "duŜo pozostaje do zrobienia w kwestii
urzeczywistnienia tych praw i wolności."

Dwadzieścia pięć lat później, w 1993 roku, Narody Zjednoczone zwołały druga Światową

Konferencję Praw Człowieka w Wiedniu. Deklaracja Wiedeńska i Program Działań połoŜyły
nacisk na uniwersalną naturę praw człowieka i potrzebę walki z wszelkimi formami rasizmu,
dyskryminacji, ksenofobii i nietolerancji. Zwrócono takŜe uwagę na prawa kobiet, dzieci,
mniejszości i ludności autochtonicznej.

JednakŜe, lata 90-te to równieŜ masowe naruszenia prawa humanitarnego, które przywróciły

aktualność zagadnienia odpowiedzialności sprawców zbrodni wojennych za pogwałcenia praw
człowieka. W 1993 roku Rada Bezpieczeństwa powołała do Ŝycia Międzynarodowy Trybunał
Karny dla b. Jugosławii, a w 1994 roku utworzyła Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy

Potrzeba utworzenia stałego sądu wynikała z faktu, Ŝe istniejące trybunały są jedynie sądami

ad hoc

. Ich kaŜdorazowe powołanie wymaga prowadzenia długotrwałych negocjacji, co

powoduje nierzadko trudności dowodowe z racji tego, Ŝe przedmiotem śledztwa są wydarzenia
juŜ odległe. W lipcu 1998 roku, na Konferencji Rzymskiej, państwa uchwaliły Statut
Międzynarodowego Trybunału Karnego mającego sądzić sprawców ludobójstwa, zbrodni
wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości, a w przyszłościrównieŜ agresji, po osiągnięciu

consensusu

co do definicji tej zbrodni. Trybunał ukonstytułował się 1 lipca 2002 roku., po

spełnieniu wymogu 60 ratyfikacji.

Na mocy rezolucji 49/184 z dnia 23 grudnia 1994 roku, Zgromadzenie Ogólne proklamowało

lata 1995 - 2004 Dekadą Edukacji Praw Człowieka. Rezolucja stanowi, Ŝe: "edukacja praw
człowieka powinna obejmować więcej niŜ tylko informację, powinna zapoczątkować
długoterminowy proces, w toku którego ludzie znajdujący się na róŜnych szczeblach rozwoju
oraz pochodzący z róŜnych warstwach społecznych będą mogli uczyć się szacunku dla godności

upkn

innych oraz poznają środki i metody, dzięki którym ów szacunek zapanuje we wszystkich
społeczeństwach".

Nieustanny wzrost świadomości międzynarodowej i moŜliwość globalnej komunikacji

wielokrotnie wskazują nam, jak pilna jest potrzeba respektowania praw człowieka. Trwające
nieprzerwanie działania Narodów Zjednoczonych w tym zakresie, dodają dalszej motywacji i siły
tysiącom jednostek, a takŜe grupom w walce o ich elementarne prawa i wolności. Obecnie
miliony ludzi na całym świecie cierpią z powodu powaŜnych naruszeń oraz pozbawienia ich
podstawowych praw i wolności - począwszy od tortur, gwałtu i korupcji systemu sądowego, po
pracę przymusową, głód, brak dostępu do opieki medycznej, mieszkania, higieny i wody. Czy
my ludzie mamy szansę na to, aby kiedykolwiek praw człowieka były w pełni przez wszystkich
respektowane?

Znaczenie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka zaleŜy przede wszystkim od zaangaŜowania

w realizację jej postanowień jednostek i grup, wcielających te zasady w Ŝycie i gotowych ich
bronić. KaŜdy z nas powinien pomagać w budowie świata, w którym wolność oraz godność
osobista uznawane są za przypisaną kaŜdemu normę społeczną.

2.3 Prawa człowieka w ujęciu Karty NZ

Karta Narodów Zjednoczonych odwołuje się w swojej treści do praw człowieka

i podstawowych wolności. Preambuła stanowi:

My, Ludy Narodów Zjednoczonych, zdecydowane ...przywrócić wiarę w podstawowe prawa

człowieka, godność i wartość jednostki, równość praw męŜczyzn i kobiet oraz narodów wielkich
i małych... .

Cele Narodów Zjednoczonych wymienione są w art. 1 Karty, gdzie w paragrafie 3 czytamy:

Rozwiązywać w drodze współpracy międzynarodowej problemy międzynarodowe o

charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak równieŜ popierać
prawa człowieka i zachęcać do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich
bez względu na róŜnice rasy, płci, języka lub wyznania.

Po pierwsze, Karta Narodów Zjednoczonych nie definiuje dalej treści praw człowieka,

pozostawiając to zadanie stworzenia Międzynarodowej Karty Praw Człowieka samej Organizacji.
Aktami, które wyłoniły się na skutek podjętych przez ONZ działań były: Powszechna Deklaracja
Praw Człowieka (1948 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych
i Kulturalnych (1966 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz dwa
Protokoły Fakultatywne: ustanawiający prawo do wnoszenia indywidualnej petycji (1966 r.) i
w sprawie zniesienia kary śmierci (1989 r.). WyŜej wymienione 5 dokumentów składa się na
Międzynarodową Kartę Praw Człowieka i mogą one być uwaŜane za autentyczną wykładnię praw
człowieka wymienionych w Karcie Narodów Zjednoczonych.

Popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności jest

obowiązkiem kaŜdego człowieka i musi być przedsięwzięte przez nas wszystkich. Zbyt długo
bowiem prawa człowieka były atrybutem wyłącznie przedstawicieli klas uprzywilejowanych.
Większość osób o odmiennym kolorze skóry, wyznających inną wiarę, kobiet albo ludzi obcego
pochodzenia było pozbawianych wielu praw człowieka, takich jak np. prawo do równego
traktowania przed sądami i innymi organami wymiaru sprawiedliwości, prawo do wolności
osobistej, myśli, sumienia i religii oraz do uczestnictwa w róŜnych sferach Ŝycia. Podstawowym
załoŜeniem Karty, znajdującym odzwierciedlenie w późniejszych dokumentach ONZ, jest
równość wszystkich ludzi wobec prawa. Zakaz dyskryminacji ujęty w słowach: "bez względu
na róŜnice rasy, płci, języka lub wyznania" oraz eliminacja dyskryminacji stały się głównym
celem działalności Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka.

Na spójny system kontroli przestrzegania praw człowieka składają się liczne instrumenty

prawne, w tym między innymi tzw. ciała traktatowe, czyli specjalne komitety powołane do
monitorowania wypełniania przez państwa postanowień konwencji. Najczęściej stosowaną formą
kontroli jest obowiązek składania przez państwa okresowych sprawozdań z realizacji konwencji.
Istnieje równieŜ moŜliwość składania skarg o pogwałcenie praw człowieka w danym państwie,

upkn

które uruchamia odpowiednią procedurę postępowania, mającą na celu wyjaśnienie sprawy
i doprowadzenie do eliminacji owych naruszeń. Inną metodą weryfikacji przestrzegania
zobowiązań traktatowych są niezapowiedziane inspekcje na miejscu, wysyłanie misji lub
wyznaczanie specjalnych sprawozdawców, którzy mają zadanie obiektywnie przedstawić
sytuację praw człowieka w danym państwie.

Po trzecie, prawa człowieka zostały umieszczone przez Kartę w systemie współpracy

międzynarodowej. Poszanowanie praw człowieka bez wątpienia ma wartość nadrzędną
i ponadczasową, dlatego teŜ nie moŜe podlegać podziałom terytorialnym. Pojęcie
międzynarodowej współpracy oznacza takŜe, iŜ prawa człowieka są przedmiotem troski ze
strony państw członkowskich i jeśli gdziekolwiek dochodzi do zagroŜenia lub naruszenia praw
człowieka, wspólnota międzynarodowa jest upowaŜniona do podjęcia wszelkich starań, by to
zagroŜenie usunąć lub przywrócić właściwy stan rzeczy. Państwa - członkowie ONZ mają
obowiązek międzynarodowej współpracy w tej dziedzinie.

Największą zdobyczą ONZ jest jej uniwersalizm, czyli dąŜenie do objęcia działalnością tej

organizacji wszystkich państw. Zrzesza ona obecnie 191 państw oraz setki organizacji
rządowych i pozarządowych. Uniwersalizm ONZ przejawia się równieŜ w szerokim ujęciu jej
kompetencji, pozwalającym na zajmowanie się praktycznie kaŜdym aspektem Ŝycia jednostek
i narodów. Same prawa człowieka są uniwersalne:

•

podmiotowo, poniewaŜ przysługują kaŜdej jednostce z racji bycia człowiekiem;

•

terytorialnie, poniewaŜ nie zaleŜą od tego w jakim kręgu cywilizacyjno - kulturowym
człowiek się znajduje;

•

czasowo, poniewaŜ trwają pomimo ewolucji społeczeństw i narodów.

2.4 Kategorie praw człowieka

Prawa człowieka mogą być klasyfikowane w wielu kategoriach. Powszechnie przyjął się

podział na prawa obywatelskie i polityczne z jednej strony, oraz prawa gospodarcze,
społeczne i kulturalne z drugiej. Początkowo przewidywano, Ŝe obie kategorie praw zawarte
będą w jednym dokumencie. Ostatecznie, zostały one umieszczone w dwóch róŜnych
dokumentach: Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz
Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Racjonalnym
uzasadnieniem tego podziału był fakt, iŜ prawa te mają odmienną naturę - jedna kategoria praw
podlega natychmiastowemu i bezwarunkowemu wykonaniu. Natomiast do pełni praw
gospodarczych, społecznych i kulturalnych państwa mają dochodzić stopniowo, w miarę swych
moŜliwości finansowych.

Faktem spornym jest to, czy istnieje moŜliwość dokładnego rozróŜnienia pomiędzy prawami

obywatelskimi i politycznymi oraz gospodarczymi, socjalnymi i kulturalnymi. Stanowią one
bowiem swoje wzajemne uzupełnienie i razem tworzą katalog praw przynaleŜnych Ŝyjącej
w społeczeństwie jednostce. Preambuły obu Paktów, poprzez wyraźne uznanie, Ŝe zgodnie
z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka idealny system prawny moŜe zostać osiągnięty tylko
wtedy, gdy prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne będą w takim samym stopniu udziałem
kaŜdego człowieka, jak prawa obywatelskie i polityczne, podkreślają pojęciową współzaleŜność
obu kategorii praw. Ponadto w wielu wypowiedziach przedstawicieli Narodów Zjednoczonych czy
późniejszych dokumentach podkreśla się niepodzielność tych praw. I tak na przykład przyjęta
w 1986 roku Deklaracja o prawie do rozwoju stanowi:

Wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności są niepodzielne i wzajemnie od siebie

zaleŜne; szczególnej uwagi i pilnego rozpatrzenia wymaga implementacja, promocja i ochrona
praw obywatelskich i politycznych oraz gospodarczych, socjalnych i kulturalnych.

Nie ulega wątpliwości natomiast, Ŝe oba Pakty, są prawnie wiąŜące dla państw, które je

ratyfikowały.

Prawa człowieka doczekały się wielu szczegółowych opracowań i analiz. Ogólnie jednak

moŜna wskazać, iŜ do praw obywatelskich i politycznych zaliczane są prawo do Ŝycia; prawo do
wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do rzetelnego procesu sądowego; prawo do

upkn

prywatności; prawo do swobodnego przemieszczania się; prawo do zrzeszania się i pokojowego
gromadzenia się; prawo do udziału w Ŝyciu publicznym; wolność wyznania oraz wyraŜania
własnych poglądów; wolność od tortur i od niewolnictwa. Prawa gospodarcze, społeczne
i kulturalne zawierają: prawo do pracy, wolności przynaleŜne związkom zawodowym; prawo do
Ŝycia na godnym poziomie, włączając w to: wyŜywienie, ubranie oraz zamieszkanie; prawo do
opieki medycznej; prawo do edukacji oraz do udziału w Ŝyciu kulturalnym.

Wszystkie te prawa zawarte są w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz szeroko ujęte

w Paktach Praw Człowieka, a takŜe w licznych aktach prawnych chroniących pewne kategorie
podmiotów i szczegółowe przedmiotowo. Wzmacniają one zawartą w Karcie NZ fundamentalną
zasadę, iŜ wszyscy ludzie podlegają tym samym prawom, bez jakiegokolwiek rozróŜniania ze
względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne i inne, narodowość lub
pochodzenie społeczne czy stopień zamoŜności.

Innym szeroko stosowanym podziałem jest rozróŜnienie praw człowieka na prawa

indywidualne oraz kolektywne. Prawa indywidualne są przyrodzone, nienaruszalne,
niezbywalne i uniwersalne. W Międzynarodowej Karcie Praw Człowieka wiele praw
sformułowanych jest w sposób, który kaŜdego człowieka czyni głównym beneficjentem: "KaŜdy
ma prawo..." Wśród nich istnieją prawa i wolności, które w Ŝadnych okolicznościach nie mogą
być legalnie zawieszone. Są to:

•

prawo do Ŝycia;

•

prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania;

•

prawo kaŜdego człowieka do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej;

•

zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniŜającego traktowania lub karania;

•

zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie;

•

zakaz skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa w chwili jego
popełnienia;

•

zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemoŜności wywiązania się
z zobowiązań umownych.

Niektóre z praw indywidualnych, ze względu na ich naturę, są prawami większych

zbiorowości. Za przykład moŜe posłuŜyć prawo do zrzeszania się i tworzenia związków
zawodowych czy prawa osób naleŜących do mniejszości.

Narody Zjednoczone uznają równieŜ istnienie kolektywnych praw człowieka, których

podmiotem jest wspólnota ludzi, naród. Zgromadzenie Ogólne, w rezolucji 421.V, przyjętej 2
grudnia 1950 roku, prawo ludów i narodów do samostanowienia określiło jako "fundamentalne
prawo człowieka." Deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom
kolonialnym, przyjęta przez ZO 14 grudnia 1960 roku, stanowi, Ŝe "wszystkie ludy mają prawo
do samostanowienia; na mocy tego prawa określają według własnej woli swój status polityczny
i swobodnie rozwijają swoje Ŝycie gospodarcze, społeczne i kulturalne. Prawo narodów do
samostanowienia zostało umieszczone w art. 1 zarówno Paktu Praw Obywatelskich
i Politycznych, jak i Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, a następnie
potwierdzone w Deklaracji Wiedeńskiej i Programie Działań, przyjętych na zakończenie II
Światowej Konferencji Praw Człowieka w 1993 roku. Traktatem, który ze względu na specyfikę
regionu, uwzględnia prawa ludów (jako kategorię róŜną od narodu) jest Afrykańska Karta Praw
Człowieka i Ludów, przyjęta w Nairobi w 1981 roku . Drugim z kolektywnych praw jest prawo
wszystkich narodów do swobodnego rozporządzania dla swoich celów własnymi bogactwami
i zasobami naturalnymi bez uszczerbku dla zobowiązań wynikających z prawa
międzynarodowego i międzynarodowej współpracy gospodarczej, ale opartej na zasadzie
wzajemnych korzyści. Pakty stanowią, Ŝe w Ŝadnym przypadku nie moŜna pozbawić narodu jego
własnych środków egzystencji.

upkn

2.5 Prawa człowieka trzeciej generacji

Mimo kompleksowości obszarów ochrony praw człowieka przyjętych przez Pakty, w latach 70-

ch uznano, Ŝe postęp cywilizacyjny niejako wymusza konieczność odpowiedzi na nowe
wyzwania.

Przedmiotem dyskusji stała się tzw. trzecia generacja praw człowieka, związana ze

wzrastającą współzaleŜnością państw w procesach postępującej globalizacji świata. Zalicza się
do niej: prawo do pokoju, prawo do rozwoju, prawo do bezpiecznego środowiska, prawo do
korzystania ze wspólnego dziedzictwa ludzkości.

Prawa trzeciej generacji mogą być urzeczywistniane stopniowo i jedynie wspólnym wysiłkiem

społeczności międzynarodowej. Są to prawa indywidualne, ale zarazem kolektywne. Narody
Zjednoczone potwierdziły istnienie tych praw człowieka w róŜnych rezolucjach i deklaracjach.

Prawo do pokoju

Pośród celów Organizacji Narodów Zjednoczonych, nakreślonych w artykule 1 Karty

zachęcanie do poszanowania oraz promowanie praw człowieka i podstawowych wolności stoi
w jednym szeregu z utrzymaniem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, rozwojem
przyjacielskich stosunków między narodami, opartych na równouprawnieniu oraz
samostanowieniu narodów oraz działaniem na rzecz międzynarodowej współpracy
w rozwiązywaniu międzynarodowych problemów ekonomicznych, społecznych, kulturalnych
i humanitarnych. Koncepcja ta stanowić powinna tło dla wszelkich rozwaŜań nad prawami
człowieka.

Komitet Praw Człowieka, utworzony na podstawie Międzynarodowego Paktu Praw

Obywatelskich i Politycznych, we wszystkich swoich działaniach podkreśla wagę współistnienia
wszystkich praw człowieka, w szczególności prawa do Ŝycia oraz zapobiegania wojnie. Komitet
wyraŜa przekonanie, Ŝe: "...wojna oraz inne akty masowej przemocy są plagą ludzkości oraz
zabierają kaŜdego roku tysiące niewinnych ludzkich istnień." Komitet dalej zauwaŜa, Ŝe: "KaŜdy
wysiłek, który podejmują członkowie ONZ w celu odwrócenia niebezpieczeństwa wojny,
szczególnie nuklearnej zagłady, oraz wzmocnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
powinien zagwarantować prawo do Ŝycia".

Jednocześnie, jak określa sformułowana w 1992 roku przez Sekretarza Generalnego Agenda

dla Pokoju, relacje pomiędzy prawami człowieka a pokojem są wielowymiarowe. Pokój jest
istotnym warunkiem wstępnym dla realizacji idei praw człowieka i podstawowych wolności.
Ilekroć pokojowe relacje między ludźmi, grupami osób i narodami są zagroŜone, prawa
człowieka takŜe znajdują się w niebezpieczeństwie. Wojny oraz konflikty zbrojne powodują
jawne pogwałcenia praw człowieka. Z drugiej strony, w pewnych okolicznościach, działania na
rzecz praw człowieka mogą wprowadzać perturbacje do pokojowych stosunków. Wiele walk
wyzwoleńczych jest walkami o prawa człowieka, do czego odwołuje się preambuła Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka:

ZwaŜywszy, Ŝe istotne jest, aby prawa człowieka były chronione przez przepisy prawa, tak

aby człowiek nie musiał - doprowadzony do ostateczności - uciekać się do buntu przeciw tyranii
i uciskowi.

Dlatego teŜ, Ŝaden pokój nie moŜe być utrzymany bez sprawiedliwości, równości i bez

poszanowania praw człowieka.

Prawo do pokoju Zgromadzenie Ogólne po raz pierwszy proklamowało w 1978 roku,

w Deklaracji o przygotowaniu społeczeństw do Ŝycia w pokoju. Deklaracja stanowi, Ŝe pokój
między narodami jest podstawowym dobrem ludzkości i niezbędnym warunkiem rozwoju.
Dokument potwierdza, Ŝe wojna napastnicza jest zbrodnią przeciwko pokojowi i jest zakazana
przez prawo międzynarodowe. Wzywa państwa do zaniechania podsycania uprzedzeń wobec
innych narodów. 12 listopada 1984 roku, Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Deklarację o prawie
ludów do pokoju, które przypomina, Ŝe fundamentalnym zadaniem stojącym przed ONZ jest
utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Deklaracja apeluje do wszystkich

upkn

państw i organizacji międzynarodowych, aby wszelkimi sposobami przyczyniały się do realizacji
prawa ludów do pokoju.

Prawo do rozwoju

Artykuł 55 Karty Narodów Zjednoczonych wymienia szczegółowo obszary międzynarodowej

współpracy gospodarczej oraz społecznej, które na podstawie artykułu 56 Karty, wymagają
wspólnych oraz samodzielnych działań podejmowanych przez członków Organizacji. Owa
współpraca obejmuje:

Podnoszenie stopy Ŝyciowej, pełnego zatrudnienia oraz dbanie o warunki postępu
i rozwoju gospodarczego i społecznego;

Rozwiązywanie międzynarodowych problemów gospodarczych, społecznych, zdrowia
publicznego i pokrewnych, jak równieŜ międzynarodową współpracę na polu
kulturalnym i wychowawczym;

Powszechne poszanowanie i przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności
dla wszystkich bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie.

Przez lata członkowie Narodów Zjednoczonych szukali odniesienia praw człowieka do

globalnych kwestii, nie ustawali w wysiłkach zmierzających do znalezienia rozwiązań
dotyczących milionów ludzi pozbawionych praw, wywłaszczonych, dyskryminowanych i Ŝyjących
w ubóstwie. Podejście, które znalazło swoje odzwierciedlenie w przyjętej na pierwszej Światowej
Konferencji Praw Człowieka Proklamacji Teherańskiej (1968 r.) oraz wielu innych późniejszych
dokumentach jest takŜe znane jako podejście strukturalne. Pogląd ten proponuje:

•

uwzględnianie praw człowieka przy tworzeniu podstawowych światowych
wzorców;

•

zidentyfikowanie źródeł naruszeń praw człowieka;

•

ocenę przestrzegania praw człowieka w świetle konkretnych przepisów
i sytuacji;

•

rozpoznawanie róŜnorodności systemów politycznych i społecznych, kulturalnej
i religijnej wielości oraz róŜnych poziomów rozwoju.

Podejście strukturalne do praw człowieka jest takŜe jasno wyraŜone w Deklaracji o prawie do

rozwoju, przyjętej w 1986 roku. Dokument ten podkreśla wagę jednostki ludzkiej w procesie jej
rozwoju, stanowiąc duŜy wkład do pojęciowego ogniwa między prawami człowieka a rozwojem.
Deklaracja moŜe równieŜ słuŜyć jako przewodnik dla tworzenia narodowych i międzynarodowych
polityk. MoŜe być instrumentem:

•

uwzględniania praw człowieka w procesie rozwoju;

•

uznania znaczenia czynnika ludzkiego w wysiłkach na rzecz rozwoju;

•

dostarczania politycznej, prawnej, społecznej i moralnej oraz racjonalnej podstawy
dla współpracy rozwojowej;

•

dialogu praw człowieka pomiędzy państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się.

Stworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju duŜej części społeczności międzynarodowej

wymaga między innymi likwidacji naruszeń praw człowieka będących wynikiem kolonializmu,
neokolonializmu czy dyskryminacji rasowej. Z drugiej strony, prawo do rozwoju jest
niezbywalnym prawem człowieka. Państwa zostały zobowiązane do prowadzenia wybranymi
przez siebie metodami polityki rozwoju narodowego, mającej na uwadze stały wzrost dobrobytu
społeczeństwa i wszystkich jednostek; wzrost oparty na sprawiedliwym podziale korzyści.

Zarówno Deklaracja Wiedeńska, jak i Program Działań, przyjęte na Światowej Konferencji

Praw Człowieka w Wiedniu, stanowią, Ŝe rozwój ułatwia korzystanie ze wszystkich praw
człowieka. Natomiast nie moŜna powoływać się na brak rozwoju i tym samym usprawiedliwiać
naruszanie praw człowieka. Bowiem uniwersalna natura tych praw jest poza wszelką dyskusją.

upkn

Prawo do środowiska

Narody Zjednoczone nie przyjęły dotychczas Ŝadnego dokumentu o prawie człowieka do

czystego i ekologicznie zrównowaŜonego środowiska. Zagadnienie ochrony środowiska
naturalnego było przedmiotem obrad pierwszej światowej konferencji poświęconej środowisku
człowieka, która odbyła się w Sztokholmie w 1972 roku. Przyjęta przez jej uczestników
Deklaracja wyróŜnia dwa aspekty środowiska człowieka: środowisko naturalne i środowisko
stworzone przez człowieka. Człowiek ma prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków
Ŝycia w środowisku, którego jakość pozwala na Ŝycie z godnością i w dobrobycie. Ludzie mają
równieŜ obowiązek chronić środowisko dla przyszłych pokoleń.

W Deklaracji o środowisku i rozwoju, przyjętej na światowej konferencji w Rio de Janeiro

w 1992 roku, zwrócono uwagę na konieczność uwzględniania środowiska w planowaniu rozwoju
i wzrostu gospodarczego. Program zróŜnicowanych działań zawarto w tzw. Agendzie 21, będącej
dla społeczności międzynarodowej swego rodzaju drogowskazem do osiągnięcia
zrównowaŜonego rozwoju (

sustainable development

). Nad jego realizacją czuwa między innymi

powołany do Ŝycia w 1972 roku Program NZ ds. Środowiska (UNEP -

United Nations

Environmental Programme

Prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości

Pojęcie wspólnego dziedzictwa ludzkości zostało sformułowane w toku prac nad konwencją

prawa morza. Pojęciem tym określono dno mórz i oceanów leŜące poza granicami jurysdykcji
terytorialnej państw i to, co znajduje się pod tym dnem. Wszelkie prawa do zasobów tego
obszaru przysługują całej ludzkości, w imieniu której występuje Organizacja Dna Morskiego.
Obszar ten moŜe być wykorzystywany jedynie w celach pokojowych. Za wspólne dziedzictwo
ludzkości nie zostały dotychczas uznane Antarktyka i przestrzeń kosmiczna.

W 1972 roku UNESCO przyjęło Konwencję dotyczącą ochrony światowego dziedzictwa

kulturalnego i naturalnego (

Convention Concerning the Protection of the World Cultural and

Natural Heritage

). Państwa - strony Konwencji mają obowiązek zapewnić ochronę i konserwację

dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, połoŜonego na ich terytorium oraz udostępnić je dla
obecnych i przyszłych pokoleń. Państwa mogą zgłaszać do powołanego na mocy Konwencji
Komitetu Dziedzictwa Światowego obiekty znajdujące się na ich terytorium, które moŜna
zakwalifikować jako wspomniane światowe dziedzictwo. Komitet publikuje listę takich obiektów,
a takŜe sporządza rejestr zagroŜonego dziedzictwa światowego. Pomocy w jego zachowaniu
udziela UNESCO.

2.6 Instrumenty prawne dotyczące praw człowieka.

Prawdopodobnie największym osiągnięciem Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka,

będącym rezultatem wieloletnich wspólnych działań jest stworzenie kompleksowych
i tworzących jednolitą całość uregulowań dotyczących praw człowieka. Głównym ich
fundamentem jest Międzynarodowa Karta Praw Człowieka z jej pięcioma ukonstytuowanymi
aktami prawnymi (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Pakty Praw Człowieka i Protokoły
Fakultatywne). W wyniku dokonanej w 1994 roku kompilacji Międzynarodowych Instrumentów
Prawnych dotyczących praw człowieka, ogłoszono listę blisko 95 tekstów międzynarodowych
konwencji, deklaracji oraz innych dokumentów.

Spośród wszystkich instrumentów prawnych moŜna wyróŜnić kilka kategorii:

•

Instrumenty ogólne i specjalne;

•

Instrumenty globalne i regionalne;

•

Dokumenty prawnie wiąŜące oraz inne instrumenty prawne.

Instrumenty ogólne zazwyczaj obejmują swoim zakresem szeroko ujęte prawa człowieka.

Dokumenty te nie są formalnie częścią istniejących statutów organizacji międzynarodowych
i instytucji, mają jednak najwyŜszą rangę prawną i funkcjonują w ramach działań

upkn

podejmowanych przez Narody Zjednoczone czy struktur regionalnych. Najbardziej znakomitymi
z tych aktów są:

•

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.)

•

Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka (1966 r.)

•

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.)

•

Europejska Karta Socjalna (1961 r.)

•

Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków MęŜczyzn (1948 r

•

Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (1969 r.)

•

Afrykańska Karta Praw Człowieka (1981 r.)

•

Arabska Karta Praw Człowieka (1994 r.)

Dokumenty specjalne podlegają klasyfikacji na poszczególne kategorie, takie jak:

•

Prawo do samostanowienia

•

Przeciwdziałanie dyskryminacji

•

Prawa kobiet

•

Prawa dzieci

•

Niewolnictwo, praca przymusowa oraz podobne formy i praktyki

•

Prawa człowieka w wymiarze sprawiedliwości: ochrona osób przebywających
w areszcie lub uwięzionych

•

Wolność informacji

•

Wolność zgromadzeń

•

Zatrudnienie

•

MałŜeństwo i rodzina, dzieci oraz młodzieŜ

•

Opieka społeczna, postęp i rozwój

•

Uczestnictwo w Ŝyciu kulturalnym: międzynarodowa współpraca i rozwój

•

Narodowość, bezpaństwowość, azyl i uchodźstwo

•

Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, ludobójstwo

•

Prawo humanitarne

Na największą uwagę zasługują trzy cele: eliminacja dyskryminacji, ochrona najuboŜszych

oraz walka przeciwko szerzącym się na duŜą skalę złym praktykom. Instrumenty mające na celu
zwalczanie rasizmu oraz rasowej dyskryminacji, dyskryminacji kobiet, dyskryminacji bazującej na
wyznaniu, dyskryminacji pracowników oraz nierównego dostępu do edukacji są niezwykle
waŜnymi punktami w kaŜdym programie działań ONZ. Uchodźcy, kobiety, dzieci, pracownicy,
aresztowani oraz więźniowie, osoby upośledzone, ludność autochtoniczna, pracownicy
migracyjni oraz ich rodziny - to tylko niektóre przykłady osób, których prawa i interesy
wymagają szczególnej ochrony. Ludobójstwo, tortury, niewolnictwo oraz inne formy
wykorzystywania ludzi są karygodnymi praktykami i uwaŜa się je za naruszenia prawa
międzynarodowego oraz zbrodnie przeciwko ludzkości. Zwalczaniu takich właśnie form
barbarzyństwa mają słuŜyć stworzone instrumenty prawne.

Kolejną moŜliwością systematyzacji instrumentów prawnych jest podział na instrumenty

opracowane przez organizacje globalnego zasięgu, takie jak Narody Zjednoczone,
Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), czy Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty,
Nauki i Kultury (UNESCO), oraz instrumenty wywodzące się z regionalnych instytucji lub
struktur. NaleŜą do nich przede wszystkim: Rada Europy (

Council of Europe

), Organizacja

Państw Amerykańskich (

Organization of American States

), Unia Afrukańska (

African Union

dawna Organizacja Jedności Afrykańskiej) oraz Liga Państw Arabskich (

League of Arab States

upkn

2.8 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona została przez

Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 10 grudnia 1948 roku w
ParyŜu, prace nad nią trwały od roku 1947. 10 grudnia 1948 roku
Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęło i
proklamowało Powszechną Deklarację Praw Człowieka. W
następstwie tego historycznego wydarzenia Zgromadzenie Ogólne
wezwało Państwa Członkowskie do opublikowania tekstu Deklaracji i
do "spowodowania, aby Deklaracja była rozpowszechniana,
pokazywana, czytana i objaśniana przede wszystkim w szkołach i
innych instytucjach oświatowych, wszędzie bez względu na status polityczny kraju lub
terytorium".

Na jej uchwaleniu zawaŜyły wydarzenia drugiej wojny światowej. Kiedy zbrodnie

nazistowskich Niemiec wyszły na jaw, uznano, Ŝe Karta Narodów Zjednoczonych jedynie ogólnie
formułuje prawa człowieka, dlatego teŜ na konferencji w San Francisco wysunięto propozycję
utworzenia karty praw człowieka; jej opracowaniem zająć się miała Komisja Praw Człowieka
powołana przez Radę Gospodarczą i Społeczną. Główną rolę w tworzeniu Deklaracji odegrali
Kanadyjczyk John Peters Humphrey (wówczas Dyrektor Wydziału Praw Człowieka w
Sekretariacie ONZ), René Cassin z Francji, Eleanor Roosevelt, Charles Malik z Libanu oraz Peng-
chun Chang z Chin. Deklarację przyjęto bez głosu sprzeciwu. Wstrzymało się od głosu osiem
krajów: Arabia Saudyjska, RPA oraz państwa komunistyczne, w tym Polska. PoniewaŜ została
przyjęta jako rezolucja, deklaracja nie miała wiąŜącego charakteru. Powszechną Deklarację Praw
Człowieka moŜna uznać za pierwsze znaczące dokonanie ONZ w dziedzinie ochrony praw
człowieka.

W momencie powstania Deklaracja była jedynie standardem - jako rezolucja Zgromadzenia

Ogólnego nie tworzyła prawa międzynarodowego. W tej chwili większość prawników
zajmujących się prawem międzynarodowym uwaŜa ją za prawo zwyczajowe, z czego wnioskują
jej powszechne obowiązywanie. Na bazie Deklaracji w 1966 roku uchwalono Międzynarodowe
Pakty Praw Człowieka, które jako umowy międzynarodowe od początku obowiązywały wszystkie
Państwa - Strony. Deklaracja do dziś jest podstawą systemu ochrony praw człowieka ONZ.

W porównaniu do Paktów Praw Człowieka, które zostały uchwalone na podstawie Deklaracji

zawiera ona więcej o dwa prawa - prawo do własności oraz prawo do azylu. Państwa
przyjmujące ostatecznie wycofały te dwa prawa z uchwalonych później dokumentów, ze
względu na ich wiąŜący charakter.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została umieszczona w Księdze Rekordów Guinessa,

jako najczęściej tłumaczony dokument. Na stronie ONZ moŜna znaleźć aŜ 300 wersji
językowych.

2.7 Pozarządowe organizacje praw człowieka

Amnesty International

Międzynarodowa organizacja pozarządowa, której celem jest zapobieganie

naruszeniom fundamentalnych praw człowieka poprzez wszelkie pokojowe
akcje obywatelskie – od organizowania pisania listów do rządów krajów
łamiących te prawa, poprzez publiczne rozgłaszanie informacji o takich
naruszeniach, po realną pomoc finansową i prawną poszkodowanym osobom.

Amnesty International finansuje swoją działalność głównie ze składek

członkowskich i datków od indywidualnych osób. Amnesty nie przyjmuje
jakiejkolwiek pomocy rządowej, a przyjmowanie datków od przedsiębiorstw i
innych organizacji podlega licznym obostrzeniom.

upkn

Zasadami działania Amnesty International jest pełna

niezaleŜność polityczna i finansowa oraz maksymalny
obiektywizm. Mimo to, jest ona często w wielu krajach
(głównie tych, które często represjonują swoich obywateli)
oskarŜana o wspieranie Zachodu i propagowanie jego idei.
Przeczą temu jednak akcje wymierzone w obronę przed
rządami wielu krajów zachodnich, takie jak protesty przeciwko
torturom i pozasądowemu przetrzymywaniu ludzi przez USA w
Guantanamo.

Amnesty International liczy obecnie 2 mln i 200 tys.

członków w 150 krajach świata

[1]

. Centrala AI – tzw.

międzynarodowy sekretariat – znajduje się w Londynie.
Obecną sekretarz generalną AI jest Irene Khan. Oficjalnym
hymnem organizacji jest piosenka "One" zespołu U2

[2]

Pierwsza Pilna Akcja

19 marca 1973 roku AI wydała swoją pierwszą Pilną Akcję w

sprawie brazylijskiego profesora Luiza Basilio Rossi, aresztowanego ze względów politycznych.
Profesor przyznał, Ŝe pomoc AI miała dla niego ogromne znaczenie:

Wiedziałem, Ŝe moja

sprawa zyskała duŜy rozgłos. Wiedziałem równieŜ, Ŝe dzięki temu nie mogli mnie juŜ zabić

Misje i kampanie w obronie praw człowieka

Począwszy od 1962 roku AI organizowało misje do państw podejrzanych o łamanie praw

człowieka (począwszy od Ghany, Czechosłowacji, Portugalii i NRD).

W 1973 roku rząd chilijski zezwolił organizacji na przeprowadzenie na miejscu dochodzenia w

sprawie oskarŜeń o masowe naruszanie praw człowieka. Rok później ukazał się raport opisujący
prześladowania, tortury i egzekucje za rządu Pinocheta.

Kolejne światowe akcje w obronie praw człowieka dotyczyły:

•

Afryki Południowej, Paragwaju, Pakistanu i Tanzanii (1977 r.),

•

Korei Południowej, Kostaryki, Turcji (1980 r.),

•

Afganistanu i Chile (1986 r.),

•

Sri Lanki i w Birmy (1990 r.),

•

Jugosławii i Peru (1991 r.),

•

Bośni i Hercegowiny, Indonezji i Kolumbii (1994 r.),

•

Turcji i Chin (1996 r.),

•

Bośni i Hercegowiny (1998 r.),

•

Arabii Saudyjskiej (2000 r.).

W 1983 roku opublikowano specjalny raport na temat zabójstw politycznych popełnianych na

zlecenie rządów.

W 1994 roku rozpoczęła się światowa kampania przeciwko zaginięciom i zbrodniom

politycznym pod hasłem

śycie w cieniu kłamstwa

Kampanie przeciwko karze śmierci

Pierwsza światowa akcja przeciwko karze śmierci odbyła się w 1981 roku.

Kolejna rozpoczęła się w 1988 roku. Rok wcześniej AI wydało raport stwierdzający, Ŝe

stosowanie kary śmierci w Stanach Zjednoczonych jest niezgodne z międzynarodowymi
postanowieniami, decyzje o jej stosowaniu mają często podłoŜe rasistowskie i są wydawane
arbitralnie.

Irene Khan, sekretarz

generalna AI od 2001

upkn

W 1989 roku ukazało się studium na temat kary śmierci pt.

Kiedy państwo zabija

Kolejne kampanie dotyczyły konkretnych państw:

•

krajów bałtyckich w 1993 roku,

•

państw byłego Związku Radzieckiego w 1995 roku.

Nagrody

W listopadzie 1977 w Oslo Amnesty International otrzymało Pokojową Nagrodę Nobla za

wkład w

umacnianie podstaw wolności, sprawiedliwości a tym samym pokoju na całym świecie

Rok później organizacja odebrała Nagrodę Praw Człowieka Organizacji Narodów

Zjednoczonych za

szczególny wkład w ochronę praw człowieka

, a w 2001 roku The Revolution

Awards 2001 za

najlepsze wykorzystanie internetu w obronie praw człowieka

W 1994 MTV doceniając jej wkład w rozwój praw człowieka uhonorowała tę organizację

nagrodą Free Your Mind

Metody działania

Cele te są realizowane przez następujące działania:

•

Wysyłanie kilkuosobowych grup badaczy dla oceny sytuacji poszczególnych
represjonowanych osób i ew. pomocy tym osobom na miejscu. Zasadą jest tutaj
wysyłanie osób z innego kraju niŜ kraj, w którym dochodzi do represji. Amnesty
International nie przyjmuje i nie wymaga od swoich członków informacji na temat
własnego kraju, aby nie być posądzonym o szpiegostwo.

•

Organizowanie duŜych ogólnoświatowych akcji medialnych nakierowanych na jeden
konkretny problem, w jednym konkretnym kraju, który wydaje się mieć szczególne
znaczenie w danym momencie.

•

Organizowanie ogólnoświatowych kampanii medialnych dotyczących jednego ogólnego
problemu, np. w obronie praw uchodźców lub przeciw torturom.

•

Prowadzenie tzw.

Pilnych Akcji

•

Tworzenie i publikowanie dorocznych raportów ze stanu przestrzegania praw człowieka
na całym świecie (zwykle ukazują się one pod koniec maja).

Ostatnie kampanie

•

Prawa Człowieka Pod Murem Chińskim

- postulaty przestrzegania praw człowieka w

Chinach w związku z organizowanymi tam w 2008 roku letnimi Igrzyskami
Olimpijskimi. Kampania dotyczyła czterech zasadniczych kwestii: kary śmierci,
przetrzymywania bez prawa do procesu sądowego, sytuacji obrońców praw człowieka
oraz cenzury Internetu.

•

Darfur Nie MoŜe JuŜ Czekać

- kampania nakierowana na kryzys humanitarny w

Darfurze. W latach 2003-2008 w wyniku konfliktu zbrojnego zginęło tam ponad 90
tysięcy ludzi, 200 000 zmarło z przyczyn związanych z konfliktem, a ponad 2 mln
musiało opuścić swoje domy. Działania społeczności międzynarodowej (ONZ i UA) nie
przyniosły dotychczas wymiernych rezultatów w zaprowadzeniu pokoju i ochronie
ludności cywilnej.

•

Stop Przemocy Wobec Kobiet

- przemoc wobec kobiet została określona przez AI

mianem

katastrofy praw człowieka o zasięgu światowym

, stąd inspiracja do działań w

ich obronie.

[8]

•

Stop Torturom w Wojnie z Terroryzmem

- akcja wymierzona przeciwko więzieniu

Guantanamo, symbolowi znacznych naruszeń praw człowieka przez Stany sądu, opieki
medycznej i moŜliwości odwiedzin rodziny. Prawdopodobnie wielu z nich było
torturowanych oraz traktowanych w okrutny i poniŜający sposób.

upkn

•

Broń Kontrolowana

- kampania we współpracy z Oxfam i IANSA (The International

Action Network on Small Arms) na rzecz kontroli przepływu broni oraz ograniczenia jej
rozpowszechniania i naduŜywania.

•

Świat Wolny od Kary Śmierci

- nadrzędnymi celami kampanii są: przedłuŜenie o rok

moratorium na wykonywanie kary śmierci oraz zmiana konkretnych wyroków śmierci
na inne wyroki.

Helsińska Fundacja Praw Człowieka

Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Polsce, z

siedzibą w Warszawie, została załoŜona w 1989 roku. Jej
powstanie poprzedziła siedmioletnia działalność Komitetu
Helsińskiego w Polsce, który pracował w podziemiu od

1982 roku. Po zmianie ustroju politycznego w Polsce w roku 1989 członkowie Komitetu
postanowili ujawnić się i stworzyć niezaleŜny instytut zajmujący się edukacją i badaniami w
zakresie praw człowieka. PoniewaŜ obowiązujące wówczas prawo nie zezwalało na tworzenie
niezaleŜnych instytutów, zdecydowano się powołać fundację, która pełnić miała taką rolę.

Obecnie Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest w Europie jedną z najbardziej

doświadczonych i profesjonalnie działających organizacji pozarządowych zajmujących się
prawami człowieka. Od 2007 r. ma status konsultatywny przy Radzie Społeczno Gospodarczej
ONZ (ECOSOC).

Współpraca z innymi organizacjami i instytucjami

Od początku swojego istnienia Helsińska Fundacja Praw Człowieka realizuje wspólne programy i
działania z licznymi międzynarodowymi i zagranicznymi organizacjami i instytucjami. Spośród
nich moŜna na przykład wymienić:

- na poziomie międzynarodowym:

Rada Europy (Dyrektoriat Praw Człowieka), Centrum Praw Człowieka ONZ, Biuro Instytucji
Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE, Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw
Człowieka (IHF), Minority Rights Group International, Amnesty International, Penal Reform
International, ELSA, International Commission of Jurists, International Institute for Human
Rights - Strasbourg, etc.

- za granicą:

Liczne krajowe komitety helsińskie (m. in. holenderski, szwedzki, norweski, czeski, słowacki,
rosyjski, albański etc.), Memoriał,

Public Interest Law Initiative

(

Columbia University

w Nowym

Jorku),

Center for National Security Studies

(Washington DC),

INTERIGHTS

- Londyn, Friedrich

Naumann Stiftung, liczne krajowe stowarzyszenia sędziów i adwokatów, etc.

- w kraju:

wspólne programy m.in. z Fundacją im. Stefana Batorego, Polskim Biurem Friedrich Naumann
Stiftung, Stowarzyszeniem Młodych Dziennikarzy POLIS, Centrum Konstytucjonalizmu i Kultury
Prawnej Instytutu Spraw Publicznych, Fundacją im. Roberta Schumana.

Helsińska Fundacja Praw Człowieka słuŜy ponadto fachowym doradztwem w zakresie

problemów dotyczących naruszeń praw osobistych i politycznych oraz realizacji programów
edukacyjnych, zarówno bardzo licznym organizacjom pozarządowym jak i instytucjom państwa
(policja, wymiar sprawiedliwości, więziennictwo, straŜ graniczna itp.).

Human Rights Watch

Pozarządowa organizacja zajmująca się ochroną praw człowieka,

powstała w 1988 z przekształcenia Helsinki Watch.

Początki organizacji sięgają roku 1978, gdy Helsinki Watch zostało

załoŜone przez Robert L. Bernstein, Aryeh Neier (został jej piewrszym
dyrektorem) i Jeri Laber, w związku z realizacją postanowień KBWE.
Siedziba HRW znajduje się w Nowym Jorku. Organizacja dzieli się na 5
wydziałów: Afryka, obie Ameryki, Azja, Bliski Wschód, obszar OBWE.

upkn

Zajmuje się monitorowaniem przestrzegania praw człowieka w róŜnych rejonach świata. Skupia
się przede wszystkim na obronie wolności słowa i przekonań, zwalczaniu cenzury, zapewnieniu
oskarŜonym prawa do uczciwego procesu i ewentualnego azylu, przeciwdziała zabójstwom
politycznym, zapobiega torturom i arbitralnemu pozbawianiu wolności, ochronie praw kobiet (w
tym prawa do aborcji) i praw dziecka, zwalczaniu przekazywania broni reŜimom i partyzantom
naruszającym prawa człowieka. Działalność HRW obejmowała w latach 90. misje śledcze,
sporządzanie raportów, działalność egzaminacyjną. W przeciwieństwie do Amnesty
International, HRW nie jest organizacją członkowską; skupia się na lobbingu i pracy z mediami.
Dyrektorem HRW jest od 1993 roku Kenneth Roth.

UNICEF

UNICEF (ang.

United Nations International Children’s

Emergency Fund

, od 1953

United Nations Children’s Fund

, polska

nazwa – Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci) -
organizacja będąca częścią systemu ONZ. Powstała z inicjatywy
Polaka dr Ludwika Rajchmana 11 grudnia 1946 w wyniku uchwały
Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych. Głównym celem
UNICEF jest pomoc dzieciom w zakresie wyŜywienia, ochrony
zdrowia, ochrony przed przemocą i wykorzystywaniem oraz
edukacji. Zakres działania organizacji jest globalny.

Po 1954, kiedy to UNICEF na stałe został włączony do ONZ,

jego zakres działania znacznie się poszerzył. Zajęto się nie tylko

opieką lekarską i pomocą w sytuacjach kryzysowych, ale i zapewnieniem elementarnego
wykształcenia wszystkim dzieciom w krajach rozwijających się. Za swoją działalność UNICEF
otrzymał w 1965 Pokojową Nagrodę Nobla.

Organizacja miała teŜ duŜy udział w uchwaleniu przez ONZ w 1989 Konwencji o Prawach

Dziecka.

Od 2006 ich reklama jest na koszulkach siatkarek i piłkarzy FC Barcelona.

Główna siedziba UNICEF znajduje się w Nowym Jorku. Polski Komitet Narodowy UNICEF

mieści się w Warszawie.

Co roku na BoŜe Narodzenie UNICEF wydaje specjalne kartki pocztowe, z których dochód

przeznacza na swoją działalność. Oprócz tego przez cały rok prowadzona jest sprzedaŜ
produktów charytatywnych.

Polska Akcja Humanitarna

Polska Akcja Humanitarna (PAH) to organizacja humanitarna

załoŜona i prowadzona przez Janinę Ochojską. Organizacja powstała
w 1994 roku z inicjatywy pracowników biur: warszawskiego,
toruńskiego i łódzkiego Fundacji EquiLibre. Główna siedziba fundacji
mieści się w Warszawie. Od 19 marca 2004 roku Polska Akcja
Humanitarna jest organizacją poŜytku publicznego.

Filozofia

Misją PAH jest "uczynić świat lepszym przez zmniejszanie

cierpienia i niesienie wartości humanitarnych".

Organizacja opracowała własną filozofię działania, opartą na stworzonych przez siebie

dziesięciu przykazaniach pomocy humanitarnej

Bądźmy solidarni.

Dzielmy się i szanujmy.

Beneficjant moŜe zrobić to sam.

upkn

Nie potęgujmy anarchii.

Rozbudzajmy ducha inicjatywy.

Twórzmy fundament zaufania.

Zrozumienie pomaga.

Zmniejszajmy dystans.

Jesteśmy tu tylko chwilę.

10.

Pozostawmy ślad.

BieŜąca działalność w Polsce

•

Program Pajacyk

•

Kampania Wodna

•

Misja w Afganistanie

•

Misja w Czeczenii

•

Misja na Sri Lance

•

Misja w Sudanie

•

Misja w Libanie

•

Misja w Iraku

•

Program GLEN

•

Edukacja Humanitarna

•

Pomoc Uchodźcom

•

Pomoc Repatriantom

•

ECCO Walkathon

•

REFUGEE.PL

Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć

Organizacja pozarządowa (NGO) o charakterze apolitycznym i non-profit, o statusie

organizacji poŜytku publicznego, załoŜona w Krakowie w 2002.

Centrum Pomocy Prawnej zostało załoŜone z inicjatywy dr Haliny Nieć w celu promowania

poszanowania praw człowieka, udzielania bezpłatnej pomocy prawnej oraz realizacji projektów z
zakresu edukacji i demokratyzacji. Organizacja działa na rzecz ochrony praw człowieka, w tym
zwłaszcza świadczy pomoc prawną w sprawach cywilnych oraz dla uchodźców i innych
cudzoziemców poszukujących ochrony w Polsce, prowadzi szkolenia z zakresu praw człowieka i
ochrony uchodźców i regularnie monitoruje areszty w celu wydalenia oraz przejścia graniczne,
pod względem standardów traktowania cudzoziemców oraz dostępu do procedury uchodźczej i
przestrzegania zasady non-refoulement.

upkn

3. OPOZYCJA W PAŃSTWIE

„Rola i znaczenie w PRLu i obecnie. Przed 1989 działała nielegalnie, teraz dzięki niej mamy

demokrację. W III RP oficjalnie przygląda się poczynaniom rządu, ale czy budująco wpływa na
politykę rządu?”

3.1 Definicja

Ugrupowanie lub grupa ugrupowań, w szczególności partii politycznych, będąca przeciwna

polityce rządu, nie tworzących rządu i dąŜąca do przejęcia władzy.

Partie, które nie weszły do parlamentu, nazywa się "opozycją pozaparlamentarną".

W Wielkiej Brytanii opozycja tworzy Gabinet Cieni, tzn. wybiera osoby, które zdaniem partii

opozycyjnej objęłyby odpowiednie stanowiska rządowe, gdyby ostatnie wybory były wygrane
przez nią. KaŜdy minister ma zatem swojego odpowiednika w opozycji. Nie posiada on Ŝadnych
uprawnień, mówi tylko wyborcom, jak on zachowałby się w danej sytuacji. Przywódca opozycji
otrzymuje uposaŜenie w wysokości zbliŜonej do połowy uposaŜenia premiera.

W niektórych państwach istnieje lub istniał system monopartyjny, z jedną rządzącą partią, a

zakładanie innych partii jest nielegalne (np. ZSRR). W takiej sytuacji, opozycja jest nielegalna, a
za krytykę rządu moŜna być ukaranym. Z kolei w innych krajach niektóre funkcje mogą być
zarezerwowane dla opozycji (np. 20% osób w jakiejś komisji).

Opozycja nie zajmuje się tylko krytyką rządu. W niektórych przypadkach jej punkt widzenia

moŜe być zgodny z działaniami rządu.

Jednym ze sposobów walki z opozycją jest proces tworzenia działania pozorowanej (czasem

ekstremistycznej) opozycji (parlamentarnej lub pozaparlamentarnej) przez rząd, za
pośrednictwem działań słuŜb specjalnych. Celem procesu jest osłabienie, albo eliminowanie
innej opozycji politycznej, działającej zgodnie ze standardami demokratycznego państwa, w celu
wzmocnienia i utrzymania władzy sił rządzących.

3.2 Gabinet cieni

Gabinet cieni - "rząd oczekujący", skład rządu formułowany przez partie opozycyjne, gotowy

przejąć władzę w razie zwycięstwa wyborczego danej partii. Polega na tym, Ŝe kaŜdy członek
rządu ma odpowiadający mu "cień" w opozycji.

Idea gabinetu cieni jest charakterystyczna dla państw o tradycji anglosaskiej z dwupartyjnym,

parlamentarnym systemem rządów, wzorowanym na Wielkiej Brytanii (tzw. system
westminsterski), która ma kilkusetletnią tradycję istnienia tej instytucji. W Wielkiej Brytanii
instytucja ta jest na tyle ugruntowana, Ŝe członkowie "gabinetu cieni" otrzymują nawet
państwową pensję.

Gabinety cieni występują czasami w systemach wielopartyjnych, w krajach gdzie istnieje

tradycja jednoczenia się opozycji przeciw koalicji rządzącej - np. w Japonii.

TakŜe w Polsce podjęto próby wprowadzenia tej instytucji politycznej. 13 stycznia 2006 roku

Platforma Obywatelska powołała swój gabinet cieni jako lustro rządu Kazimierza Marcinkiewicza.
Na czele gabinetu cieni PO stanął Jan Rokita. Sens "gabinetu cieni" w polskim systemie
parlamentarnym ma sprowadzać się do referowania poczynań partii rządzącej.

3.3 Opozycja przed 1989r.

W wyborach parlamentarnych z 1989r. opozycja była reprezentowana przez Komitet

Obywatelski, utworzony przez NSZZ "Solidarność”

upkn

Komitet Obywatelski "Solidarność"

Komitet Obywatelski "Solidarność" (najpierw Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie) -

półlegalna organizacja zawiązana 18 grudnia 1988.

Po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu i zatwierdzeniu decyzji o

wyborach parlamentarnych na 4 czerwca 1989 komitet
przekształcił się w spontaniczny ogólnopolski ruch zwolenników
zmian ustrojowych w Polsce. Trybuną tego ruchu stała się
utworzona specjalnie w tym celu Gazeta Wyborcza pod redakcją
Adama Michnika, której pierwszy numer ukazał się 8 maja oraz
reaktywowany Tygodnik Solidarność pod redakcją Tadeusza
Mazowieckiego.

Przygotowania do wyborów

Komitet Obywatelski przyjął koncepcję, Ŝe w kaŜdym okręgu wyborczym, w którym zgodnie z

ustaleniami obrad Okrągłego Stołu opozycja miała do obsadzenia konkretną liczbę mandatów
poselskich, wystawił dokładnie tylu kandydatów, ile było miejsc. W całej Polsce na 460 foteli
poselskich Sejmu kontraktowego moŜna było zdobyć - zgodnie z zasadą przyjętego przy
Okrągłym Stole parytetu 35% - 161 mandatów i tyluŜ kandydowało z list KO "S".

W przypadku Senatu, w którym nie było zasady parytetu, o 100 miejsc starało się dokładnie

stu rekomendowanych przez KO kandydatów.

Wszyscy kandydaci Komitetu do obu izb zrobili sobie zdjęcia obok Lecha Wałęsy i wszystkie te

zdjęcia trafiły na wyraźne, czytelne plakaty wyborcze, rozkolportowane po całym kraju.
Kolportowano teŜ liczne inne plakaty, wydawane i drukowane najczęściej poza oficjalnym
obiegiem wydawniczym, kontrolowanym przez wciąŜ jeszcze działającą cenzurę.

Wybory

4 czerwca odbyła się pierwsza tura wyborów do Sejmu i Senatu. Kandydaci rekomendowani

przez Komitet Obywatelski zdobyli 160 mandatów poselskich (na 161 moŜliwych) i 92
senatorskie. Frekwencja wynosiła 62%.

Wobec faktu, Ŝe po pierwszej turze prawie Ŝaden z 65% mandatów przypadających rządzącej

PZPR wraz z satelickimi wobec komunistycznej władzy ugrupowaniami (ZSL, SD, Pax, UChS,
PZKS) nie został obsadzony (ich najwyŜej notowani kandydaci otrzymali od poniŜej 1 do
najwyŜej paru procent) i nie było szans, Ŝeby którykolwiek z nich osiągnął wymagane ordynacją
50% nawet w drugiej turze, toteŜ szybko zmieniono ordynację tak, Ŝe w drugiej turze wchodził
ten z kandydatów, który dostał najwięcej głosów, niekoniecznie ponad 50%. Zmiana ta była
kwestionowana jako sprzeczna z prawem (nie wolno zmieniać ordynacji w trakcie trwania
wyborów), ale za zgodą zarówno koalicji rządzącej, jak i Komitetu wprowadzono ją jako jedyne
sensowne i moŜliwe do zastosowania rozwiązanie nie pozostawiające kraju bez parlamentu.

W większości okręgów Komitet Obywatelski miał juŜ po pierwszej turze swego kandydata

wprowadzonego do parlamentu, toteŜ przed drugą turą skupił się na wsparciu tych spośród
kandydatów strony rządowej, którzy wyróŜniali się najmniej antyopozycyjną postawą.

19 czerwca w drugiej turze wyborów równieŜ "brakujący" 161. mandat poselski przypadł

kandydatowi Komitetu, a z ośmiu mandatów senatorskich kandydaci Komitetu objęli siedem.
Jedyny mandat odebrał Komitetowi przedsiębiorca z Piły, senator kolejnych od 1989 do 2005
roku kadencji, Henryk Stokłosa. W wyniku wspomnianych wyŜej działań Komitetu pomiędzy
pierwszą a drugą turą, praktycznie wszyscy z popartych przez KO kandydatów koalicji dostali się
do Sejmu po drugiej turze. Frekwencja - 26%.

Spośród więc 261 mandatów w obu izbach dostępnych Komitetowi po Okrągłym Stole, aŜ 260

kandydatów KO "S" wygrało w swych okręgach wybory, najczęściej z przygniatającą przewagą,
sięgającą niekiedy ponad 90% waŜnych głosów.

upkn

4. OCHRONA ŚRODOWISKA

„Działania międzynarodowe na rzecz ochrony środowiska. Próby z bronią nuklearną, efekt

cieplarniany, wykorzystanie zasobów energetycznych na ziemi, wycinanie puszczy

amazońskiej, zanieczyszczenie wód – te problemy dyskutowane są na międzynarodowych
forach.”

4.1 Definicja

Ochrona środowiska - całokształt działań (takŜe zaniechanie działań) mających na celu

właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników środowiska naturalnego,
zarówno jego składników abiotycznych, jak i Ŝywych (ochrona przyrody). Nauka o ochronie
środowiska to sozologia.

Sposoby ochrony środowiska:

•

racjonalne kształtowanie środowiska i gospodarowanie zasobami środowiska zgodnie z
zasadą zrównowaŜonego rozwoju,

•

przeciwdziałanie zanieczyszczeniom,

•

utrzymywanie i przywracanie elementów przyrodniczych do stanu właściwego.

Kwestia ochrony środowiska jest często wykorzystywana jako argument w walce rdzennych

ludów przeciw (efektowi) globalizacji ingerującej w ich Ŝycie. Nauka stosowana o ochronie
środowiska dzieli się na dwa nurty:

•

główny "antropocentryczny" lub hierarchiczny,

•

bardziej radykalny "ekocentryczny" lub egalitarny.

Termin ochrona środowiska jest związany z innymi współczesnymi terminami takimi jak:

edukacja ekologiczna, ekozarządzanie, wydajność w gospodarowaniu zasobami środowiska i
minimalizacja zanieczyszczeń, odpowiedzialność środowiskowa oraz ekoetyka.

4.2 Historia

Idea ochrony środowiska ma swoje początki w drugiej połowie XIX wieku. W Europie wyrosła

ona z ruchu będącego reakcją na dynamiczny proces industrializacji i rozrastania się miast, oraz
coraz większy stopień zanieczyszczenia powietrza i wody. W Stanach Zjednoczonych powstała w
wyniku rosnącej obawy o stan zasobów naturalnych na zachodzie kraju, poparta kluczowymi
odniesieniami filozoficznymi tak wybitnych jednostek jak John Muir, czy Henry David Thoreau.
Thoreau bardzo interesowały związki człowieka z naturą i aby zgłębić wiedzę na ten temat
postanowił przez pewien czas wieść pustelnicze Ŝycie na łonie natury. Empiryczne
doświadczenia opublikował później w swym utworze zatytułowanym „Walden, czyli Ŝycie w
lesie”. Muir natomiast zdołał uwierzyć w dziedziczne prawo natury, podróŜując po Dolinie
Yosemite i studiując ekologię i geologię. Przekonał równieŜ Kongres do utworzenia Parku
Narodowego Yosemite, stając się następnie załoŜycielem Sierra Club [amerykańska organizacja
na rzecz ochrony środowiska].

Zarówno konserwatorskie priorytety, jak i wiara w dziedziczne prawo natury stanowią

podwaliny dla dzisiejszych działań na rzecz ochrony środowiska. W XX wieku popularność i
poziom wiedzy na temat środowiska stale rosły. Podejmowano kolejne próby ratowania
zagroŜonych wymarciem gatunków, a w szczególności bizona. Dopiero wyginięcie gatunku

upkn

gołębia wędrownego pomogło zwolennikom ochrony środowiska skupić na sobie uwagę innych
ugrupowań i umoŜliwiło naświetlenie istoty problemu. Na skutek ich działań, prezydent
Woodrow Wilson powołał w 1916 roku National Park Service, agencję federalną Stanów
Zjednoczonych, której zadaniem jest dbanie o zasoby naturalne i historyczne kraju.

KsiąŜka Aldo Leopolda, „Zapiski z Piaszczystej Krainy”, została wydana w 1949 roku. Jest ona

wyrazem jego głębokiego przekonania o ludzkiej powinności poszanowania środowiska
naturalnego. Wszelkie działania wbrew naturze Leopold uwaŜał za wysoce niemoralne. „Zapiski
z Piaszczystej Krainy” to jedno z najbardziej wpływowych dzieł literatury o tej tematyce.

W latach sześćdziesiątych XX wieku propagowana przez jednostki troska o środowisko

naturalne zatoczyła szersze kręgi, przekształcając się w ruch społeczny o sprecyzowanej
ideologii. W 1962 roku wydawnictwo Houghton Mifflin opublikowało ksiąŜkę autorstwa
amerykańskiej biolog Rachel Carson, zatytułowaną „Milcząca wiosna”. KsiąŜka omawia m.in.
wpływy nieograniczonej emisji środków owadobójczych DDT na środowisko. Jednocześnie
zwraca uwagę na dotychczasową ignorancję wobec rzeczywistych skutków emisji pestycydów, a
takŜe ich wpływu na zdrowie człowieka. Według autorki, środki owadobójcze i inne pestycydy
mogą stanowić przyczynę nowotworów, a ich szerokie zastosowanie w rolnictwie jest jawnym
zagroŜeniem dla Ŝycia wielu gatunków zwierząt, w szczególności ptaków. KsiąŜka przyczyniła się
do wzrostu społecznej obawy o losy środowiska, i w następstwie do utworzenia w 1970 roku
Environmental Protection Agency (EPA lub USEPA), agencję federalną Stanów Zjednoczonych
działającą w celu ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska naturalnego. W 1972 wprowadziła ona
całkowity zakaz wykorzystywania pestycydów na terenie kraju. Utrzymywane w wielu rejonach
świata ograniczenie emisji pestycydów nadal wzbudza wiele kontrowersji. Celem ksiąŜki Rachel
Carson było wzbudzenie większego zainteresowania środowiskiem naturalnym, oraz wpłynięcie
na wzrost społecznej świadomości na temat ludzkiego oddziaływania na środowisko. W
rezultacie wzrosło takŜe zainteresowanie problemem zanieczyszczenia powietrza oraz wyciekami
ropy i innych szkodliwych substancji w akwenach. Publiczna troska o środowisko przejawiła się
równieŜ w utworzeniu specjalnych organizacji na rzecz jego ochrony, m.in. Greenpeace czy
Przyjaciele Ziemi.

W latach siedemdziesiątych w Indiach został utworzony ruch Chipko. Jego członkowie

zainspirowani filozofią Mahatmy Gandhiego sprzeciwiali się wycinaniu lasów dosłownie
przytulając się do drzew. Ich pokojowe protesty, oraz slogan 'Ekologia to ekonomia' okazały się
niezwykle wpływowe.

W połowie lat siedemdziesiątych wielu ludziom wydawało się, Ŝe świat znalazł się na krawędzi

katastrofy ekologicznej. Odrodził się ruch 'powrotu do Ziemi', ekolodzy zaczęli działać w
porozumieniu z przeciwnikami wojny w Wietnamie. Wielu z tych ludzi, Ŝyjących poza
społeczeństwem, podejmowało działania według coraz bardziej radykalnych teorii, np. głębokiej
ekologii. TakŜe ekolodzy z głównego prądu ochrony środowiska przejawiali swą determinację,
wprowadzając w 1973 roku poprawkę do konstytucji o ochronie gatunków zagroŜonych, oraz
podpisaniem w 1975 Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami
gatunków zagroŜonych wyginięciem, czyli tzw. konwencji waszyngtońskiej (ang. CITES).

W 1979 roku były pracownik NASA, naukowiec James Lovelock, opublikował swoją ksiąŜkę

„Gaja: nowe spojrzenie na Ŝycie ziemskie”, w której sformułował tzw. Hipotezę Gai. Według niej
Ŝycie na Ziemi to sprawnie funkcjonujący organizm, który będzie istniał bez względu na
poczynania ludzi. Teoria ta stała się podwaliną dla ideologii głębokiej ekologii.

Dalsza historia ochrony środowiska to debaty i konflikty między działaczami radykalnych i

głównych frakcji propagujących idee ekologii.

Ochrona środowiska stanęła takŜe w obliczu problemu globalnego ocieplenia, oraz

rozwijającej się w dynamicznym tempie inŜynierii genetycznej.

upkn

4.3 Moda na ochronę środowiska

Działania na rzecz ochrony środowiska stały się ostatnio bardzo popularne, co doprowadziło

do powstania nowej subkultury. Tworzą ją głównie wykształceni ludzie naleŜący do klasy
wyŜszej. Są to ludzie świadomi tego jak popularne jest bycie przyjaznym dla środowiska i są
dumni ze swojego nawyku kupowania produktów odnawialnych. Polega to głównie na
kupowaniu Ŝywności ekologicznej w sklepach spoŜywczych, które dumnie reklamują się za
pomocą produktów przyjaznych dla środowiska.

Niektórzy działacze wyraŜają swoje niezadowolenie, gdyŜ ta grupa ludzi kupuje produkty pod

szyldem ekologii nie opowiadając się przy tym za Ŝadnymi ideałami tej doktryny. Produkty
odnawialne i ekologiczne są często droŜsze więc kupowanie ich stało się wyznacznikiem
zamoŜności. Kolejnym intrygującym aspektem jest zachowanie młodych ludzi, którzy posunęli
się juŜ tak daleko, Ŝe wprowadzili nowy termin, a mianowicie „ekoseksualizm”. W duŜej mierze
przypomina metroseksualizm, jednakŜe bycie ekoseksualnym polega na wyszukiwaniu ludzi,
którzy podzielają podobne poglądy na temat ochrony środowiska. Wynika z tego, Ŝe w ochronie
środowiska nie chodzi juŜ tylko o naturę i ekologię ale równieŜ o relacje towarzyskie.

UwaŜa się, Ŝe ten nowy trend nie skupia się na waŜnych problemach, które „prawdziwi”

działacze mają nadzieję rozwiązać. Produkty konsumpcyjne w sposób złudny pomagają
zaspokoić sumienie, a zarazem „ocalić” świat i reputację. Jednak inni, którzy podzielają zdanie,
Ŝe pieniądzem moŜna skutecznie wpływać na bieg wydarzeń, twierdzą, Ŝe ta nowa subkultura
stymuluje działania na rzecz ochrony środowiska. Poprzez nabywanie produktów odnawialnych
promują ekologię, co w konsekwencji wpłynie pozytywnie na ochronę środowiska naturalnego,
nawet jeśli owi konsumenci popierają ten ruch z czysto błahych pobudek. Potwierdza to równieŜ
zasadę, Ŝe cel uświęca środki.

4.4 Zielona polityka

Zielona polityka (ekologizm) - centrolewicowa ideologia polityczna. Jest zestawem idei,

wartości i poglądów będących podstawą budowania aktywnego i otwartego społeczeństwa
obywatelskiego, rozwijającego się zgodnie z zasadą zrównowaŜonego rozwoju i respektującego
prawa człowieka. Największe na świecie zielone partie polityczne sięgają korzeniami początku lat
70. i nowych, lewicowych nurtów politycznych.

Większość zwolenników "formacji głównego nurtu" uznaje tę ideologię za syntezę starszych

światopoglądów: konserwatyzmu, liberalizmu i socjalizmu. Obecnie jednak coraz częściej mówi
się o niej jako samodzielnej formacji, bardziej radykalnej zwłaszcza od socjaldemokracji.

Zielona polityka obejmuje trzy główne polityki: ekologiczną, społeczną i gospodarczą,

stanowiące podstawę zrównowaŜonego rozwoju.

Zieloną politykę realizują partie Zielonych na całym świecie (w Polsce Zieloni 2004), opierając

swoje działania na czterech filarach:

•

ekologia (takŜe "mądrość ekologiczna" albo "trwałość (sustainability) ekologiczna") -
promowanie alternatywnych źródeł energii, transportu kolejowego i hasła "tiry na tory"
jako przeciwieństwa dla budowy autostrad, stanowczy sprzeciw wobec elektrowni
atomowych. Krytyce poddają nadmierny konsumpcjonizm jako jeden z powodów
kłopotów ekologicznych, popierają walkę o prawa zwierząt.

•

sprawiedliwość społeczna (takŜe "społeczna równość i ekonomiczna sprawiedliwość") -
takŜe w polityce podatkowej poprzez "zieloną reformę podatkową" - kary dla
przedsiębiorstw zatruwających środowisko, wzrost opodatkowania zasobów
nieodnawialnych, silne inwestycje w kapitał ludzki, zniesienie wszelkich podatków na

upkn

towary produkowanie lokalnie, mierzenie dobrobytu społecznego nie wskaźnikiem PKB,
ale Wskaźnikiem Jakości śycia.

•

oddolna demokracja (partycypacyjna), polegająca na szukaniu konsensusu wewnątrz jak
najbardziej zdecentralizowanych społeczności.

•

działanie bez przemocy (non-violence). Spora część działaczy Zielonych bierze udział w
ruchach antywojennych i alterglobalistycznych, oponując przeciwko wojnom,
militaryzmowi i agresywnemu kapitalizmowi, który niszczy planetę i przyczynia się do
wzrostu rozwarstwienia społecznego.

NajwaŜniejsze poglądy

W kwestiach ekonomicznych Zielonych charakteryzuje skupianie się na biosferze i ludzkiej

jakości Ŝycia. Większość nie ufa tradycyjnemu kapitalizmowi, mierzącemu postęp wielkością
wzrostu gospodarczego, któremu przeciwstawiają Wskaźnik Jakości śycia. Takie zjawiska, jak
konsumeryzm czy postęp technologiczny za wszelką cenę uznają za szare, przeciwstawiane
zielonym poglądom, takim jak walka z subsydiowaniem nieekologicznych przedsięwzięć np.
energetyki jądrowej i staraniom o zieloną reformę podatkową, kojarzoną z hasłem
zanieczyszczający płaci. Będąc alterglobalistami, nie uznają oni obecnego modelu globalizacji.

Zielona polityka bardzo wyraźnie podkreśla rolę demokracji oddolnej, w której pojedynczy

człowiek ma jak najwięcej do powiedzenia w kwestiach bezpośrednio go dotyczących. W
związku z tym propagują model demokracji opartej na bezpośrednich inicjatywach
mieszkańców, konsensusie i współpracy, a takŜe etyczną konsumpcję, polegającą na kupowaniu
produktów powstałych bez wyzysku ludzi lub środowiska.

WaŜnymi elementami działania politycznego Zielonych są takŜe: antyfaszyzm i wszelkie inne

działania, walczące z nacjonalizmem, ksenofobią i dyskryminacją, feminizm i walka o
równouprawnienie mniejszości religijnych, etnicznych i seksualnych, pacyfizm, walka o
sprawiedliwy globalny handel, prawa zwierząt, sprzeciw wobec hodowli organizmów genetycznie
modyfikowanych i dąŜenie do utrzymania bioróŜnorodności.

Istnieją dwa główne "skrzydła" Zielonej polityki - jedno uwaŜa, Ŝe problemy ekologiczne daje

się rozwiązać poprzez wolny rynek i liberalną politykę gospodarczą (tzw. "Blue Greens"),
większość jednak uwaŜa, Ŝe jest to przede wszystkim rola rządów poszczególnych krajów, co
łączy się z lewicowymi poglądami ekonomicznymi ("Red Greens"). W ramach tej ideologii
znajduje się miejsce dla róŜnych mniejszych grup, takich jak ekosocjaliści czy ekoanarchiści.

4.5 Jasnozieloni i ciemnozieloni

Działaczy na rzecz ochrony środowiska dzieli się na dwie grupy, Ciemno i Jasnozielonych.

4.4.1 Jasnozieloni

Jasnozieloni są bardziej popularną i zauwaŜalną częścią ruchu ochrony środowiska, w którego

skład wchodzą bardziej znane społeczne grupy ekologiczne, jak Greenpeace, Przyjaciele Ziemi,
czy Sierra Club. Dla Jasnozielonych ochrona środowiska nie jest typową polityczną ideologią.
Grupa ta skupia się raczej na zwróceniu większej uwagi na kwestię ochrony środowiska, wśród
istniejących juŜ ideologii konserwatyzmu, socjalizmu, czy liberalizmu.

Greenpeace

Międzynarodowa organizacja pozarządowa, znana jako Fundacja

Greenpeace – została załoŜona w roku 1971 w Vancouver w Kanadzie by
przeciwstawić się amerykańskim próbom jądrowym na Alasce. Obecnie
organizacja ta działa na rzecz ochrony środowiska naturalnego.

upkn

Greenpeace posiada 28 biur i prowadzi działalność w 42 krajach na całym świecie. Wszystkie te
placówki podlegają pod Greenpeace International, z siedzibą w Amsterdamie. Organizacja
finansowana jest całkowicie przez indywidualnych darczyńców (program Direct Dialoque),
których liczbę szacuje się na około 2.8 mln. Są to głównie sympatycy, lecz są to teŜ organizacje
charytatywne. Greenpeace nie przyjmuje pieniędzy od firm i rządów, co ma gwarantować jej
niezaleŜność.

Cele

•

zatrzymanie zmian klimatycznych

•

ochrona lasów

•

ochrona oceanów

•

powstrzymanie wielorybnictwa

•

sprzeciw wobec wykorzystywania energii atomowej i popieranie energii odnawialnej

•

sprzeciw wobec inŜynierii genetycznej

•

eliminacja z uŜycia toksycznych związków chemicznych

Struktura

Greenpeace jest globalną organizacją, której siedziba główna (Greenpeace International)

znajduje się w Amsterdamie. Organizacja posiada 28 biur na całym świecie i prowadzi
działalność w 42 krajach. Biura te są w duŜej mierze autonomiczne w prowadzeniu wspólnej
globalnej kampanii dostosowanej do lokalnych warunków, oraz do poszukiwań niezbędnego
wsparcia finansowego od indywidualnych darczyńców. Biura wspierają sieć lokalnych grup
ochotników. Grupy lokalne uczestniczą w wielu kampaniach na swoim terenie i mobilizują się dla
odbywających się gdzie indziej większych protestów i działań. Miliony darczyńców, którzy nie są
zorganizowani w lokalne grupy, wspomagają Greenpeace przez wsparcie finansowe i
uczestnicząc w kampaniach konsumenckich i miejskich.

Krytyka

Greenpeace jest często krytykowana za to, Ŝe jest zbyt radykalna; za częste działania na

granicy ekoterroryzmu; za działania pseudoekologiczne i propagandowe; za obieranie stanowisk
w dyskusjach nad ekologią, które nie są ani ekologicznie ani ekonomicznie właściwe; za krytykę
energetyki jądrowej (wbrew badaniom potwierdzającym zasadność uŜywania energetyki
jądrowej jako optymalnego źródła energii w najbliŜszej przyszłości), za krytykę rządów,
przemysłu, polityków i środowisk ekologicznych za to, Ŝe stawiają wartości ludzkie wyŜej niŜ
inne.

WspółzałoŜyciel Greenpeace Patrick Moore odszedł z organizacji w 1986 roku, kiedy ta

zdecydowała poprzeć powszechny zakaz na uŜywanie chloru, który Moore nazwał "niezbędnym
dla naszego zdrowia" i "największą nowością w historii publicznego zdrowia". Moore uwaŜa, Ŝe
dziś Greenpeace jest motywowana przez politykę a nie przez naukę, zauwaŜając, Ŝe Ŝaden z
jego "kolegów dyrektorów nie ma jakiejkolwiek podstawowej edukacji naukowej"

4.4.2 Ciemnozieloni

Ciemnozieloni są duŜo bardziej radykalni niŜ Jasnozieloni. Wierzą, Ŝe wszystkie współczesne

ideologie (które cechuje industrializm) są skorumpowanie i niewątpliwie przyczyniają się do
degradacji środowiska, poniewaŜ nie postrzegają człowieka jako elementu środowiska, ale jako
wyŜszą formę Ŝycia, która ma prawo brać ze środowiska, co tylko chce. Ciemnozieloni twierdzą,
Ŝe jest to spowodowane ukierunkowaniem na rozwój, co jest charakterystyczne dla wszystkich
istniejących ideologii. Określa się to mianem „manii rozwoju”. Ideologia ochrony środowiska

upkn

według Ciemnozielonych kojarzona jest z Ekologią Głęboką, Post-materializmem, Holizmem,
Hipotezą Gai sformułowaną przez Jamesa Lovelocka, oraz z pracą Fritjofa Capra. Podział na
jasno i ciemnozielonych moŜna było zaobserwować w starciach między Fundi i Realo, odłamami
niemieckiej partii politycznej Związek 90/Zieloni.

4.6 Organizacje i konferencje na rzecz ochrony
środowiska

Organizacje ekologiczne mogą być globalne, regionalne, państwowe, lub lokalne. Mogą być

kierowane przez rząd, bądź prywatne organizacje obywatelskie (NGO). Niektóre organizacje na
rzecz ochrony środowiska, wśród nich Natural Resources Defense Council (Ministerstwo Ochrony
Zasobów Naturalnych) i Environmental Defense Fund (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska
w USA), zajmują się wytaczaniem procesów sądowych. Inne grupy dbające o środowisko
naturalne, jak na przykład Przyjaciele Ziemi, rozpowszechniają informacje, biorą udział w
publicznych posiedzeniach, przeprowadzają kampanie, organizują demonstracje i kupują ziemie
pod ochronę. Mniejsze grupy, w tym Wildlife Conservation International (Światowa Organizacja
na Rzecz Dzikiej Przyrody w USA), prowadzą badania naukowe nad zagroŜonymi gatunkami i
ekosystemami. Bardziej radykalne organizacje, jak Greenpeace czy Earth Liberation Front (Front
Wyzwolenia Ziemi) uŜywają bezpośrednich metod, by przeciwdziałać aktom zanieczyszczania
środowiska. Podczas gdy Greenpeace popiera konfrontacje bez uŜycia przemocy, podziemny
Front Wyzwolenia Ziemi propaguje potajemne niszczenie własności, uwalnianie więzionych lub
zagroŜonych zwierząt i dopuszcza się innych aktów sabotaŜu.

Sprawa ochrony środowiska była równieŜ tematem Konferencji Organizacji Narodów

Zjednoczonych, która odbyła się w 1972 roku w Sztokholmie. Wzięło w niej udział 114 państw.
Powołano wtedy Program Narodów Zjednoczonych do spraw Ochrony Środowiska (UNEP).
Zorganizowano równieŜ Konferencję Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju
(Szczyt Ziemi 1992). Do pozostałych organizacji międzynarodowych, wspierających załoŜenia
polityki ochrony środowiska zaliczamy Europejską Agencję Środowiska i Międzyrządowy Zespół
do spraw Zmian Klimatu.

4.7 Skutki zanieczyszczenia środowiska

NajpowaŜniejszymi dotychczas odczuwanymi przez nas skutkami degradacji środowiska są:

•

Globalne ocieplenie

•

Dziura ozonowa

•

Smog

•

Kwaśne deszcze

•

Ozon przygruntowy

Efekt cieplarniany jest spowodowany przez emisję do atmosfery duŜych ilości tzw. gazów

cieplarnianych tj. dwutlenku węgla, ozonu oraz freonów. Następstwem efektu cieplarnianego
jest podwyŜszenie się średniej temperatury na Ziemi. Skutkuje to topnieniem lodowców,
przesuwaniem się stref klimatycznych na północ, wymieraniem gatunków, gwałtownymi
zmianami pogody oraz częstszym występowaniem zjawisk ekstremalnych (fale upałów,
[[susza}|susze]], huragany, trąby powietrzne, gradobicia).

Dziura ozonowa jest spowodowana głównie przez emisję freonów oraz tlenków azotu.

Powłoka ozonu w górnych warstwach atmosfery (przy powierzchni ziemi ozon jest szkodliwy)
chroni organizmy Ŝywe przed szkodliwym promieniowaniem UV. Bez tej powłoki zaistnienie Ŝycia
na Ziemi byłoby niemoŜliwe. Największy ubytek ozonu notowany jest nad Antarktydą. Skutkami

upkn

ubytku ozonu są: częstsze poparzenia skóry, częstsze występowanie raka skóry, uszkodzenie
wzroku oraz niŜsze plony (poniewaŜ promieniowanie UV uszkadza chlorofil).

Smog jest spowodowany przez emisję głównie spalin i pyłów do atmosfery przez samochody

oraz zakłady przemysłowe. Tworzy się przewaŜnie nad duŜymi metropoliami. Smog moŜe
doprowadzić do lokalnego opadu kwaśnego deszczu. Skutki smogu to przewaŜnie niszczenie
elewacji budynków, pomników itp., gorsze samopoczucie, niŜszy poziom zdrowia mieszkańców,
alergie oraz astmę. Miasta borykające się z problemem smogu to np.: Tokio, Ateny, Los
Angeles, Pekin.

Kwaśne deszcze są spowodowane przez emisję do atmosfery głównie tlenków siarki i

tlenków azotu. W kontakcie z wodą tworzą silne kwasy: kwas siarkowy oraz kwas azotowy.
Kwaśne deszcze występują głównie w rejonach silnie zurbanizowanych. Mają bardzo negatywny
wpływ na środowisko powodując m.in. niszczenie budynków, niszczenie lasów (Karkonosze)
oraz zakwaszanie gleby.

4.8 Protokół z Kioto

Wiele krajów zdecydowało się juŜ teraz zapobiegać powstawaniu zanieczyszczeń. WdraŜają

postanowienia Protokołu z Kioto (w tym Polska). Niestety najwięksi truciciele nadal go nie
ratyfikowały - m.in. USA i Chiny.

Protokół z Kioto

- uzupełnienie Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie

zmian klimatu i jednocześnie międzynarodowe porozumienie dotyczące przeciwdziałania
globalnemu ociepleniu. Został wynegocjowany na konferencji w Kioto w grudniu 1997. Traktat
wszedł w Ŝycie 16 lutego 2005 roku, trzy miesiące po ratyfikowaniu go przez Rosję 4 listopada
2004.

Na mocy postanowień protokołu kraje, które zdecydowały się na jego ratyfikację, zobowiązały

się do redukcji do 2012 roku własnych emisji o wynegocjowane wartości zestawione w
załączniku do protokołu dwutlenku węgla, metanu, tlenku azotu, HFC i PFC - gazów
powodujących efekt cieplarniany. W przypadku niedoboru bądź nadwyŜki emisji tych gazów,
sygnatariusze umowy zobowiązali się do zaangaŜowania się w „wymianę handlową”, polegającą
na odsprzedaŜy lub odkupieniu limitów od innych krajów.

Protokół z Kioto jest prawnie wiąŜącym porozumieniem, w ramach którego kraje

uprzemysłowione są zobligowane do redukcji ogólnej emisji gazów powodujących efekt
cieplarniany o 5,2% do roku 2012 w porównaniu z rokiem 1990.

Protokół potwierdza równieŜ zasadę, Ŝe kraje rozwinięte są zobowiązane do wspierania

rozwoju technologicznego słabiej rozwiniętych krajów oraz studiów i projektów związanych z
badaniem klimatu, zwłaszcza nad rozwojem alternatywnych źródeł pozyskiwania energii, takich
jak energia wiatru, słońca bądź nuklearna. Takie inwestycje o charakterze ekologicznym w
uboŜszych krajach są o tyle korzystne dla wysoko rozwiniętych krajów, Ŝe pozwalają uzyskać
prawo do dodatkowej emisji gazów. ObniŜać limity moŜna teŜ przy pomocy programów
masowego sadzenia lasów, które wchłaniając szkodliwy dwutlenek węgla, produkują Ŝyciodajny
tlen.

4.9 Zanieczyszczenia w Polsce

Najbardziej zanieczyszczonym rejonem w Polsce jest

WyŜyna Śląska

. Jest to spowodowane

duŜym zagęszczeniem przemysłu. Występują tu silne zanieczyszczenia powietrza, których
skutkiem jest zmniejszenie natęŜenia promieniowania słonecznego i zwiększenie zachmurzenia.
W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym na 1 km² opada ok. 1000 t pyłów rocznie. Zgodnie z
przyjętymi normami wskaźnik ten nie powinien przekraczać 200 t na km².

upkn

4.10 Przeciwdziałanie zanieczyszczeniom

Działania, które naleŜy podjąć by przeciwdziałać zanieczyszczeniom środowiska naturalnego:

•

Recykling

•

Zmniejszenie emisji dwutlenku węgla, pyłów, do atmosfery

•

Ograniczenie wydobycia paliw kopalnych

•

Promowanie odnawialnych źródeł energii (elektrownia słoneczna, elektrownia wiatrowa
itp.)

•

Produkcja towarów nadających się do powtórnego uŜytku

4.11 GLOBALNE OCIEPLENIE

Globalne ocieplenie – obserwowane od połowy XX wieku podwyŜszenie średniej

temperatury atmosfery przy powierzchni ziemi i oceanów oraz przewidywane ocieplenie w
przyszłości.

Średni wzrost temperatury powietrza w latach 1906–2005 w pobliŜu powierzchni Ziemi

wyniósł 0,74±0,18°C. Istotą problemu związanego z wyjaśnieniem globalnego ocieplenia jest
ustalenie w jakim stopniu na to zjawisko wpływa działalność człowieka, a w jakim czynniki
naturalne. Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu (IPCC) uwaŜa, Ŝe „większość
obserwowanego wzrostu średniej temperatury globalnej od połowy XX wieku spowodowana jest
najprawdopodobniej antropogenicznym wzrostem koncentracji gazów cieplarnianych” poprzez
efekt cieplarniany. W XX wieku czynniki naturalne, takie jak aktywność słoneczna i wulkany,
spowodowały łącznie tylko niewielkie ocieplenie w stosunku do okresu sprzed rewolucji
przemysłowej. Wnioski te poparło co najmniej trzydzieści stowarzyszeń i akademii naukowych,
wliczając wszystkie narodowe akademie nauk najbardziej uprzemysłowionych państw. Mimo Ŝe
indywidualni naukowcy wyrazili sprzeciw wobec niektórych ustaleń IPCC, znakomita większość
uczonych badających zmiany klimatyczne zgadza się z podstawowymi wnioskami Zespołu.

Podsumowane przez IPCC prognozy modeli klimatycznych wykazują, Ŝe średnia temperatura

globalna powierzchni Ziemi podniesie się w XXI w. o 1,1–6,4°C. Rozrzut w szacunkach wzrostu
temperatury jest spowodowany przyjęciem róŜnych scenariuszy z odmiennymi załoŜeniami
emisji gazów cieplarnianych i uŜywaniem modeli prognostycznych, które nieco inaczej
przewidują zmiany klimatyczne. Pomimo Ŝe większość badań skupia się na zmianach do roku
2100, to ocieplenie i wzrost poziomu morza trwać moŜe ponad tysiąc lat, nawet w przypadku
ustabilizowania się gazów cieplarnianych. Opóźnienie w przywróceniu równowagi to skutek
duŜej pojemności cieplnej oceanów.

Rosnąca temperatura globalna spowoduje wzrost poziomu morza, przypuszczalnie

zintensyfikuje teŜ ekstremalne zjawiska pogodowe oraz zmieni ilość i rozkład opadów
atmosferycznych. Inne spodziewane efekty globalnego ocieplenia to: zmiany w wydajności i
jakości upraw, zmiany szlaków handlowych, regresja lodowców, wymieranie gatunków
organizmów Ŝywych i zwiększony zasięg rezerwuaru chorób zakaźnych.

Wątpliwości naukowe pozostają w kwestiach skali przewidywanego wzrostu temperatury oraz

tego jak ocieplenie i jego konsekwencje będą róŜnić się w poszczególnych rejonach na Ziemi.
Rządy większości państw podpisały i ratyfikowały Protokół z Kioto, mający na celu redukcję
emisji gazów cieplarnianych. Trwa jednak światowa polityczno-publiczna debata, dotycząca
działań w celu redukcji tempa ocieplania się klimatu (ang.

mitigation

) oraz przystosowania się

do juŜ występujących i przewidywanych jego następstw (ang.

adaptation

upkn

Skutki i oczekiwane efekty

Mimo Ŝe trudno jest powiązać specyficzne zjawiska pogodowe z globalnym ociepleniem,

wzrost temperatury globalnej moŜe powodować zmiany na obszarach rozległych, m.in. topnienie
lodowców, zmniejszenie się pokrywy lodów morskich Arktyki i światowy wzrost poziomu morza.
Zmiany w ilości i strukturze opadów atmosferycznych mogą spowodować zarówno susze jak i
powodzie. Mogą równieŜ nastąpić zmiany w intensywności i częstotliwości występowania
skrajnych wydarzeń pogodowych. Inne moŜliwe skutki to zmiana wydajności produkcji rolnej i
otwarcie nowych szlaków handlowych, zmniejszony dopływ słodkiej wody, wymieranie
gatunków, oraz zwiększony zasięg występowania wektorów przenoszących zakaźne
drobnoustroje.

Globalnemu ociepleniu przypisuje się juŜ, przynajmniej częściowo, niektóre efekty na

środowisko naturalne i cywilizację. Raport IPCC z 2001 sugeruje, Ŝe globalne ocieplenie ma
częściowy wpływ na regresję lodowców od roku 1850, zaburzenie lodowców szelfowych (np.
lodowca szelfowego Larsena), wzrost poziomu morza, zmiany w regionalnych strukturach
opadu, oraz intensyfikację i zwiększoną częstotliwość występowania ekstremalnych zjawisk
pogodowych. Oczekiwane są zmiany w ogólnej i regionalnej cyrkulacji powietrza i intensywności
oraz częstotliwości zjawisk atmosferycznych. Natomiast trudno jest ocenić wpływ globalnego
ocieplenia na konkretne zjawiska pogodowe. Inne oczekiwane efekty to deficyt wody w
pewnych rejonach, a większe opady w innych, zmiany w akumulacji śniegu w górach, oraz
negatywny wpływ na zdrowie przy cieplejszej temperaturze.

Wzrost śmiertelności, wymuszona migracja oraz straty ekonomiczne przewidywane wskutek

skrajnych zjawisk pogodowych mogą być zaognione wzrastającą gęstością zaludnienia w
dotkniętych rejonach. W średnich szerokościach geograficznych mogą jednak wystąpić pewne
pozytywne zmiany związane z ociepleniem, np. spadek liczby zgonów z powodu wyziębienia. W

Trzecim Raporcie IPCC

II grupa robocza podsumowała zarówno domniemane efekty jak i

obecne zrozumienie tej problematyki. W

Czwartym Raporcie IPCC

z 2007 stwierdzono, Ŝe

istnieją obserwacyjne dowody naukowe na intensyfikację cyklonów tropikalnych na północnym
Oceanie Atlantyckim od 1970, co koreluje ze wzrostem temperatury powierzchni oceanu,
jednakŜe wykrycie długoterminowego trendu jest utrudnione ze względu na niską jakość
pomiarów sprzed epoki satelitarnej. Sprawozdanie odnotowuje teŜ brak oczywistej zaleŜności
pomiędzy doroczną liczbą cyklonów tropikalnych na świecie i wzrostem temperatury.

Poza tym, przewiduje się wzrost poziomu morza od 110 do 770 mm pomiędzy 1990 a 2100,

następstwa w rolnictwie, moŜliwe osłabienie cyrkulacji termohalinowej, redukcję stęŜenia ozonu
w atmosferze, intensyfikację huraganów i innych skrajnych zjawisk pogodowych, zakwaszenie
oceanów i rozprzestrzenianie się chorób takich jak malaria i denga. Badanie ze statystyczną
próbką 1013 gatunków zwierząt i roślin wykazało, Ŝe 18 do 35% z nich moŜe do 2050 zaniknąć,
uwzględniając prognozowane ocieplenie

[83]

. Jednak dobrze udokumentowanych badań nad

wymieraniem gatunków jest niewiele z powodu ostatnich zmian klimatu; jedna z prac sugeruje z
kolei, Ŝe przewidywane tempo zaniku gatunków jest niepewne

4.12 Próby jądrowe

Próbne wybuchy jądrowe przeprowadzane są głównie w celu sprawdzania i udoskonalania

broni jądrowej. Od wynalezienia bomby atomowej w 1945 miało miejsce około 2000 próbnych
wybuchów jądrowych, głównie przeprowadzonych przez USA i ZSRR. Od 1992 Rosja i USA
utrzymują moratorium na zaprzestanie próbnych wybuchów, w związku z czym ich liczba
drastycznie spadła.

Niektóre kraje próby broni jądrowej łączyły ze zbrodniczymi testami jej oddziaływania na

ludzi. Szczególnie często takie eksperymenty przeprowadzano w ZSRR, m.in. na poligonach w
Tockoje, Semipałatyńsku i Nowej Ziemi. Do testów uŜywano z reguły Ŝołnierzy, ze specjalnych,
tajnych jednostek wojskowych i więźniów gułagów. RównieŜ w Stanach Zjednoczonych w latach

upkn

40. i 50. XX w. wykonywano próby nuklearne z własnymi Ŝołnierzami. Testy polegały najczęściej
na przebywaniu w niewielkich odległościach od epicentrum w płytkich okopach oraz przemarszu
przez strefę 0 w kilkanaście minut po wybuchu

[1]

. Prawdopodobnie podobne próby

przeprowadzały teŜ Chiny. NiezaleŜna komisja medyczna w 1991 roku oceniła, Ŝe we
Wschodnim Turkiestanie choruje ok. 170 tysięcy, a ok. 210 tysięcy osób zmarło na nowotwory,
będące efektem napromieniowania. Fakty te zostały przedstawione przez przewodniczącego
Międzynarodowego Komitetu

Wschodni Turkiestan

Usupbecka Mukhlissi na VIII Antynuklearnym

Kongresie w Bonn w październiku 1990 r.

[2]

Niektóre mocarstwa atomowe, m.in. Wielka Brytania i Francja testowały broń jądrową nie na

własnych wojskach, a na lokalnej ludności zamieszkującej wyspy i atole w pobliŜu poligonów na
Pacyfiku. W wyniku francuskich prób na Mururoa, zachorowalność na choroby nowotworowe
wśród mieszkańców wyspy archipelagu Tuamotu, leŜących 400 km od atolu, jest sześciokrotnie
wyŜsza od innych rejonów Polinezji. Brytyjskie próby na Wyspie BoŜego Narodzenia w latach
1957-1958 bez wcześniejszej ewakuacji mieszkańców, są przedmiotem skargi złoŜonej przez
jedną z poszkodowanych, Suitupe Kiritome, do europarlamentu

[3]

Kraje, które przeprowadziły próbne wybuchy jądrowe

•

USA: 1030 prób,

USA nie ratyfikowały Traktatu o Całkowitym Zakazie Prób Jądrowych (

Comprehensive

Test Ban Treaty

). Modernizujac własne technologie jądrowe, USA łamią takŜe załoŜenia

Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (

Non Proliferation Treaty

•

ZSRR: 715 prób, według niektórych źródeł ok. 1000 prób

•

Francja: 210 prób

Pierwszy wybuch miał miejsce na Saharze w Algierii (wtedy jeszcze francuskiej kolonii)
13 lutego 1960. Ogółem w Algierii Francuzi przeprowadzili 4 próby atmosferyczne i 13
prób podziemnych, ostatnią 16 lutego 1966. (próby odbywały się dalej nawet po
uzyskaniu przez Algierię niepodległości w 1962). Następnie głównym ośrodkiem prób
stały się francuskie wyspy na Pacyfiku, atole Mururoa i Fangataufa. Ostatnia,
kontrowersyjna seria wybuchów została tam przeprowadzona w 1995, ostatni francuski
wybuch miał miejsce 27 stycznia 1996.

•

Wielka Brytania: 45 prób

Pierwszy wybuch miał miejsce 3 października 1952. Ładunek jądrowy umieszczony został
na statku i zdetonowany niedaleko północo-zachodniego wybrzeŜa Australii, w okolicach
wysp Monte Bello. Do 1958 w Australii i na wyspach BoŜego Narodzenia i Malden
przeprowadzono 21 wybuchów atmosferycznych. W następnych latach Wielka Brytania
rozpoczęła ścisłą współpracę ze Stanami Zjednoczonymi w dziedzinie broni jądrowej i od
1962 zaczęła przeprowadzać próbne wybuchy podziemne na głównym amerykańskim
poligonie jądrowym w stanie Nevada. 24 z wybuchów, które miały tam miejsce, jest
oficjalnie uwaŜane za przeprowadzone wspólnie przez Stany Zjednoczone i Wielką
Brytanię. Ostatni z nich miał miejsce 26 listopada 1991.

•

Chiny: 45 prób

Pierwszy wybuch miał miejsce 16 października 1964, ostatni 29 lipca 1996. Wszystkie
odbyły się na poligonie Lop Nor w prowincji Xinjiang, na pustyni Takla Makan.

•

Indie: 6 prób

Pierwszy wybuch miał miejsce 18 maja 1974. Po długiej przerwie, następna seria pięciu
wybuchów miała miejsce w 1998, 11 maja (3 wybuchy równocześnie) i 13 maja (dwa
wybuchy równocześnie).

•

Pakistan: 6 prób

Pierwsza i jak dotąd jedyna seria wybuchów miała miejsce w 1998, w odpowiedzi na
serię prób Indii: 5 równoczesnych wybuchów 28 maja 1998 (według oficjalnych danych,
niezaleŜni eksperci mają tu pewne wątpliwości, ale na pewno miały miejsce co najmniej
dwa wybuchy) i 1 wybuch 30 maja 1998.

upkn

•

Izrael/Republika Południowej Afryki: spekulacje o przeprowadzeniu 1 próby

Oba kraje zbudowały arsenały nuklearne (RPA pozbyła się swoich bomb po upadku
Apartheidu) i najprawdopodobniej prowadziły współpracę w tej dziedzinie. Oficjalnie
Ŝaden z nich nie przeprowadzał próbnych wybuchów jądrowych. Przypuszcza się jednak,
Ŝe rozbłysk zaobserwowany przez amerykańskiego satelitę nad Oceanem Indyjskim 22
września 1979 był próbą jądrową, być moŜe przeprowadzoną przez te kraje. Nie ma
jednak co do tego dowodów, a szczegóły wydarzenia pozostają nadal utajnione. Być
moŜe rozbłysk był fenomenem naturalnym, spowodowanym na przykład przez meteoryt
wybuchający w atmosferze.

•

Korea Północna: 1 próba przeprowadzona 9 października 2006

Stosunkowo nieznaczna moc wybuchu, wynosząca 0,55 kT (czyli ok. 1/30 ładunku
uŜytego przez Amerykanów ponad 60 lat wcześniej w Hiroszimie) wskazywać moŜe na
to, Ŝe próba ta była nieudana. Opinię taką wyraził w listopadzie 2006 szef inspekcji ONZ
do spraw broni masowej zagłady Hans Blix.

4.14 Wycinanie lasów

Obecnie lasy zajmuja mniej niŜ 30 % powierzchni lądów.

Wylesienie i związana z tym utrata róŜnorodności gatunków roślin i zwierząt, jest najbardziej

spektakularnym przejawem kryzysu ekologicznego. W USA pozostało zaledwie 5% obszaru
pierwotnej puszczy, co roku znika 14 mln hektarów lasów tropikalnych, w Europie pozostał
ostatni nizinny naturalny las - Puszcza Białowieska. Obecnie w Kanadzie aktywiści toczą boje o
zachowanie pierwotnych lasów borealnych. Wszędzie na świecie naturalne lasy naraŜone są na
zagładę. Tym co zagraŜa lasom to karczowanie pod zabudowę miejską, przemysłową i
handlową. Drewno jest jednym z najwaŜniejszych surowców w gospodarce człowieka.
Dodatkowym obciąŜeniem jest rozwój infrastruktury komunikacyjnej, czyli budowa dróg przez
obszary leśne. Kwaśne deszcze występujące na obszarach uprzemysłowionych, równieŜ są
przyczyną wymierania lasów.

Wylesianie jest szczególnie dotkliwe w przypadku lasów tropikalnych (deszczowych), które co

roku tracą 100 tys. km 2 .

W lasach tych Ŝyje 50% gatunków roślin i zwierząt. Nawet obecnie wiele gatunków

równikowych lasów deszczowych nie zostało jeszcze w ogóle poznanych. Zagłada tych obszarów
leśnych moŜe oznaczać tylko jedno - nieodwracalne zachwianie równowagi ekosystemu Ziemi.
Lasy tropikalne jak i inne są wycinane dla drewna - waŜnego surowca uŜywanego niemal we
wszystkich gałęziach gospodarki. Pozyskiwanie nowych pól uprawnych równieŜ wydatnie
"wspomaga" proces wylesiania. Konsekwencje trzebienia lasów tropikalnych są niebagatelne.
Lasy te rosną szczególnie na terenach o intensywnych opadach atmosferycznych. Ziemia
pozbawiona poszycia leśnego, szybko ulega erozji i nie wchłania wód opadowych. Następstwem
są katastrofalne powodzie i lawiny błotne, nie mówiąc juŜ o utracie pokrywy bogatej w składniki
odŜywcze. Ponadto wycinanie lasów tropikalnych prowadzi teŜ do zubaŜania kulturowego
świata, przez degradację plemion i grup etnicznych. Olbrzymie połacie zajmowane przez lasy są
światowym rezerwuarem węgla. Ich niszczenie powoduje zwiększenie ilości dwutlenku węgla w
atmosferze, a więc zwiększa efekt cieplarniany. Zniknięcie lasów moŜe spowodować zakłócenia
klimatu na Ziemi: stopień odbijania promieniowania przez glebę, system wody oraz
częstotliwość opadów, pochłanianie i parowanie wody.

Najbardziej jaskrawym przykładem wylesiania jest Puszcza Amazońska. W 1946 r.

prezydent Brazylii Vargas, zapoczątkował proces trzebienia Puszczy. Do chwili miliony hektarów
zostało zamienionych na plantacje kakao, trzciny cukrowej, soji, kawy, a takŜe na pastwiska.
Budowa autostrady transamazońskiej o długości ponad 4 tys. km. dokończyła dzieła zniszczenia,
poprzez udostępnienie nowych, dziewiczych terenów tropikalnej puszczy do kolonizacji.

upkn

5. WPŁYW KULTURY NA śYCIE SPOŁECZNE

„Pojęcie kultury jest szerokie, moŜe być rozumiane jako kultura masowa, kultura narodowa,

dorobek cywilizacyjny (duchowy, artystyczny). Ciekawym zagadnieniem moŜe być zgłębienie

pojęcia kultury politycznej.”

5.1 Definicja kultury

Jest to całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, a takŜe przyjęte wartości,

zasady i normy przekazywane z pokolenia na pokolenie.

5.2 Rodzaje segmentów kultury

MoŜemy wyróŜnić 3 segmenty kultury:

• kultura symboliczna (duchowa) – wszystko to, co ludzie myślą; uznania, przekonania, poglądy,
idee, symbole, muzyka, literatura, sztuka, filozofia
• kultura normatywna – wszystko to, co ludzie czynią; normy, wartości, reguły
• kultura materialna – wszystko to, co ludzie posiadają; przedmioty i urządzenia wymyślone
bądź skonstruowane przez człowieka, a takŜe przetworzone obiekty przyrody (np. pola uprawne,
sady)
Kultura jest dziedziczona społecznie, przekazywana z pokolenia na pokolenie. Obejmuje swoim
zakresem wszystkie rytuały religijne, normy, wartości jak i dorobek materialny. We
współczesnym świecie Ŝyjemy na skrzyŜowaniu kultur. Najbardziej jest to widoczne w przypadku
ludzi mieszkających na terenach wymieszanych etnicznie.
WyróŜniamy takŜe kulturę narodową, która stanowi toŜsamość danego narodu. MoŜemy do niej
zaliczyć język literacki, dzieła sztuki, obyczaje, wartości, religię, święta państwowe, miejsca
uwaŜane przez naród za szczególnie waŜne (np. Wawel) czy bohaterów narodowych. Ma ona na
celu umacniane poczucia więzi i toŜsamości, ponadto pozwala wyróŜniać naród od innych nacji.
Sama kultura narodowa nie jest jednolita – np. język polski ma swoje dialekty, gwary. W
dzisiejszych czasach zanika kultura ludowa, poniewaŜ robotyzacja wyparła ludowe rękodzieło.
Jednak góralska muzyka przeŜywa swój renesans – przykładem tego są sukcesy kapel Golec
uOrkiestra czy Brathanki.

5.3 Kultura wysoka

To kultura elitarna, do której zaliczamy m.in. muzykę klasyczną czy literaturę piękną. Dociera

ona do wąskiego, specyficznego grona odbiorców. Kultura masowa jest przeznaczona dla osób
mniej wraŜliwych i jednocześnie mniej wybrednych. Komercjalizacja sprawia, iŜ zysk staje się
waŜniejszy od wartości intelektualnych czy artystycznych. Światem kultury popularnej rządzą
moda i pieniądz.

5.4 Kultura masowa

Nie wszystkie społeczeństwa mogą uczestniczyć w kulturze masowej. Na rynek wpuszczane są

tylko takie towary, które ludzie chcą kupić. Następuje spłycenie i uniwersalizacja wartości.
Odbiorcami kultury masowej są ludzie o bardzo zróŜnicowanym poziomie wykształcenia, róŜnej
przynaleŜności społecznej, wykonujący odmienne zawody. Jej charakterystyczne cechy to
schlebianie niskim gustom, nieskomplikowana forma i epatowanie przemocą i erotyką.
Potwierdza to popularność naiwnych romansów, wieloodcinkowych seriali i gwiazd popkultury
lansowanych przez wielkie stacje telewizyjne, wytwórnie płytowe czy tygodniki publikujące
plotki. Kultura masowa wyplenia pustkę w Ŝyciu ludzi bezrobotnych i starszych. Ponadto ma
destruktywny wpływ na kulturę narodową i ludową. Dopiero kontakt z nowoczesnymi

upkn

technologiami i środkami masowego przekazu umoŜliwia do niej dostęp. Skala oddziaływania
kultury masowej jest zaleŜna od stopnia urbanizacji społeczeństwa, dostępu do

telewizji i

Internetu oraz poziomu oświaty. Kultura masowa nazywana jest kulturą czasu wolnego.
Uczestniczą w niej ludzie, którzy Ŝyją w państwach o wysokim postępie naukowo-technicznym,
co przyczynia się do skrócenia czasu pracy.

5.5 Kultura wysoka i kultura niska

Społeczeństwa tradycyjne, w których więcej wysiłku trzeba przeznaczyć na zdobywanie

środków do Ŝycia, w mniejszym stopniu ulęgają jej wpływom.
We współczesnych czasach mamy doczynienia z procesem homogenizacji kultury. Polega on na
łączeniu elementów kultury wysokiej i niskiej.

5.6 Wpływ kultury masowej na kulturę elitarną

Pozytywny

Negatywny

• Słynne dzieła malarskie są reprodukowane w

albumach, na plakatach, na kubkach
• Rozpowszechnianie muzyki klasycznej
• Łatwy dostęp do kultury wysokiej, sztuki niosącej
wyŜsze wartości

• ZagroŜenie, iŜ twórcy działający na rzecz wąskiej

grupy (elity) tworzący dzieła unikatowe poddadzą się
pokusie tworzenia kultury masowej w celu
powiększenia zysków
• Zysk staje się waŜniejszy niŜ dzieło
• Schlebianie gustom odbiorców, działanie pod
publikę
• Sztuka staje się łatwiejsza, mniej skomplikowana

5.7 Subkultura

Część kultury charakteryzująca się własnym językiem, sposobem Ŝycia. MoŜemy wyróŜnić

takie subkultury jak: punki, skini, hippisi, emo (emotional people), szalikowcy, hip hopowcy,
harleyowcy, rastafarianie, sataniści, podkultura więzienna czy studencka.

5.8 Kontrkultura

Ogłoszenie norm, które są sprzeczne z dominującymi poglądami w danej kulturze.

Kontrkulturę cechuje protest na otaczający świat.

5.9 Kultura alternatywna

Odmienne zapatrywanie się na sztukę i wiele innych dziedzin (np. wegetarianie, ruchy

ekologiczne, feministyczne, pacyfistyczne). Ten rodzaj kultury nie walczy z tradycją i zastanym
ładem. Jej cechami charakterystycznymi jest odmienne spojrzenie na sztukę, sposób odŜywiania
się itp. Często rodzi się z fascynacji kulturą Wschodu.
Kultura alternatywna propagowana jest przez happeningi i wydawanie własnej prasy, tzw.
zimów. Jej początki sięgają wydawanych w latach 80. broszur zawierających informacje o
muzyce, dla której nie było miejsca w oficjalnych mediach. Najsłynniejszym ruchem
alternatywnym w Polsce była Pomarańczowa Alternatywa, działająca w latach 80. Symbole tej
organizacji to kolor pomarańczowy i krasnoludki. Ruch ten zasłynął hapenningami odnoszącymi
się do polskiej rzeczywistości PRLu, a ich tematem były głównie hasła polityczne, obchody
rocznic, święta państwowe i wydarzenia polityczne. Ruch ten zyskał rozgłos dzięki takim
kampaniom jak Dzień tajniaka, Rewolucja Krasnali, Dzień kobiet, Święty Mikołaj. Akcje te miały
ośmieszyć panujący system, wykazać absurdalność, a wreszcie – sprowokować reakcje władzy i
policji. Prawie wszystkie akcje Pomarańczowej alternatywy kończyły się aresztowaniami
uczestników pod zarzutem zakłócania porządku publicznego. Działania Pomarańczowej